Қаржылық сақтандыру ұйымының дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ...3
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру нарығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Сақтандыру нарығының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМЫ
2.1 Сақтандырушылардың қаржыларын ұйымдастырудың жалпы қағидалары ... ...16
2.2 Сақтандырушының қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету ... ... ..21
3. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржы.несие қатынастары жүйесіндегі сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3.2 Қаржылық тәуекелді сақтандыру ... ... ... 27
3.3 “Евразия” Сақтандыру компаниясы” АҚ қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру нарығының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Сақтандыру нарығының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМЫ
2.1 Сақтандырушылардың қаржыларын ұйымдастырудың жалпы қағидалары ... ...16
2.2 Сақтандырушының қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету ... ... ..21
3. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржы.несие қатынастары жүйесіндегі сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3.2 Қаржылық тәуекелді сақтандыру ... ... ... 27
3.3 “Евразия” Сақтандыру компаниясы” АҚ қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі кезеңі өндірістің төмендеуін тежеу мен тұрақты экономикалық өсу үшін негіз құруға бағытталған нарықтық қайта құру фазасына өтумен сипатталады. Нақ осы мәселе Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді мақсаттар мен стратегияларында көрініс тапқан – “шетелдік инвестициялар мен ішкі жинақтардың жоғары деңгейі тән ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу”.
Осындай нарықтық қоғамда пайда болатын тұрлаусыздық пен тұрақсыздық, экономикадағы үнемі болатын өзгерістер тәуекел тудырады. Әсіресе мұндай жағдай кәсіпкерлікте жиі болады. Нарықта туатын кездейсоқ және тұрлаусыз жағдайлар, экономикалық толқулар, бәсекелестердің әрекеттері тіпті білікті басқару шешімдерін жоққа шығаруы мүмкін. Тәуекелді сақтандыру мен өзін-өзі сақтандыруды қолданып, басқару облысында білікті жұмыс жүргізу арқылы айтарлықтай төмендетуге болады. Яғни көріп тұрғанымыздай, нарықтық шаруашылықтың дамуымен қоғам мүшелерін әлеуметтік-экономикалық, соның ішінде сақтық қорғау ерекше мәнге ие болуда. Сол үшін де еліміздегі сақтандыру ұйымдарының жағдайын кешенді бағалау қажет.
Макроэкономикалық тұрақтылық үшін қажетті қаржы резервтерін құра отырып, сақтандыру техногенді және экологиялық уақиғалар кезіндегі өндірістік күштердің қалпына келуі мен дамуына көмегін тигізеді, мемлекеттің болжанбаған шығындарын қысқартады, инфляциялық фактордың әрекетін төмендетеді, тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс пен ұсыныс ара қатынасын оңтайландырады.
Сонымен қатар, Мемлекет экономикасындағы сақтандырудың нарықтық қатынастар инфрақұрылымының қызмет етуінің негізгі элементі ретіндегі рөлі артуда. Бұл жерде экономикалық инфрақұрылымға сақтандыру механизмін енгізу мен мемлекеттегі сақтандыру ұйымдарының өз инфрақұрылымын құру сияқты екі параллель процесс жайлы сөз болуда.
Осындай нарықтық қоғамда пайда болатын тұрлаусыздық пен тұрақсыздық, экономикадағы үнемі болатын өзгерістер тәуекел тудырады. Әсіресе мұндай жағдай кәсіпкерлікте жиі болады. Нарықта туатын кездейсоқ және тұрлаусыз жағдайлар, экономикалық толқулар, бәсекелестердің әрекеттері тіпті білікті басқару шешімдерін жоққа шығаруы мүмкін. Тәуекелді сақтандыру мен өзін-өзі сақтандыруды қолданып, басқару облысында білікті жұмыс жүргізу арқылы айтарлықтай төмендетуге болады. Яғни көріп тұрғанымыздай, нарықтық шаруашылықтың дамуымен қоғам мүшелерін әлеуметтік-экономикалық, соның ішінде сақтық қорғау ерекше мәнге ие болуда. Сол үшін де еліміздегі сақтандыру ұйымдарының жағдайын кешенді бағалау қажет.
Макроэкономикалық тұрақтылық үшін қажетті қаржы резервтерін құра отырып, сақтандыру техногенді және экологиялық уақиғалар кезіндегі өндірістік күштердің қалпына келуі мен дамуына көмегін тигізеді, мемлекеттің болжанбаған шығындарын қысқартады, инфляциялық фактордың әрекетін төмендетеді, тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс пен ұсыныс ара қатынасын оңтайландырады.
Сонымен қатар, Мемлекет экономикасындағы сақтандырудың нарықтық қатынастар инфрақұрылымының қызмет етуінің негізгі элементі ретіндегі рөлі артуда. Бұл жерде экономикалық инфрақұрылымға сақтандыру механизмін енгізу мен мемлекеттегі сақтандыру ұйымдарының өз инфрақұрылымын құру сияқты екі параллель процесс жайлы сөз болуда.
Заңнамалық және нормативтік кесімдер
1. «ҚР-ның сақтандыру туралы» заңы 02.07.92ж.
2. ҚР-сы Президентінің Жарлығы «Сақтандыру рыногын қалыптастыру мен дамыту бойынша ұйымды – құқықтық шаралар туралы» №1658, 16.04.94ж.
3. «ҚР-сы сақтандыру туралы» заңы 03.10.95ж.
4. «ҚР-сы Үкіметінің қаулысы 25.06.96ж. №791 «ҚР-ның сақтандыру рыногын 1996-1998жж дамытудың негізгі бағыттары».
5. Заң күші бар ҚР-сы Президентінің Жарлығы «Азаматтарды медициналық сақтандыру туралы» 15.06.95ж. №23293.
6. «ҚР-ның сақтандыру қызметі туралы» Заңы 18.12.01ж.
Монографиялар, жинақтар және анықтамалықтар
1. Воблый К.Г.Основы экономии страхования. – Москва, Анкил, 1993.
2. Журавлев Ю.М., Секерж И.Г. Страхование и перестрахование: теория и практика. –
3. Москва, 1993г.
4. Журавлев Ю.М., Страхование финансовой гарантии, - Москва, Анкил, 1993г.
5. Лер О.Э. Страховой рынок Казахстана. – Алматы, Каржы-Каражат, 1996г.
6. Манес А. Основы страхового дела,- Москва, Анкил,1992г.
7. Рябикина В.И., Аудит страховых компаний. Москва, Финстатинформ, 1995г.
8. Орналюк – Малицкая Л.А.. Страховые операции.- Москва. Финансы и статистика,1991г.
9. Орналюк – МалицкаяЛ.А. Платежеспособность страховой организации.- Москва, Анкил, 19947г.
Оқулықтар мен оқу құралдары
1. Страховое дело. Под ред. проф. Рейтмана Л.И.- Москва, 1992г.
2. Страхование от А до Я (книга для страхователей) Под ред. Корчевской Л.И. и Турбина К.Е.-И. Москва, Инфра - М, 1996г.
3. Страховой портфель книга предпринимателя, книга страховщика, книга страхового менеджера – Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И.-Москва, 1998г.
4. Словарь страховых терминов. Под ред. Коломина Е.В., Шахов В.В.- Москва, 1994г.
5. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт. Жуйриков К.К., Назарчук, Жуйриков Р.- Алматы, 2001г.
6. Жуйриков К.К. страхование в Казахстане – пути дальнейшего развития. – Алматы, 1994г.
7. Жуйриков К.К. Страхование в условиях перехода рынку.- Алматы, 1993г.
8. Жуйриков К.К. Бизнес и страхование. – Алматы, 1998г.
9. Общая теория финансов – учебник под ред. Профессора Дробозиной Л.А.- Москва: ЮНИТИ, 1995г.
10. Финансы - учебник для экономических специальностей под ред. Ильясова К.К., Мельникова В.Д. – Алматы «Берен», 1993г.
11. Финансы - учебник для экономических специальностей, второе переработанные издание, под ред. Ильясова К.К., Мельникова В.Д. – Алматы: Каржы-Каражат, 1997г.
12. Финансы. Автор РоднионоваВ.М.- Москва, 1995г.
13. Шахов В.В введение в страхование.- Москва, Финансы и статистика, 1999г.
1. «ҚР-ның сақтандыру туралы» заңы 02.07.92ж.
2. ҚР-сы Президентінің Жарлығы «Сақтандыру рыногын қалыптастыру мен дамыту бойынша ұйымды – құқықтық шаралар туралы» №1658, 16.04.94ж.
3. «ҚР-сы сақтандыру туралы» заңы 03.10.95ж.
4. «ҚР-сы Үкіметінің қаулысы 25.06.96ж. №791 «ҚР-ның сақтандыру рыногын 1996-1998жж дамытудың негізгі бағыттары».
5. Заң күші бар ҚР-сы Президентінің Жарлығы «Азаматтарды медициналық сақтандыру туралы» 15.06.95ж. №23293.
6. «ҚР-ның сақтандыру қызметі туралы» Заңы 18.12.01ж.
Монографиялар, жинақтар және анықтамалықтар
1. Воблый К.Г.Основы экономии страхования. – Москва, Анкил, 1993.
2. Журавлев Ю.М., Секерж И.Г. Страхование и перестрахование: теория и практика. –
3. Москва, 1993г.
4. Журавлев Ю.М., Страхование финансовой гарантии, - Москва, Анкил, 1993г.
5. Лер О.Э. Страховой рынок Казахстана. – Алматы, Каржы-Каражат, 1996г.
6. Манес А. Основы страхового дела,- Москва, Анкил,1992г.
7. Рябикина В.И., Аудит страховых компаний. Москва, Финстатинформ, 1995г.
8. Орналюк – Малицкая Л.А.. Страховые операции.- Москва. Финансы и статистика,1991г.
9. Орналюк – МалицкаяЛ.А. Платежеспособность страховой организации.- Москва, Анкил, 19947г.
Оқулықтар мен оқу құралдары
1. Страховое дело. Под ред. проф. Рейтмана Л.И.- Москва, 1992г.
2. Страхование от А до Я (книга для страхователей) Под ред. Корчевской Л.И. и Турбина К.Е.-И. Москва, Инфра - М, 1996г.
3. Страховой портфель книга предпринимателя, книга страховщика, книга страхового менеджера – Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И.-Москва, 1998г.
4. Словарь страховых терминов. Под ред. Коломина Е.В., Шахов В.В.- Москва, 1994г.
5. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт. Жуйриков К.К., Назарчук, Жуйриков Р.- Алматы, 2001г.
6. Жуйриков К.К. страхование в Казахстане – пути дальнейшего развития. – Алматы, 1994г.
7. Жуйриков К.К. Страхование в условиях перехода рынку.- Алматы, 1993г.
8. Жуйриков К.К. Бизнес и страхование. – Алматы, 1998г.
9. Общая теория финансов – учебник под ред. Профессора Дробозиной Л.А.- Москва: ЮНИТИ, 1995г.
10. Финансы - учебник для экономических специальностей под ред. Ильясова К.К., Мельникова В.Д. – Алматы «Берен», 1993г.
11. Финансы - учебник для экономических специальностей, второе переработанные издание, под ред. Ильясова К.К., Мельникова В.Д. – Алматы: Каржы-Каражат, 1997г.
12. Финансы. Автор РоднионоваВ.М.- Москва, 1995г.
13. Шахов В.В введение в страхование.- Москва, Финансы и статистика, 1999г.
Қаржылық сақтандыру ұйымының дамуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Сақтандыру нарығының түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сақтандыру нарығының құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМЫ
2.1 Сақтандырушылардың қаржыларын ұйымдастырудың жалпы
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Сақтандырушының қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін
қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
3. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржы-несие қатынастары жүйесіндегі
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..25
3.2 Қаржылық тәуекелді
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .27
3.3 “Евразия” Сақтандыру компаниясы” АҚ
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі
кезеңі өндірістің төмендеуін тежеу мен тұрақты экономикалық өсу үшін негіз
құруға бағытталған нарықтық қайта құру фазасына өтумен сипатталады. Нақ осы
мәселе Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді мақсаттар мен стратегияларында
көрініс тапқан – “шетелдік инвестициялар мен ішкі жинақтардың жоғары
деңгейі тән ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу”.
Осындай нарықтық қоғамда пайда болатын тұрлаусыздық пен тұрақсыздық,
экономикадағы үнемі болатын өзгерістер тәуекел тудырады. Әсіресе мұндай
жағдай кәсіпкерлікте жиі болады. Нарықта туатын кездейсоқ және тұрлаусыз
жағдайлар, экономикалық толқулар, бәсекелестердің әрекеттері тіпті білікті
басқару шешімдерін жоққа шығаруы мүмкін. Тәуекелді сақтандыру мен өзін-өзі
сақтандыруды қолданып, басқару облысында білікті жұмыс жүргізу арқылы
айтарлықтай төмендетуге болады. Яғни көріп тұрғанымыздай, нарықтық
шаруашылықтың дамуымен қоғам мүшелерін әлеуметтік-экономикалық, соның
ішінде сақтық қорғау ерекше мәнге ие болуда. Сол үшін де еліміздегі
сақтандыру ұйымдарының жағдайын кешенді бағалау қажет.
Макроэкономикалық тұрақтылық үшін қажетті қаржы резервтерін құра
отырып, сақтандыру техногенді және экологиялық уақиғалар кезіндегі
өндірістік күштердің қалпына келуі мен дамуына көмегін тигізеді,
мемлекеттің болжанбаған шығындарын қысқартады, инфляциялық фактордың
әрекетін төмендетеді, тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс пен ұсыныс ара
қатынасын оңтайландырады.
Сонымен қатар, Мемлекет экономикасындағы сақтандырудың нарықтық
қатынастар инфрақұрылымының қызмет етуінің негізгі элементі ретіндегі рөлі
артуда. Бұл жерде экономикалық инфрақұрылымға сақтандыру механизмін
енгізу мен мемлекеттегі сақтандыру ұйымдарының өз инфрақұрылымын құру
сияқты екі параллель процесс жайлы сөз болуда.
Жүргізілген зерттеулерге сәйкес, сақтандыру ұйымдарының мәні –
адамдардың, шаруашылық құрылымдардың, кәсіпкерлік және коммерциялық
фирмалардың, өндірістік кәсіпорындардың әртүрлі кездейсоқ жағдайлардан
сақтық қорғауға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруда. Сақтандыру
ұйымдарының экономикалық мәні материалдық немесе басқа да нұқсан келтіре
алатын сақтандыру тәуекелінің болуымен шарттасылған қайта бөлушілік ақша
қатынастарымен сипатталады.
Сақтандыру мәселесі және де елдегі сақтандыру ұйымдарының жағдайын
жақсарту мәселесі экономикалық проблемалар ішінде ерекше мәнге ие, өйткені
дәл осы мәселе елдің өміріне оң әсер етуші қуатты факторлардың бірі болып
табылады. Осы себептерге байланысты мен өз курстық жұмысымның негізгі
талданар мәселесі етіп осы тақырыпты алдым.
Курстық жұмысымның мақсаты: Қазақстан сақтандыру нарығының жағдайына
кешенді талдау жүргізіп, оның қызмет ету ерекшеліктерін анықтау. Сонымен
қатар, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі сақтандырудың алатын
орны мен рөліне талдау жасау болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
• Сақтандыру нарығының түсінгі мен мәнін баяндау;
• Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының жағдайын
талдай отырып, оның проблемалары мен даму тенденцияларын
анықтап көрсету;
• Қаржылық сақтандыру нарығының даму перспективаларын
қалыптастыру;
Курстық жұмыстың негізгі объектісі: Қазақстан Респуликасының
сақтандыру нарығы болып табылады.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстан Республикасында
қалыптасқан сақтандыру қатынастары болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және
де пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2. САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Сақтандыру нарығының түсінігі мен мәні
“Сақтандыру нарығы” түсінігі отандық экономикалық әдебиеттерде
жақында ғана қолданыла бастады. Сақтандыру ісіндегі мемлекеттің
монополиялық жағдайында сақтандыру нарығының болуы туралы сөз де
қозғалмаған.
Сақтандыру қызметтері нарығының мәні сақтандыру табиғатынан көрініс
табады. Менің ойымша, бұл түсінікті жетекші ғалым-экономисттер көзқарасы
тұрғысынан қарастыру керек.
Сақтандыру терминдері сөздігі келесідей талқылама береді: “Сақтандыру
нарығы – сақтық қорғаудағы қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
процесінде айрықша тауарды сату-сатып алу бойынша пайда болатын
экономикалық қатынастар жүйесі”.
В.В.Шахов мынадай анықтама берген: “... Сақтандыру нарығы – сату-сатып
алу объектісі болып сақтық қорғау табылатын, оған деген сұраныс пен ұсыныс
қалыптасатын ерекше әлеуметтік-экономикалық құрылым, ақша қатынастарының
белгілі бір сферасы”.
Кең мағынада сақтандыру нарығы сақтандыру өнімін сату-сатып алумен
байланысты барлық экономикалық қатынастардың жиынтығын білдіреді. Нарық
сақтандырушы мен сақтандырылушы арасындағы тығыз байланысты қамтамасыз
етеді. Тар мағынада сақтандыру нарығы – сақтандыру қоғамдарының жиынтығы.
В.М.Родионова өзінің “Финансы” оқулығында мынадай анықтама ұсынған:
“Сақтандыру нарығы – бұл сату-сатып алу объектісі болып арнайы қызмет –
сақтық қорғау табылатын, оған деген ұсыныс пен сұраныс қалыптасатын ақша
қатынастарының ерекше сферасы”.
Ю.Бугаев өзінің мақалаларының бірінде былай деп жазған: “Мемлекеттің
реттеушілік әсерінің негізінде сақтандырылушылардың белгілі бір
қажеттілігін қанағаттандыратын сақтандырушы өзінің ерекше тауарын
(сақтандыру) өткізе алатын ерекше сақтандыру нарығы пайда
болады. Сақтандыру нарығы сақтандырушы мен сақтандырылушы арасындағы
экономикалық қатынастарды ортақтастандырады”.
Осы түсініктердің (анықтамалардың) талдауы негізінде авторлардың
барлығы келесідей көзқарасқа ие болған деген қорытынды жасай аламыз:
“Сақтандыру нарығы – бұл “сақтандыру қызметі” деген айрықша тауарды сату-
сатып алумен байланысты экономикалық қатынастардың жиынтығы”.
Осылайша, сақтандыру нарығы қарамағында бір жағынан, уақытша бос
сақтандыру қорларының қаражаттары болады, ал екінші жағынан, сақтандыру
нарығының оларды жоғары табыс әкелетін және салынған қаражаттардың тез
қайтарылуын қамтамасыз ететін қызмет сфераларына салуға мүмкіндігі болады.
Сәйкесінше “сақтандыру нарығы” түсінігі оның мәні есебінен ашылады.
Бәріміз білетіндей, мән философиялық категория ретінде белгілі бір
құбылыстың ішкі мазмұны деген мағынаны береді.
Сақтандыру нарығының мәні “сақтандыру қызметі” және “сақтандыру
тәуекелі” категорияларын қарастыру кезінде анықталады. Осы жерде “... нарық
пен сақтандыру тәуекелі өзара байланысты”. Бір жағынан, нарық сақтандыру
тәуекеліне әсер етеді, екінші жағынан – қалыптасқан жағдайға байланысты
сақтандырудың тәсілі мен шарттары дайындалады.
Сақтандыру нарығында келтірілген нұқсандар территориялық ғана емес,
сондай-ақ уақыт аспектісінде қарастырылады. Осымен бірге сақтандырылушылар
арасында сақтандыру қорын қайта бөлу тиімді болу үшін, айтарлықтай үлкен
территория және де сақтандырылған адамдардың саны айтарлықтай аз болу
керек. Осы шарттар сақталған кезде ғана үлкен территорияларды қамтыған
апаттар нұқсандарын үлестіру мүмкін болады.
Кездейсоқ жағдайлардан туындаған нұқсанды уақыт бойынша үлестіру бір
шаруашылық жыл шегінен асып кетуі мүмкін. Төтенше жағдайлар бірнеше жыл
болмауы мүмкін және олардың нақты болатын күні белгісіз болады. Бұл жағдай
қолайлы жылдары түскен сақтандыру төлемдерінің бір бөлігін қолайсыз жылдары
болатын төтенше жағдайларды өтеудің қайнар көзі ретінде қолдану үшін
резервтеу қажеттілігін тудырады.
Сақтандыру нарығының ерекше белгісі болып сақтандыру корына жиналған
сақтандыру төлемдерінің қайтарымдылығы табылады. Сақтандыру төлемдері
мүмкін болатын нұқсанды өтеуге арналған нетто-төлемдердің және сақтандыруды
жүргізуші сақтандыру ұйымын ұстау үшін жөнелтпе шығындардан тұратын
сақтандыру тарифтерінің негізінде анықталады. Нетто-төлемдердің барлық
сомасы белгіленген уақыт кезеңінде нұқсанды өтеу нысанында қайтарылады.
Қаражаттарды қайтару белгісі сақтандыруды несие категориясына, ал
сақтандыру нарығын қаржы-несие нарығына жақындатады.
Сақтандыру қоры қаражаттарының шоғырлануы – сақтандыру нарығын
ұйымдастырудың негізгі қағидаты. Бұл қағидат кез-келген сақтандыру ұйымы
үшін анықтаушы болып табылады.
Сақтандыру нарығының болуының міндетті шарты болып сақтандыру
қызметтеріне деген қоғамдық қажеттіліктердің болуы және сол қажеттіліктерді
қанағаттандыра алатын сақтандырушылардың болуы табылады. Отандық
экономиканың нарыққа өтуі экономикалық қатынастар жүйесіндегі
сақтандырушының рөлі мен орнын өзгертеді. Сақтандыру компаниялары
шаруашылық өмірдің толық құқылы субъектілеріне айналуда.
Сондай-ақ, сақтандыру нарығының қалыптасуы үшін кәсіпорындар мен
ұйымдардың, халықтың мүлкін сақтық қорғау үшін сәйкес сақтандыру қорларының
болуы шарт. Бірнеше миллиондаған теңге сақтандыру сомасы және де өзінің ірі
капиталы бар ондаған сақтандыру компаниялары болуы керек.
Сақтандыру нарығының қызмет етуінің негізгі заңдары болып құн заңы мен
сұраныс және ұсыныс заңы саналады.
Сақтандыру нарығы тауарлы шаруашылықтың даму процесінде қалыптасады
және де соңғысының ажырамас элементі болып табылады. Айтылған
екеуінің де пайда болуының шарты болып қоғамдық еңбек бөлінісі және
әртүрлі меншік иелерінің болуы табылады. Сақтандыру нарығы нарықтық
қатынастардағы субъектілердің дербестігін, олардың сақтандыру
қызметін сату-сатып алу бойынша тең құқылы серіктестігін, көлденең және тік
байланыстардың дамыған жүйесін, бәсекелестікті болжайды.
Мемлекет экономикасындағы сақтандырудың нарықтық қатынастар
инфрақұрылымының қызмет етуінің негізгі элементі ретіндегі рөлі артуда. Бұл
жерде экономикалық инфрақұрылымға сақтандыру механизмін енгізу мен
мемлекеттегі сақтандыру нарығының өз инфрақұрылымын құру сияқты екі
параллель процесс жайлы сөз болуда.
Жүргізілген зерттеулерге сәйкес, сақтандыру нарығының мәні –
адамдардың, шаруашылық құрылымдардың, кәсіпкерлік және коммерциялық
фирмалардың, өндірістік кәсіпорындардың әртүрлі кездейсоқ жағдайлардан
сақтық қорғауға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруда.
Сақтандыру нарығының экономикалық мәні материалдық немесе басқа да
нұқсан келтіре алатын сақтандыру тәуекелінің болуымен шарттасылған қайта
бөлушілік ақша қатынастарымен сипатталады.
Бір жағынан, сақтандыру қызметтерінің нарығы – бұл сақтандыру өнімін
сату-сатып алумен байланысты экономикалық қатынастар жиынтығы, ал екінші
жағынан, сақтандыру қызметін сату-сатып алумен байланысты бірнеше нарықтық
қатынастар субъектілері арасындағы тең құқылы және жауапкершілікті
серіктестік.
Сәйкесінше, нарық сақтандыру бизнесінің белсенді дамуы, көптеген
сақтандыру ұйымдарының құрылуы мен қызмет етуі үшін объективті жағдайлар
жасайды. Осылайша, сақтандыру нарығы белгілі бір жағдайлар жасалған кезде
Қазақстанның экономикалық қатынастары мен байланыстары жүйесінде
айтарлықтай маңызды рөл ойнар еді. Қазірдің өзінде сақтандыруға деген
көзқарас өзгеруде. Сақтандыру қызметтері нарығында мүдделердің жаңа топтары
қалыптасуда. Сақтандыру нарығы нарықтық қатынастар құралдарының ішінде aнық
орын алуда.
1.2 Сақтандыру нарығының құрамы мен құрылымы
Сақтандыру нарығының мазмұнын оның түрлері, инфрақұрылымы кеңірек
ашады. Ендігі кезекте сол түрлерін қарастырып өтейік.
Салалық нышаны бойынша өмірді сақтандыру нарығын (сонымен бірге
сақтандырудың барлық ұзақ мерзімді түрлері: зейнетақыны, денсаулықты,
аннуитет және т.б. жатады), мүлікті сақтандыру нарығын, жауапкершілікті
сақтандыру және де жазатайым уақиғалардан сақтандыру нарығын бөледі.
Қазақстан Республикасында сақтандырудың “өмірді сақтандыру” және “жалпы
сақтандыру” сияқты екі саласы белгіленген.
Масштабы бойынша ұлттық, аймақтық және халықаралық сақтандыру
нарықтарын бөледі.
Ұлттық сақтандыру нарығы – жеке мемлекеттегі сақтандыру ұйымдарының
қызмет ету сферасы. Институционалды түрде ұлттық сақтандыру
нарығы сақтандыру ұйымдарынан, арнайы қайта сақтандырушы ұйымдардан,
сақтандыру брокерлері мен агенттерінен тұрады. Ұлттық сақтандыру
нарығындағы барлық қызмет ұлттық сақтандыру заңы шегінде жүргізіледі. Бұл
заңның орындалуын бақылау мемлекеттік сақтандыруды бақылау органына
жүктелген. Ең ірі ұлттық сақтандыру нарықтары АҚШта, Ұлыбританияда,
Германияда және басқа да бірқатар елдерде қалыптасқан. Ұлттық сақтандыру
нарығында Үкіметте, бұқаралық ақпарат құралдарында, халықаралық
келіссөздерде сақтандыру ұйымдарының ұжымдық мүдделерін ұсынатын ұлттық
сақтандыру ассоциациялары қызмет етеді.
Аймақтық сақтандыру нарығы өзара интеграциялық байланыстармен
байланысушы жеке аймақтардың сақтандыру ұйымдарын, ұлттық нарықтарын
біріктіреді. Ең ірі аймақтық нарық болып Солтүстік американ сақтандыру
нарығы (АҚШ, Канада) саналады. Еуропалық экономикалық одастастықтың
сақтандыру нарығында терең интеграциялық процесстер жүруде. Бұл “Еуропалық
экономикалық одақтастықтың ортақ сақтандыру нарығын” құру туралы жоспарды
жүзеге асырумен байланысты. Еуропалық экономикалық одақтастықтың ұлттық
сақтандыру заңдарын толық сәйкестендіру көзделген.
Халықаралық сақтандыру нарығы – бұл ұлттық және аймақтық сақтандыру
нарықтары жиынтығы. Мұндай мағынада халықаралық сақтандыру нарығы ретінде
халықаралық сақтандыру операцияларының едәуір үлес салмағымен сипатталатын
жергілікті сақтандыру нарықтары қарастырылады (Нью-Йорк, Лондон, Цюрих).
Қайта сақтандыру арналары бойынша және брокерлер арқылы ірі тәуекелдер
көптеген халықаралық және аймақтық сақтандыру нарықтары арасында бөлінеді.
Мүдделерді сәйкестендіру және сақтандыру ұйымдарының жалпы проблемаларын
шешу мақсатында халықаралық сақтандыру одақтары (техникалық тәуекелдерді
сақтандырушылардың халықаралық одағы, теңіздік сақтандырушылардың
мемлекеттік одағы және тағы басқалар) қызмет етеді.
Сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ұйымдық-құқықтық нысандары болып
мемлекеттік сақтандыру, акционерлік қоғамдар жүргізетін сақтандыру және
өзара сақтандыру табылады.
Мемлекеттік сақтандыру – бұл сақтандырушы ретінде мемлекеттік ұйым бой
көрсететін сақтандыру нысаны. Мемлекеттік сақтандыру сақтандырудың барлық
түрлерін жүргізудегі мемлекеттің абсолютті монополиясы жағдайында,
сақтандырудың жеке түрлеріне мемлекеттік монополия жағдайында немесе қандай
да бір мемлекеттік сақтандыруда монополиясы жоқ болған жағдайда жүргізілуі
мүмкін. Қазір ТМД елдеріндегі сақтандырудың дамуы соңғы вариантқа
жақындауда. Бірақ, мемлекеттік сақтандырудың кейбір түрлерін жүргізудегі
басымдылығының болу мүмкіндігін ұмытпаған жөн.
Қазіргі кезде Қазақстанда мемлекеттің сақтандырушы қызметінің тек
жалпы мемлекеттік стратегиялық мағынадағы мүдделерді сақтандырудағы ғана
басымдылығын көрсетуге болады. Осылайша, “Казагрополис” республикалық
мемлекеттік ауыл шаруышылық сақтандыру кәсіпорыны (құрылтайшысы Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылық Министрлігі) үшін басым бағыт болып ауыл
шарушылығының өндірісін міндетті сақтандыру табылады. Ал “Казахинстрах”
мемлекеттік сақтандыру компаниясы үшін инвестицияларды сақтандыру
басым бағыт болып табылады.
Акционерлік сақтандыру – сақтандырушы ретінде өзінің жарғылық
капиталын акциялардың көмегімен құратын акционерлік қоғамдар бой көрсететін
сақтандыру қызметін ұйымдастыру нысаны.Акциялар арқылы жарғылық капиталды
құру құрылтайшыларға заңды және жеке тұлғалардан ақша ресурстарын тарту
арқылы тез арада сақтандыру операцияларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Алғашқы капиталды құру тәртібіне қарай ашық типтегі және жабық типтегі
акционерлік қоғамдарды және де жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерді
бөледі. Бұл айтылғандар дүниежүзілік тәжірибеге тән.
Өзара сақтандыру - өзара көмек көрсету мақсатында сақтандырушылардың
бірігуі байқалған сақтық қорғаудың ұйымдық нысаны. Өзара сақтандыру қоғамы
– қазақстандық нарықтың жаңа қатысушысы. Қазақстандағы өзара сақтандыру
қоғамының қызметі “Сақтандыру қызметі туралы” Заңмен және Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің “Өзара сақтандыру” атты 845 бабымен
реттеледі.
Өзара сақтандыру қоғамдары өз мүшелерінің мүліктерін және басқа да
мүліктік мүдделерін сақтандыруын жүзеге асырады және де коммерциялық емес
ұйымдар болып табылады. Коммерциялық қызметті жүзеге асырғанда қызмет ету
тәртібі сақтандыру (қайта сақтандырушы) ұйымдар үшін бекітілген талаптарға
сәйкес жүзеге асырылады. Заңдылық негіздің дамымауына байланысты сақтандыру
нарығындағы бұл тауаша бой көрсетпеген. Осылайша, “Қазақстан
Республикасындағы сақтандыру нарығы 1996-98 жылдардағы негізгі бағыттары
жөніндегі” Қаулыда шағын және орта бизнесті дамыту мақсатымен өзара
сақтандыру қоғамдарын құру туралы ереже жобасын дайындау мақсаты қойылған.
Сонымен бірге, Азаматтық Кодексте олардың қызмет ету жағдайлары өзара
сақтандыру туралы заң актілерімен анықталады делінген. Бірақ қазіргі күнге
дейін заң жобасы ұсынылмаған.
Сақтандыру пулы – белгілі бір тәуекелдерді бірігіп
сақтандыру үшін сақтандыру компанияларының бірлестігі. Негізінен
сақтандыруға қауіпті, ірі және жаңа тәуекелдер қабылданғанда құрылады.
Пулдың қызметі бірлесіп сақтандыру қағидатына сүйеніп құрылады. Әр компания
пулға сақтандырылған тәуекелдерді береді, пул жинаған жарналардың белгілі
бір үлесін алады және де сол үлесте нұқсандарды өтеу бойынша жауапкершілік
алады. Пулдар шетелде авиациялық, атомдық, әскери тәуекелдерді,
жауапкершілікті және т.б. сақтандыруда кеңінен дамыған.
Сақтандыру ұйымдарының ынтымақтастығының нысаны болып
сақтандырушылардың одақтары мен ассоциацияларын құру табылады. Қазақстан
Республикасында құрылған сақтандырушылар одағының мақсаты –
сақтандырушыларға методикалық және ұйымдық ақпараттық көмек көрсету,
сақтандыру бойынша заң және нормативтік актілер жобаларын дайындауға
қатысу, сақтандыру қызметкерлерінің мамандандырылуын жоғарылату бойынша
курстар мен семинарлар ұйымдастыру, сақтандырушылардың қаржылық
тұрақтылығын нығайту бойынша ұсыныстар дайындау және т.б.
Енді сақтандыру нарығының қатысушылары жайлы қысқаша айта кететін
болсақ, “Сақтандыру қызметі туралы” Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының
сақтандыру нарығының қатысушылары:
1. сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
2. сақтандыру брокері;
3. сақтандыру агенті;
4. сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
5. актуарий;
6. уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
7. өзара сақтандыру қоғамы;
8. сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де
жеке және заңды тұлғалар.
Қайта сақтандыру ұйымы – уәкілетті мемлекеттік органның тиісті
лицензиясы негізінде қайта сақтандыру шарттарын жасасу және орындау
жөніндегі қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға;
Сақтандыру ұйымы (сақтандырушы) – сақтандыру шарттарын жасасу және
орындау қызметін уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы негізінде
жүзеге асыратын заңды тұлға;
Жоғарыда аталған Заңға сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы
өзінің негізгі сақтандыру қызметінен басқа төмендегідей қызмет түрлерін
атқарады:
1. уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті;
2. тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы
шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы үшін);
3. сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру
үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды;
4. ақпарат бөлімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі және
сақтандыру қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды;
5. бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған (сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтандыру шарттарын жасауға
байланысты келіп түскен (сақтандыру ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға
беруді;
6. сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша кеңес берушілік
қызмет көрсетуді;
7. сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін
арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргізуді;
8. сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы болуды;
Сақтандыру нарығының кәсіби қатысушылары - өз қызметін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиялары негізінде жүзеге асыратын
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, актуарий және
уәкілетті аудитор. Сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру
мәселелері бойынша консультациялық қызметті өз атынан және сақтанушының
тапсыруымен сақтандыру шарттарын немесе өз атынан және цеденттің
тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті
жүзеге асыратын заңды тұлға;
Сақтандыру брокерінің қызметі ерекше қызмет түрі болып табылады және
оны уәкілетті мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс. Сақтандыру брокерінің
өзі қатысып жасалатын сақтандыру (қайта сақтандыру) шарты бойынша
өкілеттігі мен жауапкершілігі сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының
тараптарымен жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру агенті – берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының
атынан және тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық
қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
Сақтандыру агентінің сақтандыру нарығында делдалдық қызметті жүзеге
асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымының тиісті құжаттарымен белгіленеді.
Сақтандыру агентінің өкілеттігі болмаған жағдайда оның сақтандыру агенті
ретіндегі қызметіне жол берілмейді.
Актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке адам;
Актуарийлік есептеулер мынадай негіздер бойынша:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының бастамасы бойынша –
бастамашылық актуарийлік есептеулер;
2) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда –
міндетті актуарийлік есептеулер жүргізіледі.
Уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор) – уәкілетті мемлекеттік
органның тиісті лицензиясы негізінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
аудиті жөніндегі қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым (аудитор);
Сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге асыруға қойылатын талаптар
уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен
белгіленеді.
Уәкілетті аудитор, жүргізілген аудит туралы қорытындының көшірмесін,
уәкілетті мемлекеттік органға оның жазбаша сұрауы бойынша беруге міндетті.
Сондай-ақ, уәкілетті аудитор сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
қызметіне міндетті аудит нәтижесінде анықталған Қазақстан Республикасының
заңдарын бұзушылықтар туралы уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға
міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз құрылымында ішкі аудит
қызметі (аудиторы) болуы міндетті, оның қызметі лицензиялауға жатпайды.
Ішкі аудит жүргізу тәртібі, уәкілетті мемлекеттік органның талаптары
ескеріле отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тиісті ішкі
құжаттарында белгіленеді.
Сақтандыру салалары, сыныптары, түрлері: Сақтандыру көпқырлы болып
келеді: ол әр түрлі сақтандырушылар мен сақтандыру объектілерін қамтып,
сақтандыру шарттарына қарай, сақтандыру жауапкершілігінің көлемі бойынша,
ажыратылады. Ол ерікті түрде немесе заң күші арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Сақтандыру қатынастарының алуан түрлілігінде дұрыс бағыт алып, біртұтас
өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыру сыныптамасы қажет.
Сақтандырудың сыныпталуы кез-келген басқа да сыныпталу секілді
сақтандыру жүйесін бір-бірімен өзара тығыз байланысты буындардан құрайды.
Отандық сақтандыру нарығында сақтандырудың сыныпталуы негізі екі
критерийден құралған: сақтандыру объектілерін ажырату және қауіптілік
деңгейі. Сақтандыру объектілері бойынша сыныпталуында жоғарғы буын – сала,
ортаңғы буын- кіші сала немесе сынып, төменгі буыны – сақтандыру түрі болып
отыр.
Салаларға бөлудің негізінде сақтандыру объектілері бойынша бөлу жатыр.
Осы уақытқа дейін сақтандру қатынастарының барлық жиынтығы үш салаға
бөлініп келді, олар: мүліктік сақтандыру, жеке сақтандыру, жауапкершілікті
және кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру. Алайда, жауапкершілікті
сақтандыру және кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру ең алдымен
сақтаушылардың мүліктік мүдделерін қорғайды, яғни, сақтандыру арқылы
материалды шығындар атап айтқанда – мүліктің немесе табыстың жоғалуынан
болған зардаптың орны толтырылады. Жауаптылықты сақтандыру кезіндегі
үшінші бір тұлғаның денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру да сайып
келгенде, материалдық шығынның орнын толтыруға келіп тіреледі (емдеуге
қажетті шығындар, жерлеу рәсіміне кететін шығындар немесе жалақыны
жоғалтқан жағдайдағы орнын толтыруға кететін шығындарды айтуға болады).
Сондықтан да еліміздің сақтандыру нарығы қазіргі кезде екі салаға
бөлінеді: мүліктік сақтандыру және жеке сақтандыру. Мүліктік сақтандыру өз
кезегінде 4 кіші салаға бөлінеді: жауапкершілікті сақтандыру, кәсіпкерлік
тәуекелді сақтандыру, кәсіпорындар мен ұйымдардың мүліктерін сақтандыру
және жеке азаматтардың мүліктерін сақтандыру.
Жеке сақтандыру екі кіші сала бөлінеді: өмірді сақтандыру және
аннуитеттік сақтандыру.
Сақтық қызмет - сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарының жасау
мен орындауға байланысты ҚР-ның заңнамаларының талаптарына сәйкес
уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын
қызмет. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру
саласы және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадый
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру, аннуитеттік сақтандыру. Ал
жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайлардан және аурудан сақтандыру
2) медициналық сақтандыру
3) теміржол көлігін сақтандыру
4) автомобиль көлігін сақтандыру
5) әуе көлігін сақтандыру
6) су көлігін сақтандыру
7) жүктерді сақтандыру
8) 3-ші және 7-ші тармақшаларда аталған сыныптарды қоспағанда, мүлікті
сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкешілігін
сақтандыру
11) теміржол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру
12) әуе көлігі иелерінің жауапкершілігін сақтандыру
13) су көлігі иелерінің жауапкершілігін сақтандыру
14) тасмалдаушының жауапкершілігін сақтандыру
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;
16)10-шы, 14-ші тармақшаларда аталған сыныптарды қоспағанда, зиян
келтірген үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі сақтандыру ұйымы сақтандыру шарттарын
жасау арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде
әзірлейтін және беретін сақтандыру өнімі болып табылады.
Сақтандыру ережелерінің әрбір сақтандыру түрі үшін
сақтандыру ұйымы жеке-жеке жасайды және олар сақтандырудың тиісті
түрлерін жүзеге асыру құқығына лицензия берген кезде уәкілетті
меншіктік органмен келісуге тиіс. Егер ұсынылған сақтандыру
ережелері ҚР-ның заңдарына қайшы келсе және жоғарыда аталған
талаптарға сай болмаса уәкілетті меншіктік орган лицензия беруден
бас тартуға құқылы. Сақтанушы мен сақтандырушы арсындағы келісім
бойынша сақтандыру ережелерінің негізінде сақтандыру шартын жасау
кезінде анықтайтын қосымша талаптарды көздейтін сақтандыру шарттары
жасылуы мүмкін. Сол қосымша талаптар 3 реттен астам қайталанған
жағдайда сақтандырушы сақтандырудың белгілі бір түрі бойынша
ережелерді заңдарда белгіленген тәртіппен өзгертуге міндетті.
Міндетті және ерікті сақтандыру .
ҚР-ның Азаматтық Кодексі бойынша мыналар сақтандырудың нысандары
болып табылады:
1) міндеттілік дәрежесі
- ерікті
- міндетті
2) сақтандырудың обьектісі
- жеке
- мүліктік
3) сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша
- жинақтаушы
- жинақтаушы емес
Сақтандыру міндетті және ерікті түрде жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандыру заңнамалық келісімдер талаптарына орай жүзеге асырылатын
сақтандыру түрлері. Ол сақтандырушының есебінен жүзеге асырылады.
Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны
және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың
осы сыныбын реттейтін заңнамалық келісімдермен реттейді. Ерікті
сақтандыру- тараптардың еркін білдіруіне орай жасалынатын сақтандыру.
Мемлекет материалдық шығындардың орнын толтыру жалпымемлекеттік мәнге
ие болған жағдайда сақтандырудың міндетті формасын орнатады, яғни қоғамдық
мүдделер тұрғысынан алғанда басымылыққа ие болып отырған сақтандыру
объектілеріне міндетті сақтандыру формасы қолданылады. Осылайша, 1997
жылдан бастап еліміздің халық шаруашылығының стратегиялық саласының бірі
болып табылатын ауылшаруашылығындағы міндетті сақтандыру түрі жаңартылды.
Жол көлігі, темір жол, су және әуе көлігі сапарларында, апат болған
жағдайда сенімді әлеуметтік қорғанысты қамтамасыз ету мақсатында
тасымалдаушылар мен көлік иелерінің жауапкершілігі міндетті түрде
сақтандырылады.
Міндетті сақтандыру формасына мынадай белгілер тән:
1. Міндетті сақтандыру шарттары заң арқылы немесе үкіметтік
нормативтік акт арқылы бекітіледі. Осыған сәйкес, сақтаушы
сәйкес объектіні сақтауға, ал тиісті лицензиясы бар сақтандырушы
осы объектіні сақтандыруға қабылдап алуы міндетті.
2. Міндетті сақтандырудың заңда көрсетілген объектілерді тұтас
қамтуы және оның (міндетті сақтандырудың) таратылуының
автоматтылығы. Бұл принцип ең алдымен мүліктік сақтандыруда
байқалады. Мысалы, ауылшаруашылығы кәсіпорындарындағы
жануарларды сақтандыру кезінде олардың барлығы дерлік
сақтандырылған болып есептеледі жаңадан қосылған жануарлар
жөнінде хабарлап отыру міндетті емес, олар автоматты түрде
сақтандырылған болып саналады.
3. Сақтық қамтамасыз етудің мөлшерленуі (нормалануы). әдетте
міндетті сақтандыруда орны толтырылатын залал мөлшерінің
белгіленген шегі болады.
Ерікті сақтандыру формасы төмендегідей принциптерге негізделеді:
1. Сақтандыру шарттары сақтандырушының ережелері арқылы реттеліп,
сақтаушымен келісіліп отырады.
2. Сақтандыру қатынастарына сақтаушының да сақтандырушыныңда өз еркімен
қатысуы.
3. Сақтандырудың объектілерді таңдамалы түрде сақтандыруға алуы. Ол ең
алдымен сақтаушылардың барлығының түгел дерлік бұл қатынастарға
араласқысы келмейтіндігімен және түгел барлық объектіні
сақтандырмайтындығымен түсіндіріледі.
4. Ерікті сақтандыруда келісім-шарт келісілген уақыт мөлшерімен
шектеледі.
5. Ерікті сақтандыру тек келісілген мөлшердегі сақтандыру төлемі төленген
жағдайда ғана қызмет етеді.
6. Ерікті сақтандыру бойынша сақтық қамтамасыз етілудің көлемі
сақтаушының қалауына байланысты және тараптардың келісімімен
бекітіледі. Бірақ, мүлікті сақтандыруда сақтық қамтамасыз етілудің
көлемі сақтандырылған мүліктің сақтандыру бағасымен шектеледі.
2. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМЫ
2.1 Сақтандырушылардың қаржыларын ұйымдастырудың жалпы қағидалары
Сақтандыру саласындағы мемлекеттік реттеудің міндеттері.
1) Қазақстан Республикасында тұрақты сақтандыру жүйесін жасау мен
қолдау және ұлттық сақтандыру нарығының инфрақұрлымын қалыптастыру;
2) сақтандыру нарығын реттеу және сақтандыру қызметін қадағалау;
3) сақтандыру негіздерін заңдармен баянды ету, міндетті сақтандыру
түрлерін халықарарлық сақтандыру жүйесіне Қазақстан Республикасының қатысу
принциптерін белгілеу;
4) сақтандырушылардың, сақтандырылушылардың және пайда алушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Сонымен қатар мемлекеттік реттеу белгілі-бір нысанға байланысты
дәйекті саясат жүргізу үшін және отандық сақтандыру бизнесін шетелдік
капитал көлемімен қатыстыруға қажет. Сақтандыру саласындағы мемлекеттік
саясатты іске асыруды, сақтандыру нарығындағы істің жайына мемлекеттік
бақылау жасауды қамтамасыз етуді қоса, уәкілетті мемлекеттік орган және
мемлекеттің өзге де органдары өз құзыреті шегінде жүзеге асырады.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан
Республикасының сақтандыру қатынастарын мемлекеттік реттеудің уәкілетті
органы болып табылады.
Уәкілетті мемлекеттік орган- Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес сақтандыру нарығын реттеу және сақтандыру қызметін қадағалау
жөніндегі функциялар мен өкіметтікті жүзеге асыратын мемлекеттік орган.
Жарлық бойынша, Ұлттық банк сақтандыру ісін қадағалап және оның
жұмыс істеуінің реттелуін несиелер арқылы көрсетеді.
- Қазақстан Республикасында ұлттық сақтандыру нарығының
инфрақұрлысын қалыптастыруды, сақтанушылардың және сақтандыру нарығының
өзге де қатысушыларының заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі
мемлекеттік саясатты жүргізеді;
- Сақтандыру мен қайта сақтандыру ұйымдары үшін жарғылық қордың
минимальды көлемін белгілейді.
- Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының басшы
қызметкерлеріне арналған біліктілік талаптарын белгілейді және де оларды
сайлауға келісім береді;
- Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құруға, оларды бақылап
отыру құқығын иемденуге, олардың өз еркімен қайта құрылуына және Қазақстан
Республикасының аумағында да, оның аумағының шегінен тыс жерлерде де
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының филиалдары мен өкілеттіктерін
ашуға келісім береді;
- Сақтандыру қызметін, сақтандыру боркерінің қызметін, сақтандыру
нарығындағы актуалий қызметін, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының
аудитін жүзеге асыру құқығына лицензиялар береді;
- Таратылатын сақтандыру (қайта су) ұйымдарын тарату
комиссияларының қызметіне бақылау жасауды жүзеге асырады;
- Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымының қаржылық жағынан
тұрақтылығы мен төмен қабілетіне талдау жасауды, баға беруді және бақылауды
жүзеге асырады.
- Сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарын (сақтандыру полистерін)
есепке алу тәртібін белгілейді;
- Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру
брокерлерінің, актуарилердің және уәкілетті аудиторлардың тізімін
жүргізеді;
- Статистика мәселелері бойынша уәкілетті мемлекеттік органмен
бірлесе отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру
брокерлерінің статистикалық есебінің тізбесін, нысандарын және табыс етілу
мерзімін белгілейді;
- Сақтандыру нарығының қатысушыларына берілген лицензиялардың
қолданылуын тоқтата тұру және лицензияларды кері қайтарып алу туралы
шешімдер қабылдайды;
- Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес өзге де
функцияларды, өкілеттіліктер мен құқықтарды жүзеге асырады.
Сақтандыру нарығын құру процесіндегі реттеудің басты әдістерінің бірі
сақтандыру сақтандыру ісін лицензиялау. Лицензиялаудың мәні, яғни
сақтандыру қызметін жүргізетін сақтандыру ұйымдарының дайындағын тексеріп,
сол саладағы сақтандыру ісін анықтау.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі сақтандыру және қайта
сақтандырушы брокерлердің, қайта сақтандырушы ұйымдардың және сақтандыру
ісін лицензиялау жағдайын және тәрібін, нормативтік құқықтық актілермен
белгілейді. Осыған байланысты Сақтандыру туралы Жарлықта өмірді
сақтандыруға байланысты құқығы бар лицензия алған сақтандыру ұйымы, басқа
да сақтандыру ісімен айналысуға құқығы жоқтығы көрсетілген.
Сақтандыру агентінің қызметі лицензиялауды қажет етеді, бірақ та
сақтандыру ісі сақтандыру төлемінің көлемімен және сақтандыру тәуекеліндегі
бағамен өте тығыз байланысты.
Лицензия – бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің бірден-бір
негізгі тапсырмасы сақтандыру ісін қадағалау және өкілетті орган арқылы
реттеу. Сонымен қатар сақтандырушының ең аз мөлшеріндегі қаржысының
тұрақтылық жағдайын сақтандыру операцияларымен бақылау болып табылады.
Сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығын сыртқы қаржылық және өзге
де факторлардың қолайсыз әсер ету мүмкіндігін ескере отырып, сақтандыру
және қайта сақтандыру шарттары бойынша қабылданған міндеттемелрдің бүкіл
қолданылу мерзімі ішінде өзінің төлем қабілеттілігін сақтау қабілетімен
айқындалады.
Сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштері:
1) жарғылық және өз капиталының тұрақтылығының ең аз мөлшерін;
2) активтердің құны және олардың әрталаптандырылу мөлшерін;
3) сақтандыру резервтерінің және өзге де міндеттемелердің мөлшерін;
4) төлем қабілеттілігінің көрсеткіштерін;
5) сақтандыру және қайта сақтандыру бойынша міндеттемелер көлемінің
арақатынасын;
6) көрсетілген сақтандыру және қайта сақтандыру қызметінің
рентабельділігін (пайда келтіруін);
7) жүзеге асыратын инвестициялық саясаттың тиімділігін қамтиды.
Сақтандырушылар мен сақтанушылардың мүдделеріне қатысты Ұлттық банктің
лицензия беру немесе оның күшін жою т.б. қатысты шешімі сол мүдделі
жақтардың бастамасымен сота қайта қаралуы мүмкін.
Сақтандыру қатынастарына біріншіден сақтандырушылар мен сақтанушы,
екіншіден басқа заңды және жеке тұлғалар- сақтандырылғандар, сақтандыру
агенттері, брокерлер, банк мекемелері, қаржы, салық, құқық қорғау ұйымдары,
мемлекеттік билік ұйымдары және т.б. қатынасады.
Сақтандыруды жүргізуге байланысты барлық құқықтық қатынастарды 2 топқа
бөлуге болады: сақтандырудың өзін реттеуші құқықтық қатынастар, яғни
сақтандыру қорларын жасау және пайдалану процесі және де сақтандыру ісін
ұйымдастыруға орай пайда болатын құқық қатынастары, яғни сақтанатын банк
мекемелерін, бюджеттен, мемлекеттік басқару ұйымдарымен, бақылау және
реттеу органдарымен өзара байланысты қатынасты құқық қатынастары.
Бірінші топтағы құқықтың қатынастар азаматтар құқық нормаларымен
реттеледі, ал екінші топтағы құқық қатынастары әкімшілік, қаржылық, қылмыс
процесуалдық және т.б. құқық салалары мен сала білімдері арқылы реттеледі.
Азаматтық құқыққа мүдделі жақтардың тең құқысына негізделген келісім
бойынша шарттың дипозиттік құқықтық реттеу әдістері тән. Ал екінші топтағы
құқықтарға реттеудің әкімшілік әдістері тән. Азаматтық құқықтық қатынастар
меншік құқығын, заттық құқықты, міндеттеме құқықтарын қамтиды.
Сақтандыруға қатысушылардың бір жағы-сақтандырушы сақтандыратын
жағдай туған сәтте, келісімде көрсетілген мөлшерде зиянның орнын толтыруға,
төлем төлеуге міндеттеме алады. Сақтанушы жақ келісілген сақтандыру
төлемдерін төлеуге, сақтандырушыға болған оқиға жөнінде келісімде
көрсетілген тәртіппен, мерзім ішінде хабарлауға, сақтандыруға байланысты
басқа жұмыстарды орындауға міндеттеме алады. Сонымен сақтандыру міндеттері
арқылы, сақтандыру қызметі үшін сақтанушы сақтық жарнасын төлеп отырады.
Сақтандырушы келісім міндеттемелерінің өзіндік ерекшелігі бар.
Сақтрандыруда бір жағы, сақтанушы әрдайым жарна төлеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Сақтандыру нарығының түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сақтандыру нарығының құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМЫ
2.1 Сақтандырушылардың қаржыларын ұйымдастырудың жалпы
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Сақтандырушының қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігін
қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
3. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржы-несие қатынастары жүйесіндегі
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..25
3.2 Қаржылық тәуекелді
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .27
3.3 “Евразия” Сақтандыру компаниясы” АҚ
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі
кезеңі өндірістің төмендеуін тежеу мен тұрақты экономикалық өсу үшін негіз
құруға бағытталған нарықтық қайта құру фазасына өтумен сипатталады. Нақ осы
мәселе Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді мақсаттар мен стратегияларында
көрініс тапқан – “шетелдік инвестициялар мен ішкі жинақтардың жоғары
деңгейі тән ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу”.
Осындай нарықтық қоғамда пайда болатын тұрлаусыздық пен тұрақсыздық,
экономикадағы үнемі болатын өзгерістер тәуекел тудырады. Әсіресе мұндай
жағдай кәсіпкерлікте жиі болады. Нарықта туатын кездейсоқ және тұрлаусыз
жағдайлар, экономикалық толқулар, бәсекелестердің әрекеттері тіпті білікті
басқару шешімдерін жоққа шығаруы мүмкін. Тәуекелді сақтандыру мен өзін-өзі
сақтандыруды қолданып, басқару облысында білікті жұмыс жүргізу арқылы
айтарлықтай төмендетуге болады. Яғни көріп тұрғанымыздай, нарықтық
шаруашылықтың дамуымен қоғам мүшелерін әлеуметтік-экономикалық, соның
ішінде сақтық қорғау ерекше мәнге ие болуда. Сол үшін де еліміздегі
сақтандыру ұйымдарының жағдайын кешенді бағалау қажет.
Макроэкономикалық тұрақтылық үшін қажетті қаржы резервтерін құра
отырып, сақтандыру техногенді және экологиялық уақиғалар кезіндегі
өндірістік күштердің қалпына келуі мен дамуына көмегін тигізеді,
мемлекеттің болжанбаған шығындарын қысқартады, инфляциялық фактордың
әрекетін төмендетеді, тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс пен ұсыныс ара
қатынасын оңтайландырады.
Сонымен қатар, Мемлекет экономикасындағы сақтандырудың нарықтық
қатынастар инфрақұрылымының қызмет етуінің негізгі элементі ретіндегі рөлі
артуда. Бұл жерде экономикалық инфрақұрылымға сақтандыру механизмін
енгізу мен мемлекеттегі сақтандыру ұйымдарының өз инфрақұрылымын құру
сияқты екі параллель процесс жайлы сөз болуда.
Жүргізілген зерттеулерге сәйкес, сақтандыру ұйымдарының мәні –
адамдардың, шаруашылық құрылымдардың, кәсіпкерлік және коммерциялық
фирмалардың, өндірістік кәсіпорындардың әртүрлі кездейсоқ жағдайлардан
сақтық қорғауға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруда. Сақтандыру
ұйымдарының экономикалық мәні материалдық немесе басқа да нұқсан келтіре
алатын сақтандыру тәуекелінің болуымен шарттасылған қайта бөлушілік ақша
қатынастарымен сипатталады.
Сақтандыру мәселесі және де елдегі сақтандыру ұйымдарының жағдайын
жақсарту мәселесі экономикалық проблемалар ішінде ерекше мәнге ие, өйткені
дәл осы мәселе елдің өміріне оң әсер етуші қуатты факторлардың бірі болып
табылады. Осы себептерге байланысты мен өз курстық жұмысымның негізгі
талданар мәселесі етіп осы тақырыпты алдым.
Курстық жұмысымның мақсаты: Қазақстан сақтандыру нарығының жағдайына
кешенді талдау жүргізіп, оның қызмет ету ерекшеліктерін анықтау. Сонымен
қатар, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі сақтандырудың алатын
орны мен рөліне талдау жасау болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
• Сақтандыру нарығының түсінгі мен мәнін баяндау;
• Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының жағдайын
талдай отырып, оның проблемалары мен даму тенденцияларын
анықтап көрсету;
• Қаржылық сақтандыру нарығының даму перспективаларын
қалыптастыру;
Курстық жұмыстың негізгі объектісі: Қазақстан Респуликасының
сақтандыру нарығы болып табылады.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстан Республикасында
қалыптасқан сақтандыру қатынастары болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және
де пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2. САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Сақтандыру нарығының түсінігі мен мәні
“Сақтандыру нарығы” түсінігі отандық экономикалық әдебиеттерде
жақында ғана қолданыла бастады. Сақтандыру ісіндегі мемлекеттің
монополиялық жағдайында сақтандыру нарығының болуы туралы сөз де
қозғалмаған.
Сақтандыру қызметтері нарығының мәні сақтандыру табиғатынан көрініс
табады. Менің ойымша, бұл түсінікті жетекші ғалым-экономисттер көзқарасы
тұрғысынан қарастыру керек.
Сақтандыру терминдері сөздігі келесідей талқылама береді: “Сақтандыру
нарығы – сақтық қорғаудағы қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
процесінде айрықша тауарды сату-сатып алу бойынша пайда болатын
экономикалық қатынастар жүйесі”.
В.В.Шахов мынадай анықтама берген: “... Сақтандыру нарығы – сату-сатып
алу объектісі болып сақтық қорғау табылатын, оған деген сұраныс пен ұсыныс
қалыптасатын ерекше әлеуметтік-экономикалық құрылым, ақша қатынастарының
белгілі бір сферасы”.
Кең мағынада сақтандыру нарығы сақтандыру өнімін сату-сатып алумен
байланысты барлық экономикалық қатынастардың жиынтығын білдіреді. Нарық
сақтандырушы мен сақтандырылушы арасындағы тығыз байланысты қамтамасыз
етеді. Тар мағынада сақтандыру нарығы – сақтандыру қоғамдарының жиынтығы.
В.М.Родионова өзінің “Финансы” оқулығында мынадай анықтама ұсынған:
“Сақтандыру нарығы – бұл сату-сатып алу объектісі болып арнайы қызмет –
сақтық қорғау табылатын, оған деген ұсыныс пен сұраныс қалыптасатын ақша
қатынастарының ерекше сферасы”.
Ю.Бугаев өзінің мақалаларының бірінде былай деп жазған: “Мемлекеттің
реттеушілік әсерінің негізінде сақтандырылушылардың белгілі бір
қажеттілігін қанағаттандыратын сақтандырушы өзінің ерекше тауарын
(сақтандыру) өткізе алатын ерекше сақтандыру нарығы пайда
болады. Сақтандыру нарығы сақтандырушы мен сақтандырылушы арасындағы
экономикалық қатынастарды ортақтастандырады”.
Осы түсініктердің (анықтамалардың) талдауы негізінде авторлардың
барлығы келесідей көзқарасқа ие болған деген қорытынды жасай аламыз:
“Сақтандыру нарығы – бұл “сақтандыру қызметі” деген айрықша тауарды сату-
сатып алумен байланысты экономикалық қатынастардың жиынтығы”.
Осылайша, сақтандыру нарығы қарамағында бір жағынан, уақытша бос
сақтандыру қорларының қаражаттары болады, ал екінші жағынан, сақтандыру
нарығының оларды жоғары табыс әкелетін және салынған қаражаттардың тез
қайтарылуын қамтамасыз ететін қызмет сфераларына салуға мүмкіндігі болады.
Сәйкесінше “сақтандыру нарығы” түсінігі оның мәні есебінен ашылады.
Бәріміз білетіндей, мән философиялық категория ретінде белгілі бір
құбылыстың ішкі мазмұны деген мағынаны береді.
Сақтандыру нарығының мәні “сақтандыру қызметі” және “сақтандыру
тәуекелі” категорияларын қарастыру кезінде анықталады. Осы жерде “... нарық
пен сақтандыру тәуекелі өзара байланысты”. Бір жағынан, нарық сақтандыру
тәуекеліне әсер етеді, екінші жағынан – қалыптасқан жағдайға байланысты
сақтандырудың тәсілі мен шарттары дайындалады.
Сақтандыру нарығында келтірілген нұқсандар территориялық ғана емес,
сондай-ақ уақыт аспектісінде қарастырылады. Осымен бірге сақтандырылушылар
арасында сақтандыру қорын қайта бөлу тиімді болу үшін, айтарлықтай үлкен
территория және де сақтандырылған адамдардың саны айтарлықтай аз болу
керек. Осы шарттар сақталған кезде ғана үлкен территорияларды қамтыған
апаттар нұқсандарын үлестіру мүмкін болады.
Кездейсоқ жағдайлардан туындаған нұқсанды уақыт бойынша үлестіру бір
шаруашылық жыл шегінен асып кетуі мүмкін. Төтенше жағдайлар бірнеше жыл
болмауы мүмкін және олардың нақты болатын күні белгісіз болады. Бұл жағдай
қолайлы жылдары түскен сақтандыру төлемдерінің бір бөлігін қолайсыз жылдары
болатын төтенше жағдайларды өтеудің қайнар көзі ретінде қолдану үшін
резервтеу қажеттілігін тудырады.
Сақтандыру нарығының ерекше белгісі болып сақтандыру корына жиналған
сақтандыру төлемдерінің қайтарымдылығы табылады. Сақтандыру төлемдері
мүмкін болатын нұқсанды өтеуге арналған нетто-төлемдердің және сақтандыруды
жүргізуші сақтандыру ұйымын ұстау үшін жөнелтпе шығындардан тұратын
сақтандыру тарифтерінің негізінде анықталады. Нетто-төлемдердің барлық
сомасы белгіленген уақыт кезеңінде нұқсанды өтеу нысанында қайтарылады.
Қаражаттарды қайтару белгісі сақтандыруды несие категориясына, ал
сақтандыру нарығын қаржы-несие нарығына жақындатады.
Сақтандыру қоры қаражаттарының шоғырлануы – сақтандыру нарығын
ұйымдастырудың негізгі қағидаты. Бұл қағидат кез-келген сақтандыру ұйымы
үшін анықтаушы болып табылады.
Сақтандыру нарығының болуының міндетті шарты болып сақтандыру
қызметтеріне деген қоғамдық қажеттіліктердің болуы және сол қажеттіліктерді
қанағаттандыра алатын сақтандырушылардың болуы табылады. Отандық
экономиканың нарыққа өтуі экономикалық қатынастар жүйесіндегі
сақтандырушының рөлі мен орнын өзгертеді. Сақтандыру компаниялары
шаруашылық өмірдің толық құқылы субъектілеріне айналуда.
Сондай-ақ, сақтандыру нарығының қалыптасуы үшін кәсіпорындар мен
ұйымдардың, халықтың мүлкін сақтық қорғау үшін сәйкес сақтандыру қорларының
болуы шарт. Бірнеше миллиондаған теңге сақтандыру сомасы және де өзінің ірі
капиталы бар ондаған сақтандыру компаниялары болуы керек.
Сақтандыру нарығының қызмет етуінің негізгі заңдары болып құн заңы мен
сұраныс және ұсыныс заңы саналады.
Сақтандыру нарығы тауарлы шаруашылықтың даму процесінде қалыптасады
және де соңғысының ажырамас элементі болып табылады. Айтылған
екеуінің де пайда болуының шарты болып қоғамдық еңбек бөлінісі және
әртүрлі меншік иелерінің болуы табылады. Сақтандыру нарығы нарықтық
қатынастардағы субъектілердің дербестігін, олардың сақтандыру
қызметін сату-сатып алу бойынша тең құқылы серіктестігін, көлденең және тік
байланыстардың дамыған жүйесін, бәсекелестікті болжайды.
Мемлекет экономикасындағы сақтандырудың нарықтық қатынастар
инфрақұрылымының қызмет етуінің негізгі элементі ретіндегі рөлі артуда. Бұл
жерде экономикалық инфрақұрылымға сақтандыру механизмін енгізу мен
мемлекеттегі сақтандыру нарығының өз инфрақұрылымын құру сияқты екі
параллель процесс жайлы сөз болуда.
Жүргізілген зерттеулерге сәйкес, сақтандыру нарығының мәні –
адамдардың, шаруашылық құрылымдардың, кәсіпкерлік және коммерциялық
фирмалардың, өндірістік кәсіпорындардың әртүрлі кездейсоқ жағдайлардан
сақтық қорғауға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруда.
Сақтандыру нарығының экономикалық мәні материалдық немесе басқа да
нұқсан келтіре алатын сақтандыру тәуекелінің болуымен шарттасылған қайта
бөлушілік ақша қатынастарымен сипатталады.
Бір жағынан, сақтандыру қызметтерінің нарығы – бұл сақтандыру өнімін
сату-сатып алумен байланысты экономикалық қатынастар жиынтығы, ал екінші
жағынан, сақтандыру қызметін сату-сатып алумен байланысты бірнеше нарықтық
қатынастар субъектілері арасындағы тең құқылы және жауапкершілікті
серіктестік.
Сәйкесінше, нарық сақтандыру бизнесінің белсенді дамуы, көптеген
сақтандыру ұйымдарының құрылуы мен қызмет етуі үшін объективті жағдайлар
жасайды. Осылайша, сақтандыру нарығы белгілі бір жағдайлар жасалған кезде
Қазақстанның экономикалық қатынастары мен байланыстары жүйесінде
айтарлықтай маңызды рөл ойнар еді. Қазірдің өзінде сақтандыруға деген
көзқарас өзгеруде. Сақтандыру қызметтері нарығында мүдделердің жаңа топтары
қалыптасуда. Сақтандыру нарығы нарықтық қатынастар құралдарының ішінде aнық
орын алуда.
1.2 Сақтандыру нарығының құрамы мен құрылымы
Сақтандыру нарығының мазмұнын оның түрлері, инфрақұрылымы кеңірек
ашады. Ендігі кезекте сол түрлерін қарастырып өтейік.
Салалық нышаны бойынша өмірді сақтандыру нарығын (сонымен бірге
сақтандырудың барлық ұзақ мерзімді түрлері: зейнетақыны, денсаулықты,
аннуитет және т.б. жатады), мүлікті сақтандыру нарығын, жауапкершілікті
сақтандыру және де жазатайым уақиғалардан сақтандыру нарығын бөледі.
Қазақстан Республикасында сақтандырудың “өмірді сақтандыру” және “жалпы
сақтандыру” сияқты екі саласы белгіленген.
Масштабы бойынша ұлттық, аймақтық және халықаралық сақтандыру
нарықтарын бөледі.
Ұлттық сақтандыру нарығы – жеке мемлекеттегі сақтандыру ұйымдарының
қызмет ету сферасы. Институционалды түрде ұлттық сақтандыру
нарығы сақтандыру ұйымдарынан, арнайы қайта сақтандырушы ұйымдардан,
сақтандыру брокерлері мен агенттерінен тұрады. Ұлттық сақтандыру
нарығындағы барлық қызмет ұлттық сақтандыру заңы шегінде жүргізіледі. Бұл
заңның орындалуын бақылау мемлекеттік сақтандыруды бақылау органына
жүктелген. Ең ірі ұлттық сақтандыру нарықтары АҚШта, Ұлыбританияда,
Германияда және басқа да бірқатар елдерде қалыптасқан. Ұлттық сақтандыру
нарығында Үкіметте, бұқаралық ақпарат құралдарында, халықаралық
келіссөздерде сақтандыру ұйымдарының ұжымдық мүдделерін ұсынатын ұлттық
сақтандыру ассоциациялары қызмет етеді.
Аймақтық сақтандыру нарығы өзара интеграциялық байланыстармен
байланысушы жеке аймақтардың сақтандыру ұйымдарын, ұлттық нарықтарын
біріктіреді. Ең ірі аймақтық нарық болып Солтүстік американ сақтандыру
нарығы (АҚШ, Канада) саналады. Еуропалық экономикалық одастастықтың
сақтандыру нарығында терең интеграциялық процесстер жүруде. Бұл “Еуропалық
экономикалық одақтастықтың ортақ сақтандыру нарығын” құру туралы жоспарды
жүзеге асырумен байланысты. Еуропалық экономикалық одақтастықтың ұлттық
сақтандыру заңдарын толық сәйкестендіру көзделген.
Халықаралық сақтандыру нарығы – бұл ұлттық және аймақтық сақтандыру
нарықтары жиынтығы. Мұндай мағынада халықаралық сақтандыру нарығы ретінде
халықаралық сақтандыру операцияларының едәуір үлес салмағымен сипатталатын
жергілікті сақтандыру нарықтары қарастырылады (Нью-Йорк, Лондон, Цюрих).
Қайта сақтандыру арналары бойынша және брокерлер арқылы ірі тәуекелдер
көптеген халықаралық және аймақтық сақтандыру нарықтары арасында бөлінеді.
Мүдделерді сәйкестендіру және сақтандыру ұйымдарының жалпы проблемаларын
шешу мақсатында халықаралық сақтандыру одақтары (техникалық тәуекелдерді
сақтандырушылардың халықаралық одағы, теңіздік сақтандырушылардың
мемлекеттік одағы және тағы басқалар) қызмет етеді.
Сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ұйымдық-құқықтық нысандары болып
мемлекеттік сақтандыру, акционерлік қоғамдар жүргізетін сақтандыру және
өзара сақтандыру табылады.
Мемлекеттік сақтандыру – бұл сақтандырушы ретінде мемлекеттік ұйым бой
көрсететін сақтандыру нысаны. Мемлекеттік сақтандыру сақтандырудың барлық
түрлерін жүргізудегі мемлекеттің абсолютті монополиясы жағдайында,
сақтандырудың жеке түрлеріне мемлекеттік монополия жағдайында немесе қандай
да бір мемлекеттік сақтандыруда монополиясы жоқ болған жағдайда жүргізілуі
мүмкін. Қазір ТМД елдеріндегі сақтандырудың дамуы соңғы вариантқа
жақындауда. Бірақ, мемлекеттік сақтандырудың кейбір түрлерін жүргізудегі
басымдылығының болу мүмкіндігін ұмытпаған жөн.
Қазіргі кезде Қазақстанда мемлекеттің сақтандырушы қызметінің тек
жалпы мемлекеттік стратегиялық мағынадағы мүдделерді сақтандырудағы ғана
басымдылығын көрсетуге болады. Осылайша, “Казагрополис” республикалық
мемлекеттік ауыл шаруышылық сақтандыру кәсіпорыны (құрылтайшысы Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылық Министрлігі) үшін басым бағыт болып ауыл
шарушылығының өндірісін міндетті сақтандыру табылады. Ал “Казахинстрах”
мемлекеттік сақтандыру компаниясы үшін инвестицияларды сақтандыру
басым бағыт болып табылады.
Акционерлік сақтандыру – сақтандырушы ретінде өзінің жарғылық
капиталын акциялардың көмегімен құратын акционерлік қоғамдар бой көрсететін
сақтандыру қызметін ұйымдастыру нысаны.Акциялар арқылы жарғылық капиталды
құру құрылтайшыларға заңды және жеке тұлғалардан ақша ресурстарын тарту
арқылы тез арада сақтандыру операцияларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Алғашқы капиталды құру тәртібіне қарай ашық типтегі және жабық типтегі
акционерлік қоғамдарды және де жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерді
бөледі. Бұл айтылғандар дүниежүзілік тәжірибеге тән.
Өзара сақтандыру - өзара көмек көрсету мақсатында сақтандырушылардың
бірігуі байқалған сақтық қорғаудың ұйымдық нысаны. Өзара сақтандыру қоғамы
– қазақстандық нарықтың жаңа қатысушысы. Қазақстандағы өзара сақтандыру
қоғамының қызметі “Сақтандыру қызметі туралы” Заңмен және Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің “Өзара сақтандыру” атты 845 бабымен
реттеледі.
Өзара сақтандыру қоғамдары өз мүшелерінің мүліктерін және басқа да
мүліктік мүдделерін сақтандыруын жүзеге асырады және де коммерциялық емес
ұйымдар болып табылады. Коммерциялық қызметті жүзеге асырғанда қызмет ету
тәртібі сақтандыру (қайта сақтандырушы) ұйымдар үшін бекітілген талаптарға
сәйкес жүзеге асырылады. Заңдылық негіздің дамымауына байланысты сақтандыру
нарығындағы бұл тауаша бой көрсетпеген. Осылайша, “Қазақстан
Республикасындағы сақтандыру нарығы 1996-98 жылдардағы негізгі бағыттары
жөніндегі” Қаулыда шағын және орта бизнесті дамыту мақсатымен өзара
сақтандыру қоғамдарын құру туралы ереже жобасын дайындау мақсаты қойылған.
Сонымен бірге, Азаматтық Кодексте олардың қызмет ету жағдайлары өзара
сақтандыру туралы заң актілерімен анықталады делінген. Бірақ қазіргі күнге
дейін заң жобасы ұсынылмаған.
Сақтандыру пулы – белгілі бір тәуекелдерді бірігіп
сақтандыру үшін сақтандыру компанияларының бірлестігі. Негізінен
сақтандыруға қауіпті, ірі және жаңа тәуекелдер қабылданғанда құрылады.
Пулдың қызметі бірлесіп сақтандыру қағидатына сүйеніп құрылады. Әр компания
пулға сақтандырылған тәуекелдерді береді, пул жинаған жарналардың белгілі
бір үлесін алады және де сол үлесте нұқсандарды өтеу бойынша жауапкершілік
алады. Пулдар шетелде авиациялық, атомдық, әскери тәуекелдерді,
жауапкершілікті және т.б. сақтандыруда кеңінен дамыған.
Сақтандыру ұйымдарының ынтымақтастығының нысаны болып
сақтандырушылардың одақтары мен ассоциацияларын құру табылады. Қазақстан
Республикасында құрылған сақтандырушылар одағының мақсаты –
сақтандырушыларға методикалық және ұйымдық ақпараттық көмек көрсету,
сақтандыру бойынша заң және нормативтік актілер жобаларын дайындауға
қатысу, сақтандыру қызметкерлерінің мамандандырылуын жоғарылату бойынша
курстар мен семинарлар ұйымдастыру, сақтандырушылардың қаржылық
тұрақтылығын нығайту бойынша ұсыныстар дайындау және т.б.
Енді сақтандыру нарығының қатысушылары жайлы қысқаша айта кететін
болсақ, “Сақтандыру қызметі туралы” Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының
сақтандыру нарығының қатысушылары:
1. сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
2. сақтандыру брокері;
3. сақтандыру агенті;
4. сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
5. актуарий;
6. уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
7. өзара сақтандыру қоғамы;
8. сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де
жеке және заңды тұлғалар.
Қайта сақтандыру ұйымы – уәкілетті мемлекеттік органның тиісті
лицензиясы негізінде қайта сақтандыру шарттарын жасасу және орындау
жөніндегі қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға;
Сақтандыру ұйымы (сақтандырушы) – сақтандыру шарттарын жасасу және
орындау қызметін уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы негізінде
жүзеге асыратын заңды тұлға;
Жоғарыда аталған Заңға сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы
өзінің негізгі сақтандыру қызметінен басқа төмендегідей қызмет түрлерін
атқарады:
1. уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті;
2. тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы
шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы үшін);
3. сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру
үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды;
4. ақпарат бөлімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі және
сақтандыру қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды;
5. бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған (сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтандыру шарттарын жасауға
байланысты келіп түскен (сақтандыру ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға
беруді;
6. сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша кеңес берушілік
қызмет көрсетуді;
7. сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін
арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргізуді;
8. сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы болуды;
Сақтандыру нарығының кәсіби қатысушылары - өз қызметін уәкілетті
мемлекеттік органның тиісті лицензиялары негізінде жүзеге асыратын
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, актуарий және
уәкілетті аудитор. Сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру
мәселелері бойынша консультациялық қызметті өз атынан және сақтанушының
тапсыруымен сақтандыру шарттарын немесе өз атынан және цеденттің
тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті
жүзеге асыратын заңды тұлға;
Сақтандыру брокерінің қызметі ерекше қызмет түрі болып табылады және
оны уәкілетті мемлекеттік орган лицензиялауға тиіс. Сақтандыру брокерінің
өзі қатысып жасалатын сақтандыру (қайта сақтандыру) шарты бойынша
өкілеттігі мен жауапкершілігі сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының
тараптарымен жасалатын тиісті шарттармен белгіленеді.
Сақтандыру агенті – берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының
атынан және тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық
қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
Сақтандыру агентінің сақтандыру нарығында делдалдық қызметті жүзеге
асыруға өкілеттігі сақтандыру ұйымының тиісті құжаттарымен белгіленеді.
Сақтандыру агентінің өкілеттігі болмаған жағдайда оның сақтандыру агенті
ретіндегі қызметіне жол берілмейді.
Актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем
қабілеттігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің
экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті
атқаратын жеке адам;
Актуарийлік есептеулер мынадай негіздер бойынша:
1) сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының бастамасы бойынша –
бастамашылық актуарийлік есептеулер;
2) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда –
міндетті актуарийлік есептеулер жүргізіледі.
Уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор) – уәкілетті мемлекеттік
органның тиісті лицензиясы негізінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
аудиті жөніндегі қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым (аудитор);
Сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге асыруға қойылатын талаптар
уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен
белгіленеді.
Уәкілетті аудитор, жүргізілген аудит туралы қорытындының көшірмесін,
уәкілетті мемлекеттік органға оның жазбаша сұрауы бойынша беруге міндетті.
Сондай-ақ, уәкілетті аудитор сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының
қызметіне міндетті аудит нәтижесінде анықталған Қазақстан Республикасының
заңдарын бұзушылықтар туралы уәкілетті мемлекеттік органға дереу хабарлауға
міндетті.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының өз құрылымында ішкі аудит
қызметі (аудиторы) болуы міндетті, оның қызметі лицензиялауға жатпайды.
Ішкі аудит жүргізу тәртібі, уәкілетті мемлекеттік органның талаптары
ескеріле отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тиісті ішкі
құжаттарында белгіленеді.
Сақтандыру салалары, сыныптары, түрлері: Сақтандыру көпқырлы болып
келеді: ол әр түрлі сақтандырушылар мен сақтандыру объектілерін қамтып,
сақтандыру шарттарына қарай, сақтандыру жауапкершілігінің көлемі бойынша,
ажыратылады. Ол ерікті түрде немесе заң күші арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Сақтандыру қатынастарының алуан түрлілігінде дұрыс бағыт алып, біртұтас
өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыру сыныптамасы қажет.
Сақтандырудың сыныпталуы кез-келген басқа да сыныпталу секілді
сақтандыру жүйесін бір-бірімен өзара тығыз байланысты буындардан құрайды.
Отандық сақтандыру нарығында сақтандырудың сыныпталуы негізі екі
критерийден құралған: сақтандыру объектілерін ажырату және қауіптілік
деңгейі. Сақтандыру объектілері бойынша сыныпталуында жоғарғы буын – сала,
ортаңғы буын- кіші сала немесе сынып, төменгі буыны – сақтандыру түрі болып
отыр.
Салаларға бөлудің негізінде сақтандыру объектілері бойынша бөлу жатыр.
Осы уақытқа дейін сақтандру қатынастарының барлық жиынтығы үш салаға
бөлініп келді, олар: мүліктік сақтандыру, жеке сақтандыру, жауапкершілікті
және кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру. Алайда, жауапкершілікті
сақтандыру және кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру ең алдымен
сақтаушылардың мүліктік мүдделерін қорғайды, яғни, сақтандыру арқылы
материалды шығындар атап айтқанда – мүліктің немесе табыстың жоғалуынан
болған зардаптың орны толтырылады. Жауаптылықты сақтандыру кезіндегі
үшінші бір тұлғаның денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру да сайып
келгенде, материалдық шығынның орнын толтыруға келіп тіреледі (емдеуге
қажетті шығындар, жерлеу рәсіміне кететін шығындар немесе жалақыны
жоғалтқан жағдайдағы орнын толтыруға кететін шығындарды айтуға болады).
Сондықтан да еліміздің сақтандыру нарығы қазіргі кезде екі салаға
бөлінеді: мүліктік сақтандыру және жеке сақтандыру. Мүліктік сақтандыру өз
кезегінде 4 кіші салаға бөлінеді: жауапкершілікті сақтандыру, кәсіпкерлік
тәуекелді сақтандыру, кәсіпорындар мен ұйымдардың мүліктерін сақтандыру
және жеке азаматтардың мүліктерін сақтандыру.
Жеке сақтандыру екі кіші сала бөлінеді: өмірді сақтандыру және
аннуитеттік сақтандыру.
Сақтық қызмет - сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарының жасау
мен орындауға байланысты ҚР-ның заңнамаларының талаптарына сәйкес
уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын
қызмет. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру
саласы және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадый
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру, аннуитеттік сақтандыру. Ал
жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайлардан және аурудан сақтандыру
2) медициналық сақтандыру
3) теміржол көлігін сақтандыру
4) автомобиль көлігін сақтандыру
5) әуе көлігін сақтандыру
6) су көлігін сақтандыру
7) жүктерді сақтандыру
8) 3-ші және 7-ші тармақшаларда аталған сыныптарды қоспағанда, мүлікті
сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкешілігін
сақтандыру
11) теміржол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру
12) әуе көлігі иелерінің жауапкершілігін сақтандыру
13) су көлігі иелерінің жауапкершілігін сақтандыру
14) тасмалдаушының жауапкершілігін сақтандыру
15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;
16)10-шы, 14-ші тармақшаларда аталған сыныптарды қоспағанда, зиян
келтірген үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілетті мемлекеттік органның
нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленеді.
Сақтандыру түрі сақтандыру ұйымы сақтандыру шарттарын
жасау арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде
әзірлейтін және беретін сақтандыру өнімі болып табылады.
Сақтандыру ережелерінің әрбір сақтандыру түрі үшін
сақтандыру ұйымы жеке-жеке жасайды және олар сақтандырудың тиісті
түрлерін жүзеге асыру құқығына лицензия берген кезде уәкілетті
меншіктік органмен келісуге тиіс. Егер ұсынылған сақтандыру
ережелері ҚР-ның заңдарына қайшы келсе және жоғарыда аталған
талаптарға сай болмаса уәкілетті меншіктік орган лицензия беруден
бас тартуға құқылы. Сақтанушы мен сақтандырушы арсындағы келісім
бойынша сақтандыру ережелерінің негізінде сақтандыру шартын жасау
кезінде анықтайтын қосымша талаптарды көздейтін сақтандыру шарттары
жасылуы мүмкін. Сол қосымша талаптар 3 реттен астам қайталанған
жағдайда сақтандырушы сақтандырудың белгілі бір түрі бойынша
ережелерді заңдарда белгіленген тәртіппен өзгертуге міндетті.
Міндетті және ерікті сақтандыру .
ҚР-ның Азаматтық Кодексі бойынша мыналар сақтандырудың нысандары
болып табылады:
1) міндеттілік дәрежесі
- ерікті
- міндетті
2) сақтандырудың обьектісі
- жеке
- мүліктік
3) сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша
- жинақтаушы
- жинақтаушы емес
Сақтандыру міндетті және ерікті түрде жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандыру заңнамалық келісімдер талаптарына орай жүзеге асырылатын
сақтандыру түрлері. Ол сақтандырушының есебінен жүзеге асырылады.
Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке сыныбы болып
табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны
және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың
осы сыныбын реттейтін заңнамалық келісімдермен реттейді. Ерікті
сақтандыру- тараптардың еркін білдіруіне орай жасалынатын сақтандыру.
Мемлекет материалдық шығындардың орнын толтыру жалпымемлекеттік мәнге
ие болған жағдайда сақтандырудың міндетті формасын орнатады, яғни қоғамдық
мүдделер тұрғысынан алғанда басымылыққа ие болып отырған сақтандыру
объектілеріне міндетті сақтандыру формасы қолданылады. Осылайша, 1997
жылдан бастап еліміздің халық шаруашылығының стратегиялық саласының бірі
болып табылатын ауылшаруашылығындағы міндетті сақтандыру түрі жаңартылды.
Жол көлігі, темір жол, су және әуе көлігі сапарларында, апат болған
жағдайда сенімді әлеуметтік қорғанысты қамтамасыз ету мақсатында
тасымалдаушылар мен көлік иелерінің жауапкершілігі міндетті түрде
сақтандырылады.
Міндетті сақтандыру формасына мынадай белгілер тән:
1. Міндетті сақтандыру шарттары заң арқылы немесе үкіметтік
нормативтік акт арқылы бекітіледі. Осыған сәйкес, сақтаушы
сәйкес объектіні сақтауға, ал тиісті лицензиясы бар сақтандырушы
осы объектіні сақтандыруға қабылдап алуы міндетті.
2. Міндетті сақтандырудың заңда көрсетілген объектілерді тұтас
қамтуы және оның (міндетті сақтандырудың) таратылуының
автоматтылығы. Бұл принцип ең алдымен мүліктік сақтандыруда
байқалады. Мысалы, ауылшаруашылығы кәсіпорындарындағы
жануарларды сақтандыру кезінде олардың барлығы дерлік
сақтандырылған болып есептеледі жаңадан қосылған жануарлар
жөнінде хабарлап отыру міндетті емес, олар автоматты түрде
сақтандырылған болып саналады.
3. Сақтық қамтамасыз етудің мөлшерленуі (нормалануы). әдетте
міндетті сақтандыруда орны толтырылатын залал мөлшерінің
белгіленген шегі болады.
Ерікті сақтандыру формасы төмендегідей принциптерге негізделеді:
1. Сақтандыру шарттары сақтандырушының ережелері арқылы реттеліп,
сақтаушымен келісіліп отырады.
2. Сақтандыру қатынастарына сақтаушының да сақтандырушыныңда өз еркімен
қатысуы.
3. Сақтандырудың объектілерді таңдамалы түрде сақтандыруға алуы. Ол ең
алдымен сақтаушылардың барлығының түгел дерлік бұл қатынастарға
араласқысы келмейтіндігімен және түгел барлық объектіні
сақтандырмайтындығымен түсіндіріледі.
4. Ерікті сақтандыруда келісім-шарт келісілген уақыт мөлшерімен
шектеледі.
5. Ерікті сақтандыру тек келісілген мөлшердегі сақтандыру төлемі төленген
жағдайда ғана қызмет етеді.
6. Ерікті сақтандыру бойынша сақтық қамтамасыз етілудің көлемі
сақтаушының қалауына байланысты және тараптардың келісімімен
бекітіледі. Бірақ, мүлікті сақтандыруда сақтық қамтамасыз етілудің
көлемі сақтандырылған мүліктің сақтандыру бағасымен шектеледі.
2. ҚАРЖЫЛЫҚ САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМЫ
2.1 Сақтандырушылардың қаржыларын ұйымдастырудың жалпы қағидалары
Сақтандыру саласындағы мемлекеттік реттеудің міндеттері.
1) Қазақстан Республикасында тұрақты сақтандыру жүйесін жасау мен
қолдау және ұлттық сақтандыру нарығының инфрақұрлымын қалыптастыру;
2) сақтандыру нарығын реттеу және сақтандыру қызметін қадағалау;
3) сақтандыру негіздерін заңдармен баянды ету, міндетті сақтандыру
түрлерін халықарарлық сақтандыру жүйесіне Қазақстан Республикасының қатысу
принциптерін белгілеу;
4) сақтандырушылардың, сақтандырылушылардың және пайда алушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Сонымен қатар мемлекеттік реттеу белгілі-бір нысанға байланысты
дәйекті саясат жүргізу үшін және отандық сақтандыру бизнесін шетелдік
капитал көлемімен қатыстыруға қажет. Сақтандыру саласындағы мемлекеттік
саясатты іске асыруды, сақтандыру нарығындағы істің жайына мемлекеттік
бақылау жасауды қамтамасыз етуді қоса, уәкілетті мемлекеттік орган және
мемлекеттің өзге де органдары өз құзыреті шегінде жүзеге асырады.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан
Республикасының сақтандыру қатынастарын мемлекеттік реттеудің уәкілетті
органы болып табылады.
Уәкілетті мемлекеттік орган- Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес сақтандыру нарығын реттеу және сақтандыру қызметін қадағалау
жөніндегі функциялар мен өкіметтікті жүзеге асыратын мемлекеттік орган.
Жарлық бойынша, Ұлттық банк сақтандыру ісін қадағалап және оның
жұмыс істеуінің реттелуін несиелер арқылы көрсетеді.
- Қазақстан Республикасында ұлттық сақтандыру нарығының
инфрақұрлысын қалыптастыруды, сақтанушылардың және сақтандыру нарығының
өзге де қатысушыларының заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі
мемлекеттік саясатты жүргізеді;
- Сақтандыру мен қайта сақтандыру ұйымдары үшін жарғылық қордың
минимальды көлемін белгілейді.
- Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының басшы
қызметкерлеріне арналған біліктілік талаптарын белгілейді және де оларды
сайлауға келісім береді;
- Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын құруға, оларды бақылап
отыру құқығын иемденуге, олардың өз еркімен қайта құрылуына және Қазақстан
Республикасының аумағында да, оның аумағының шегінен тыс жерлерде де
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының филиалдары мен өкілеттіктерін
ашуға келісім береді;
- Сақтандыру қызметін, сақтандыру боркерінің қызметін, сақтандыру
нарығындағы актуалий қызметін, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының
аудитін жүзеге асыру құқығына лицензиялар береді;
- Таратылатын сақтандыру (қайта су) ұйымдарын тарату
комиссияларының қызметіне бақылау жасауды жүзеге асырады;
- Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымының қаржылық жағынан
тұрақтылығы мен төмен қабілетіне талдау жасауды, баға беруді және бақылауды
жүзеге асырады.
- Сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарын (сақтандыру полистерін)
есепке алу тәртібін белгілейді;
- Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру
брокерлерінің, актуарилердің және уәкілетті аудиторлардың тізімін
жүргізеді;
- Статистика мәселелері бойынша уәкілетті мемлекеттік органмен
бірлесе отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру
брокерлерінің статистикалық есебінің тізбесін, нысандарын және табыс етілу
мерзімін белгілейді;
- Сақтандыру нарығының қатысушыларына берілген лицензиялардың
қолданылуын тоқтата тұру және лицензияларды кері қайтарып алу туралы
шешімдер қабылдайды;
- Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес өзге де
функцияларды, өкілеттіліктер мен құқықтарды жүзеге асырады.
Сақтандыру нарығын құру процесіндегі реттеудің басты әдістерінің бірі
сақтандыру сақтандыру ісін лицензиялау. Лицензиялаудың мәні, яғни
сақтандыру қызметін жүргізетін сақтандыру ұйымдарының дайындағын тексеріп,
сол саладағы сақтандыру ісін анықтау.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі сақтандыру және қайта
сақтандырушы брокерлердің, қайта сақтандырушы ұйымдардың және сақтандыру
ісін лицензиялау жағдайын және тәрібін, нормативтік құқықтық актілермен
белгілейді. Осыған байланысты Сақтандыру туралы Жарлықта өмірді
сақтандыруға байланысты құқығы бар лицензия алған сақтандыру ұйымы, басқа
да сақтандыру ісімен айналысуға құқығы жоқтығы көрсетілген.
Сақтандыру агентінің қызметі лицензиялауды қажет етеді, бірақ та
сақтандыру ісі сақтандыру төлемінің көлемімен және сақтандыру тәуекеліндегі
бағамен өте тығыз байланысты.
Лицензия – бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің бірден-бір
негізгі тапсырмасы сақтандыру ісін қадағалау және өкілетті орган арқылы
реттеу. Сонымен қатар сақтандырушының ең аз мөлшеріндегі қаржысының
тұрақтылық жағдайын сақтандыру операцияларымен бақылау болып табылады.
Сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығын сыртқы қаржылық және өзге
де факторлардың қолайсыз әсер ету мүмкіндігін ескере отырып, сақтандыру
және қайта сақтандыру шарттары бойынша қабылданған міндеттемелрдің бүкіл
қолданылу мерзімі ішінде өзінің төлем қабілеттілігін сақтау қабілетімен
айқындалады.
Сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштері:
1) жарғылық және өз капиталының тұрақтылығының ең аз мөлшерін;
2) активтердің құны және олардың әрталаптандырылу мөлшерін;
3) сақтандыру резервтерінің және өзге де міндеттемелердің мөлшерін;
4) төлем қабілеттілігінің көрсеткіштерін;
5) сақтандыру және қайта сақтандыру бойынша міндеттемелер көлемінің
арақатынасын;
6) көрсетілген сақтандыру және қайта сақтандыру қызметінің
рентабельділігін (пайда келтіруін);
7) жүзеге асыратын инвестициялық саясаттың тиімділігін қамтиды.
Сақтандырушылар мен сақтанушылардың мүдделеріне қатысты Ұлттық банктің
лицензия беру немесе оның күшін жою т.б. қатысты шешімі сол мүдделі
жақтардың бастамасымен сота қайта қаралуы мүмкін.
Сақтандыру қатынастарына біріншіден сақтандырушылар мен сақтанушы,
екіншіден басқа заңды және жеке тұлғалар- сақтандырылғандар, сақтандыру
агенттері, брокерлер, банк мекемелері, қаржы, салық, құқық қорғау ұйымдары,
мемлекеттік билік ұйымдары және т.б. қатынасады.
Сақтандыруды жүргізуге байланысты барлық құқықтық қатынастарды 2 топқа
бөлуге болады: сақтандырудың өзін реттеуші құқықтық қатынастар, яғни
сақтандыру қорларын жасау және пайдалану процесі және де сақтандыру ісін
ұйымдастыруға орай пайда болатын құқық қатынастары, яғни сақтанатын банк
мекемелерін, бюджеттен, мемлекеттік басқару ұйымдарымен, бақылау және
реттеу органдарымен өзара байланысты қатынасты құқық қатынастары.
Бірінші топтағы құқықтың қатынастар азаматтар құқық нормаларымен
реттеледі, ал екінші топтағы құқық қатынастары әкімшілік, қаржылық, қылмыс
процесуалдық және т.б. құқық салалары мен сала білімдері арқылы реттеледі.
Азаматтық құқыққа мүдделі жақтардың тең құқысына негізделген келісім
бойынша шарттың дипозиттік құқықтық реттеу әдістері тән. Ал екінші топтағы
құқықтарға реттеудің әкімшілік әдістері тән. Азаматтық құқықтық қатынастар
меншік құқығын, заттық құқықты, міндеттеме құқықтарын қамтиды.
Сақтандыруға қатысушылардың бір жағы-сақтандырушы сақтандыратын
жағдай туған сәтте, келісімде көрсетілген мөлшерде зиянның орнын толтыруға,
төлем төлеуге міндеттеме алады. Сақтанушы жақ келісілген сақтандыру
төлемдерін төлеуге, сақтандырушыға болған оқиға жөнінде келісімде
көрсетілген тәртіппен, мерзім ішінде хабарлауға, сақтандыруға байланысты
басқа жұмыстарды орындауға міндеттеме алады. Сонымен сақтандыру міндеттері
арқылы, сақтандыру қызметі үшін сақтанушы сақтық жарнасын төлеп отырады.
Сақтандырушы келісім міндеттемелерінің өзіндік ерекшелігі бар.
Сақтрандыруда бір жағы, сақтанушы әрдайым жарна төлеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz