«Гиперактивті балалар және оларды түзету»
Кіріспе ... ... ... ... ... 3
1. БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ АУЫТҚУЫН ТҮЗЕТУГЕ АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Гиперактивтілік туралы жалпы түсінік ... ..5
1.2 Мектепте гиперактивті баланы тәрбиелеу..13
2. ГИПЕРАКТИВТІ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАР
2.1 "Гиперактивті баланың портреті" ... ... ... 15
2.2 Гиперактивті балаларға көмектесу және гиперактивті балаларға арналған ойындар18
2.3 «Гиперактивті» баланың ата.аналарымен жұмыс жасау ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ АУЫТҚУЫН ТҮЗЕТУГЕ АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Гиперактивтілік туралы жалпы түсінік ... ..5
1.2 Мектепте гиперактивті баланы тәрбиелеу..13
2. ГИПЕРАКТИВТІ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАР
2.1 "Гиперактивті баланың портреті" ... ... ... 15
2.2 Гиперактивті балаларға көмектесу және гиперактивті балаларға арналған ойындар18
2.3 «Гиперактивті» баланың ата.аналарымен жұмыс жасау ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Гиперактивтілік" осы күнге дейін бір жақты талдауы жоқ. Сонда да болса, көптеген мамандар гиперактивтіліктің сырттай пайда болуын, импульсивтілік, ұқыпсыздық, қозғалыс белсенділігінің жоғарлығымен түсіндіреді.
Гирперактивтілік түсінігін қозғалыс белсенділігінің жоғарылығы деп қана айтады, ал теория жағынан толығымен айтатын болсақ баланың мінез - құлқындағы гиперактивтіліктің пайда болуының басқа да көріністерін беруге болады: ұқыпсыздық пен импульсивтілік
Гиперактивті балалар аңғырт, әрі ырықсыз болып, сақтық жетіспенгендіктен олар кездейсоқ жағдайға жиі ұшырайды. Гиперактивті бала тәртіптің бұзылуына жиі кінәлі болады, бірақ оны қасақаналықпен жасамайды, ол тәртіптерді қабылдауға қабілетсіз болғандықтан оны орындай алмайды. Нәтижеде ата - аналар немесе педагогтардың тарапынан болған тәртіптік жазалау. Мұндай балалардың өз құрдастарымен және өзінен үлкен балалармен қарым - қатынасы шекара (дистанция) сақталмауымен ерекшеленеді. Гиперактивті балаларға ашушаңдық, қыр көрсетушілік, ал ең соңында ұқсатушылық көріністерге тап болады, өзін қоршаған ортадағыларға жеккөрінішті болып, соның нәтижесінде жан толғанысы проблемасына ұшырайды. Балаларда қорқыныш, жабырқаңқылық пайда болып ешбір себепсіз біреуді жек көре бастайды. Мінез құлқында шектен тыс белсенділік пен ырықсыздықтың болуы ең өкініштісі, оның білім алуына да жағымсыз әсер етпей қоймайды, бұндай балалар өздерінің қозғалыс ырқын бағындыру қиындық келтіруіне байланысты, олар сабақта алуға тиісті хабарламаларды қабылдауға құлықсыз болып, көру және есту дағдыларын (сигнал) дәлме - дәл қабылдай алмайды. Гиперактивті балалардың қимылдарын жоспарлауы мен бағдарлауы бұзылып, ойлау мен қимылдың арасындағы үзілістер түбімен болмайды.
Гирперактивтілік түсінігін қозғалыс белсенділігінің жоғарылығы деп қана айтады, ал теория жағынан толығымен айтатын болсақ баланың мінез - құлқындағы гиперактивтіліктің пайда болуының басқа да көріністерін беруге болады: ұқыпсыздық пен импульсивтілік
Гиперактивті балалар аңғырт, әрі ырықсыз болып, сақтық жетіспенгендіктен олар кездейсоқ жағдайға жиі ұшырайды. Гиперактивті бала тәртіптің бұзылуына жиі кінәлі болады, бірақ оны қасақаналықпен жасамайды, ол тәртіптерді қабылдауға қабілетсіз болғандықтан оны орындай алмайды. Нәтижеде ата - аналар немесе педагогтардың тарапынан болған тәртіптік жазалау. Мұндай балалардың өз құрдастарымен және өзінен үлкен балалармен қарым - қатынасы шекара (дистанция) сақталмауымен ерекшеленеді. Гиперактивті балаларға ашушаңдық, қыр көрсетушілік, ал ең соңында ұқсатушылық көріністерге тап болады, өзін қоршаған ортадағыларға жеккөрінішті болып, соның нәтижесінде жан толғанысы проблемасына ұшырайды. Балаларда қорқыныш, жабырқаңқылық пайда болып ешбір себепсіз біреуді жек көре бастайды. Мінез құлқында шектен тыс белсенділік пен ырықсыздықтың болуы ең өкініштісі, оның білім алуына да жағымсыз әсер етпей қоймайды, бұндай балалар өздерінің қозғалыс ырқын бағындыру қиындық келтіруіне байланысты, олар сабақта алуға тиісті хабарламаларды қабылдауға құлықсыз болып, көру және есту дағдыларын (сигнал) дәлме - дәл қабылдай алмайды. Гиперактивті балалардың қимылдарын жоспарлауы мен бағдарлауы бұзылып, ойлау мен қимылдың арасындағы үзілістер түбімен болмайды.
1. Заводенко H.H., Петрухин А.С., Семенов П.А. Лечение гиперактивности с дефицитом внимания у детей: оценка эффективности различных методов фармакотерапии. – М, 1998 г.
2. Монина Г., Лютова-Робертс Е., Чутко Л. «Гиперактивные дети: психолого-педагогическая помощь».
3. Заводенко H.H., Петрухин А.С., Соловьев О.И. Минимальные мозговые дисфункции у детей. – M, 1997 г.
4. Аймауытов Ж. Психология.- Алматы, 1995.
5. Алдамұратов Ә. Жалпы психология.- Алматы, “Білім” 1996.
6. Алдамұратов Ә. Қызықты психология.- Алматы, “Қазақ университеті”.
7. Әбдірахманов А.,Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша - қазақша сөздік.- Алматы, “Мектеп”, 1976.
8. Елеусізова С. Қарым- қатынас психологиясы.- Алматы, 1995.
9. Ерментаева А.Р. «Субъектілікті дамыту тренингі» 2007 жыл
10. Жарықбаев Қ. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары.- Алматы, 2000.
11. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы, 2002. – 415 бет.
12. Жарықбаев Қ., Озғанбаев О. Жантануға кіріспе.- Алматы, 2000.
13. Жарықбаев Қ.Қазақ психологиясының тарихы.- Алматы, 1996.
14. Информатика негіздері №1-2, 2005 жыл
15. Логикалық ойлау қабілетін дамыту №11, 2008, 53-54 бет
16. Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі.- Алматы, 1980.
17. Н.Ә. Назарбаевтың жолдауы «2030 бағдарламасы»
18. Р.С.Немов Психология. Москва 1995 г.
19. Тәжібаев Т. Жалпы психология.- 2000ж.
2. Монина Г., Лютова-Робертс Е., Чутко Л. «Гиперактивные дети: психолого-педагогическая помощь».
3. Заводенко H.H., Петрухин А.С., Соловьев О.И. Минимальные мозговые дисфункции у детей. – M, 1997 г.
4. Аймауытов Ж. Психология.- Алматы, 1995.
5. Алдамұратов Ә. Жалпы психология.- Алматы, “Білім” 1996.
6. Алдамұратов Ә. Қызықты психология.- Алматы, “Қазақ университеті”.
7. Әбдірахманов А.,Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша - қазақша сөздік.- Алматы, “Мектеп”, 1976.
8. Елеусізова С. Қарым- қатынас психологиясы.- Алматы, 1995.
9. Ерментаева А.Р. «Субъектілікті дамыту тренингі» 2007 жыл
10. Жарықбаев Қ. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары.- Алматы, 2000.
11. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы, 2002. – 415 бет.
12. Жарықбаев Қ., Озғанбаев О. Жантануға кіріспе.- Алматы, 2000.
13. Жарықбаев Қ.Қазақ психологиясының тарихы.- Алматы, 1996.
14. Информатика негіздері №1-2, 2005 жыл
15. Логикалық ойлау қабілетін дамыту №11, 2008, 53-54 бет
16. Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі.- Алматы, 1980.
17. Н.Ә. Назарбаевтың жолдауы «2030 бағдарламасы»
18. Р.С.Немов Психология. Москва 1995 г.
19. Тәжібаев Т. Жалпы психология.- 2000ж.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Педагогика және психология
кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Гиперактивті балалар және оларды түзету
Орындаған:
Тексерген:
Орал - 2015 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ АУЫТҚУЫН ТҮЗЕТУГЕ АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Гиперактивтілік туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Мектепте гиперактивті баланы тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..13
2. Гиперактивті балалармен жүргізілет психологиялық жұмыстар
2.1 "Гиперактивті баланың портреті" ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Гиперактивті балаларға көмектесу және гиперактивті балаларға арналған ойындар18
2.3 Гиперактивті баланың ата-аналарымен жұмыс жасау ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. "Гиперактивтілік" осы күнге дейін бір жақты талдауы жоқ. Сонда да болса, көптеген мамандар гиперактивтіліктің сырттай пайда болуын, импульсивтілік, ұқыпсыздық, қозғалыс белсенділігінің жоғарлығымен түсіндіреді.
Гирперактивтілік түсінігін қозғалыс белсенділігінің жоғарылығы деп қана айтады, ал теория жағынан толығымен айтатын болсақ баланың мінез - құлқындағы гиперактивтіліктің пайда болуының басқа да көріністерін беруге болады: ұқыпсыздық пен импульсивтілік
Гиперактивті балалар аңғырт, әрі ырықсыз болып, сақтық жетіспенгендіктен олар кездейсоқ жағдайға жиі ұшырайды. Гиперактивті бала тәртіптің бұзылуына жиі кінәлі болады, бірақ оны қасақаналықпен жасамайды, ол тәртіптерді қабылдауға қабілетсіз болғандықтан оны орындай алмайды. Нәтижеде ата - аналар немесе педагогтардың тарапынан болған тәртіптік жазалау. Мұндай балалардың өз құрдастарымен және өзінен үлкен балалармен қарым - қатынасы шекара (дистанция) сақталмауымен ерекшеленеді. Гиперактивті балаларға ашушаңдық, қыр көрсетушілік, ал ең соңында ұқсатушылық көріністерге тап болады, өзін қоршаған ортадағыларға жеккөрінішті болып, соның нәтижесінде жан толғанысы проблемасына ұшырайды. Балаларда қорқыныш, жабырқаңқылық пайда болып ешбір себепсіз біреуді жек көре бастайды. Мінез құлқында шектен тыс белсенділік пен ырықсыздықтың болуы ең өкініштісі, оның білім алуына да жағымсыз әсер етпей қоймайды, бұндай балалар өздерінің қозғалыс ырқын бағындыру қиындық келтіруіне байланысты, олар сабақта алуға тиісті хабарламаларды қабылдауға құлықсыз болып, көру және есту дағдыларын (сигнал) дәлме - дәл қабылдай алмайды. Гиперактивті балалардың қимылдарын жоспарлауы мен бағдарлауы бұзылып, ойлау мен қимылдың арасындағы үзілістер түбімен болмайды.
Гиперактивті балалардың қозғалысы бей - берекет және кенеттен өзгеріп отырады. Энергиясы шамадан тыс көп болғандықтан күштің қоры қарқынды шығындалады. Ол жалғыз отырған кезде де, аз құрдастарымен болған кезде де өзінің мінез - құлқын алуан түрге құбылтып отырады. Мұндай бала не нәрсеге қабілетті екендігін балалардың тобымен бірге болған кезде көрсете алады. Бұл балаларда сенсорлық тітіркендіргіштікті қабылдау қасиеттілігі тұрақты болғандықтан оны қанағаттандыру өте қиынға соғады.
Психологтар гиперактивті баланы бейімдеуде мінез - құлық қана емес, бұл комплексті бұзылу деп атап көрсетіп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты. Гиперактивті балалармен жүргізілетін жұмыстарды қарастырып, гиперактитвті балалар психологиясын анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері. Гиперактивтілік туралы жалпы түсінік беру, мектепте гиперактивті баланы тәрбиелеу және гиперактивті балалармен жүргізілетін жұмыстар түрлерін көрсету.
Курстық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ АУЫТҚУЫН ТҮЗЕТУГЕ АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Гиперактивтілік туралы жалпы түсінік
Гирперактивтілік түсінігін ересектер (ұстаздар, ата-аналар) қозғалыс белсенділігінің жоғарлығы деп қана айтады, ал теория жағынан толығымен айтатын болсақ баланың мінез-құлқындағы гиперактивтіліктің пайда болуының басқа да көріністерін беруге болады: ұқыпсыздық пен импульсивтілік. Атап айтқанда импульсивтілік көбінесе диагностикалық қиындықтар туғызады.
Жаңа ғасыр білім беру жүйесіне жаңа міндеттер жүктеп отыр. Қазіргі заманда білім беру парадигмасы өзгерді. Білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым - қатынас пайда болды.
Неміс ақыны Гете Біліп қою - аз, сол білгенді өмірде қолдана білуің керек. Ниеттену ғана аз, сол ниетінді іске асыруың керек деген қанатты сөзімен толық келісемін, себебі педагог-психологтың ерекше қажеттіліктері бар балалармен жұмыс жүргізуде қоғамға бейімдеудің қиындықтары жетерлік.
XXI ғасырда ерекше қажеттіліктері бар балалардың толыққанды өмір сүруіне жаңа мүмкіндіктер ұсынылып келеді. Нақтырақ айтқанда, олар кәдімгі мектепке дейінгі мекемелерге бара алады. Осы кезде инклюзивті білім беру жүйесі ерекше балалар үшін қоғамға ықпалдасудың жаңа тәсілі ретінде қарасытырылатынын айта кеткен жөн.
Бұл жүйенің басты ерекшелігі балалардың диагнозын қиындық деп қабылдамай, керісінше оны танып білудің жаңа мүмкіндігі деп қарастыру. Халық арасында осы түсінік қалыптаса бастаған кезде, ерекше жандарға жаңа мүмкіндіктер ашылады. Дегенмен, мектептердің жағдайы ерекше қажеттіліктері бар оқушыларды қабылдауға әлі дайын емес.
Мектеп жасына дейінгі дамуында ауытқуы бар балалар психологиялық, медициналық және педагогикалық комиссиядан (ПМПК) өтеді. Оның мүшелері баламен, ата-анасымен әңгімелеседі, артынша қорытынды шығарады. Гипербелсенді балалар да осы комиссиядан өткізіліп, оңалтуға жіберіледі.
Гипербелсенді бала терминінің танымал болғанына да көп уақыт өткен жоқ. Аталған термин 80-ші жылдардың басында мидың ең төменгі әрекетсіздігі ұғымынан алынған еді.
1980 жылы Американдық психиатрлар ассоцияциясы DSM-IV (the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition) деген атпен бұл ұғымды ұсынып, мидың ең төменгі әрекетсіздігін ЗЖГБ (зейін жетіспеушілігі мен гипербелсенділік) деп атауды ұсынды [1].
Жалпы алғанда бұл әлеуметтік маңызы бар дерт. Себебі ғалымдардың пайымдауынша бойында гипербелсенділік белгілері бар балалар нашақорлық, ұрлық, маскүнемдік секілді зиянды әдеттерге жақын болады.
Гипербелсенді баланы тәрбиелеу оңай емес. Р. Кэмпбелл айтуы бойынша ата-аналар төмендегі 3 қателікке жол береді:
- олар ақыл айтып, бақылап жүріп, онымен әңгімелесуді ұмытып кетеді,
- бала тәрбиесінде қатаңдық таңытпай, оның тәрбиесін үнемі қадағалап отырмайды,
- ашуын бақылауда ұстаудың дағдыларын үйретпейді.
Ашуды бақылауда ұстау атты кітап авторлары баланың ашулы кезінде ата-аналарға тиімді және тиімсіз қарым-қатынас түрлерін мысал ретінде ұсынады:
Тиімді:
- балаға тынышталуға мүмкіндік беру;
- баланың дәлелдерін зейінмен тыңдау;
- өзінің сезімдерін анық және дұрыс жеткізу;
- қалыптасқан жағдайдан шығудын дұрыс жолдарын көрсету;
Тиімсіз:
- баланы жазғыру;
- оны мұқатып, келтірген дәлелдерін күлкіге айналдыру [2].
Зейін жетіспеушілігі синдромы бар балаларды емдеу мен бақылаудың жүйесінің әлі де зерттелмеуі бұл аурудың патогенезінің анықталмағанымен байланысты. Оны емдеудің дәрімен емдеу және дәрі-дәрмексіз емдеу әдістері белгілі.
Дәрі-дәрмексіз емдеу әдістерінің қатарына психотерапиялық, педагогикалық, нейропсихологиялық коррекция жатады.
Гипербелсенді балаға 12 баладан артық емес топта, сабақ ұзақтығы 30 минутқа дейінгі уақыт аралығы және бірінші партада отыру ұсынылады. Себебі бұл баланың мұғалімге қарап отырып, зейіннің шоғырлануын қамтамасыз етеді. Ата-аналармен психотерапиялық жұмыс жүргізу барысында баланың іс-әрекетін бұзықтық деп қабылдамай, оған түсіністікпен және сабырлы көзқараспен қарау керектігі айтылған жөн. Сондай-ақ ата-аналар гипербелсенді баланың күн тәртібінің сақталуын, яғни ұйқыға, демалуға жеткілікті уақыт бөлінуін қадағалау керек. Осы орайда гипербелсенді балалардың ашушаң, қозғыш екенін естен шығармай, адамдар көп жиналатын іс-шаралардан алыс ұстағаны дұрыс. Мұндай балаларда зейін шоғырлануында қиындықтары бар болғандықтан белгілі уақыт аралығына бір тапсырма беру керек. Ойын кезінде баланың достарының салмақты болуы шарт.
Зейін бұзылуы мен гипербелсенділік белгілері бар балаларды тиімді емдеу үшін бала мен оның ата-анасына әртүрлі психологиялық әдістерді қолдану, сонымен қатар дәрімен емдеу арқылы қол жеткізуге болады [3].
Балалардың гипербелсенділігінің көптеген себептері бар. Солардың жиі кездесетін түрлері:
+ генетикалық тұқым қуалаушылық;
+ биологиялық (сәбиді дүниеге әкелген кезде алған жарақаттар);
+ әлеуметтік-психологиялық (ата-анасының ішкілікке салынуы, отбасындағы микроклимат, тұрмыс жағдайы, дұрыс тәрбие бермеудің салдары) болуы мүмкін.
Әдетте мұндай балаларды өзінен үлкен аға-апаларымен салыстырып, үлгі етеді. Алайды мұндай қөзқарастан гипербелсенді балалар іштей күйзеледі.
Қозғалысты қажет ететін ойындар мен жаттығуларды таңдамас бұрын ұстаздар гипербелсенді балалардың төмендегі ерекшеліктерін ескерген жөн:
зейін жетіспеушілігі;
алаңғасарлық;
аса белсенділік.
Гипербелсенді бала кез-келген жағдайда, кез-келген жерде (үйде, қонақта, дәрігер бөлмесінде, көшеде болсын) қылықтарын өзгертпейді: жүгіреді, мақсатсыз қимылдап, бір орында ұзақ тұра алмайды, қызықты деген ойыншықтармен алданып, ойнай бермейді. Бұл балаға ешқандай айла-шаралары әсер етпейді, мейлі ол алдау, тыныш отыруын сұрау, ұрсу әрекеті болсын. Тіпті гипербелсенді баланы ұрып та көндіру мүмкін емес. Ондай балалар тоқтай алмайды. Оның басты себебі баланың өзін-өзі ұстау механизмінің дұрыс жұмыс істемеуінде.
Гипербелсенді баламен жұмыстың негізгі мақсаттарына мыналарды жатқызуға болады:
- отбасындағы ата-анасы мен өзге де туыстарымен қарым-қатынасын жақсарту;
- тыңдай білу қабілетін дамыту, ұқыптылық мен әр ісіне жауапкершілікпен қарауды үйрету;
- айналасындағы адамдарды құрметтеуді, дұрыс сөйлесе алуды және өзінің іс-әрекетін қадағалауды үйрету;
- жаңа дағдыларды үйрену мен оқудағы жетістіктері арқылы өзін-өзі бағалауды жоғарлату;
- зейіннің қалыптастыру;
- психомоторлық функцияларды жаттықтыру;
- эмоцианалдық күшті азайту;
- рөлдік ойындар арқылы мінез-құлықты түзету;
Педагог мамандарда әдетте баланың бойынан гипербелсенділік белгілері байқалса не істеу керек деген заңды сұрақ туады. Медициналық картасында диагнозы жазылмай, ата-анасы жасы ұлғая басылып кетеді деген үміт жетегінде жүреді.
Бұл жағдайда педагог арнайы ата-анасымен сөйлесіп, психиатр немесе невропотологтың көмегіне жүгіну керектігін айтады. Бастысы, ата-анасына баласына көмек қажет екенін түсіндіру.
Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың гипербелсенділік белгілерін түзетуге арналған экспериментті ұйымдастырудың жолдары бірнеше әдістерін қарастырсақ.
Психотерапияның маңызды салаларының бірі қазіргі таңда арт - терапия болып табылады. Алғашқы арт - терапия түсінігі енгізілген кезде оны тек сырқат, ауру немесе демалыс үйіндегі емделушілерге ғана қолданған болса, қазіргі кезде оның қолданыс аясы, шеңбері кеңеюде, яғни, бұл терапия баланың шығармашылық қабілетін дамытып қана қоймай, баланың бойындағы ресурстарының мүмкіндігін түсініп, ашуға да жағдай жасайды.
Арт-терапия бейнелік өнер арқылы жанның дамуы мен емдеудің табиғи және қолайлы әдісі. Арт-терапия терминің ғылымға 1938 жылы Адриан Хилл енгізді. Арт-терапия ағылшын тілінен аударғанда шығармашылық терапия деген ұғымды білдіреді.
Осы терапия әдісінің бір түрі - қуыршақ-терапиясы. Қуыршақ-терапияның рөлі түрлі аспектілерде қолданылады. Қуыршақ-терапия сөзін қазақшаға тікелей аударғанда қуыршақ арқылы қамқорлық жасау, емдеу деген мағынаны білдіреді.
Аталған терапияның түрі қазіргі таңда үлкен жетістіктерге ие. Қуыршақ арқылы адамның ішкі болмысын тануға болады. Дәлірек айтқанда, баланың немесе ересек адамдардың ішкі дүниесімен сырласуына мүмкіндік беретін ем түрі. Ұсынылып отырған саусақтарға киілген қуыршақтар балалардың психикалық денсаулықты жақсарту, әлеуметтік бейімделуді дамыту, танымдық белсенділігін арттыру, қызығушылығын және шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру, баланың эмоцияналдық және адамдық дамуын арттыру, денсаулық жағдайларын қалыптастыруда ең тиімді әдісі болып табылады. Бұл әдісті пайдалану - уақытша психикалық дағдарысқа ұшыраған немесе дамуында ауытқуы бар балалармен жұмыс жасайтын мектепке дейінгі мекемелерге ең пайдалы жұмыс түрі.
Ойын терапиясы - арт терапияның ерекше түрі. Бұл терапияның жүргізу балалардың әлеуметтік және психологиялық мәселелерді жеңу үшін, жеке және эмоционалды дамуы үшін арнайы ойындар қолданады. Егер бала ойынға белсенді және бар ықыласымен қатысса емдеу әсерлі болады.
Ойын баланың психологиялық ахуалын сақтауға, оның қоғаммен қарым-қатынасын анықтауға, ересек өмірге дайындайды. Ойын балаға белгілі дағдыларды меңгеру үшін, сонымен қатар қарым-қатынасты, өмірге деген құлшынысын арттырады, эмоционалды және физиологиялық жағдайын жақсартады. Ойын психологиялық күйзелістен шығу үшін емдеудің бір тәсілі ретінде қолданылады.
Бала ойынға өз еркімен қатысып, ойыннан қуаныш рахатын көру керек. Әсіресе бұл гипербелсенді балалардың қатысуымен ойын өткізу барысында эмоционалды әсерін мөлшерлеп, өзін қалай сезінетінін бақылау керектігін айта кеткен жөн.
Құм терапиясы - адамға өзінің жан дүниесіндегі өз Менін танытуға, өзіне өте маңызды, жан тебірентерлік және құпиясының ашылуына көмектеседі.
Құмның адам ағзасына тигізер әсері мол. Әсіресе балалардың ұсақ қол моторикасын дамытып, олардың психикасын реттейді. Саусаққа тиген құм түйіршіктері әрбір ұйықтап жатқан қолдың жасушаларын оятады, жүйкесін тыныштандырады. Құмның бала психикасының жағымсыз қуатын жоқ қылатын сезімталдық жай күйді реттейтін қасиеті бар. Құм балаларға магнит сияқты әсер етеді. Ол суды сіңіру қасиетіне ие. Ғалымдар құм барлық ауыр психологиялық энергияны сіңіріп, адамның энергетикасын тазалап, эмоционалдық күйді орнықтырады дейді.
Сондай-ақ музыка терапиясы мен бейнелеу терапиясының біріктіріліп өткізілуі арқылы арт-терапия бойынша шығармашылық тапсырма беруге болады.
Тыныштандыруға арналған әуен қосылады. 4-5 топқа балаларды топтастырып, Менің бақытты балалық шағым тақырыбы аясында тапсырма беріледі. Балалар тек саусақтарымен сурет салады. Бұл баланың миының психикалық қызметінің (зейін, еске сақтау, ойлау қабілетін, сөйлеу) дамуына және қол мен саусақ икемділігін дамытуға арналған тапсырма. Берілетін уақыт әуен біткенше. Әр топтың жұмысы қорғалады. Жұмыстың бұл түрі көп жағдайда балалардың көңілінен шығып жатады.
Гипербелсенді балалармен жұмыс бойынша жүргізілген зерттеулердің мақсаты гипербелсенді балалардың эмоцианалдық-еріктік сферасын зерделеу үшін тиімді түзеу бағдарламасын құрастыру болып табылады. Эксперименталдық топқа 50 бала қатысты. Оның 43 төмен, 4 орташа, 3 жоғары нәтижеге қол жеткізді. Гипербелсенді 3 тәрбиеленушіге 2013-2014 оқу жылына жеке жұмыс жоспары жасалынды. Жұмыс жоспарына мектепке дейінгі жастағы баланың шығармашылық қабілеті мен қиялын дамытуға бағытталған тапсырмалар мен жаттығулар енгізілген.
Балалардың зейін шоғырландыру көрсеткішінің жоғарлауы, топтағы балалармен, туған-туыстарымен қарым-қатынастың жақсаруы, конструктивті іс-әрекет дағдыларының қалыптасуы, мазасызданудың азайғандығы эмоцианалдық-еріктік сфераны түзеу мен дамытуға арналған жеке жұмыс жоспарының нәтижесінде байқалды.
Гипербелсенділік белгілері баланың бойынан жасөспірім шақта мүлде жоғалып кететін жағдайлар да көптеп кездеседі. Баланың ағзасының өсіп, жетілуіне байланысты кейбір белгілер мүлдем жоғалады. Алайда зейін жетіспеушілігі мен гипербелсенділік синдромының 30-70% ересек адамдарда да байқалады [4].
Гипербелсенді баланың қоғамға бейімделуін қамтамасыз ету үшін жанұяның және мектепке дейінгі мекеменің, қоғамның ынтымақтастығы қажет.
Егер де біз эксперимент ретінде алынған балалардың бойындағы гипербелсенділікті барынша азайту жолында дұрыс жұмыс жүргізетін болсақ, сонда ғана дені сау, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелей алмақпыз.
1.2 Мектепте гиперактивті баланы тәрбиелеу
Көбіне сабақ үлгірімі де онша емес, өз сыныбындағы сотқар әрбір адамның есінде шығар. Алайда қазір бұл педагогикалық кеңес пен ата-ана жиналысының жалғыз және жетекші тақырыптардың біріне айналды. Балалардағы мұндай мінез-құлық латыншадан аударғандағы шектен тыс әрекет дегенді білдіретін гипербелсенділік сөзімен белгіленеді.
Гипербелсенділікті өсіп келе жатқан оқушының әдеттегі белсенділігімен шатастыруға болмайды. Бағалау жеңілдеу болу үшін бұл түсініктер арасындағы бірнеше айқын ерекшеліктерді келтіреміз. Сабақта гипербелсенді бала жәй ғана бір орында отыра алмайды, әсіресе ол партада жалғыз өзі болса, орындықтан орындыққа секіреді, қасында отырған сыныптастарын жұлқиды, партада жатқан заттарды лақтырады.
Мұндай кезде белсенді бала жәй ғана өзімен ойы сәйкестермен әңгімелесумен және ойнаумен шектеледі. Үзіліс кезінде біздің пысығымыз (гипербелсенді баланы осылай атайтын боламыз) мектеп дәлізінде өз жолындағы ештеңені және ешкімді көрмей құйындай ұшып жүгіре бастайды. Асханадағы таңғы аста әдеттегі оқушы стол үстінде шыркөбелек айналып, тамақпен ойнайды, бірақ егер өз басына қарата айтылған ескертуді есіткенде, бірден тынышталады. Ал пысық болса тіпті өзіне бейтаныс ересек адамдардың ескертуін құлаққа ілмейді, соңынан біреу қуып келе жатқандай, тамақты шайнамай жұтып, асығыс жей бастайды. Бұл мектеп өмірінің үлкен тізімінің аздаған айырмашылықтары.
Гипербелсенді балалардың өз сыныптастарымен қатынасында да бәрі ойдағыдай емес. Көбіне олар барынша ызақор және озбыр, демек оларға ұжымның толық құқықты мүшесі болу мейлінше қиын. Өздеріндегі шектен тыс озбырлығына байланысты мұндай балаларда айналасындағылармен, оның ішінде өз сыныптастарымен дау-жанжал жиі туындайды, бұл баланы сыныпта жалғыз және аластатылған күйде қалдырады.
Дегенмен көбісінің интеллект деңгейі орташадан жоғары болғанымен олардың оқуы да қиындықпен келеді. Қандай да бір есепті шығарғанда пысықтың зейіні ұзаққа жетпейді, одан соң ол шаршайды және тапсырманы аяқтамай басқа бірдемеге ауысады. Ол жазуды тез жазады, бұл оған ең шаршататын шаруаның бірі, жазуы үзік-үзік, әріптер арасындағы күрт өту бар, бірақ бұдан ерекшелік те болады. Оның мектептегі сүйікті сабағы көбіне дене шынықтыру - бұл өзінің бойындағы қуатты аздап болса да сыртқа шығарудың жақсы мүмкіндігі.
Гипербелсенділік туу кезінде алынған жарақат немесе емшек ему жасында туындаған проблема тигізген зардап салдары. Туу жарақаты деп не түсініледі? Жарақаттың кесар тілігінің салдары болуы немесе туу кезіндегі асқыну, атап айтқанда нәрестенің тұншығу нәтижесінде пайда болуы ықтимал. Бірақ мұндай жағдайда дүниеге келген барлық балалардың гипербелсенділіктен жапа шегеді деп пайымдау қателесу болар еді.
Сонымен жоғарыда айтылғандардың бәрін есте ұстай отырып, гипербелсенді бала бұл оқытушылардың да, сондай-ақ оның ата-аналарының да проблемасы деген тұжырымға келуге болады. Бірақ оны қалай шешу, сондай-ақ ең бастысы зиян келтірмей, оның шешімін қалай табу қажет?
Гипербелсенділікті жою үшін педагогтарға да, баланың ата-аналарының өзіне де зор күш жұмсауға тура келеді. Бұл жағдайдағы бірнеше кеңес тізбесін келтіруге болады. Бастауыш мектеп оқушысы әрекетінің маңызды түрлерінің бірі ойын болып табылатыны бәріне белгілі, демек, бала қозғалысы көп ойындарды рахаттана ойнайтын болады. Мұның саяхаттау, қыдыруға бару болуы мүмкін, осылайша оның гипербелсенділігі шығындалады.
Мұндай балаларға айқайлауға немесе ұрысуға өзіңізге ерік бермеңіз, өйткені ол мұндай мінез-құлық себебіне кінәлі емес, бұл тек оның тұйықталуына және өзін қор санауға жетелейді. Дәрігерге мұндай проблемамен баруға қымсынбаңыз. Емдеуді кейінге қалдырмаңыз, өйткені баладағы дәл осы кезеңде аталған проблемадан арылуға мол мүмкіндік бар.
2. Гиперактивті балалармен жүргізілет психологиялық жұмыстар
2.1 "Гиперактивті баланың портреті"
"Бала портреті" жаттығуы:
Топ 3-4 адамнан топшаға бөлінеді. Әрбір топшаға осы тренингте берілетін категориядағы балалардың жеке-жеке ерекшеліктері берілген "Ерекше бала портреті" атты карточка таратылады. Топшаның қатысушылары біріге отырып, осы сабақта қарастырылатын балалар категорияларына сәйкес қасиеттерді белгілеп толықтырады да бала портретін құрастырады. Содан соң әрбір топша өздерінің құрастырған сипаттамсын оқиды, топ бойынша талдау жүргізіледі.
Карточкада жазылған кейбір жекеленген ерекшеліктері және мінез-құлық көріністерді тек бір ғана категорияға жамап қоюға болмайды. Сондықтан да талдау кезіңде арақайшылық туындауы мүмкін. Тренердің жұмысы әрбір ниет еткен қатысушының сөйлеп, өз пікірін айтуға мүмкіншілік жасау, содан соң ғана эксперт рөлін атқаруына болады.
Портрет құрылып біткесін соң, қорытындысында, белгілі категориядағы баланың негізгі қасиеттері тактаға немесе стентке ілініп қойылады. Тренер, барлық кездевулерде керек болған жағдайда оған көңіл аударуыеа болады.
„Ерекше баланың портреті„
Баланың ерекше сипаттамалары
Бала:
Өте көп сөйлейді
Пооперациялық карталардын көмегімен жақсы жұмыс жасайды
Ұжымдық ойындарға қатысқысы келмейді
Шамалан тыс қозғалыста
Өзіне деген талабы жоғары
Басқа адамдардың сезімі мен қайғысын түсінбейді
Өзін жат сезінеді
Дәстүрлерді жақсы көреді
Өзін төмен бағалайды
Ересектермен жиі жанжалдасады
Дау-дамай жағдайн тудырады
Сөйлеу жағынан дамымаған
Шамадан тыс күдікшіл
Бір орында айнала береді
Таптауырынды механикалық қозғалыстар жасайды
Өз мінез-құлқын үнемі қадағалайды
Қандай да бір оқиғалар бойынша шамадан тыс мазасызданады
Кінәні басқаға арта салады
Іс-әрекете мазасыз
Соматикалық проблемалары бар: іші, тамағы, басы ауырады
Ересектермен жиі айтысады
Күйбелең
Айналасындағыларға бейберекет, оқшауланатын сияқты
Мозайкалармен, головоломкалармен айналысуды жақсы көреді
Өз-өзін бақылай алмаушылық жиі кездеседі
Өтінішті орындаудан бас тартады
Импульсивті
Кеңістікте дұрыс бағыт ала алмайды
Көзқарасы тоқталмаған
Өзін-өзі сынғыш
Өз іс-әрекетін адекватты бағалай алмайды
Бұлшық етті ішкі қысымы бар
Коллекция жинауға құмар
Қозғалыста координациясы нашар
Жаңа қызметке кірісуден қорқақтайды
Ересектердің жүйкесіне әдейі жиі тиіседі
Көп сұрақтар қояды, бірақта жауапты күтуге шыдамы жоқ
Ұяң сәлемдеседі
Бір ойынды жылдар бойы ойнауға бар
Аз жә„не мазасыз ұйықтайды
Өзі жөнінде екінші және үшінші адамның атынан сөйлейді
Барлығын да итереді, сындырады, жояды, бұзады
Өзін әлсіз, көмексіз сезінеді.
Ойын „Кел сәлемдесейік„
Мақсаты: Өз денесін сезінуге, бұлшық еттер қысымын төмендетуде, өзін топтың мүшесі ретінде сезінуге мүмкіндік беру.
Мазмұны: Ойыншылар бөлмеде өздеріне ыңғайлы күйде, кез келген бағытта қозғалады, тренердің белгілі бір белгісі бойынша әрбір қатысушы мүмкіндігінше адамдардың көбісімен амандасуы қажет.
Тренердің белгісінің нұсқалары:
Шапалақ-мүмкіндігінше барлық партнерлардың өолдарын қысу;
Қоңырау дауысы-партнердің арқасынан сипау;
Ысқырық дыбысы-„арқаларымен„ амандасу.
Тапсырманы орындау барысында, ойыннан тиімді қорытынды алу үшін, сөйлесуге тиым салынғаны жөн.
2.2 Гиперактивті балаларға көмектесу және гиперактивті балаларға арналған ойындар
Гиперактивті балалардың жекеленген ерекшелігін еске ала отырып, олармен кешкілік емес, күннің бірінші жартысында жұмыс жасау керек, жұмыс жүктемесін азайтып, арасында үзіліс жасап отырған жөн. Мұндай балалармен жұмыс жасар кезде, тапсырманы жақсы орындағаны үшін мадақтау (материалды болуы міндетті емес) алатындығы жөнінде және т.б. ережелерді айтып, олармен алдынала жекеленген әңгімеде келісіп алған жөн. Гиперактивті баланы әрбір 15-20 минут сайын мадақтап жетондар беруіңізге болады, ал ол оларды күні бойында марапатталуға ауыстыруына болады: нақтылы бір баланың тілегі мен ерекшеліктеріне байланысты, бірінші сабақтан соң қыдыруға баруға құқықты, түскі тамақ уақытында кезекшілік (егер баламен білім беретін мекемеде жұмыс жасайтын болсаңыз), ойынға қосымша уақыт, ата-аналарымен бірге қыдыру, бірігіп кітап оқу (егер үйде жұмыс жасасақ).
Гиперактивті балаға нұсқау берерде ересектердің есінде болатын нәрсе оларға берілетін нұсқау қысқа да нұсқа (10 сөзден аспауы) болуы керек. Гиперактивті балалар ата-аналары мен тәрбиешілеріне манипуляция жасауға бейім. Мұндай жағдай болмауы үшін, ересектердің есінде болатын жағдай: кез келген жағдайда ол сабырлылық сақтағаны жөн.
Гиперактивті баламен қалай ойнау керек
Ойынды (әсіресе көп қозғалысты) таңдауда, гиперактивті балалардың жекелік ерекшеліктерін есте ұстаған жөн: ұзақ уақыт топтық ережеге бағынуды үйрене алмаушылықтарын, тез шаршайтындықтары, нұсқауды соңына дейін тыңдамау және оны орындамау (кейбір детальдерінде назарды көбірек салу). Ойында олар өз кезегін ұзақ күте алмайды және басқалардын мүдделерімен санаспайды. Сондықтан да, мұндай балаларды ұжымдық ойындарға этап-этаппен мақсатты (целесообразно) қосқан дұрыс. Мұндай балалармен біріншіден жеке жұмыс , содан соң аз топта, тек содан соң ғана ұжымды ойынға қосуға кеңес беріледі. Жекелік жұмыс ретінде психолог И.В.Шевцованың „Қолдармен жұмыс„, Т.Д.Черепанованың „Археология„ (авторлық жұмыс) ойындарын алуға болады. Гиперактивті балалармен ұжымдық ойындар төмендегідей: „Тасбақа„, „...жанасу„ және т.б. ойындар. Тренер осы ойындардың бірін алады, ал басқа ойындардың сипаттамасымен таратылатын материалдардан танысуға болады.
Тасбақа ойыны
Мақсаты: өз қимылын бақылауды үйрену
Тренер тренинг өтетін бөлменің қабырғасында, ал қатысушылар қарама-қарсы қабырғада тізіліп тұрады. Тренердің белгісі бойынша олар қозғала бастайды. Одан әрі қарай тренер: „Көз алдыңыздарға елестетіңіздер, сіздердің барлығыңыз тасбақасыздар. Мен үлкен тасбақамын, ал сіздер кішкентай тасбақаларсыздар. Мен сіздерді өзімнің туған күніме шақырдым. Мен сіздерді қонаққа күтіп отырмын. Бірақ та мерекелік торт дайын емес.
Менің бұйрығым бойынша сіздер маған келулеріңіз керек. Естеріңізде болсын: сіздер тасбақасыздар, сіздер мүмкіндіктеріңіз келгенше ақырын жүрулеріңіз қажет, сонда сіздер келгенше торт та пісіп қалар„.
Ешкімнің де тоқтап қалмауын және асықпағандықтарын тренер қадағалауы керек. 2-3 минуттен соң ол белгі берген уақытта, барлығының да „қатып„ қалулары қажет. Туған күнін атап өтіп жатқан үлкен тасбақадан барлығынан да алыс тұрған қатысушы жеңіске жетеді.
Ойын бірнеше рет қайталануы мүмкін. Содан соң жүргізуші топтан шеңбер бойынша, оларға ақырын ғана қозғалу қиындыққа түсті ме, нұсқауды орындау үшін не көмектесті, осы сұрақтар көлемінде талдау жасайды.
Кестені толтыр жаттығуы
Ю.С.Шевченко гиперактивті балалармен жұмыс жасайтын ересектерге, төмендегі ережелермен жұмыс жасауға кеңес береді:
1.Баланың қызығушылығын арттыру мақсатында (сонда оған тапсырмаға зейінін қоюына жеңілдеу болады) оның осалдау функциясын ойын түрінде жүргізу.
2.Ойындарды таңдауда, гиперактивті баланың бір уақытта, бір орында қозғалмай отыруын, ұқыпты болу, және өз іс-әрекетін қадағалау қиынға соғатынын ескерген жөн. Сондықтан да, жұмыстың алғашқы этаптарында, жаттығуға тек қана бір функцияны тандау керек, мысалы зейіңді дамытуға.
3.Содан соң жұмысты күрделендіруге болады, яғни екі (салдарында үш функцияны алуға болады) фуекцияны бір мезгілде алуға болады, мысалы зейін мен әрекетін қадағалауды.
Топ 3-4 топшаға бөлінеді де, әр топша төменде берілген, гиперактивті баланың бір, екі, үш осал функцияларымен жұмыс жасау кестесін толтырады.
Ескерту: уақытты үнемдеу үшін, әрбір топшаға өзіндік, жекеше тапсырма беруге болады, мысалы:
бірінші топша -- бір ғана фуекцияға арналған ойынды таңдайды.
Екінші топшаға -- екі функциямен жұмыс жасауға.
Үшінші топшаға -- үш функциямен.
Жаттығу орындалып болңаннан соң, бір немесе бірнеше көп кездеспейтін ойындарды қалауларынша ойнауға болады, мысалы, „Кішкентай аң„ ойыны.
Кішкентай аң ойыны („кішкентай құс„ ойынның модификациясы)
Мақсаты: ойынның амалдары арқылы, бұлшық еттік бақылауды жасауға болатындығын ересектердің сезінуіне мүмкіндік беру.
Мазмұны: тренер қатысушлардан көздерін жұмуларын сұрайды да, ақырын ғана дауыспен: „Алақандарыңызды біріктіріп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика және психология
кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Гиперактивті балалар және оларды түзету
Орындаған:
Тексерген:
Орал - 2015 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ АУЫТҚУЫН ТҮЗЕТУГЕ АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Гиперактивтілік туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Мектепте гиперактивті баланы тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..13
2. Гиперактивті балалармен жүргізілет психологиялық жұмыстар
2.1 "Гиперактивті баланың портреті" ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Гиперактивті балаларға көмектесу және гиперактивті балаларға арналған ойындар18
2.3 Гиперактивті баланың ата-аналарымен жұмыс жасау ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. "Гиперактивтілік" осы күнге дейін бір жақты талдауы жоқ. Сонда да болса, көптеген мамандар гиперактивтіліктің сырттай пайда болуын, импульсивтілік, ұқыпсыздық, қозғалыс белсенділігінің жоғарлығымен түсіндіреді.
Гирперактивтілік түсінігін қозғалыс белсенділігінің жоғарылығы деп қана айтады, ал теория жағынан толығымен айтатын болсақ баланың мінез - құлқындағы гиперактивтіліктің пайда болуының басқа да көріністерін беруге болады: ұқыпсыздық пен импульсивтілік
Гиперактивті балалар аңғырт, әрі ырықсыз болып, сақтық жетіспенгендіктен олар кездейсоқ жағдайға жиі ұшырайды. Гиперактивті бала тәртіптің бұзылуына жиі кінәлі болады, бірақ оны қасақаналықпен жасамайды, ол тәртіптерді қабылдауға қабілетсіз болғандықтан оны орындай алмайды. Нәтижеде ата - аналар немесе педагогтардың тарапынан болған тәртіптік жазалау. Мұндай балалардың өз құрдастарымен және өзінен үлкен балалармен қарым - қатынасы шекара (дистанция) сақталмауымен ерекшеленеді. Гиперактивті балаларға ашушаңдық, қыр көрсетушілік, ал ең соңында ұқсатушылық көріністерге тап болады, өзін қоршаған ортадағыларға жеккөрінішті болып, соның нәтижесінде жан толғанысы проблемасына ұшырайды. Балаларда қорқыныш, жабырқаңқылық пайда болып ешбір себепсіз біреуді жек көре бастайды. Мінез құлқында шектен тыс белсенділік пен ырықсыздықтың болуы ең өкініштісі, оның білім алуына да жағымсыз әсер етпей қоймайды, бұндай балалар өздерінің қозғалыс ырқын бағындыру қиындық келтіруіне байланысты, олар сабақта алуға тиісті хабарламаларды қабылдауға құлықсыз болып, көру және есту дағдыларын (сигнал) дәлме - дәл қабылдай алмайды. Гиперактивті балалардың қимылдарын жоспарлауы мен бағдарлауы бұзылып, ойлау мен қимылдың арасындағы үзілістер түбімен болмайды.
Гиперактивті балалардың қозғалысы бей - берекет және кенеттен өзгеріп отырады. Энергиясы шамадан тыс көп болғандықтан күштің қоры қарқынды шығындалады. Ол жалғыз отырған кезде де, аз құрдастарымен болған кезде де өзінің мінез - құлқын алуан түрге құбылтып отырады. Мұндай бала не нәрсеге қабілетті екендігін балалардың тобымен бірге болған кезде көрсете алады. Бұл балаларда сенсорлық тітіркендіргіштікті қабылдау қасиеттілігі тұрақты болғандықтан оны қанағаттандыру өте қиынға соғады.
Психологтар гиперактивті баланы бейімдеуде мінез - құлық қана емес, бұл комплексті бұзылу деп атап көрсетіп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты. Гиперактивті балалармен жүргізілетін жұмыстарды қарастырып, гиперактитвті балалар психологиясын анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері. Гиперактивтілік туралы жалпы түсінік беру, мектепте гиперактивті баланы тәрбиелеу және гиперактивті балалармен жүргізілетін жұмыстар түрлерін көрсету.
Курстық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ АУЫТҚУЫН ТҮЗЕТУГЕ АРНАЛҒАН ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Гиперактивтілік туралы жалпы түсінік
Гирперактивтілік түсінігін ересектер (ұстаздар, ата-аналар) қозғалыс белсенділігінің жоғарлығы деп қана айтады, ал теория жағынан толығымен айтатын болсақ баланың мінез-құлқындағы гиперактивтіліктің пайда болуының басқа да көріністерін беруге болады: ұқыпсыздық пен импульсивтілік. Атап айтқанда импульсивтілік көбінесе диагностикалық қиындықтар туғызады.
Жаңа ғасыр білім беру жүйесіне жаңа міндеттер жүктеп отыр. Қазіргі заманда білім беру парадигмасы өзгерді. Білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым - қатынас пайда болды.
Неміс ақыны Гете Біліп қою - аз, сол білгенді өмірде қолдана білуің керек. Ниеттену ғана аз, сол ниетінді іске асыруың керек деген қанатты сөзімен толық келісемін, себебі педагог-психологтың ерекше қажеттіліктері бар балалармен жұмыс жүргізуде қоғамға бейімдеудің қиындықтары жетерлік.
XXI ғасырда ерекше қажеттіліктері бар балалардың толыққанды өмір сүруіне жаңа мүмкіндіктер ұсынылып келеді. Нақтырақ айтқанда, олар кәдімгі мектепке дейінгі мекемелерге бара алады. Осы кезде инклюзивті білім беру жүйесі ерекше балалар үшін қоғамға ықпалдасудың жаңа тәсілі ретінде қарасытырылатынын айта кеткен жөн.
Бұл жүйенің басты ерекшелігі балалардың диагнозын қиындық деп қабылдамай, керісінше оны танып білудің жаңа мүмкіндігі деп қарастыру. Халық арасында осы түсінік қалыптаса бастаған кезде, ерекше жандарға жаңа мүмкіндіктер ашылады. Дегенмен, мектептердің жағдайы ерекше қажеттіліктері бар оқушыларды қабылдауға әлі дайын емес.
Мектеп жасына дейінгі дамуында ауытқуы бар балалар психологиялық, медициналық және педагогикалық комиссиядан (ПМПК) өтеді. Оның мүшелері баламен, ата-анасымен әңгімелеседі, артынша қорытынды шығарады. Гипербелсенді балалар да осы комиссиядан өткізіліп, оңалтуға жіберіледі.
Гипербелсенді бала терминінің танымал болғанына да көп уақыт өткен жоқ. Аталған термин 80-ші жылдардың басында мидың ең төменгі әрекетсіздігі ұғымынан алынған еді.
1980 жылы Американдық психиатрлар ассоцияциясы DSM-IV (the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition) деген атпен бұл ұғымды ұсынып, мидың ең төменгі әрекетсіздігін ЗЖГБ (зейін жетіспеушілігі мен гипербелсенділік) деп атауды ұсынды [1].
Жалпы алғанда бұл әлеуметтік маңызы бар дерт. Себебі ғалымдардың пайымдауынша бойында гипербелсенділік белгілері бар балалар нашақорлық, ұрлық, маскүнемдік секілді зиянды әдеттерге жақын болады.
Гипербелсенді баланы тәрбиелеу оңай емес. Р. Кэмпбелл айтуы бойынша ата-аналар төмендегі 3 қателікке жол береді:
- олар ақыл айтып, бақылап жүріп, онымен әңгімелесуді ұмытып кетеді,
- бала тәрбиесінде қатаңдық таңытпай, оның тәрбиесін үнемі қадағалап отырмайды,
- ашуын бақылауда ұстаудың дағдыларын үйретпейді.
Ашуды бақылауда ұстау атты кітап авторлары баланың ашулы кезінде ата-аналарға тиімді және тиімсіз қарым-қатынас түрлерін мысал ретінде ұсынады:
Тиімді:
- балаға тынышталуға мүмкіндік беру;
- баланың дәлелдерін зейінмен тыңдау;
- өзінің сезімдерін анық және дұрыс жеткізу;
- қалыптасқан жағдайдан шығудын дұрыс жолдарын көрсету;
Тиімсіз:
- баланы жазғыру;
- оны мұқатып, келтірген дәлелдерін күлкіге айналдыру [2].
Зейін жетіспеушілігі синдромы бар балаларды емдеу мен бақылаудың жүйесінің әлі де зерттелмеуі бұл аурудың патогенезінің анықталмағанымен байланысты. Оны емдеудің дәрімен емдеу және дәрі-дәрмексіз емдеу әдістері белгілі.
Дәрі-дәрмексіз емдеу әдістерінің қатарына психотерапиялық, педагогикалық, нейропсихологиялық коррекция жатады.
Гипербелсенді балаға 12 баладан артық емес топта, сабақ ұзақтығы 30 минутқа дейінгі уақыт аралығы және бірінші партада отыру ұсынылады. Себебі бұл баланың мұғалімге қарап отырып, зейіннің шоғырлануын қамтамасыз етеді. Ата-аналармен психотерапиялық жұмыс жүргізу барысында баланың іс-әрекетін бұзықтық деп қабылдамай, оған түсіністікпен және сабырлы көзқараспен қарау керектігі айтылған жөн. Сондай-ақ ата-аналар гипербелсенді баланың күн тәртібінің сақталуын, яғни ұйқыға, демалуға жеткілікті уақыт бөлінуін қадағалау керек. Осы орайда гипербелсенді балалардың ашушаң, қозғыш екенін естен шығармай, адамдар көп жиналатын іс-шаралардан алыс ұстағаны дұрыс. Мұндай балаларда зейін шоғырлануында қиындықтары бар болғандықтан белгілі уақыт аралығына бір тапсырма беру керек. Ойын кезінде баланың достарының салмақты болуы шарт.
Зейін бұзылуы мен гипербелсенділік белгілері бар балаларды тиімді емдеу үшін бала мен оның ата-анасына әртүрлі психологиялық әдістерді қолдану, сонымен қатар дәрімен емдеу арқылы қол жеткізуге болады [3].
Балалардың гипербелсенділігінің көптеген себептері бар. Солардың жиі кездесетін түрлері:
+ генетикалық тұқым қуалаушылық;
+ биологиялық (сәбиді дүниеге әкелген кезде алған жарақаттар);
+ әлеуметтік-психологиялық (ата-анасының ішкілікке салынуы, отбасындағы микроклимат, тұрмыс жағдайы, дұрыс тәрбие бермеудің салдары) болуы мүмкін.
Әдетте мұндай балаларды өзінен үлкен аға-апаларымен салыстырып, үлгі етеді. Алайды мұндай қөзқарастан гипербелсенді балалар іштей күйзеледі.
Қозғалысты қажет ететін ойындар мен жаттығуларды таңдамас бұрын ұстаздар гипербелсенді балалардың төмендегі ерекшеліктерін ескерген жөн:
зейін жетіспеушілігі;
алаңғасарлық;
аса белсенділік.
Гипербелсенді бала кез-келген жағдайда, кез-келген жерде (үйде, қонақта, дәрігер бөлмесінде, көшеде болсын) қылықтарын өзгертпейді: жүгіреді, мақсатсыз қимылдап, бір орында ұзақ тұра алмайды, қызықты деген ойыншықтармен алданып, ойнай бермейді. Бұл балаға ешқандай айла-шаралары әсер етпейді, мейлі ол алдау, тыныш отыруын сұрау, ұрсу әрекеті болсын. Тіпті гипербелсенді баланы ұрып та көндіру мүмкін емес. Ондай балалар тоқтай алмайды. Оның басты себебі баланың өзін-өзі ұстау механизмінің дұрыс жұмыс істемеуінде.
Гипербелсенді баламен жұмыстың негізгі мақсаттарына мыналарды жатқызуға болады:
- отбасындағы ата-анасы мен өзге де туыстарымен қарым-қатынасын жақсарту;
- тыңдай білу қабілетін дамыту, ұқыптылық мен әр ісіне жауапкершілікпен қарауды үйрету;
- айналасындағы адамдарды құрметтеуді, дұрыс сөйлесе алуды және өзінің іс-әрекетін қадағалауды үйрету;
- жаңа дағдыларды үйрену мен оқудағы жетістіктері арқылы өзін-өзі бағалауды жоғарлату;
- зейіннің қалыптастыру;
- психомоторлық функцияларды жаттықтыру;
- эмоцианалдық күшті азайту;
- рөлдік ойындар арқылы мінез-құлықты түзету;
Педагог мамандарда әдетте баланың бойынан гипербелсенділік белгілері байқалса не істеу керек деген заңды сұрақ туады. Медициналық картасында диагнозы жазылмай, ата-анасы жасы ұлғая басылып кетеді деген үміт жетегінде жүреді.
Бұл жағдайда педагог арнайы ата-анасымен сөйлесіп, психиатр немесе невропотологтың көмегіне жүгіну керектігін айтады. Бастысы, ата-анасына баласына көмек қажет екенін түсіндіру.
Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың гипербелсенділік белгілерін түзетуге арналған экспериментті ұйымдастырудың жолдары бірнеше әдістерін қарастырсақ.
Психотерапияның маңызды салаларының бірі қазіргі таңда арт - терапия болып табылады. Алғашқы арт - терапия түсінігі енгізілген кезде оны тек сырқат, ауру немесе демалыс үйіндегі емделушілерге ғана қолданған болса, қазіргі кезде оның қолданыс аясы, шеңбері кеңеюде, яғни, бұл терапия баланың шығармашылық қабілетін дамытып қана қоймай, баланың бойындағы ресурстарының мүмкіндігін түсініп, ашуға да жағдай жасайды.
Арт-терапия бейнелік өнер арқылы жанның дамуы мен емдеудің табиғи және қолайлы әдісі. Арт-терапия терминің ғылымға 1938 жылы Адриан Хилл енгізді. Арт-терапия ағылшын тілінен аударғанда шығармашылық терапия деген ұғымды білдіреді.
Осы терапия әдісінің бір түрі - қуыршақ-терапиясы. Қуыршақ-терапияның рөлі түрлі аспектілерде қолданылады. Қуыршақ-терапия сөзін қазақшаға тікелей аударғанда қуыршақ арқылы қамқорлық жасау, емдеу деген мағынаны білдіреді.
Аталған терапияның түрі қазіргі таңда үлкен жетістіктерге ие. Қуыршақ арқылы адамның ішкі болмысын тануға болады. Дәлірек айтқанда, баланың немесе ересек адамдардың ішкі дүниесімен сырласуына мүмкіндік беретін ем түрі. Ұсынылып отырған саусақтарға киілген қуыршақтар балалардың психикалық денсаулықты жақсарту, әлеуметтік бейімделуді дамыту, танымдық белсенділігін арттыру, қызығушылығын және шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру, баланың эмоцияналдық және адамдық дамуын арттыру, денсаулық жағдайларын қалыптастыруда ең тиімді әдісі болып табылады. Бұл әдісті пайдалану - уақытша психикалық дағдарысқа ұшыраған немесе дамуында ауытқуы бар балалармен жұмыс жасайтын мектепке дейінгі мекемелерге ең пайдалы жұмыс түрі.
Ойын терапиясы - арт терапияның ерекше түрі. Бұл терапияның жүргізу балалардың әлеуметтік және психологиялық мәселелерді жеңу үшін, жеке және эмоционалды дамуы үшін арнайы ойындар қолданады. Егер бала ойынға белсенді және бар ықыласымен қатысса емдеу әсерлі болады.
Ойын баланың психологиялық ахуалын сақтауға, оның қоғаммен қарым-қатынасын анықтауға, ересек өмірге дайындайды. Ойын балаға белгілі дағдыларды меңгеру үшін, сонымен қатар қарым-қатынасты, өмірге деген құлшынысын арттырады, эмоционалды және физиологиялық жағдайын жақсартады. Ойын психологиялық күйзелістен шығу үшін емдеудің бір тәсілі ретінде қолданылады.
Бала ойынға өз еркімен қатысып, ойыннан қуаныш рахатын көру керек. Әсіресе бұл гипербелсенді балалардың қатысуымен ойын өткізу барысында эмоционалды әсерін мөлшерлеп, өзін қалай сезінетінін бақылау керектігін айта кеткен жөн.
Құм терапиясы - адамға өзінің жан дүниесіндегі өз Менін танытуға, өзіне өте маңызды, жан тебірентерлік және құпиясының ашылуына көмектеседі.
Құмның адам ағзасына тигізер әсері мол. Әсіресе балалардың ұсақ қол моторикасын дамытып, олардың психикасын реттейді. Саусаққа тиген құм түйіршіктері әрбір ұйықтап жатқан қолдың жасушаларын оятады, жүйкесін тыныштандырады. Құмның бала психикасының жағымсыз қуатын жоқ қылатын сезімталдық жай күйді реттейтін қасиеті бар. Құм балаларға магнит сияқты әсер етеді. Ол суды сіңіру қасиетіне ие. Ғалымдар құм барлық ауыр психологиялық энергияны сіңіріп, адамның энергетикасын тазалап, эмоционалдық күйді орнықтырады дейді.
Сондай-ақ музыка терапиясы мен бейнелеу терапиясының біріктіріліп өткізілуі арқылы арт-терапия бойынша шығармашылық тапсырма беруге болады.
Тыныштандыруға арналған әуен қосылады. 4-5 топқа балаларды топтастырып, Менің бақытты балалық шағым тақырыбы аясында тапсырма беріледі. Балалар тек саусақтарымен сурет салады. Бұл баланың миының психикалық қызметінің (зейін, еске сақтау, ойлау қабілетін, сөйлеу) дамуына және қол мен саусақ икемділігін дамытуға арналған тапсырма. Берілетін уақыт әуен біткенше. Әр топтың жұмысы қорғалады. Жұмыстың бұл түрі көп жағдайда балалардың көңілінен шығып жатады.
Гипербелсенді балалармен жұмыс бойынша жүргізілген зерттеулердің мақсаты гипербелсенді балалардың эмоцианалдық-еріктік сферасын зерделеу үшін тиімді түзеу бағдарламасын құрастыру болып табылады. Эксперименталдық топқа 50 бала қатысты. Оның 43 төмен, 4 орташа, 3 жоғары нәтижеге қол жеткізді. Гипербелсенді 3 тәрбиеленушіге 2013-2014 оқу жылына жеке жұмыс жоспары жасалынды. Жұмыс жоспарына мектепке дейінгі жастағы баланың шығармашылық қабілеті мен қиялын дамытуға бағытталған тапсырмалар мен жаттығулар енгізілген.
Балалардың зейін шоғырландыру көрсеткішінің жоғарлауы, топтағы балалармен, туған-туыстарымен қарым-қатынастың жақсаруы, конструктивті іс-әрекет дағдыларының қалыптасуы, мазасызданудың азайғандығы эмоцианалдық-еріктік сфераны түзеу мен дамытуға арналған жеке жұмыс жоспарының нәтижесінде байқалды.
Гипербелсенділік белгілері баланың бойынан жасөспірім шақта мүлде жоғалып кететін жағдайлар да көптеп кездеседі. Баланың ағзасының өсіп, жетілуіне байланысты кейбір белгілер мүлдем жоғалады. Алайда зейін жетіспеушілігі мен гипербелсенділік синдромының 30-70% ересек адамдарда да байқалады [4].
Гипербелсенді баланың қоғамға бейімделуін қамтамасыз ету үшін жанұяның және мектепке дейінгі мекеменің, қоғамның ынтымақтастығы қажет.
Егер де біз эксперимент ретінде алынған балалардың бойындағы гипербелсенділікті барынша азайту жолында дұрыс жұмыс жүргізетін болсақ, сонда ғана дені сау, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелей алмақпыз.
1.2 Мектепте гиперактивті баланы тәрбиелеу
Көбіне сабақ үлгірімі де онша емес, өз сыныбындағы сотқар әрбір адамның есінде шығар. Алайда қазір бұл педагогикалық кеңес пен ата-ана жиналысының жалғыз және жетекші тақырыптардың біріне айналды. Балалардағы мұндай мінез-құлық латыншадан аударғандағы шектен тыс әрекет дегенді білдіретін гипербелсенділік сөзімен белгіленеді.
Гипербелсенділікті өсіп келе жатқан оқушының әдеттегі белсенділігімен шатастыруға болмайды. Бағалау жеңілдеу болу үшін бұл түсініктер арасындағы бірнеше айқын ерекшеліктерді келтіреміз. Сабақта гипербелсенді бала жәй ғана бір орында отыра алмайды, әсіресе ол партада жалғыз өзі болса, орындықтан орындыққа секіреді, қасында отырған сыныптастарын жұлқиды, партада жатқан заттарды лақтырады.
Мұндай кезде белсенді бала жәй ғана өзімен ойы сәйкестермен әңгімелесумен және ойнаумен шектеледі. Үзіліс кезінде біздің пысығымыз (гипербелсенді баланы осылай атайтын боламыз) мектеп дәлізінде өз жолындағы ештеңені және ешкімді көрмей құйындай ұшып жүгіре бастайды. Асханадағы таңғы аста әдеттегі оқушы стол үстінде шыркөбелек айналып, тамақпен ойнайды, бірақ егер өз басына қарата айтылған ескертуді есіткенде, бірден тынышталады. Ал пысық болса тіпті өзіне бейтаныс ересек адамдардың ескертуін құлаққа ілмейді, соңынан біреу қуып келе жатқандай, тамақты шайнамай жұтып, асығыс жей бастайды. Бұл мектеп өмірінің үлкен тізімінің аздаған айырмашылықтары.
Гипербелсенді балалардың өз сыныптастарымен қатынасында да бәрі ойдағыдай емес. Көбіне олар барынша ызақор және озбыр, демек оларға ұжымның толық құқықты мүшесі болу мейлінше қиын. Өздеріндегі шектен тыс озбырлығына байланысты мұндай балаларда айналасындағылармен, оның ішінде өз сыныптастарымен дау-жанжал жиі туындайды, бұл баланы сыныпта жалғыз және аластатылған күйде қалдырады.
Дегенмен көбісінің интеллект деңгейі орташадан жоғары болғанымен олардың оқуы да қиындықпен келеді. Қандай да бір есепті шығарғанда пысықтың зейіні ұзаққа жетпейді, одан соң ол шаршайды және тапсырманы аяқтамай басқа бірдемеге ауысады. Ол жазуды тез жазады, бұл оған ең шаршататын шаруаның бірі, жазуы үзік-үзік, әріптер арасындағы күрт өту бар, бірақ бұдан ерекшелік те болады. Оның мектептегі сүйікті сабағы көбіне дене шынықтыру - бұл өзінің бойындағы қуатты аздап болса да сыртқа шығарудың жақсы мүмкіндігі.
Гипербелсенділік туу кезінде алынған жарақат немесе емшек ему жасында туындаған проблема тигізген зардап салдары. Туу жарақаты деп не түсініледі? Жарақаттың кесар тілігінің салдары болуы немесе туу кезіндегі асқыну, атап айтқанда нәрестенің тұншығу нәтижесінде пайда болуы ықтимал. Бірақ мұндай жағдайда дүниеге келген барлық балалардың гипербелсенділіктен жапа шегеді деп пайымдау қателесу болар еді.
Сонымен жоғарыда айтылғандардың бәрін есте ұстай отырып, гипербелсенді бала бұл оқытушылардың да, сондай-ақ оның ата-аналарының да проблемасы деген тұжырымға келуге болады. Бірақ оны қалай шешу, сондай-ақ ең бастысы зиян келтірмей, оның шешімін қалай табу қажет?
Гипербелсенділікті жою үшін педагогтарға да, баланың ата-аналарының өзіне де зор күш жұмсауға тура келеді. Бұл жағдайдағы бірнеше кеңес тізбесін келтіруге болады. Бастауыш мектеп оқушысы әрекетінің маңызды түрлерінің бірі ойын болып табылатыны бәріне белгілі, демек, бала қозғалысы көп ойындарды рахаттана ойнайтын болады. Мұның саяхаттау, қыдыруға бару болуы мүмкін, осылайша оның гипербелсенділігі шығындалады.
Мұндай балаларға айқайлауға немесе ұрысуға өзіңізге ерік бермеңіз, өйткені ол мұндай мінез-құлық себебіне кінәлі емес, бұл тек оның тұйықталуына және өзін қор санауға жетелейді. Дәрігерге мұндай проблемамен баруға қымсынбаңыз. Емдеуді кейінге қалдырмаңыз, өйткені баладағы дәл осы кезеңде аталған проблемадан арылуға мол мүмкіндік бар.
2. Гиперактивті балалармен жүргізілет психологиялық жұмыстар
2.1 "Гиперактивті баланың портреті"
"Бала портреті" жаттығуы:
Топ 3-4 адамнан топшаға бөлінеді. Әрбір топшаға осы тренингте берілетін категориядағы балалардың жеке-жеке ерекшеліктері берілген "Ерекше бала портреті" атты карточка таратылады. Топшаның қатысушылары біріге отырып, осы сабақта қарастырылатын балалар категорияларына сәйкес қасиеттерді белгілеп толықтырады да бала портретін құрастырады. Содан соң әрбір топша өздерінің құрастырған сипаттамсын оқиды, топ бойынша талдау жүргізіледі.
Карточкада жазылған кейбір жекеленген ерекшеліктері және мінез-құлық көріністерді тек бір ғана категорияға жамап қоюға болмайды. Сондықтан да талдау кезіңде арақайшылық туындауы мүмкін. Тренердің жұмысы әрбір ниет еткен қатысушының сөйлеп, өз пікірін айтуға мүмкіншілік жасау, содан соң ғана эксперт рөлін атқаруына болады.
Портрет құрылып біткесін соң, қорытындысында, белгілі категориядағы баланың негізгі қасиеттері тактаға немесе стентке ілініп қойылады. Тренер, барлық кездевулерде керек болған жағдайда оған көңіл аударуыеа болады.
„Ерекше баланың портреті„
Баланың ерекше сипаттамалары
Бала:
Өте көп сөйлейді
Пооперациялық карталардын көмегімен жақсы жұмыс жасайды
Ұжымдық ойындарға қатысқысы келмейді
Шамалан тыс қозғалыста
Өзіне деген талабы жоғары
Басқа адамдардың сезімі мен қайғысын түсінбейді
Өзін жат сезінеді
Дәстүрлерді жақсы көреді
Өзін төмен бағалайды
Ересектермен жиі жанжалдасады
Дау-дамай жағдайн тудырады
Сөйлеу жағынан дамымаған
Шамадан тыс күдікшіл
Бір орында айнала береді
Таптауырынды механикалық қозғалыстар жасайды
Өз мінез-құлқын үнемі қадағалайды
Қандай да бір оқиғалар бойынша шамадан тыс мазасызданады
Кінәні басқаға арта салады
Іс-әрекете мазасыз
Соматикалық проблемалары бар: іші, тамағы, басы ауырады
Ересектермен жиі айтысады
Күйбелең
Айналасындағыларға бейберекет, оқшауланатын сияқты
Мозайкалармен, головоломкалармен айналысуды жақсы көреді
Өз-өзін бақылай алмаушылық жиі кездеседі
Өтінішті орындаудан бас тартады
Импульсивті
Кеңістікте дұрыс бағыт ала алмайды
Көзқарасы тоқталмаған
Өзін-өзі сынғыш
Өз іс-әрекетін адекватты бағалай алмайды
Бұлшық етті ішкі қысымы бар
Коллекция жинауға құмар
Қозғалыста координациясы нашар
Жаңа қызметке кірісуден қорқақтайды
Ересектердің жүйкесіне әдейі жиі тиіседі
Көп сұрақтар қояды, бірақта жауапты күтуге шыдамы жоқ
Ұяң сәлемдеседі
Бір ойынды жылдар бойы ойнауға бар
Аз жә„не мазасыз ұйықтайды
Өзі жөнінде екінші және үшінші адамның атынан сөйлейді
Барлығын да итереді, сындырады, жояды, бұзады
Өзін әлсіз, көмексіз сезінеді.
Ойын „Кел сәлемдесейік„
Мақсаты: Өз денесін сезінуге, бұлшық еттер қысымын төмендетуде, өзін топтың мүшесі ретінде сезінуге мүмкіндік беру.
Мазмұны: Ойыншылар бөлмеде өздеріне ыңғайлы күйде, кез келген бағытта қозғалады, тренердің белгілі бір белгісі бойынша әрбір қатысушы мүмкіндігінше адамдардың көбісімен амандасуы қажет.
Тренердің белгісінің нұсқалары:
Шапалақ-мүмкіндігінше барлық партнерлардың өолдарын қысу;
Қоңырау дауысы-партнердің арқасынан сипау;
Ысқырық дыбысы-„арқаларымен„ амандасу.
Тапсырманы орындау барысында, ойыннан тиімді қорытынды алу үшін, сөйлесуге тиым салынғаны жөн.
2.2 Гиперактивті балаларға көмектесу және гиперактивті балаларға арналған ойындар
Гиперактивті балалардың жекеленген ерекшелігін еске ала отырып, олармен кешкілік емес, күннің бірінші жартысында жұмыс жасау керек, жұмыс жүктемесін азайтып, арасында үзіліс жасап отырған жөн. Мұндай балалармен жұмыс жасар кезде, тапсырманы жақсы орындағаны үшін мадақтау (материалды болуы міндетті емес) алатындығы жөнінде және т.б. ережелерді айтып, олармен алдынала жекеленген әңгімеде келісіп алған жөн. Гиперактивті баланы әрбір 15-20 минут сайын мадақтап жетондар беруіңізге болады, ал ол оларды күні бойында марапатталуға ауыстыруына болады: нақтылы бір баланың тілегі мен ерекшеліктеріне байланысты, бірінші сабақтан соң қыдыруға баруға құқықты, түскі тамақ уақытында кезекшілік (егер баламен білім беретін мекемеде жұмыс жасайтын болсаңыз), ойынға қосымша уақыт, ата-аналарымен бірге қыдыру, бірігіп кітап оқу (егер үйде жұмыс жасасақ).
Гиперактивті балаға нұсқау берерде ересектердің есінде болатын нәрсе оларға берілетін нұсқау қысқа да нұсқа (10 сөзден аспауы) болуы керек. Гиперактивті балалар ата-аналары мен тәрбиешілеріне манипуляция жасауға бейім. Мұндай жағдай болмауы үшін, ересектердің есінде болатын жағдай: кез келген жағдайда ол сабырлылық сақтағаны жөн.
Гиперактивті баламен қалай ойнау керек
Ойынды (әсіресе көп қозғалысты) таңдауда, гиперактивті балалардың жекелік ерекшеліктерін есте ұстаған жөн: ұзақ уақыт топтық ережеге бағынуды үйрене алмаушылықтарын, тез шаршайтындықтары, нұсқауды соңына дейін тыңдамау және оны орындамау (кейбір детальдерінде назарды көбірек салу). Ойында олар өз кезегін ұзақ күте алмайды және басқалардын мүдделерімен санаспайды. Сондықтан да, мұндай балаларды ұжымдық ойындарға этап-этаппен мақсатты (целесообразно) қосқан дұрыс. Мұндай балалармен біріншіден жеке жұмыс , содан соң аз топта, тек содан соң ғана ұжымды ойынға қосуға кеңес беріледі. Жекелік жұмыс ретінде психолог И.В.Шевцованың „Қолдармен жұмыс„, Т.Д.Черепанованың „Археология„ (авторлық жұмыс) ойындарын алуға болады. Гиперактивті балалармен ұжымдық ойындар төмендегідей: „Тасбақа„, „...жанасу„ және т.б. ойындар. Тренер осы ойындардың бірін алады, ал басқа ойындардың сипаттамасымен таратылатын материалдардан танысуға болады.
Тасбақа ойыны
Мақсаты: өз қимылын бақылауды үйрену
Тренер тренинг өтетін бөлменің қабырғасында, ал қатысушылар қарама-қарсы қабырғада тізіліп тұрады. Тренердің белгісі бойынша олар қозғала бастайды. Одан әрі қарай тренер: „Көз алдыңыздарға елестетіңіздер, сіздердің барлығыңыз тасбақасыздар. Мен үлкен тасбақамын, ал сіздер кішкентай тасбақаларсыздар. Мен сіздерді өзімнің туған күніме шақырдым. Мен сіздерді қонаққа күтіп отырмын. Бірақ та мерекелік торт дайын емес.
Менің бұйрығым бойынша сіздер маған келулеріңіз керек. Естеріңізде болсын: сіздер тасбақасыздар, сіздер мүмкіндіктеріңіз келгенше ақырын жүрулеріңіз қажет, сонда сіздер келгенше торт та пісіп қалар„.
Ешкімнің де тоқтап қалмауын және асықпағандықтарын тренер қадағалауы керек. 2-3 минуттен соң ол белгі берген уақытта, барлығының да „қатып„ қалулары қажет. Туған күнін атап өтіп жатқан үлкен тасбақадан барлығынан да алыс тұрған қатысушы жеңіске жетеді.
Ойын бірнеше рет қайталануы мүмкін. Содан соң жүргізуші топтан шеңбер бойынша, оларға ақырын ғана қозғалу қиындыққа түсті ме, нұсқауды орындау үшін не көмектесті, осы сұрақтар көлемінде талдау жасайды.
Кестені толтыр жаттығуы
Ю.С.Шевченко гиперактивті балалармен жұмыс жасайтын ересектерге, төмендегі ережелермен жұмыс жасауға кеңес береді:
1.Баланың қызығушылығын арттыру мақсатында (сонда оған тапсырмаға зейінін қоюына жеңілдеу болады) оның осалдау функциясын ойын түрінде жүргізу.
2.Ойындарды таңдауда, гиперактивті баланың бір уақытта, бір орында қозғалмай отыруын, ұқыпты болу, және өз іс-әрекетін қадағалау қиынға соғатынын ескерген жөн. Сондықтан да, жұмыстың алғашқы этаптарында, жаттығуға тек қана бір функцияны тандау керек, мысалы зейіңді дамытуға.
3.Содан соң жұмысты күрделендіруге болады, яғни екі (салдарында үш функцияны алуға болады) фуекцияны бір мезгілде алуға болады, мысалы зейін мен әрекетін қадағалауды.
Топ 3-4 топшаға бөлінеді де, әр топша төменде берілген, гиперактивті баланың бір, екі, үш осал функцияларымен жұмыс жасау кестесін толтырады.
Ескерту: уақытты үнемдеу үшін, әрбір топшаға өзіндік, жекеше тапсырма беруге болады, мысалы:
бірінші топша -- бір ғана фуекцияға арналған ойынды таңдайды.
Екінші топшаға -- екі функциямен жұмыс жасауға.
Үшінші топшаға -- үш функциямен.
Жаттығу орындалып болңаннан соң, бір немесе бірнеше көп кездеспейтін ойындарды қалауларынша ойнауға болады, мысалы, „Кішкентай аң„ ойыны.
Кішкентай аң ойыны („кішкентай құс„ ойынның модификациясы)
Мақсаты: ойынның амалдары арқылы, бұлшық еттік бақылауды жасауға болатындығын ересектердің сезінуіне мүмкіндік беру.
Мазмұны: тренер қатысушлардан көздерін жұмуларын сұрайды да, ақырын ғана дауыспен: „Алақандарыңызды біріктіріп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz