Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсігін дамытуға арналған жаттығулар туралы түсінік
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ...3
І. Түйсік ағзалары және түйсіктің түрлері
1.1. Түйсік ағзалары ... ... ... ... ..6
1.2. Экстероцептивтік түйсіктер ... ... ... ... ... .7
1.3. Органикалық түйсіктер ... ... ... ... ... ... ..11
1.4. Қозғалыс түйсіктері және вибрациялық түйсіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ. Түйсіктің негізгі заңдылықтары
2.1. Адаптация ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Сенсибилизация ... ... ... ... ...16
2.3. Синестезия және бір ізді образдар ... ... 17
ІІІ. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара байланысы
3.1 Балада түйсіктердің даму ерекшеліктері.
3.2 Бала тілі мен түйсігін ұстарту ... ... ... ... .21
3.3 Баланың танымдық қабілетін дамытуға арналған ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінің технологиялық картасы ... ... ...26
3.4 Қызықты ойындар арқылы балалардың түйсігін дамыту ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Түйсік ағзалары және түйсіктің түрлері
1.1. Түйсік ағзалары ... ... ... ... ..6
1.2. Экстероцептивтік түйсіктер ... ... ... ... ... .7
1.3. Органикалық түйсіктер ... ... ... ... ... ... ..11
1.4. Қозғалыс түйсіктері және вибрациялық түйсіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ. Түйсіктің негізгі заңдылықтары
2.1. Адаптация ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Сенсибилизация ... ... ... ... ...16
2.3. Синестезия және бір ізді образдар ... ... 17
ІІІ. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара байланысы
3.1 Балада түйсіктердің даму ерекшеліктері.
3.2 Бала тілі мен түйсігін ұстарту ... ... ... ... .21
3.3 Баланың танымдық қабілетін дамытуға арналған ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінің технологиялық картасы ... ... ...26
3.4 Қызықты ойындар арқылы балалардың түйсігін дамыту ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер
Мектеп жасына дейінгі балалардың бойына оқу қызметін меңгерту, ол танымдық белсенділікті дамытудың басты бағыты болып саналады.
Танымдық белсенділікті психологиялық-педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс -әрекетіне қатынасының қатысуымен тәуелді болып келеді.
Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Ойлау арқылы ғана заттардың, көріністердің араларындағы байламды белгілеп, оларда бар себептерді табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Сондықтан тәрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш жұмсауы керек. Өйткені дұрыс ойлау ұрпақтан ұрпаққа табиғи түрде беріледі, оның үстіне тәжірибе арқылы да қалыптасады
Бала ойын дамытуда логикалық ойындар ерекшеліктерін алуға болады. Балалардың ойлау қабілетін дамытатын, қызығушылықтарын арттыратын жұмыс түрі – логикалық ойындар. Логикалық ойындар баланы тапқырлыққа, логикалық ойлауға баулып, ойының ұшқырлығына, өздігінен шешім қабылдауға, салыстыруға, дәлелдеуге әсер етеді. Мектепалды даярлық, балаларының логикалық ойлауларын дамытудың негізгі кезеңіне жатқызуға болады. Өйткені балалардың ойлары осы кезде нақты –бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай дамиды. Сондықтан мектепалды даярлықта балалардың ой - өрісі қалыптасып және заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өздерінің ойларын дәлелдеуге үйрене бастайды.
Түйсік – біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын хабарлап отыратын қарапайым психикалық процесс, осы процестің арқасында біз ортаны бағдарлап, соның жағдайына қарай қимыл жасауға тырысамыз. Түйсік себепсіз тумайды. Біз түсік арқылы заттың формасын, түсін, көлемін білеміз. Қолымызбен қозғап, заттың салмағын білеміз. Түйсік арқылы болмаса, біз басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да, қозғалыстың формалары туралы да біле алмаймыз. Түйсік таным процесіне жатады, өйткені адам таным процесі арқылы дүниені таниды. Түйсік басқа психикалық процестерге қабылдауға, есте сақтауға, ойлауға, қиялға материал береді. Адам дүниені ең алдымен өзінің сезім мүшелері арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе түйсіну де пайда болмайды. Түйсіну арқылы адам өзінің дене мүшелерінің ауырғанын тағы осы сияқты әсерлерді де сезеді. Түйсіну біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып отырады.
Танымдық белсенділікті психологиялық-педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс -әрекетіне қатынасының қатысуымен тәуелді болып келеді.
Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Ойлау арқылы ғана заттардың, көріністердің араларындағы байламды белгілеп, оларда бар себептерді табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Сондықтан тәрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш жұмсауы керек. Өйткені дұрыс ойлау ұрпақтан ұрпаққа табиғи түрде беріледі, оның үстіне тәжірибе арқылы да қалыптасады
Бала ойын дамытуда логикалық ойындар ерекшеліктерін алуға болады. Балалардың ойлау қабілетін дамытатын, қызығушылықтарын арттыратын жұмыс түрі – логикалық ойындар. Логикалық ойындар баланы тапқырлыққа, логикалық ойлауға баулып, ойының ұшқырлығына, өздігінен шешім қабылдауға, салыстыруға, дәлелдеуге әсер етеді. Мектепалды даярлық, балаларының логикалық ойлауларын дамытудың негізгі кезеңіне жатқызуға болады. Өйткені балалардың ойлары осы кезде нақты –бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай дамиды. Сондықтан мектепалды даярлықта балалардың ой - өрісі қалыптасып және заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өздерінің ойларын дәлелдеуге үйрене бастайды.
Түйсік – біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын хабарлап отыратын қарапайым психикалық процесс, осы процестің арқасында біз ортаны бағдарлап, соның жағдайына қарай қимыл жасауға тырысамыз. Түйсік себепсіз тумайды. Біз түсік арқылы заттың формасын, түсін, көлемін білеміз. Қолымызбен қозғап, заттың салмағын білеміз. Түйсік арқылы болмаса, біз басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да, қозғалыстың формалары туралы да біле алмаймыз. Түйсік таным процесіне жатады, өйткені адам таным процесі арқылы дүниені таниды. Түйсік басқа психикалық процестерге қабылдауға, есте сақтауға, ойлауға, қиялға материал береді. Адам дүниені ең алдымен өзінің сезім мүшелері арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе түйсіну де пайда болмайды. Түйсіну арқылы адам өзінің дене мүшелерінің ауырғанын тағы осы сияқты әсерлерді де сезеді. Түйсіну біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып отырады.
1. Ананьев Б.Г. «Пространственные различения». Ленинград,1958 г.
2. Ананьев Б.Г. Рыбалко Е.Ф. «Особенности воспрятия пространства у детей». Ленинград, 1964 г.
3. Ахметова З. «Кәусар бұлақ» бағдарламасы. –Алматы: Кәусар бұлақ, 1994. -32б.
4. Әбдіқасымов Р., Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Ұлттық тәлім-тәрбие. Дайындық курсының бағдараламасы. –Жамбыл, 1993. -15б.
5. Бабенкова Р.Д. Юревский С.Ю. « Пространственная диянизация движений учащихся вспомогательной школы», //Дефектология
6. Балбөбек бағдарламасы - Алматы: Шартарап. 2000
7. Бөлеев Қ. Қазақ халқының этнопедагогикасы. Оқу бағдарламасы. –Жамбыл, 1992. -17б.
8. Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Мұғалім және ұлттық тәрбие. –Алматы: Нұрлы Әлем, 2000. -116б.
9. Бөллев Қ. Көшеров Н. Қазақ этнопедагогикасы. Оқу бағдарламасы. –Жамбыл, 1993. -23б.
10. Возрастная и педагогическая психология. Тексты. - М.: МГУ, 1992.
11. Вопросы нравственного воспитания школьников. /Сборник статей: Изд-во Ленинградского Университета, 1960.
12. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1991.
13. Выготский Л.С. Проблема возраста./ Собрание сочинений. – М.,1984.
14. Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000.
15. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. - М., 1996.
16. Есенжолова С.Д. Этнопедагогика. Учебная программа. –Алматы: КазГНУ им. Аль-Фараби, 1998. -41с.
17. Жарықьаев Қ., Қалиев С., Әбілова З. «Қазақ этнопедагогикасы» дәрісінің бағдараламасы. –Алматы: РБК, 1993. -27б.
18. Кисловская В.Р. Школьники в среде сверстников и взрослых - Алма-Ата, 1975.
19. Кулагина И.А. Возрастная психология: Развитие ребенка от рождения до 17 лет. – М., 1998.
20. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Оқу бағдараламасы. –Алматы: Әл-Фараби атындағы ҚМҰУ, 1999. -33б.
21. Халық педагогикасы – бала тәрбиесінде //Дайындағандар Қ.Бөлеев,.Мейірманова, Р.Садуақасова. –Жамбыл, 1992. -81б.
2. Ананьев Б.Г. Рыбалко Е.Ф. «Особенности воспрятия пространства у детей». Ленинград, 1964 г.
3. Ахметова З. «Кәусар бұлақ» бағдарламасы. –Алматы: Кәусар бұлақ, 1994. -32б.
4. Әбдіқасымов Р., Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Ұлттық тәлім-тәрбие. Дайындық курсының бағдараламасы. –Жамбыл, 1993. -15б.
5. Бабенкова Р.Д. Юревский С.Ю. « Пространственная диянизация движений учащихся вспомогательной школы», //Дефектология
6. Балбөбек бағдарламасы - Алматы: Шартарап. 2000
7. Бөлеев Қ. Қазақ халқының этнопедагогикасы. Оқу бағдарламасы. –Жамбыл, 1992. -17б.
8. Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Мұғалім және ұлттық тәрбие. –Алматы: Нұрлы Әлем, 2000. -116б.
9. Бөллев Қ. Көшеров Н. Қазақ этнопедагогикасы. Оқу бағдарламасы. –Жамбыл, 1993. -23б.
10. Возрастная и педагогическая психология. Тексты. - М.: МГУ, 1992.
11. Вопросы нравственного воспитания школьников. /Сборник статей: Изд-во Ленинградского Университета, 1960.
12. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., 1991.
13. Выготский Л.С. Проблема возраста./ Собрание сочинений. – М.,1984.
14. Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000.
15. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. - М., 1996.
16. Есенжолова С.Д. Этнопедагогика. Учебная программа. –Алматы: КазГНУ им. Аль-Фараби, 1998. -41с.
17. Жарықьаев Қ., Қалиев С., Әбілова З. «Қазақ этнопедагогикасы» дәрісінің бағдараламасы. –Алматы: РБК, 1993. -27б.
18. Кисловская В.Р. Школьники в среде сверстников и взрослых - Алма-Ата, 1975.
19. Кулагина И.А. Возрастная психология: Развитие ребенка от рождения до 17 лет. – М., 1998.
20. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Оқу бағдараламасы. –Алматы: Әл-Фараби атындағы ҚМҰУ, 1999. -33б.
21. Халық педагогикасы – бала тәрбиесінде //Дайындағандар Қ.Бөлеев,.Мейірманова, Р.Садуақасова. –Жамбыл, 1992. -81б.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Психология және педагогика
Кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Түйсік
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2015ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Түйсік ағзалары және түйсіктің түрлері
1.1. Түйсік
ағзалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Экстероцептивтік
түйсіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .7
1.3. Органикалық
түйсіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...11
1.4. Қозғалыс түйсіктері және вибрациялық
түйсіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
ІІ. Түйсіктің негізгі заңдылықтары
2.1.
Адаптация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2.
Сенсибилизация ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3. Синестезия және бір ізді
образдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІІ. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара байланысы
3.1 Балада түйсіктердің даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3.2 Бала тілі мен түйсігін
ұстарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21
3.3 Баланың танымдық қабілетін дамытуға арналған ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетінің технологиялық
картасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.4 Қызықты ойындар арқылы балалардың түйсігін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... 3 3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .38
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойына оқу
қызметін меңгерту, ол танымдық белсенділікті дамытудың басты бағыты болып
саналады.
Танымдық белсенділікті психологиялық-педагогикалық құбылыс ретінде
анықтау, бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының
ерекшелігіне талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру
жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген
білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және
тәрбиелеудің нәтижесі емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс
-әрекетіне қатынасының қатысуымен тәуелді болып келеді.
Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Ойлау арқылы ғана
заттардың, көріністердің араларындағы байламды белгілеп, оларда бар
себептерді табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті
болжай алады. Сондықтан тәрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш
жұмсауы керек. Өйткені дұрыс ойлау ұрпақтан ұрпаққа табиғи түрде беріледі,
оның үстіне тәжірибе арқылы да қалыптасады
Бала ойын дамытуда логикалық ойындар ерекшеліктерін алуға болады.
Балалардың ойлау қабілетін дамытатын, қызығушылықтарын арттыратын жұмыс
түрі – логикалық ойындар. Логикалық ойындар баланы тапқырлыққа, логикалық
ойлауға баулып, ойының ұшқырлығына, өздігінен шешім қабылдауға,
салыстыруға, дәлелдеуге әсер етеді. Мектепалды даярлық, балаларының
логикалық ойлауларын дамытудың негізгі кезеңіне жатқызуға болады. Өйткені
балалардың ойлары осы кезде нақты –бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай
дамиды. Сондықтан мектепалды даярлықта балалардың ой - өрісі қалыптасып
және заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өздерінің ойларын дәлелдеуге
үйрене бастайды.
Түйсік – біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын
хабарлап отыратын қарапайым психикалық процесс, осы процестің арқасында біз
ортаны бағдарлап, соның жағдайына қарай қимыл жасауға тырысамыз. Түйсік
себепсіз тумайды. Біз түсік арқылы заттың формасын, түсін, көлемін білеміз.
Қолымызбен қозғап, заттың салмағын білеміз. Түйсік арқылы болмаса, біз
басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да, қозғалыстың формалары
туралы да біле алмаймыз. Түйсік таным процесіне жатады, өйткені адам таным
процесі арқылы дүниені таниды. Түйсік басқа психикалық процестерге
қабылдауға, есте сақтауға, ойлауға, қиялға материал береді. Адам дүниені ең
алдымен өзінің сезім мүшелері арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар
адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе түйсіну де пайда болмайды.
Түйсіну арқылы адам өзінің дене мүшелерінің ауырғанын тағы осы сияқты
әсерлерді де сезеді. Түйсіну біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып
отырады.
Иә, біз өзіміздің түйсігіміз арқылы айналамыздағы заттардың
қасиеттерін, қатты, жұмсақтығын, олардың бетінің тегіс немесе кедір-бұдыр
екенін, салмағын, температурасын, иісін, дәмін, түсін, дыбыс шығаратынын,
шығармайтынын, қозғалатын, қозғалмайтынын біле аламыз. Мұның сыртында
түйсік арқылы өз денеміздегі өзгерістерді, оның мүшелерінің қозғалысын,
қалпын, ішкі мүшелеріміздің жұмысын, оның бұзылуын, тағыда басқа
жағдайларды біліп, қабылдаймыз. Сол себепті психолог-мамандар Түйсік -
әлем жайындағы біздің барлық біліміміздің бұлағы, қабылдау, елестеу, еске
түсіру, ойлау секілді күрделі тану процестері үшін материал осы түйсік
арқылы беріледі..., - дейді.
Адамның түйсіне алу қабілеті – сезгіштік болса, ол абсолюттік және
айыру сезгіштік деп екіге бөлінеді. Абсолюттік сезгіштік деп жүйке
саласының өте әлсіз тітіркендіргіштерді түйсіне алуын атайды. Ал
тітіркендіргіштердің түйсік туғызатын ең аз шамасы – оның абсолюттік
табалдырығы. Жалпы, адам баласының сезім мүшелерінің абсолюттік сезгіштігі
өте үлкен. Алайда абсолют сезгіштікте, айыру сезгіштігі де тұрақты емес,
түрлі жағдайларға байланысты олар өзгеріп отырады. Осы өзгерулер үш
себептен: сезім мүшелерінің әсер еткен тітіркендіргішке бейімделуіне қарай,
әр мезгілде пайда болатын түйсіктердің бір-біріне ықпалына қарай, адамның
тұрмыс жағдайына, әсіресе, іс-әрекетінің, кәсібінің талабына қарай.
Бұл сезгіштіктің өзгеруінің бірінші себептен пайда болатын жағдайы –
адаптация, екінші себептен пайда болатын жағдайы – сексибилизация.
Танымдық белсенділік баланың психологиялық- денелік дамуының алғы
шарты мен нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты балалардың жоғары
психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау ерекшеліктері анықтайды.
Барлық психикалық танымдық үрдістердің ішінен ойлау жетекші үрдіс
болып табылады. Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері мен қатар
бір-бірімен сипатын анықтай отырып, олармен бірге және тығыз байланыста
болуып бірізділікте жүреді. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру- бұл ең
алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады.
Зерттеу мәселесі. Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсік үрдістерін
қалыптастыру. Танымдық белсенділіктерін арттыру.
Зерттеу объектісі. Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсігін дамытуға
арналған проективті әдістер мен жаттығулар.
Зерттеу болжамы. Егер мектепке дейінгі балалардың алғашқы ұғымдарын,
логикалық қабілетін дамытуда қарапайым ойын арқылы үйретсе, көру арқылы
салыстыруды, қиялдау және жұмбақтар жаттатқызса баланың түйсігі тез дамиды
деген болжам бар. Өйткені жасырын тұрған ойдың нені меңзеп тұрғанын ойлап
табу баланың ми қыртысының жұмысын шыңдайды, логикалық ойлау сезімін
қалыптастырады. Логикалық ойдың ерекшелігі қорытындылардың қисындылығы да
олардың негізіне сай келуі. Логикалық ойлауға түскен құбылыс
түсіндіріледі, себептері мен салдары қатесіз анықталады.
Зерттеу пәні. Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсігін дамыту.
Зерттеу объектісі. Мектепке дейінгі балалардың түйсігін дамытуға
арналған әдістемелер.
Зерттеу мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсігін дамытуға
арналған жаттығулар туралы түсінік беру және таным үрдісін теориялық-
әдістемелік тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Зерттеу міндеттері. Мектепке дейінгі балалардың түйсігін дамыту туралы
және оларды дамытуға арналған жаттығулар мен әдістер туралы толық мағлұмат
беру.
Зерттеу көздері. Мектепке дейінгі балалардың түйсігін дамыту
психологиясы және таным үрдісін дамыту туралы ғалымдардың айтқан пікірлері.
Зерттеу әдістемесі. Ғылыми–педагогикалық, тарихи-әлеуметтік еңбектерге
теориялық талдау, бақылау, байқау; ата–аналар және тәрбиешілермен әңгіме,
сұхбат жасау.
Зерттеу кезеңдері. Мектепке дейінгі шақ.
Ғылыми жаңалық:
- Баланың бүкіл өмір бойында жүретін даму үрдісіне сипаттама берілді.
- Таным үрдісінің дамытуға арналған арналған жаттығулар берілді.
- бала мен ата–ана қарым–қатынасының түрлері мен күрделі тұстарына
теориялық тұрғыда сипаттама берілді;
- отбасы тәрбиесінде ата–ана қарым–қатынасының ықпалын арттырудың
тетіктері анықталып зерделенді,
- бала мен ата–ана қарым–қатынасының тәрбиелік ықпалын арттырудың
педагогикалық шарттары белгіленді.
Тәжірибелік маңызы. Эксперименттік – тәжірибе жұмысының нәтижелерін
ата–аналардың педагогикалық сауатын ашуда, жетекшілердің ата–аналармен
жұмысында, педагог–психологтардың практикалық іс – шараларында қолдануға
болады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курс жұмысының белгілі бір құрылымы,
құрамдас бөлімдері бар. Ол кіріспеден, теориялық, практикалық бөлімдерден,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Түйсік ағзалары және түйсіктің түрлері
1.1. Түйсік ағзалары
Түйсіктердің физиологиялық негіздері ағзаның арнаулы жүйкелік
механизмі анализаторларда іске асып отырады. Кибернетика тілімен айтқанда,
адам - өзін-өзі басқаратын жүйе. Анализаторлар - сол жүйенің негізгі
ақпараттандыру мүшесі. Ағза барлық анализаторлардан келіп жатқан
сигналдардың ыңғайына қарай орталық жүйке жүйесі функцияларын реттеп
отырады: бірде жаңа реакция тудырып, бірде бұрын өтіп жатқан әрекеттің
барысына өзгеріс кіргізіп, оны түзетіп, бағыттар береді. Ми қабығында ылғи
үздіксіз өтіп жатқан күрделі қызмет анализаторлар арқылы іске асыл отыратын
кері байланысқа сүйенеді.
Анализаторлар үш бөлшектен құралады:
а) перифериялық орган - сезім мүшелері (рецепторлар);
ә) өткізгіш бөлім - рецепторларды тиісті орталықтар мен байланыстырыл
отыратын аффередттік және эфференттік жолдар;
б) мидағы орталықтар.
Бірінші компоненті - сезім мүшелері (рецепторлар) - әр түрлі құрылған
жүйкелік аппараттар. Олардың міндеті - сырттан келген физикалық, химиялық
тітіркендіргіштердің күшін жүйкелік қозуға айналдыру. Анализаторлардың бұл
сатысында өсерді тек қарапайым дәрежеде ғана талдау іске асып отырады.
Екінші компоненті - өткізгіш бөлім - сыртқы энергияның сезімтал жүйке
талшықтарының ұшында қозуды екі жолмен екі бағытқа (жоғары, төмен) жайып
отырады.
Бір жолмен орталыққа тебетін талшықтар арқылы қозуды жұлын мен ми
бағанасына және ми қабырындағы алқаптарға жеткізіп отырады; екінші жолмен
орталықтан тебетін талшықтар арқылы мидан қозу толқынын әр түрлі ағзаларға
өткізеді. Жүйке талшықтарының бойымен қозу бір секундтың ішінде 120 метрдей
тездікпен өтіп жатады. Үшінші компоненті - мидағы орталықтар (анализатордың
шешуші бөлімі).
Жүйке жүйесіндегі басқа бөлімдердің жасушаларының құрылысымен
салыстырғанда, бүл орталықтың жасушаның құрылысы ерекше түрде әрі
күрделірек боп келеді. Ағзаның ортаға икемделу реакцияларын дәл қамтамасыз
етіп, нәзік талдау жасап отыратын мүше - мидағы осы орталықтар. Бұрын
физиология ғылымында мидағы орталықты белгілі бір жерге жай топталған
нейрондардың жиынтығы деп түсінетін. Қазір зерттеуші ғалымдар
психоморфологиялық бұл көзқарасты қате деп тауып отыр. Осы кездегі үстем
пікір - функциялардың динамикалық жайласуы. Ми орталықтары – мидың бір
жерінде бұлжымай қатып қалған алқап емес, күрделі қарым-қатынас жасап
отыратын, бір-бірімен тығыз байланыстағы ми алаптары. Ол алаптар ортаның
қойған талабына сай бірінің орнын бірі басып отыруға, бір топ нейрондардың
атқаратын қызметін екінші алап атқаруға қабілетті келеді. Психология
пәнінде ми қабығының мұндай қызметін компенсатордың әрекет деп атайды.
1.2. Экстероцептивтік түйсіктер
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің, сезім
мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік деп
атайды.
Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір-
бұдырлығын т.б. осы секілді қасиеттері ажыратылады. Сондай-ақ түйсік денеде
болып жататын түрлі өзгерістер жөнінде де, яғни дененің қозғалысы мен оның
кеңістікке орналасуын, жеке бөліктерінің жұмысы жайлы хабарлайды. Сыртқы
дүниені танып-білу түйсіктен басталады. Ол білім атаулының алғашқы көзі.
Мәселен, жолдасыңнан көзін жұмуын өтініп, оның алақанына белгісіз бір затты
тигізсең, сосын одан оның не екенін сұрасаң, ол: қатты, жылтыр, мұздай,
жұмсақ, жылы, кедір-бұдыр бір нәрсе деп жауап береді. Заттардың нақты
атауы емес, тек түрлі қасиеттерін білдіретін осы сөз тіркестері түйсік
болып табылады.
Адам түйсіктерінің ерекше жетіліп, дамуына еңбек процесі, тарихи-
әлеуметтік жағдайлар, екінші сигнал жүйесінің (тілдің), сананың пайда болуы
күшті себеп болды. Адам түйсіктерінің жануарлар түйсіктерінен сапалық
айырмашылығы болатындығы, олардың тіршілік жағдайына байланысты түрліше
көрінетіндігі ғылымда әлдеқашан дәлелденген жәйт.
Мәселен, құстардың дене құрылысын да, психикасын да айқындайтын
негізгі факторлардың әуелде үшып жүріп тіршілік етуге бейімделгендігі. Бұл
үшін құстардың көзі қырағы, құлағы естігіш болуы аса қажет. Жыртқыш
құстардың көзі аса қырағы, өйткені олар өз жемтігін алыстан көруі қажет, ал
иттерде иіс түйсігі ерекше дамыған. Әйтсе де, құстар да, иттер де заттардың
мән-мағынасын, бір-бірімен байланысын ажырата алмайды. Адам түйсіктерінің
ерекшелігі олардың ойлау, сөйлеу әрекетімен тығыз байланыстылығында.
Түйсіктердің түрлерін үлкен үш топқа бөлуге болады: экстероцептивтік,
интотоцептивтік, пропраоцептивтік.
1. Сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттерінің
бейнесі болып табылатын түйсіктер. Бұлардың рецепторлары дененің бетінде
немесе оған жақын орналасқан. Осындай сыртқы анализаторлардың рецепторларын
экстероцептор деп атайды. Бұған көру, есту, тері түйсіктері жатады.
2. Ішкі мүшелеріміздің күйін бейнелейтін (хабарлайтын)
түйсіктерге түрлі органикалық түйсіктер жатады. Олардың рецепторларын
интероцептор деп атайды.
3. Дене мүшелерінің қозғалысы мен бірқалыпты орналасуын қозғалыс
немесе кинестезиялық түйсіктер хабарлап отырады. Мұның рецепторы
проприоцептор деп аталынады. Енді осы топтағы түйсіктерге жеке тоқталып
өтейік.
Экстероцептивтік түйсіктер – бұл түйсіктер организмнің сыртында
орналасады. Жататындар: көру, есту, сипап сезу.
Көру түйсігі. Біздің өмірімізде көру түйсігінің ерекше маңызы бар.
Зерттеулерге қарағанда адам 180 түрлі тусті және олардың арасындағы 10000-
нан аса реңкін айыра алады. Адам түйсінетін түстер ахроматикалық және
хроматикалық болып бөлінеді.
Хроматнкалық - гректің "түсті, боялған"деген сөзінен шыққан.
Ахроматикалық - түссіз. Ахроматикалық түстер - қара, ақ, сұр түстер.
Хроматикалық – түстерге - қызыл, қызғылт, сары, жасыл, көк, көгілдір,
күлгін түстердің барлың реңктері кіреді.
Көру түйсіктері біздің көзімізге электромагнит толқындарының әсер
етуінің нәтижесінде пайда болады. Егер бір уақыттың ішінде көзімізге
ұзындығы 380-нен 780 миллимикронға дейін (миллимикрон мм-дің 11000 000
бөлімі) электромагнит толқындары әсер етсе, біз жарықты сеземіз. Белгілі
ұзындығы бар әр түрлі толқындар әсер етсе ғана көз заттардың түсін (бояуын)
ажыратады. Мәселен, қызыл түс ұзындығы 700 миллимикрон, жасыл түс 300
миллимикрондай ұзындықтағы электромагнит толқындарының әсер етуінен пайда
болады.
Көру мүшесі - көз. Оның негізгі бөлімі - көз алмасы. Көз алмасы - үш
түрлі қабықпен (ақ түсті тамырлы және торлы) қапталған шар тәріздес нәрсе.
Ақ қабықтың түсі пісірілген жұмыртқаның ағына ұқсас. Мұның алдыңғы
жағы аздап дөңестелген түссіз мөлдір қасаң қабыққа айналады. Мөлдір қасаң
қабын арқылы көз алмасының ішіне жарың сәулесі енеді.
Тамырлы қабың ақ қабықтың астында жатады. Қасаң қабықтың артқы жағы,
тамырлы қабықтың алдыңғы бөлігі нұрлы қабық деп аталады. Көздің түсі осы
нұрлы қабықтағы пигментке байланысты түрліше болып келеді. Нұрлы қабықтың
ортасында қарашық орналасқан. Ен ішкі, үшінші қабықты торлы қабық дейді.
Мұнда жарық сәулесінің сезімтал таяқшасы және шақша колбочка деп аталатын
фоторецепторлары орналасқан "пигмент" - латыннан аударғанда "бояу " деген
мағынаны білдіреді. Онда 130 миллионға жуың таяқша, 7 миллиондай шақша
жасушалары бар. Таяқшалар ымыртта, қараңғыда көрудің, ал шақшалар күндіз
көрудің аппараты делінеді. Заттардың түстерін көру "үш түсті көру"
теориясымен түсіндіріледі. Осы теорияны алғаш ұсынған ұлы орыс ғалымы М.В.
Ломоносов болса, оны одан әрі дамытқан неміс ғалымы Г. Гельмгольц. Осы
аталған ғалымдар көздің тор қабатында үш түрлі жұмыр клеткалар бар, олардың
бір-бірімен айырмашылығы жарың сәулелерінің әсерін түрліше сезетіндігінде
деп жорамал жасады.
Спектрге қараған кезде одан табиғаттағы жеті негізгі түсті және
олардың сансыз реңдерін айыруға болады. Ересек адам түстің 180-дей жеке
түрлерін және он мыңнан астам реңктерін ажырата алады.
Түстер хроматикалық, яғни бояулы (қызыл, қошқыл сары, жасыл, көгілдір,
көк, күлгін), ахроматикалық, яғни бояусыз (ақ, қара және барлық сұр
түстері) болып екіге бөлінеді.
Хроматикалық түстер үш түрлі сапамен (түстің жарықтылығы, өңі,
қоюлығы), ахроматикалық түстер тек жарықтылығымен ғана ажыратылады.
Түстің жарықтылығы — түстердің қара түстен айырмашылық дәрежесі.
Мәселен, ақ түс ең жарық түс, қара түс жарықтылығы ең төмен түс болып
табылады.
Түстердің өңі дегеніміз бір түстің екінші түстен өзіндік ерекшелігін
көрсететін сапасы.
Түстің қоюлығы — жарықтылығы бірдей сүр түстерден жеке түстердің
айырмашылығы. Ең қою түс — қызыл түс болады.
Есту түйсіктері. Бұлардың құлаққа жағымдыларын - консонанс, ал
жағымсыздарын - диссонанс дыбыстары дейді, консонанс - француздың
"консонансе" деген сөзі, қазақша үйлесімді, жағымды деген мағынада
айтылады. Дисонанс - француздың "диссонансе" деген сөзі, қазақша
"үйлесімсіз" деген мағынада. Есту мүшесі – құлақ үш бөлімнен тұрады. Оның
біріншісі - сыртқы құлақ. Сыртқы құлаққа дыбыс түтігімен қосылған құлақ
қалқаны жатады. Ортаңғы құлаққа - балғаның, төстік, үзеңкі кіреді. Есту
мүшесінің үшінші бөлігі - ішкі құлақ. Ішкі құлақтың бітісі өте күрделі,
оның өзі үш бөліктен - босағадан, иірім түтіктен және жартылай имек
каналдардан тұрады. Бүкіл негізгі жарғақша бойлай корт мүшесі орналасқан.
Оның құрылысы да өте күрделі. Корти мүшесінің аса маңызды бөлігі - өте
жіңішке талшықтары бар сезімтал жасушалардан тұрады. Осы жасушалар дыбыс
қабылдайтын рецепторлар деп аталады. Есту түйсігінің де сыртқы дүниені
танып білуде атқаратын маңызы зор. Біздің құлағымыздың ішінде шамамен 24000
көлденең талшықтан тұратын құлақ жарғағы болады. Құлаққа жеткен дыбыс
толқыны құлақ жарғағының талшықтарының бірін қоздырады. Бұл қозу миға
беріледі, оның нәтижесінде дыбыс түйсігі пайда болады. Біздің есту
аппаратымыз жиілігі секундына 16-дан 20000-ғадейінгі дыбысты ұстайды. Біз
еститін дыбыстардың барлығын екі топқа бөлуге болады:
1. Музыкалық дыбыстар - бұлар ән салғанда, саз аспаптарында ойнағанда.
2. Шулар - сықырлау, дүрсілдеу, тарсыл-гүрсілдер.
Есту мүшесін тітіркендіретін ауа бөлшектерінің тербелістері — дыбыс
толқындары. Ауа бөлшектерінің тербелістері тербелудін жиілігі, амплитудасы
(құлашы) және тербелудің түріне қарай ажыратылады. Осыған сәйкес есту
түйсіктерінің үш жағы болады. Олар: дыбыстың жоғарылығы — бұл тербелу
жиілігінің сәулеленуі, дыбыстың қаттылығы — бұл тербелу амплитудасының
сәулеленуі, тембрі — тербеліс түрінің сәулеленуі. Біздің құлағымыз бір
секунд ішінде 16 тербелістен немесе герцтен 22 мың герц (тербеліс)
ішіндегі дыбыс толқындарын сезе алады. Жиілігі бұдан асатын тербелістерді
кұлақ шала алмайды. Өйткені бұлар өте жіңішке, ультрадыбыстар. 16 герцтен
төменгі дыбыстарды да құлақ шала алмайды. Дыбыстардың мұндай түрін
инфрадыбыстар деп атайды. Құлағы ең сақ аңқұстар дегенде ең алдымен
жарғанат айтылатыны белгілі. Оның есту қабілеті 175 мың Гц, одан соң ит —
100 мың Гц, шегіртке — 90 мың Гц, тауық — 38 мың Гц келеді. Адамның
естігіштік қабілеті — сайрауық құстармен бір деңгейде — 20 мың Гц болады
екен.
Тері түйсіктері. Тері түйсігінің рецепторы — денедегі терінің өн
бойына орналасқан. Тері түйсігі, сондай-ақ тілдің, мұрынның кілегей
қабықтарында да мол. Тері түйсіктерінің өзі бірнешеге бөлінеді. Олар:
тактиль (сүйкеніс), қысым, дуыл түйсіктері), температура (жылыны, салқынды
білдіретін түйсіктер) және ауырғанды білдіретін түйсіктер. Тері түйсігі
рецепторларының есебі жоқ. Тек ауырғанды білдіретін нүктелердің өзі ғана
денемізде 900 мыңнан асып жатады. Терінің түрлі алаптарында сезгіштік
бірдей емес.
Тері түйсігінің рецепторы денедегі тершің өн бойына орналасқан. Тері
Терінің сезгіштігі адам денесінің әр жерінде әр түрлі болады. Бір нәрсе
тигенде тілдің, саусақтың ұшы, арқа сезімтал келеді. Бір жеріміздің
ауырғанын жақсы сезетін - арқа мен бет терілері, ал нашар сезетін саусақ
ұштары мен алақан.
Сипай сезу түйсіктері. Адамдардың еңбек әрекетінде ерекше орын алатын
түйсіктерінің бірі — сипай сезу (осязание) түйсігі. Мұның екі түрі бар.
Біріншісі — пассив сипай сезу. Бұған тері түйсігі түгелдей кіреді. Екіншісі
— актив сипай сезу. Актив сипай сезу тері және қозғалыс түйсіктерінің
ұштасып келуінен көрінеді. Актив сипай сезу түйсігінің рецепторы адамның
қолында (саусақ, алақан) орналасқан. Осы түйсік — әрекеттің нақтылы бір
түрінің ықпалымен күшті дамып отырады.
Сипап сезу түйсіктері. Адамдардың еңбек әрекетінде ерекше орын алатын
түйсіктердің бірі - сипап сезу түйсігі. Мұның екі түрі бар. 1. Пассив сипап
сезу. 2. Актив сипап сезу. Актив сипап сезу тері және қозғалыс
түйсіктерінің әлсіз немесе күшті тітіркендіргіштердің әсерін бүл заңмен
түсіндіру қиынға соғады.
Сипай сезу түйсіктерінің жалпы еңбек процесінің ұсақтүйек
ерекшеліктерін меңгеруде, мектепте оқушыларды қол еңбегінің дағдыларына
үйретуде, сондай-ақ соқыр, мылқау, керең адамдардың тіршілігінде ерекше
орын алатыны түсінікті.
1.3. Органикалық түйсіктер
Түйсіктердің екінші тобына — органикалық түйсіктер жатады. Оларды
интотоцептивтік түйсіктер деп те атайды. Бұл организмнің ішінде орналасады.
Бұған жататындар: дәм түйсінуі, иіс түйсінуі, ауруды түйсіну, барлық
органикалық түйсінулер (шөлдеу, қарны ашуы).
Органикалық түйсіктердің рецепторлары ішкі мүшелердің қабаттарына
(өңеш, қарын, ішек, тамыр, өкпе, жүрек т. б.) орналасқан. Ашыққанда,
шөлдегенде не сусын қанғанда, жүрек айнығанда, іш ауырғанда және т. б.
осындай жағдайларда болатын сезінулер органикалық түйсіктерге жатады. Адам
тоқ, дені сау кезінде немесе іс-әрекет үстінде түйсіктердің бұл түрін
байқай бермейді.
И. М. Сеченов сондықтан да түйсіктердің бұл тобын көмескі түйсіктер
деп атаған. И. П. Павлов мектебінің зерттеулері көрсеткендей, дені сау
адамның органикалық түйсіктері оның жалпы хал-күйінің негізі болып
табылады.
Иіс түйсіктері. Мұрын кеңсірігіндегі кілегей қабықтың жасушаларына
түрлі химиялық заттардың әсер етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда болады.
Осы кілегей қабықтың таяқша тәрізді сезгіш жасушалары бар. Ауамен бірге
мұрынға кіретін иісті заттар иіс мүшесінің сезім жасушаларын тітіркендіріп
отырады. Иіс түйсіктерінің түрлері көп. Мәселен, Африкадағы бұмен тайпалары
арыстанның, зебрдің ізін иіскеп жүріп-ақ оңай тауып алады, олар иісті ең
жақсы аңшы иттерден артық біледі. Үндістанда жыланның жатқан жерін иісінен
біліп табатын адамдар бар. Иісті жақсы сезу соқыр, мылқау, керең адамдар да
ерекше жетілген. Мәселен, олар бөтен адамдарды, түрлі нәрселерді алыстан,
иісінен таниды. Үйге кірген адамды да, таныс көшесін, тұрған үйін де олар
иісіне қарап оп-оңай айыра алады.
Иіс түйсіктері. Қазақ психологы Қ.Жарықбаевтың айтуынша, Мұрын
кеңсірігіндегі кілегей қабықтың тал шықтарына түрлі химиялық заттардың әсер
етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда болады. Осы кілегей қабықтың таяқша
тәрізді сезгіш талшықтары бар. Ауамен бірге мұрынға кіретін иісті заттар
иіс мүшесінің сезгіш талшықтарын тітіркендіріп отырады.
Дәм түйсіктері. Тіліміздегі дәм бүршіктері дәмді айыратын мүше болып
табылады. Оны тітіркендіретін белгілі дәмі бар, суға еритін әр түрлі
химиялық заттар екені белгілі. Дәмді – ащы, тәтті, тұщы (тұзды), қышқыл
деп, төртке бөліп жатады. Дәм түйсіктері адам психологиясына түрліше әсер
естетін қасиеттер.
Дәмді айыратын мүше — тіліміздегі дәм бүршіктері. Оны тітіркендіретін
белгілі дәмі бар, суға ерігіш түрлі химиялық заттар. Дәмді тәтті, ащы,
тұзды, қышқыл деп төртке бөледі. Дәм, иіс түйсіктері бірімен-бірі араласып
жататындықтан, адам көбінесе дәмді де дұрыс айыра алмайды. Мәселен,
тұмауратқан адамның дәмді айыруы бәсең болатындығы — дәм, иіс түйсіктерінің
араласып жататындығына жақсы мысал. Тілдің түрлі бөліктері дәмнің жоғарыда
аталған төрт түрін түрліше сезеді. Мәселен, тәтті дәмді — тілдің ұшы, ащыны
— тілдің түбі, қышқылды — тілдің екі жақ шеті, тұзды тілдің ұшы мен екі
шеті жақсы сезеді. Егер дәмі бар затты тілдің ортасына салса, адам көпке
дейін оның дәмін ажырата алмайды. Өйткені, дәм сезетін бүршіктер тілдің
ортасында болмайды.
Сілекейде еріген заттардың дәм бүршіктерін тітіркендіруден дәм
түйсінуі туады. Дәм бүршіктері деп ауыздың кілегей қабығында көп қабатты
эпителимен оралған сопақ денелерді айтады. Дәм бүршіктері тілдің бетінде,
жақтың ішіндегі таңдайда, жұтқыншақтық арт жағында орналасқан. Олардың көп
орналасқан жері - тіл аймағы. Дәм түйсіктерінің негізгі төрт түрі бар –
тәтті, қышқыл, тұзды және ащы. Дәм түйсіктерінің толық болуы үшін иістің
маңызы бар. Ол болмаса, әр түрлі тағам дәм жағынан бірдей болып көрінуі
мүмкін. Тілдің түрлі бөліктері дәмнің жоғарыда аталған төрт түрін сезеді.
Бұл жөнінде қазақ психологы Қ.Жарықбаев былай дейді: Дәм түйсіктері
де адам психологиясына түрліше әсер етіп отырады. Мәселен, дәм ді тағамдар
– адамның тәбетін арттырады. Тәбет – дәм нервтерін қоздыратын психикалық
акт. Асты көңіл қойып, сүйсіне ішу, ыдыс-аяқ пен стол жапқыштардың
эстетикалық, гигиеналық талаптарға сай келуі – адамның жан дүниесіне
жағымды әсер етеді. Түйсіктердің басқа түрлері сияқты (көру, есту т.б.) дәм
түйсігін де адам тіршілік қажетіне қарай жақсы дамыта алады. Мәселен, тамақ
өнеркәсібінде істейтін адамдардың (дегуста тор) дәм түйсігі айтарлықтай
жетілген. Олар алақанындағы ұнды уқалап көріп, оның қай жердің бидайынан
тартылғанын, шараптың дәмін татып, қай елдің жүзімінен жасалғанын бірден
анықтай алады.
1.4. Қозғалыс түйсіктері және вибрациялық түйсіктер
Пропраоцептивтік түйсінулер – бұл бұлшықетте, сіңіруде және нерв
системасының ішкі жағында орналасады. Жататындар: дірілдеу, тамыр тартылып
қалу.
Кинестезиялық түйсіктер дененің жеке мүшелерінің бір күйдегі қалпын,
қозғалысын білдіреді. Кинестезиялық түйсіктерді кейде қозғалыс түйсігі деп
те атайды. Оның рецепторлары – ет, тарамыс, сіңірлердегі жүйкелерінің
ұштары.
Тең басу түйсіктері. Мұндай — түйсіктерді статикалық түйсіктер деп
те атайды. Статикалық түйсіктердің рецепторлары ішкі құлақтағы
вестибулярлық аппаратта орналасқан. Статикалық түйсік — бастың қозғалысын,
дененің кеңістіктегі алып тұрған орнын, яғни адамның тең басуын бейнелейді.
Вибрациялық түйсіктер. Вибрациялық түйсіктер қозғалған дененің ауаны
толқытуын бүкіл өн бойымызбен сезінген кезде пайда болады. Негізгі
анализаторлары (түйсіну мүшелері) сау адамдар көбінесе өздерінде бүл
түйсіктердің болуын байқамайды. Көзі, құлағы, тілінен бірдей айрылған
американдық Елена Келлер мен орыстың ғылыми қызметкері Ольга Скороходованың
өмірі мен творчестволық әрекеті анализаторлардың адам қаларлық жағдайда бір-
бірімен байланысып отыратындықтарын, әсіресе, мұнда вибрациялық
түйсіктердің қандай маңыз алатындығын жақсы көрсетеді.
ІІ. Түйсіктің негізгі заңдылықтары
2.1. Адаптация
Психологияда адамның түйсіне алу қабілетін сезгіштік деп атайды.
Сезгіштікті: абсолюттік, айырма сезгіштік деп екіге бөледі. Абсолюттік
сезгіштік дегеніміз — сезім мүшелерінің өте әлсіз тітіркендіргіштерді
түйсіне алуы. Сезгіштік түйсіктің табалдырығымен тығыз байланысты. Мәселен,
абсолюттік сезгіштік түйсіктік табалдырығына тәуелді. Абсолюттік табалдырық
— түйсік табалдырығының шегі. Абсолюттік табалдырық тітіркендіргіштің
болмашы ғана түйсік тудыратындай ең аз шамасы. Түйсік табалдырығының шамасы
азайған сайын адамның абсолют сезгіштігі арта түседі. Мәселен, біреу
алақанындағы бір ми квадрат аумаққа түсетін салмақты 3гр-нан бастап сезетін
болса, екінші біреу осындай жерге түскен салмақты алты грамнан бастап
сезеді. Бұдан соңғы адамның түйсік табалдырығы екі есе артық та, абсолюттік
сезгіштігі екі есе кем екендігі көрінеді. Егер тітіркенудің шамасы
табалдырықтан төмен жатса, оңда түйсік пайда болмайды. Мәселен, адам
денесіне қонған тозаңды сезе алмайды, көз ультра күлгін сәулелерді
көрмейді, құлақ әлсіз дыбыстарды естімейді. Өйткені осы
тітіркендіргіштердің бірде-біреуінде түйсік туғызарлықтай күш жоқ.
Айырма сезгіштік деп сезім мүшелерінің тітіркендіргіштердің арасындағы
болмашы айырмашылықты түйсіне алуын айтады. Айырма сезгіштікті сипаттау
үшін не айыру табалдырығының мөлшерімен пайдаланады. Мәселен, егер алақанға
жүз грамм салмақ салып, оған тағы бір грамм қосса, салмақтың артқаны
білінбейді. Оны айыра білу үшін 3-4грамм қосу керек, Айыру табалдырығы
түйсіктің түрлерінде әртүрлі болып келеді. Мәселен, жарықты айыратын
табалдырықтың күші 1100-ге тең. Бүл айтылғандарды мынадай фактілермен
дәлелдейді. 100 шамдық жарық Күшіне тағы бір шамдық жарық қосылса, сонда
жарықтың аздап та болса артатындығы байқалады. Ал жүз кісі қатынасқан хорға
тағы да он адам қосылса, хордың даусы аздап болса да көтеріледі.
Сезім мүшелерінің сезгіштігі әсер етуші тітіркендіргіштерге біртіндеп
бейімделуге байланысты да өзгеріп отырады. Бұл құбылысты адаптация дейді.
Адапатация латынша адаптацио, қазақша бейімделу деген мағынаны
білдіреді.
Адаптация құбылысы адам сезгіштігінің артуын немесе төмендеуін
көрсетіп отырады. Түйсіктердің қай-қайсысы да адаптацияланады. Мәселен,
көру түйсігіндегі адаптацияны алайық. Жарық жерден қараңғы үйге кіру бізде
қараңғылық адаптациясын туғызады. Жарық жерден қараңғы бөлмеге кіргенде
көздің қарашығы 17 есе ұлғаяды. Бұл қарашықтан өтетін жарықтың мөлшері 17
есе көбейеді деген сөз. Көздің қараңғыда көргіштігіне торлы қабықтың шетіне
орналасқан таяқшалардың әсері өте күшті. Олардың нашар жарықты да жақсы
сезе алатын қасиеті бар. Мәселен, 30-40 минуттан кейін қараңғыдағы көру
сезгіштігі 200 мың есе артады. Ал қараңғыдан жарыққа қарай сезгіштіктің
өзгеруі жарық адаптациясын көрсетеді. Алғашқыда күн көзге шағылысып, көз
еріксіз жұмылады. Адаптация құбылысына перифериялық нерв жүйесімен қатар ми
қабығы да қатысады.
Адаптация тері (тактиль) түйсіктерінде де күшті байқалады. Осының
салдарынан кейбір адамдар тітіркендіргіштерді түйсінбей де қалады.
Температуралық түйсіктердің де адаптациясы мол.Мәселен, судың бірқалыпты
салқындығына дене тез уақыт ішінде төселеді де, адамның терісі суыққа
тітіркенбейтін болады.
Иіс түйсіктерінде адаптация түрлі дәрежеде көрінеді. Мәселен,
камфараның иісі 1-2 минуттан кейін сезілмейтін болса, горчица мен нашатыр
спиртінің иісіне адаптациялану тезірек болады. Ауырсыну түйсіктеріндегі
адаптация өте әлсіз, ауырсыну организмнің қалыпты жұмысының бұзылғандығын,
осы сигналдың биологиялық рөлін көрсетеді. Адаптация құбылысы үнемі өзгеріп
отыратын сыртқы дүние тітіркендіргіштеріне анализаторлардың қалай да
бейімделе алатындығын байқатады.
2.2. Сенсибилизация
Егер адаптация анализаторлардың сезгіштігінің түрлі жағдайларға
байланысты артуының төмендеуінің көрсеткіші болса, сенсибилизаңия
сезгіштіктің тек артуын ғана көрсететін құбылыс болып табылады.
Сезім мүшелерінің біреуінің әсерінен басқаларының сезгіштігі артып
отырады. Мұны былайша түсіну керек. Әлсіз тітіркендіргіштер өзімен бірге
әсер етіп тұрған басқа тітіркендіргіштердің сезгіштігін арттырады. Мәселен,
көзге жеткілікті мөлшерде түскен жарық оның көру қабілетін арттырумен қатар
есту түйсігінің сезімталдығының артуына да себепші болады. Қызыл түс
адамның ақ, қара түстерді дұрыс ажыратуына жәрдемдеседі. Түнгі ұшуға
дайындық кезінде ұшқыштардың көздеріне 20-30 минут бойына қызыл көзілдірік
киетіндері осыдан.
С. В. Кравков, К. X. Кекчеев зерттеулерінде адамның дамыл-дамыл таза
ауада дем алуы, жеңіл дене қимылын жасауы, беті-қолын салқын сумен сүртінуі
көру сезгіштігін арттыратындығы дәлелденген.
Сыртқы дүниенің заттары бір ғана анализатормен түйсінілмейді. Бір
сезім мүшесіне түскен әсер, қалған сезім мүшелеріне де әсер етеді.
Түйсіктердің бір-бірімен байланысқа түсуі сыртқы дүниенің құбылыстарын
толығырақ түйсінуге жағдай жасайды. Болар-болмас дәм түйсігі (қышқыл нәрсе)
көру сезгіштігін арттырады, тұз ерітіндісін ішкеннен кейін таза судың өзі
тәтті болып көрінеді. Осындай өзара байланыс көру, сипай сезу, қозғалыс
түйсіктерінде де көп байқалады. Түйсіктердің өзара байланысының өте айқын
көзге түсетіні контраст (қарама-қарсылық) құбылысы. Мәселен, айналасын ақ
түске бояған сұр тік бұрыш айналасын қара түске бояған сұр тік бұрыштан
күңгірттеу көрінеді. Ал осы сұр тік бұрыштың айналасын қоңыр түске бояса,
жасыл тартып, сары түске бояса, көгілдір болып көрінеді. Тым-тырыс кезде
дыбыс жақсы естіледі, ыссы нәрседен кейін салқынды түйсіну өзінен-өзі
белгілі. Жүйке процестерінің өзара индукция заңдылығымен (бір мезгілдік
индукция) түсіндіріледі.
2.3. Синестезия және бір ізді образдар
Синестезия - грек сөзі. Қазақша мәнісі қосарланған түйсік деген
мағынаны білдіреді. Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана
түйсік туғызудың орнына сол сәтте басқа түйсіктердің, пайда болуына да
жағдай жасайды. Мәселен, кейбір адамдар біреудің сөзін естігенде, бұған
қоса түрлі дәмдер мен түстерді де сезінуі мүмкін. Мұндай адамдардың бірі
қызғылт түстен жылылықты, екіншілері — көгілдір-жасыл түстен суықты
сезінеді. Түйсіктердің осылайша қосарланып жүруін синестезия дейді. Есту,
көру, сипай сезу, иіс, дәм түйсіктерінде кездесіп отыратын осы құбылыс
өмірде онша жиі кездесе бермейді. Синестезия — түйсіктердің өзара
байланысының мөлшерден тыс дамыған бір көрінісі.
Тітіркендіргіш әсерінің тоқталғанына қарамай, аз ғана уақыт болса да,
түйсіктің өз күшінде қалатын кездерін бірізді образдар деп атайды. Бұлар
көру, есту, иіс, дәм тактиль түйсіктерінде жиі кездеседі. Мәселен, адам 2-3
секунд бойы көз алмай шамға қарап отырып, содан кейін көзін жұмса (көзді
жұмғанда қабақтан жарық түсірмеу үшін шамды алақанмен қалқалау керек),
жарықтың іздігі айқын көре алады.
ІІІ. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара байланысы
3.1 Балада түйсіктердің даму ерекшеліктері
Түйсіктердің өзара байланысы – психофизиологиялық заңдылықтардың бір
түрі. Белгілі бір тітіркендіргіш сезгіштің сол бойда сезіліп тұрған басқа
да тітіркендіргіштерге тәуелділігі түйсіктердің өзара байланысы дейді.
Әдетте, сыртқы әсерлер талдағыштардың жеке түрімен ғана емес, өзара
байланысты түрде түйсіну процесін тудырып отырады. Мәселен, тамақ ішкенде
адамның дәм, тактикалық, температуралық, иіскеу талдағыштары бір мезгілде
жұмыс істейді. Денеге бір нәрсе тисе, тактикалық температуралық, кейде көру
рецепторы қатысады. Түйсіктің бір түрінің басқаларына әсер етуі ми
орталықтарындағы қозудың үдеуіне байланысты. Түйсіктердің өзара байланысын
айқын елестетін жайт – түйсіну қарама-қарсылық. Мәселен, әуелі тәтті кәмпит
жеп, содан кейін ізінше алма жесеңіз, ол тәп-тәтті көрінер еді. Қарама-
қарсыға байланысты көршілес және бірімен-бірі жалғасып келетін
түйсінулердің айырмашылығы күшейеді. Мұндай жайт нәрселердің қасиеттері
қабылдау үшін маңызды. Өйткені, түрлі тітіркендіргіштер бірінен-бірі
оқшауланып әсер етсе, нәрселердің жеке қасиеттері анық түйсіледі.
Түйсіктердің дамуын өзге де психикалық процестермен байланысты түрде
қарастыра отырып, оның барлық психикалық процестердің негізі болатындығын
аңғарамыз. Талдағыштар неғұрлым жақсы қызмет атқарса, адам сыртқы ортадан
соғұрлым анық хабарлар алып отырады. Белгілі дәрігер ғалым С.П.Боткин (1832-
1889жж.) түйсік адамның өмірлік тонусын белгілі дәрежеде сақтап отыратын
процесс екендігі өзінің тәжірибелік зерттеулерінде айқындап берді.
Балалар мектепте оқығанға дейін олардың анализаторлары бірқатар
жетілмегенімен, олардың одан әрі дамуы мектептегі кезеңдерде жүріп жатады.
Анализаторлардың бірқалыпты дамымайтыны атап айтуымыз керек. Төменгі класта
оқитын кезеңде, көздің көргіштігі біршама сылбыр болғанымен ұлғая бастайды,
жасөспірімдерде бұл қырқын үдей түседі. Сонымен қатар, төменгі класс
оқушыларының көру, есту тітіркендіргіштерін ажырата білу қабілеті жылдам
дамиды.
Балалар мектепте негізгі түстерді ажырата алатын болады. Бастауыш
класта жүрген кезінде олар түрлі түстерді ажыратып қана қоймай, оларды
атымен атап, тапсырма бойынша сөз атауымен (мысалы, ашық көк, қоңырқай
жасыл, солғын қызғылт) түстерді іріктейді.
Ер балаларға қарағанда, қыз балалардың түс түйсігі басымдау болады.
Бұның болуы себебін, ойын кезінде қыз балалардың заттың түр-түсіне ер
балалардан гөрі көбірек көңіл бөлінуінен деу керек. Мұғалімнің түстің
түрлерін ажыратуға әдейі арналған жаттығулары ер балалардың да бұл
қабілетін арттыра түседі.
Ал есу жітілігіне келсек, бөбектік жастағылардан гөрі төменгі кластағы
балалардың естуі едәуір жоғары. Айтылған сөзді ести білуі, әсіресе мектепте
оқудың алғашқы жылында дами бастайды. Сонымен қатар фонематикалық есту
жеткілікті дамыған жағдайда, оқыту ісі де ойдағыдай өтеді. Балалар сөздері
буынға дыбысқа бөліп, талдау жасайды, содан соң керісінше процеске жинақтау
жасауды үйренеді, дыбысты буынға біріктіріп, буындардан сөз құрайтын
болады. Психологтардың зерттеулері бойынша, сөздік материалдардың негізінде
анилитико-синтетикалық әрекетпен сирек жаттыққан оқушылар кітап оқуды
сылбыр үйреніп, жазуға келгенде қателер жіберіп алатыны байқалады. Дұрыс
жазу үшін жазылатын сөзді буынға бөліп естіртіп не болмаса іштей айтудың
маңызы үлкен.
Мектептегі бастауыш сынып мұғалімдерінің басты міндетінің бірі – ол
балалардың түйсік ерекшелігіне зейін қойып, олардың сезімталдығын күшейте
қамқорлық жасау болып табылады. Мұғалім оқушыларының қайсысының нашар
көретінін (жақыннан не алыстан көрінетін) не көмескі еститіндердің жақсы
білуі керек. Сезім мүшелерінің кемістігі бар оқушыларды дәрігерге көрсетіп
алу қажет, ал класта оларды тәуір көріп жақсы еститіндей жерге отырғызған
жөн.
Мектеп оқушыларымен әңгімелескенде, біз табиғаттың сыйы, баға жетпес,
өте нәзік құрылған сезім мүшелерін сақтай білудің қажеттігі айтқан жөн.
Көру мүшесін сақтау ымырт кезінде және төсекте жатып, транспортта келе
жатып оқуға болмайды, жазған не оқыған кезде дәптер мен кітапқа тым жақын
еңкеймеген жөн. Еңбек етіп, дүние тануда түйсіктің қандай маңызы бар
екенін, оның бақытының маңызды көзі болып табылатынын жастайынан баланың
құлағына сіңірту қажет.
Сонымен қатар, мұғалім балалардың түйсігін дамытуға қамқорлық жасауы
тиіс. Бұған сурет, музыка, ән айтумен айналысуы, табиғатқа экскурсия жасау,
мұражайға бару, сурет көрмелері т.б. едәуір дәрежеде себепкер болады.
Балаларды өнерді сүюге баулып, өнердің бір саласында өз күшін жұмылдыруға
үйрету қажет. Сезім мүшелеріне арнайы жаттығулар жасаған пайдалы.
Бұл жаттығуларға балалардың ойын әрекетін енгізуге болады (мысалы лото
ойнау, суреттің түрі, түріне қарап біркелкі реңкін таба білу).
Оқушылардың сезім мүшелерін сақтап, оны дамыта білу үшін, мұғалімнің
ата-аналармен бірлесе отырып, балалардың түйсік ерекшеліктерін дамытуға
кеңесі өте пайдалы
Балада түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен,
туғаннан кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады.
Оның аузына хинин ерітіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді.
Осы айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады.
Баланың есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі
суға толы болады да ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала
дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа
елеңдемесе оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын
дәрігерге апарып көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының еркелеткен даусын
естіп көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3
айдан былай қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған затқа бұра бастайды,
қозғалмалы заттарға көзін тоқтатуға тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа
туған нәрестелерден де байқалады.
Мәселен, шала туған баланың өзі де бірнеше күннен кейін жарық пен
қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың түсін айыру кейінірек дамиды.
Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне, біртіндеп оның көлеміне, содан
соң барып бояуына көңіл аударатын болады. Бала тілінің шығуы, оның жұрт
бастауы түйсіктердің дамуына қолайлы әсер етеді. Мектепке түскенге дейін
түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту, сипай сезу, қозғалыс т. б.)
біршама қалыптасып үлгереді. Түйсіктердің қайсысын болса да қалағанымызша
жетілдіруге болады. Егер адам алдына өзінің сезгіштік қабілетін арттыруды
нақтылы міндет етіп қойса және осыған жаттығатын болса, онда түйсіктері
ойдағыдай дами түседі. Түйсіктердің адамның іс-әрекетіне байланысты дамып
отыратындығын, көптеген мамандықтардың тәжірибелері айқын сипаттайды.
3.2 Бала тілі мен түйсігін ұстарту
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем,
жесем, ұйықтасам деп тұрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Психология және педагогика
Кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Түйсік
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2015ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Түйсік ағзалары және түйсіктің түрлері
1.1. Түйсік
ағзалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Экстероцептивтік
түйсіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .7
1.3. Органикалық
түйсіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...11
1.4. Қозғалыс түйсіктері және вибрациялық
түйсіктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
ІІ. Түйсіктің негізгі заңдылықтары
2.1.
Адаптация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2.
Сенсибилизация ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3. Синестезия және бір ізді
образдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІІ. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара байланысы
3.1 Балада түйсіктердің даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3.2 Бала тілі мен түйсігін
ұстарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21
3.3 Баланың танымдық қабілетін дамытуға арналған ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетінің технологиялық
картасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.4 Қызықты ойындар арқылы балалардың түйсігін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... 3 3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .38
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойына оқу
қызметін меңгерту, ол танымдық белсенділікті дамытудың басты бағыты болып
саналады.
Танымдық белсенділікті психологиялық-педагогикалық құбылыс ретінде
анықтау, бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының
ерекшелігіне талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру
жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген
білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және
тәрбиелеудің нәтижесі емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс
-әрекетіне қатынасының қатысуымен тәуелді болып келеді.
Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Ойлау арқылы ғана
заттардың, көріністердің араларындағы байламды белгілеп, оларда бар
себептерді табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті
болжай алады. Сондықтан тәрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш
жұмсауы керек. Өйткені дұрыс ойлау ұрпақтан ұрпаққа табиғи түрде беріледі,
оның үстіне тәжірибе арқылы да қалыптасады
Бала ойын дамытуда логикалық ойындар ерекшеліктерін алуға болады.
Балалардың ойлау қабілетін дамытатын, қызығушылықтарын арттыратын жұмыс
түрі – логикалық ойындар. Логикалық ойындар баланы тапқырлыққа, логикалық
ойлауға баулып, ойының ұшқырлығына, өздігінен шешім қабылдауға,
салыстыруға, дәлелдеуге әсер етеді. Мектепалды даярлық, балаларының
логикалық ойлауларын дамытудың негізгі кезеңіне жатқызуға болады. Өйткені
балалардың ойлары осы кезде нақты –бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай
дамиды. Сондықтан мектепалды даярлықта балалардың ой - өрісі қалыптасып
және заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өздерінің ойларын дәлелдеуге
үйрене бастайды.
Түйсік – біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын
хабарлап отыратын қарапайым психикалық процесс, осы процестің арқасында біз
ортаны бағдарлап, соның жағдайына қарай қимыл жасауға тырысамыз. Түйсік
себепсіз тумайды. Біз түсік арқылы заттың формасын, түсін, көлемін білеміз.
Қолымызбен қозғап, заттың салмағын білеміз. Түйсік арқылы болмаса, біз
басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да, қозғалыстың формалары
туралы да біле алмаймыз. Түйсік таным процесіне жатады, өйткені адам таным
процесі арқылы дүниені таниды. Түйсік басқа психикалық процестерге
қабылдауға, есте сақтауға, ойлауға, қиялға материал береді. Адам дүниені ең
алдымен өзінің сезім мүшелері арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар
адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе түйсіну де пайда болмайды.
Түйсіну арқылы адам өзінің дене мүшелерінің ауырғанын тағы осы сияқты
әсерлерді де сезеді. Түйсіну біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып
отырады.
Иә, біз өзіміздің түйсігіміз арқылы айналамыздағы заттардың
қасиеттерін, қатты, жұмсақтығын, олардың бетінің тегіс немесе кедір-бұдыр
екенін, салмағын, температурасын, иісін, дәмін, түсін, дыбыс шығаратынын,
шығармайтынын, қозғалатын, қозғалмайтынын біле аламыз. Мұның сыртында
түйсік арқылы өз денеміздегі өзгерістерді, оның мүшелерінің қозғалысын,
қалпын, ішкі мүшелеріміздің жұмысын, оның бұзылуын, тағыда басқа
жағдайларды біліп, қабылдаймыз. Сол себепті психолог-мамандар Түйсік -
әлем жайындағы біздің барлық біліміміздің бұлағы, қабылдау, елестеу, еске
түсіру, ойлау секілді күрделі тану процестері үшін материал осы түйсік
арқылы беріледі..., - дейді.
Адамның түйсіне алу қабілеті – сезгіштік болса, ол абсолюттік және
айыру сезгіштік деп екіге бөлінеді. Абсолюттік сезгіштік деп жүйке
саласының өте әлсіз тітіркендіргіштерді түйсіне алуын атайды. Ал
тітіркендіргіштердің түйсік туғызатын ең аз шамасы – оның абсолюттік
табалдырығы. Жалпы, адам баласының сезім мүшелерінің абсолюттік сезгіштігі
өте үлкен. Алайда абсолют сезгіштікте, айыру сезгіштігі де тұрақты емес,
түрлі жағдайларға байланысты олар өзгеріп отырады. Осы өзгерулер үш
себептен: сезім мүшелерінің әсер еткен тітіркендіргішке бейімделуіне қарай,
әр мезгілде пайда болатын түйсіктердің бір-біріне ықпалына қарай, адамның
тұрмыс жағдайына, әсіресе, іс-әрекетінің, кәсібінің талабына қарай.
Бұл сезгіштіктің өзгеруінің бірінші себептен пайда болатын жағдайы –
адаптация, екінші себептен пайда болатын жағдайы – сексибилизация.
Танымдық белсенділік баланың психологиялық- денелік дамуының алғы
шарты мен нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты балалардың жоғары
психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау ерекшеліктері анықтайды.
Барлық психикалық танымдық үрдістердің ішінен ойлау жетекші үрдіс
болып табылады. Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері мен қатар
бір-бірімен сипатын анықтай отырып, олармен бірге және тығыз байланыста
болуып бірізділікте жүреді. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру- бұл ең
алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады.
Зерттеу мәселесі. Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсік үрдістерін
қалыптастыру. Танымдық белсенділіктерін арттыру.
Зерттеу объектісі. Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсігін дамытуға
арналған проективті әдістер мен жаттығулар.
Зерттеу болжамы. Егер мектепке дейінгі балалардың алғашқы ұғымдарын,
логикалық қабілетін дамытуда қарапайым ойын арқылы үйретсе, көру арқылы
салыстыруды, қиялдау және жұмбақтар жаттатқызса баланың түйсігі тез дамиды
деген болжам бар. Өйткені жасырын тұрған ойдың нені меңзеп тұрғанын ойлап
табу баланың ми қыртысының жұмысын шыңдайды, логикалық ойлау сезімін
қалыптастырады. Логикалық ойдың ерекшелігі қорытындылардың қисындылығы да
олардың негізіне сай келуі. Логикалық ойлауға түскен құбылыс
түсіндіріледі, себептері мен салдары қатесіз анықталады.
Зерттеу пәні. Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсігін дамыту.
Зерттеу объектісі. Мектепке дейінгі балалардың түйсігін дамытуға
арналған әдістемелер.
Зерттеу мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балалардың түйсігін дамытуға
арналған жаттығулар туралы түсінік беру және таным үрдісін теориялық-
әдістемелік тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Зерттеу міндеттері. Мектепке дейінгі балалардың түйсігін дамыту туралы
және оларды дамытуға арналған жаттығулар мен әдістер туралы толық мағлұмат
беру.
Зерттеу көздері. Мектепке дейінгі балалардың түйсігін дамыту
психологиясы және таным үрдісін дамыту туралы ғалымдардың айтқан пікірлері.
Зерттеу әдістемесі. Ғылыми–педагогикалық, тарихи-әлеуметтік еңбектерге
теориялық талдау, бақылау, байқау; ата–аналар және тәрбиешілермен әңгіме,
сұхбат жасау.
Зерттеу кезеңдері. Мектепке дейінгі шақ.
Ғылыми жаңалық:
- Баланың бүкіл өмір бойында жүретін даму үрдісіне сипаттама берілді.
- Таным үрдісінің дамытуға арналған арналған жаттығулар берілді.
- бала мен ата–ана қарым–қатынасының түрлері мен күрделі тұстарына
теориялық тұрғыда сипаттама берілді;
- отбасы тәрбиесінде ата–ана қарым–қатынасының ықпалын арттырудың
тетіктері анықталып зерделенді,
- бала мен ата–ана қарым–қатынасының тәрбиелік ықпалын арттырудың
педагогикалық шарттары белгіленді.
Тәжірибелік маңызы. Эксперименттік – тәжірибе жұмысының нәтижелерін
ата–аналардың педагогикалық сауатын ашуда, жетекшілердің ата–аналармен
жұмысында, педагог–психологтардың практикалық іс – шараларында қолдануға
болады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курс жұмысының белгілі бір құрылымы,
құрамдас бөлімдері бар. Ол кіріспеден, теориялық, практикалық бөлімдерден,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Түйсік ағзалары және түйсіктің түрлері
1.1. Түйсік ағзалары
Түйсіктердің физиологиялық негіздері ағзаның арнаулы жүйкелік
механизмі анализаторларда іске асып отырады. Кибернетика тілімен айтқанда,
адам - өзін-өзі басқаратын жүйе. Анализаторлар - сол жүйенің негізгі
ақпараттандыру мүшесі. Ағза барлық анализаторлардан келіп жатқан
сигналдардың ыңғайына қарай орталық жүйке жүйесі функцияларын реттеп
отырады: бірде жаңа реакция тудырып, бірде бұрын өтіп жатқан әрекеттің
барысына өзгеріс кіргізіп, оны түзетіп, бағыттар береді. Ми қабығында ылғи
үздіксіз өтіп жатқан күрделі қызмет анализаторлар арқылы іске асыл отыратын
кері байланысқа сүйенеді.
Анализаторлар үш бөлшектен құралады:
а) перифериялық орган - сезім мүшелері (рецепторлар);
ә) өткізгіш бөлім - рецепторларды тиісті орталықтар мен байланыстырыл
отыратын аффередттік және эфференттік жолдар;
б) мидағы орталықтар.
Бірінші компоненті - сезім мүшелері (рецепторлар) - әр түрлі құрылған
жүйкелік аппараттар. Олардың міндеті - сырттан келген физикалық, химиялық
тітіркендіргіштердің күшін жүйкелік қозуға айналдыру. Анализаторлардың бұл
сатысында өсерді тек қарапайым дәрежеде ғана талдау іске асып отырады.
Екінші компоненті - өткізгіш бөлім - сыртқы энергияның сезімтал жүйке
талшықтарының ұшында қозуды екі жолмен екі бағытқа (жоғары, төмен) жайып
отырады.
Бір жолмен орталыққа тебетін талшықтар арқылы қозуды жұлын мен ми
бағанасына және ми қабырындағы алқаптарға жеткізіп отырады; екінші жолмен
орталықтан тебетін талшықтар арқылы мидан қозу толқынын әр түрлі ағзаларға
өткізеді. Жүйке талшықтарының бойымен қозу бір секундтың ішінде 120 метрдей
тездікпен өтіп жатады. Үшінші компоненті - мидағы орталықтар (анализатордың
шешуші бөлімі).
Жүйке жүйесіндегі басқа бөлімдердің жасушаларының құрылысымен
салыстырғанда, бүл орталықтың жасушаның құрылысы ерекше түрде әрі
күрделірек боп келеді. Ағзаның ортаға икемделу реакцияларын дәл қамтамасыз
етіп, нәзік талдау жасап отыратын мүше - мидағы осы орталықтар. Бұрын
физиология ғылымында мидағы орталықты белгілі бір жерге жай топталған
нейрондардың жиынтығы деп түсінетін. Қазір зерттеуші ғалымдар
психоморфологиялық бұл көзқарасты қате деп тауып отыр. Осы кездегі үстем
пікір - функциялардың динамикалық жайласуы. Ми орталықтары – мидың бір
жерінде бұлжымай қатып қалған алқап емес, күрделі қарым-қатынас жасап
отыратын, бір-бірімен тығыз байланыстағы ми алаптары. Ол алаптар ортаның
қойған талабына сай бірінің орнын бірі басып отыруға, бір топ нейрондардың
атқаратын қызметін екінші алап атқаруға қабілетті келеді. Психология
пәнінде ми қабығының мұндай қызметін компенсатордың әрекет деп атайды.
1.2. Экстероцептивтік түйсіктер
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің, сезім
мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік деп
атайды.
Түйсік арқылы заттардың түсін, иісін, дәмін, қатты-жұмсақтығын, кедір-
бұдырлығын т.б. осы секілді қасиеттері ажыратылады. Сондай-ақ түйсік денеде
болып жататын түрлі өзгерістер жөнінде де, яғни дененің қозғалысы мен оның
кеңістікке орналасуын, жеке бөліктерінің жұмысы жайлы хабарлайды. Сыртқы
дүниені танып-білу түйсіктен басталады. Ол білім атаулының алғашқы көзі.
Мәселен, жолдасыңнан көзін жұмуын өтініп, оның алақанына белгісіз бір затты
тигізсең, сосын одан оның не екенін сұрасаң, ол: қатты, жылтыр, мұздай,
жұмсақ, жылы, кедір-бұдыр бір нәрсе деп жауап береді. Заттардың нақты
атауы емес, тек түрлі қасиеттерін білдіретін осы сөз тіркестері түйсік
болып табылады.
Адам түйсіктерінің ерекше жетіліп, дамуына еңбек процесі, тарихи-
әлеуметтік жағдайлар, екінші сигнал жүйесінің (тілдің), сананың пайда болуы
күшті себеп болды. Адам түйсіктерінің жануарлар түйсіктерінен сапалық
айырмашылығы болатындығы, олардың тіршілік жағдайына байланысты түрліше
көрінетіндігі ғылымда әлдеқашан дәлелденген жәйт.
Мәселен, құстардың дене құрылысын да, психикасын да айқындайтын
негізгі факторлардың әуелде үшып жүріп тіршілік етуге бейімделгендігі. Бұл
үшін құстардың көзі қырағы, құлағы естігіш болуы аса қажет. Жыртқыш
құстардың көзі аса қырағы, өйткені олар өз жемтігін алыстан көруі қажет, ал
иттерде иіс түйсігі ерекше дамыған. Әйтсе де, құстар да, иттер де заттардың
мән-мағынасын, бір-бірімен байланысын ажырата алмайды. Адам түйсіктерінің
ерекшелігі олардың ойлау, сөйлеу әрекетімен тығыз байланыстылығында.
Түйсіктердің түрлерін үлкен үш топқа бөлуге болады: экстероцептивтік,
интотоцептивтік, пропраоцептивтік.
1. Сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттерінің
бейнесі болып табылатын түйсіктер. Бұлардың рецепторлары дененің бетінде
немесе оған жақын орналасқан. Осындай сыртқы анализаторлардың рецепторларын
экстероцептор деп атайды. Бұған көру, есту, тері түйсіктері жатады.
2. Ішкі мүшелеріміздің күйін бейнелейтін (хабарлайтын)
түйсіктерге түрлі органикалық түйсіктер жатады. Олардың рецепторларын
интероцептор деп атайды.
3. Дене мүшелерінің қозғалысы мен бірқалыпты орналасуын қозғалыс
немесе кинестезиялық түйсіктер хабарлап отырады. Мұның рецепторы
проприоцептор деп аталынады. Енді осы топтағы түйсіктерге жеке тоқталып
өтейік.
Экстероцептивтік түйсіктер – бұл түйсіктер организмнің сыртында
орналасады. Жататындар: көру, есту, сипап сезу.
Көру түйсігі. Біздің өмірімізде көру түйсігінің ерекше маңызы бар.
Зерттеулерге қарағанда адам 180 түрлі тусті және олардың арасындағы 10000-
нан аса реңкін айыра алады. Адам түйсінетін түстер ахроматикалық және
хроматикалық болып бөлінеді.
Хроматнкалық - гректің "түсті, боялған"деген сөзінен шыққан.
Ахроматикалық - түссіз. Ахроматикалық түстер - қара, ақ, сұр түстер.
Хроматикалық – түстерге - қызыл, қызғылт, сары, жасыл, көк, көгілдір,
күлгін түстердің барлың реңктері кіреді.
Көру түйсіктері біздің көзімізге электромагнит толқындарының әсер
етуінің нәтижесінде пайда болады. Егер бір уақыттың ішінде көзімізге
ұзындығы 380-нен 780 миллимикронға дейін (миллимикрон мм-дің 11000 000
бөлімі) электромагнит толқындары әсер етсе, біз жарықты сеземіз. Белгілі
ұзындығы бар әр түрлі толқындар әсер етсе ғана көз заттардың түсін (бояуын)
ажыратады. Мәселен, қызыл түс ұзындығы 700 миллимикрон, жасыл түс 300
миллимикрондай ұзындықтағы электромагнит толқындарының әсер етуінен пайда
болады.
Көру мүшесі - көз. Оның негізгі бөлімі - көз алмасы. Көз алмасы - үш
түрлі қабықпен (ақ түсті тамырлы және торлы) қапталған шар тәріздес нәрсе.
Ақ қабықтың түсі пісірілген жұмыртқаның ағына ұқсас. Мұның алдыңғы
жағы аздап дөңестелген түссіз мөлдір қасаң қабыққа айналады. Мөлдір қасаң
қабын арқылы көз алмасының ішіне жарың сәулесі енеді.
Тамырлы қабың ақ қабықтың астында жатады. Қасаң қабықтың артқы жағы,
тамырлы қабықтың алдыңғы бөлігі нұрлы қабық деп аталады. Көздің түсі осы
нұрлы қабықтағы пигментке байланысты түрліше болып келеді. Нұрлы қабықтың
ортасында қарашық орналасқан. Ен ішкі, үшінші қабықты торлы қабық дейді.
Мұнда жарық сәулесінің сезімтал таяқшасы және шақша колбочка деп аталатын
фоторецепторлары орналасқан "пигмент" - латыннан аударғанда "бояу " деген
мағынаны білдіреді. Онда 130 миллионға жуың таяқша, 7 миллиондай шақша
жасушалары бар. Таяқшалар ымыртта, қараңғыда көрудің, ал шақшалар күндіз
көрудің аппараты делінеді. Заттардың түстерін көру "үш түсті көру"
теориясымен түсіндіріледі. Осы теорияны алғаш ұсынған ұлы орыс ғалымы М.В.
Ломоносов болса, оны одан әрі дамытқан неміс ғалымы Г. Гельмгольц. Осы
аталған ғалымдар көздің тор қабатында үш түрлі жұмыр клеткалар бар, олардың
бір-бірімен айырмашылығы жарың сәулелерінің әсерін түрліше сезетіндігінде
деп жорамал жасады.
Спектрге қараған кезде одан табиғаттағы жеті негізгі түсті және
олардың сансыз реңдерін айыруға болады. Ересек адам түстің 180-дей жеке
түрлерін және он мыңнан астам реңктерін ажырата алады.
Түстер хроматикалық, яғни бояулы (қызыл, қошқыл сары, жасыл, көгілдір,
көк, күлгін), ахроматикалық, яғни бояусыз (ақ, қара және барлық сұр
түстері) болып екіге бөлінеді.
Хроматикалық түстер үш түрлі сапамен (түстің жарықтылығы, өңі,
қоюлығы), ахроматикалық түстер тек жарықтылығымен ғана ажыратылады.
Түстің жарықтылығы — түстердің қара түстен айырмашылық дәрежесі.
Мәселен, ақ түс ең жарық түс, қара түс жарықтылығы ең төмен түс болып
табылады.
Түстердің өңі дегеніміз бір түстің екінші түстен өзіндік ерекшелігін
көрсететін сапасы.
Түстің қоюлығы — жарықтылығы бірдей сүр түстерден жеке түстердің
айырмашылығы. Ең қою түс — қызыл түс болады.
Есту түйсіктері. Бұлардың құлаққа жағымдыларын - консонанс, ал
жағымсыздарын - диссонанс дыбыстары дейді, консонанс - француздың
"консонансе" деген сөзі, қазақша үйлесімді, жағымды деген мағынада
айтылады. Дисонанс - француздың "диссонансе" деген сөзі, қазақша
"үйлесімсіз" деген мағынада. Есту мүшесі – құлақ үш бөлімнен тұрады. Оның
біріншісі - сыртқы құлақ. Сыртқы құлаққа дыбыс түтігімен қосылған құлақ
қалқаны жатады. Ортаңғы құлаққа - балғаның, төстік, үзеңкі кіреді. Есту
мүшесінің үшінші бөлігі - ішкі құлақ. Ішкі құлақтың бітісі өте күрделі,
оның өзі үш бөліктен - босағадан, иірім түтіктен және жартылай имек
каналдардан тұрады. Бүкіл негізгі жарғақша бойлай корт мүшесі орналасқан.
Оның құрылысы да өте күрделі. Корти мүшесінің аса маңызды бөлігі - өте
жіңішке талшықтары бар сезімтал жасушалардан тұрады. Осы жасушалар дыбыс
қабылдайтын рецепторлар деп аталады. Есту түйсігінің де сыртқы дүниені
танып білуде атқаратын маңызы зор. Біздің құлағымыздың ішінде шамамен 24000
көлденең талшықтан тұратын құлақ жарғағы болады. Құлаққа жеткен дыбыс
толқыны құлақ жарғағының талшықтарының бірін қоздырады. Бұл қозу миға
беріледі, оның нәтижесінде дыбыс түйсігі пайда болады. Біздің есту
аппаратымыз жиілігі секундына 16-дан 20000-ғадейінгі дыбысты ұстайды. Біз
еститін дыбыстардың барлығын екі топқа бөлуге болады:
1. Музыкалық дыбыстар - бұлар ән салғанда, саз аспаптарында ойнағанда.
2. Шулар - сықырлау, дүрсілдеу, тарсыл-гүрсілдер.
Есту мүшесін тітіркендіретін ауа бөлшектерінің тербелістері — дыбыс
толқындары. Ауа бөлшектерінің тербелістері тербелудін жиілігі, амплитудасы
(құлашы) және тербелудің түріне қарай ажыратылады. Осыған сәйкес есту
түйсіктерінің үш жағы болады. Олар: дыбыстың жоғарылығы — бұл тербелу
жиілігінің сәулеленуі, дыбыстың қаттылығы — бұл тербелу амплитудасының
сәулеленуі, тембрі — тербеліс түрінің сәулеленуі. Біздің құлағымыз бір
секунд ішінде 16 тербелістен немесе герцтен 22 мың герц (тербеліс)
ішіндегі дыбыс толқындарын сезе алады. Жиілігі бұдан асатын тербелістерді
кұлақ шала алмайды. Өйткені бұлар өте жіңішке, ультрадыбыстар. 16 герцтен
төменгі дыбыстарды да құлақ шала алмайды. Дыбыстардың мұндай түрін
инфрадыбыстар деп атайды. Құлағы ең сақ аңқұстар дегенде ең алдымен
жарғанат айтылатыны белгілі. Оның есту қабілеті 175 мың Гц, одан соң ит —
100 мың Гц, шегіртке — 90 мың Гц, тауық — 38 мың Гц келеді. Адамның
естігіштік қабілеті — сайрауық құстармен бір деңгейде — 20 мың Гц болады
екен.
Тері түйсіктері. Тері түйсігінің рецепторы — денедегі терінің өн
бойына орналасқан. Тері түйсігі, сондай-ақ тілдің, мұрынның кілегей
қабықтарында да мол. Тері түйсіктерінің өзі бірнешеге бөлінеді. Олар:
тактиль (сүйкеніс), қысым, дуыл түйсіктері), температура (жылыны, салқынды
білдіретін түйсіктер) және ауырғанды білдіретін түйсіктер. Тері түйсігі
рецепторларының есебі жоқ. Тек ауырғанды білдіретін нүктелердің өзі ғана
денемізде 900 мыңнан асып жатады. Терінің түрлі алаптарында сезгіштік
бірдей емес.
Тері түйсігінің рецепторы денедегі тершің өн бойына орналасқан. Тері
Терінің сезгіштігі адам денесінің әр жерінде әр түрлі болады. Бір нәрсе
тигенде тілдің, саусақтың ұшы, арқа сезімтал келеді. Бір жеріміздің
ауырғанын жақсы сезетін - арқа мен бет терілері, ал нашар сезетін саусақ
ұштары мен алақан.
Сипай сезу түйсіктері. Адамдардың еңбек әрекетінде ерекше орын алатын
түйсіктерінің бірі — сипай сезу (осязание) түйсігі. Мұның екі түрі бар.
Біріншісі — пассив сипай сезу. Бұған тері түйсігі түгелдей кіреді. Екіншісі
— актив сипай сезу. Актив сипай сезу тері және қозғалыс түйсіктерінің
ұштасып келуінен көрінеді. Актив сипай сезу түйсігінің рецепторы адамның
қолында (саусақ, алақан) орналасқан. Осы түйсік — әрекеттің нақтылы бір
түрінің ықпалымен күшті дамып отырады.
Сипап сезу түйсіктері. Адамдардың еңбек әрекетінде ерекше орын алатын
түйсіктердің бірі - сипап сезу түйсігі. Мұның екі түрі бар. 1. Пассив сипап
сезу. 2. Актив сипап сезу. Актив сипап сезу тері және қозғалыс
түйсіктерінің әлсіз немесе күшті тітіркендіргіштердің әсерін бүл заңмен
түсіндіру қиынға соғады.
Сипай сезу түйсіктерінің жалпы еңбек процесінің ұсақтүйек
ерекшеліктерін меңгеруде, мектепте оқушыларды қол еңбегінің дағдыларына
үйретуде, сондай-ақ соқыр, мылқау, керең адамдардың тіршілігінде ерекше
орын алатыны түсінікті.
1.3. Органикалық түйсіктер
Түйсіктердің екінші тобына — органикалық түйсіктер жатады. Оларды
интотоцептивтік түйсіктер деп те атайды. Бұл организмнің ішінде орналасады.
Бұған жататындар: дәм түйсінуі, иіс түйсінуі, ауруды түйсіну, барлық
органикалық түйсінулер (шөлдеу, қарны ашуы).
Органикалық түйсіктердің рецепторлары ішкі мүшелердің қабаттарына
(өңеш, қарын, ішек, тамыр, өкпе, жүрек т. б.) орналасқан. Ашыққанда,
шөлдегенде не сусын қанғанда, жүрек айнығанда, іш ауырғанда және т. б.
осындай жағдайларда болатын сезінулер органикалық түйсіктерге жатады. Адам
тоқ, дені сау кезінде немесе іс-әрекет үстінде түйсіктердің бұл түрін
байқай бермейді.
И. М. Сеченов сондықтан да түйсіктердің бұл тобын көмескі түйсіктер
деп атаған. И. П. Павлов мектебінің зерттеулері көрсеткендей, дені сау
адамның органикалық түйсіктері оның жалпы хал-күйінің негізі болып
табылады.
Иіс түйсіктері. Мұрын кеңсірігіндегі кілегей қабықтың жасушаларына
түрлі химиялық заттардың әсер етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда болады.
Осы кілегей қабықтың таяқша тәрізді сезгіш жасушалары бар. Ауамен бірге
мұрынға кіретін иісті заттар иіс мүшесінің сезім жасушаларын тітіркендіріп
отырады. Иіс түйсіктерінің түрлері көп. Мәселен, Африкадағы бұмен тайпалары
арыстанның, зебрдің ізін иіскеп жүріп-ақ оңай тауып алады, олар иісті ең
жақсы аңшы иттерден артық біледі. Үндістанда жыланның жатқан жерін иісінен
біліп табатын адамдар бар. Иісті жақсы сезу соқыр, мылқау, керең адамдар да
ерекше жетілген. Мәселен, олар бөтен адамдарды, түрлі нәрселерді алыстан,
иісінен таниды. Үйге кірген адамды да, таныс көшесін, тұрған үйін де олар
иісіне қарап оп-оңай айыра алады.
Иіс түйсіктері. Қазақ психологы Қ.Жарықбаевтың айтуынша, Мұрын
кеңсірігіндегі кілегей қабықтың тал шықтарына түрлі химиялық заттардың әсер
етуі нәтижесінде иіс түйсіктері пайда болады. Осы кілегей қабықтың таяқша
тәрізді сезгіш талшықтары бар. Ауамен бірге мұрынға кіретін иісті заттар
иіс мүшесінің сезгіш талшықтарын тітіркендіріп отырады.
Дәм түйсіктері. Тіліміздегі дәм бүршіктері дәмді айыратын мүше болып
табылады. Оны тітіркендіретін белгілі дәмі бар, суға еритін әр түрлі
химиялық заттар екені белгілі. Дәмді – ащы, тәтті, тұщы (тұзды), қышқыл
деп, төртке бөліп жатады. Дәм түйсіктері адам психологиясына түрліше әсер
естетін қасиеттер.
Дәмді айыратын мүше — тіліміздегі дәм бүршіктері. Оны тітіркендіретін
белгілі дәмі бар, суға ерігіш түрлі химиялық заттар. Дәмді тәтті, ащы,
тұзды, қышқыл деп төртке бөледі. Дәм, иіс түйсіктері бірімен-бірі араласып
жататындықтан, адам көбінесе дәмді де дұрыс айыра алмайды. Мәселен,
тұмауратқан адамның дәмді айыруы бәсең болатындығы — дәм, иіс түйсіктерінің
араласып жататындығына жақсы мысал. Тілдің түрлі бөліктері дәмнің жоғарыда
аталған төрт түрін түрліше сезеді. Мәселен, тәтті дәмді — тілдің ұшы, ащыны
— тілдің түбі, қышқылды — тілдің екі жақ шеті, тұзды тілдің ұшы мен екі
шеті жақсы сезеді. Егер дәмі бар затты тілдің ортасына салса, адам көпке
дейін оның дәмін ажырата алмайды. Өйткені, дәм сезетін бүршіктер тілдің
ортасында болмайды.
Сілекейде еріген заттардың дәм бүршіктерін тітіркендіруден дәм
түйсінуі туады. Дәм бүршіктері деп ауыздың кілегей қабығында көп қабатты
эпителимен оралған сопақ денелерді айтады. Дәм бүршіктері тілдің бетінде,
жақтың ішіндегі таңдайда, жұтқыншақтық арт жағында орналасқан. Олардың көп
орналасқан жері - тіл аймағы. Дәм түйсіктерінің негізгі төрт түрі бар –
тәтті, қышқыл, тұзды және ащы. Дәм түйсіктерінің толық болуы үшін иістің
маңызы бар. Ол болмаса, әр түрлі тағам дәм жағынан бірдей болып көрінуі
мүмкін. Тілдің түрлі бөліктері дәмнің жоғарыда аталған төрт түрін сезеді.
Бұл жөнінде қазақ психологы Қ.Жарықбаев былай дейді: Дәм түйсіктері
де адам психологиясына түрліше әсер етіп отырады. Мәселен, дәм ді тағамдар
– адамның тәбетін арттырады. Тәбет – дәм нервтерін қоздыратын психикалық
акт. Асты көңіл қойып, сүйсіне ішу, ыдыс-аяқ пен стол жапқыштардың
эстетикалық, гигиеналық талаптарға сай келуі – адамның жан дүниесіне
жағымды әсер етеді. Түйсіктердің басқа түрлері сияқты (көру, есту т.б.) дәм
түйсігін де адам тіршілік қажетіне қарай жақсы дамыта алады. Мәселен, тамақ
өнеркәсібінде істейтін адамдардың (дегуста тор) дәм түйсігі айтарлықтай
жетілген. Олар алақанындағы ұнды уқалап көріп, оның қай жердің бидайынан
тартылғанын, шараптың дәмін татып, қай елдің жүзімінен жасалғанын бірден
анықтай алады.
1.4. Қозғалыс түйсіктері және вибрациялық түйсіктер
Пропраоцептивтік түйсінулер – бұл бұлшықетте, сіңіруде және нерв
системасының ішкі жағында орналасады. Жататындар: дірілдеу, тамыр тартылып
қалу.
Кинестезиялық түйсіктер дененің жеке мүшелерінің бір күйдегі қалпын,
қозғалысын білдіреді. Кинестезиялық түйсіктерді кейде қозғалыс түйсігі деп
те атайды. Оның рецепторлары – ет, тарамыс, сіңірлердегі жүйкелерінің
ұштары.
Тең басу түйсіктері. Мұндай — түйсіктерді статикалық түйсіктер деп
те атайды. Статикалық түйсіктердің рецепторлары ішкі құлақтағы
вестибулярлық аппаратта орналасқан. Статикалық түйсік — бастың қозғалысын,
дененің кеңістіктегі алып тұрған орнын, яғни адамның тең басуын бейнелейді.
Вибрациялық түйсіктер. Вибрациялық түйсіктер қозғалған дененің ауаны
толқытуын бүкіл өн бойымызбен сезінген кезде пайда болады. Негізгі
анализаторлары (түйсіну мүшелері) сау адамдар көбінесе өздерінде бүл
түйсіктердің болуын байқамайды. Көзі, құлағы, тілінен бірдей айрылған
американдық Елена Келлер мен орыстың ғылыми қызметкері Ольга Скороходованың
өмірі мен творчестволық әрекеті анализаторлардың адам қаларлық жағдайда бір-
бірімен байланысып отыратындықтарын, әсіресе, мұнда вибрациялық
түйсіктердің қандай маңыз алатындығын жақсы көрсетеді.
ІІ. Түйсіктің негізгі заңдылықтары
2.1. Адаптация
Психологияда адамның түйсіне алу қабілетін сезгіштік деп атайды.
Сезгіштікті: абсолюттік, айырма сезгіштік деп екіге бөледі. Абсолюттік
сезгіштік дегеніміз — сезім мүшелерінің өте әлсіз тітіркендіргіштерді
түйсіне алуы. Сезгіштік түйсіктің табалдырығымен тығыз байланысты. Мәселен,
абсолюттік сезгіштік түйсіктік табалдырығына тәуелді. Абсолюттік табалдырық
— түйсік табалдырығының шегі. Абсолюттік табалдырық тітіркендіргіштің
болмашы ғана түйсік тудыратындай ең аз шамасы. Түйсік табалдырығының шамасы
азайған сайын адамның абсолют сезгіштігі арта түседі. Мәселен, біреу
алақанындағы бір ми квадрат аумаққа түсетін салмақты 3гр-нан бастап сезетін
болса, екінші біреу осындай жерге түскен салмақты алты грамнан бастап
сезеді. Бұдан соңғы адамның түйсік табалдырығы екі есе артық та, абсолюттік
сезгіштігі екі есе кем екендігі көрінеді. Егер тітіркенудің шамасы
табалдырықтан төмен жатса, оңда түйсік пайда болмайды. Мәселен, адам
денесіне қонған тозаңды сезе алмайды, көз ультра күлгін сәулелерді
көрмейді, құлақ әлсіз дыбыстарды естімейді. Өйткені осы
тітіркендіргіштердің бірде-біреуінде түйсік туғызарлықтай күш жоқ.
Айырма сезгіштік деп сезім мүшелерінің тітіркендіргіштердің арасындағы
болмашы айырмашылықты түйсіне алуын айтады. Айырма сезгіштікті сипаттау
үшін не айыру табалдырығының мөлшерімен пайдаланады. Мәселен, егер алақанға
жүз грамм салмақ салып, оған тағы бір грамм қосса, салмақтың артқаны
білінбейді. Оны айыра білу үшін 3-4грамм қосу керек, Айыру табалдырығы
түйсіктің түрлерінде әртүрлі болып келеді. Мәселен, жарықты айыратын
табалдырықтың күші 1100-ге тең. Бүл айтылғандарды мынадай фактілермен
дәлелдейді. 100 шамдық жарық Күшіне тағы бір шамдық жарық қосылса, сонда
жарықтың аздап та болса артатындығы байқалады. Ал жүз кісі қатынасқан хорға
тағы да он адам қосылса, хордың даусы аздап болса да көтеріледі.
Сезім мүшелерінің сезгіштігі әсер етуші тітіркендіргіштерге біртіндеп
бейімделуге байланысты да өзгеріп отырады. Бұл құбылысты адаптация дейді.
Адапатация латынша адаптацио, қазақша бейімделу деген мағынаны
білдіреді.
Адаптация құбылысы адам сезгіштігінің артуын немесе төмендеуін
көрсетіп отырады. Түйсіктердің қай-қайсысы да адаптацияланады. Мәселен,
көру түйсігіндегі адаптацияны алайық. Жарық жерден қараңғы үйге кіру бізде
қараңғылық адаптациясын туғызады. Жарық жерден қараңғы бөлмеге кіргенде
көздің қарашығы 17 есе ұлғаяды. Бұл қарашықтан өтетін жарықтың мөлшері 17
есе көбейеді деген сөз. Көздің қараңғыда көргіштігіне торлы қабықтың шетіне
орналасқан таяқшалардың әсері өте күшті. Олардың нашар жарықты да жақсы
сезе алатын қасиеті бар. Мәселен, 30-40 минуттан кейін қараңғыдағы көру
сезгіштігі 200 мың есе артады. Ал қараңғыдан жарыққа қарай сезгіштіктің
өзгеруі жарық адаптациясын көрсетеді. Алғашқыда күн көзге шағылысып, көз
еріксіз жұмылады. Адаптация құбылысына перифериялық нерв жүйесімен қатар ми
қабығы да қатысады.
Адаптация тері (тактиль) түйсіктерінде де күшті байқалады. Осының
салдарынан кейбір адамдар тітіркендіргіштерді түйсінбей де қалады.
Температуралық түйсіктердің де адаптациясы мол.Мәселен, судың бірқалыпты
салқындығына дене тез уақыт ішінде төселеді де, адамның терісі суыққа
тітіркенбейтін болады.
Иіс түйсіктерінде адаптация түрлі дәрежеде көрінеді. Мәселен,
камфараның иісі 1-2 минуттан кейін сезілмейтін болса, горчица мен нашатыр
спиртінің иісіне адаптациялану тезірек болады. Ауырсыну түйсіктеріндегі
адаптация өте әлсіз, ауырсыну организмнің қалыпты жұмысының бұзылғандығын,
осы сигналдың биологиялық рөлін көрсетеді. Адаптация құбылысы үнемі өзгеріп
отыратын сыртқы дүние тітіркендіргіштеріне анализаторлардың қалай да
бейімделе алатындығын байқатады.
2.2. Сенсибилизация
Егер адаптация анализаторлардың сезгіштігінің түрлі жағдайларға
байланысты артуының төмендеуінің көрсеткіші болса, сенсибилизаңия
сезгіштіктің тек артуын ғана көрсететін құбылыс болып табылады.
Сезім мүшелерінің біреуінің әсерінен басқаларының сезгіштігі артып
отырады. Мұны былайша түсіну керек. Әлсіз тітіркендіргіштер өзімен бірге
әсер етіп тұрған басқа тітіркендіргіштердің сезгіштігін арттырады. Мәселен,
көзге жеткілікті мөлшерде түскен жарық оның көру қабілетін арттырумен қатар
есту түйсігінің сезімталдығының артуына да себепші болады. Қызыл түс
адамның ақ, қара түстерді дұрыс ажыратуына жәрдемдеседі. Түнгі ұшуға
дайындық кезінде ұшқыштардың көздеріне 20-30 минут бойына қызыл көзілдірік
киетіндері осыдан.
С. В. Кравков, К. X. Кекчеев зерттеулерінде адамның дамыл-дамыл таза
ауада дем алуы, жеңіл дене қимылын жасауы, беті-қолын салқын сумен сүртінуі
көру сезгіштігін арттыратындығы дәлелденген.
Сыртқы дүниенің заттары бір ғана анализатормен түйсінілмейді. Бір
сезім мүшесіне түскен әсер, қалған сезім мүшелеріне де әсер етеді.
Түйсіктердің бір-бірімен байланысқа түсуі сыртқы дүниенің құбылыстарын
толығырақ түйсінуге жағдай жасайды. Болар-болмас дәм түйсігі (қышқыл нәрсе)
көру сезгіштігін арттырады, тұз ерітіндісін ішкеннен кейін таза судың өзі
тәтті болып көрінеді. Осындай өзара байланыс көру, сипай сезу, қозғалыс
түйсіктерінде де көп байқалады. Түйсіктердің өзара байланысының өте айқын
көзге түсетіні контраст (қарама-қарсылық) құбылысы. Мәселен, айналасын ақ
түске бояған сұр тік бұрыш айналасын қара түске бояған сұр тік бұрыштан
күңгірттеу көрінеді. Ал осы сұр тік бұрыштың айналасын қоңыр түске бояса,
жасыл тартып, сары түске бояса, көгілдір болып көрінеді. Тым-тырыс кезде
дыбыс жақсы естіледі, ыссы нәрседен кейін салқынды түйсіну өзінен-өзі
белгілі. Жүйке процестерінің өзара индукция заңдылығымен (бір мезгілдік
индукция) түсіндіріледі.
2.3. Синестезия және бір ізді образдар
Синестезия - грек сөзі. Қазақша мәнісі қосарланған түйсік деген
мағынаны білдіреді. Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана
түйсік туғызудың орнына сол сәтте басқа түйсіктердің, пайда болуына да
жағдай жасайды. Мәселен, кейбір адамдар біреудің сөзін естігенде, бұған
қоса түрлі дәмдер мен түстерді де сезінуі мүмкін. Мұндай адамдардың бірі
қызғылт түстен жылылықты, екіншілері — көгілдір-жасыл түстен суықты
сезінеді. Түйсіктердің осылайша қосарланып жүруін синестезия дейді. Есту,
көру, сипай сезу, иіс, дәм түйсіктерінде кездесіп отыратын осы құбылыс
өмірде онша жиі кездесе бермейді. Синестезия — түйсіктердің өзара
байланысының мөлшерден тыс дамыған бір көрінісі.
Тітіркендіргіш әсерінің тоқталғанына қарамай, аз ғана уақыт болса да,
түйсіктің өз күшінде қалатын кездерін бірізді образдар деп атайды. Бұлар
көру, есту, иіс, дәм тактиль түйсіктерінде жиі кездеседі. Мәселен, адам 2-3
секунд бойы көз алмай шамға қарап отырып, содан кейін көзін жұмса (көзді
жұмғанда қабақтан жарық түсірмеу үшін шамды алақанмен қалқалау керек),
жарықтың іздігі айқын көре алады.
ІІІ. Балада түйсіктердің дамуы мен өзара байланысы
3.1 Балада түйсіктердің даму ерекшеліктері
Түйсіктердің өзара байланысы – психофизиологиялық заңдылықтардың бір
түрі. Белгілі бір тітіркендіргіш сезгіштің сол бойда сезіліп тұрған басқа
да тітіркендіргіштерге тәуелділігі түйсіктердің өзара байланысы дейді.
Әдетте, сыртқы әсерлер талдағыштардың жеке түрімен ғана емес, өзара
байланысты түрде түйсіну процесін тудырып отырады. Мәселен, тамақ ішкенде
адамның дәм, тактикалық, температуралық, иіскеу талдағыштары бір мезгілде
жұмыс істейді. Денеге бір нәрсе тисе, тактикалық температуралық, кейде көру
рецепторы қатысады. Түйсіктің бір түрінің басқаларына әсер етуі ми
орталықтарындағы қозудың үдеуіне байланысты. Түйсіктердің өзара байланысын
айқын елестетін жайт – түйсіну қарама-қарсылық. Мәселен, әуелі тәтті кәмпит
жеп, содан кейін ізінше алма жесеңіз, ол тәп-тәтті көрінер еді. Қарама-
қарсыға байланысты көршілес және бірімен-бірі жалғасып келетін
түйсінулердің айырмашылығы күшейеді. Мұндай жайт нәрселердің қасиеттері
қабылдау үшін маңызды. Өйткені, түрлі тітіркендіргіштер бірінен-бірі
оқшауланып әсер етсе, нәрселердің жеке қасиеттері анық түйсіледі.
Түйсіктердің дамуын өзге де психикалық процестермен байланысты түрде
қарастыра отырып, оның барлық психикалық процестердің негізі болатындығын
аңғарамыз. Талдағыштар неғұрлым жақсы қызмет атқарса, адам сыртқы ортадан
соғұрлым анық хабарлар алып отырады. Белгілі дәрігер ғалым С.П.Боткин (1832-
1889жж.) түйсік адамның өмірлік тонусын белгілі дәрежеде сақтап отыратын
процесс екендігі өзінің тәжірибелік зерттеулерінде айқындап берді.
Балалар мектепте оқығанға дейін олардың анализаторлары бірқатар
жетілмегенімен, олардың одан әрі дамуы мектептегі кезеңдерде жүріп жатады.
Анализаторлардың бірқалыпты дамымайтыны атап айтуымыз керек. Төменгі класта
оқитын кезеңде, көздің көргіштігі біршама сылбыр болғанымен ұлғая бастайды,
жасөспірімдерде бұл қырқын үдей түседі. Сонымен қатар, төменгі класс
оқушыларының көру, есту тітіркендіргіштерін ажырата білу қабілеті жылдам
дамиды.
Балалар мектепте негізгі түстерді ажырата алатын болады. Бастауыш
класта жүрген кезінде олар түрлі түстерді ажыратып қана қоймай, оларды
атымен атап, тапсырма бойынша сөз атауымен (мысалы, ашық көк, қоңырқай
жасыл, солғын қызғылт) түстерді іріктейді.
Ер балаларға қарағанда, қыз балалардың түс түйсігі басымдау болады.
Бұның болуы себебін, ойын кезінде қыз балалардың заттың түр-түсіне ер
балалардан гөрі көбірек көңіл бөлінуінен деу керек. Мұғалімнің түстің
түрлерін ажыратуға әдейі арналған жаттығулары ер балалардың да бұл
қабілетін арттыра түседі.
Ал есу жітілігіне келсек, бөбектік жастағылардан гөрі төменгі кластағы
балалардың естуі едәуір жоғары. Айтылған сөзді ести білуі, әсіресе мектепте
оқудың алғашқы жылында дами бастайды. Сонымен қатар фонематикалық есту
жеткілікті дамыған жағдайда, оқыту ісі де ойдағыдай өтеді. Балалар сөздері
буынға дыбысқа бөліп, талдау жасайды, содан соң керісінше процеске жинақтау
жасауды үйренеді, дыбысты буынға біріктіріп, буындардан сөз құрайтын
болады. Психологтардың зерттеулері бойынша, сөздік материалдардың негізінде
анилитико-синтетикалық әрекетпен сирек жаттыққан оқушылар кітап оқуды
сылбыр үйреніп, жазуға келгенде қателер жіберіп алатыны байқалады. Дұрыс
жазу үшін жазылатын сөзді буынға бөліп естіртіп не болмаса іштей айтудың
маңызы үлкен.
Мектептегі бастауыш сынып мұғалімдерінің басты міндетінің бірі – ол
балалардың түйсік ерекшелігіне зейін қойып, олардың сезімталдығын күшейте
қамқорлық жасау болып табылады. Мұғалім оқушыларының қайсысының нашар
көретінін (жақыннан не алыстан көрінетін) не көмескі еститіндердің жақсы
білуі керек. Сезім мүшелерінің кемістігі бар оқушыларды дәрігерге көрсетіп
алу қажет, ал класта оларды тәуір көріп жақсы еститіндей жерге отырғызған
жөн.
Мектеп оқушыларымен әңгімелескенде, біз табиғаттың сыйы, баға жетпес,
өте нәзік құрылған сезім мүшелерін сақтай білудің қажеттігі айтқан жөн.
Көру мүшесін сақтау ымырт кезінде және төсекте жатып, транспортта келе
жатып оқуға болмайды, жазған не оқыған кезде дәптер мен кітапқа тым жақын
еңкеймеген жөн. Еңбек етіп, дүние тануда түйсіктің қандай маңызы бар
екенін, оның бақытының маңызды көзі болып табылатынын жастайынан баланың
құлағына сіңірту қажет.
Сонымен қатар, мұғалім балалардың түйсігін дамытуға қамқорлық жасауы
тиіс. Бұған сурет, музыка, ән айтумен айналысуы, табиғатқа экскурсия жасау,
мұражайға бару, сурет көрмелері т.б. едәуір дәрежеде себепкер болады.
Балаларды өнерді сүюге баулып, өнердің бір саласында өз күшін жұмылдыруға
үйрету қажет. Сезім мүшелеріне арнайы жаттығулар жасаған пайдалы.
Бұл жаттығуларға балалардың ойын әрекетін енгізуге болады (мысалы лото
ойнау, суреттің түрі, түріне қарап біркелкі реңкін таба білу).
Оқушылардың сезім мүшелерін сақтап, оны дамыта білу үшін, мұғалімнің
ата-аналармен бірлесе отырып, балалардың түйсік ерекшеліктерін дамытуға
кеңесі өте пайдалы
Балада түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен,
туғаннан кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады.
Оның аузына хинин ерітіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция білдіреді.
Осы айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады.
Баланың есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі
суға толы болады да ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала
дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа
елеңдемесе оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы баласын
дәрігерге апарып көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының еркелеткен даусын
естіп көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп жылайтын болады. 2-3
айдан былай қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған затқа бұра бастайды,
қозғалмалы заттарға көзін тоқтатуға тырысады. Жарықты түйсіну тіпті жаңа
туған нәрестелерден де байқалады.
Мәселен, шала туған баланың өзі де бірнеше күннен кейін жарық пен
қараңғыға түрліше реакция білдіреді. Заттың түсін айыру кейінірек дамиды.
Мәселен, 5 айлық бала алдымен заттың түріне, біртіндеп оның көлеміне, содан
соң барып бояуына көңіл аударатын болады. Бала тілінің шығуы, оның жұрт
бастауы түйсіктердің дамуына қолайлы әсер етеді. Мектепке түскенге дейін
түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту, сипай сезу, қозғалыс т. б.)
біршама қалыптасып үлгереді. Түйсіктердің қайсысын болса да қалағанымызша
жетілдіруге болады. Егер адам алдына өзінің сезгіштік қабілетін арттыруды
нақтылы міндет етіп қойса және осыған жаттығатын болса, онда түйсіктері
ойдағыдай дами түседі. Түйсіктердің адамның іс-әрекетіне байланысты дамып
отыратындығын, көптеген мамандықтардың тәжірибелері айқын сипаттайды.
3.2 Бала тілі мен түйсігін ұстарту
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем,
жесем, ұйықтасам деп тұрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz