Аударманың конвенциалды нормалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚҚИЫНШЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Сөйлемдіталдау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлем түрлері ... ... .5
1.2 Nominative with the Infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш ретінде қолданылуы ... ... ... ... ... ... ...9 1.3 Сабақтас құрмалас сөйлемдердің екі тілдегі айырмашылықтары және оларды қолдану заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚАТЕЛІКТЕРІ
2.1 Сөз таптарының орын басуы ... ... ...15
2.2 Ағылшын есімшесінің аударылу жолдары
2.3 Герундий мен герундиялық айналымдардың аударылу жолдары ... ..19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚҚИЫНШЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Сөйлемдіталдау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлем түрлері ... ... .5
1.2 Nominative with the Infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш ретінде қолданылуы ... ... ... ... ... ... ...9 1.3 Сабақтас құрмалас сөйлемдердің екі тілдегі айырмашылықтары және оларды қолдану заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚАТЕЛІКТЕРІ
2.1 Сөз таптарының орын басуы ... ... ...15
2.2 Ағылшын есімшесінің аударылу жолдары
2.3 Герундий мен герундиялық айналымдардың аударылу жолдары ... ..19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Мекемелерде жалпы қоғамда орын алатын аударма ісінің грамматикалық қателіктерін іздестіру.Шет тілінен қазақ тіліне аударма жасаудың грамматикалық заңдылықтарымен танысу.Өзге компаниялардың Қазақстан жерінде өндіріспен айналысуы,шет ел мемлекеттерімен еркін байланыс немесе басқа да жағдайлар аударма ісінің кең қанат жаюына ықпал етті.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ірі державалармен қарым-қатынас жасау үшін сенімді аудармашылар керек болды.Аударма ісінің түп-төркіні қазақ жерінде одан ертеде басталды.Бірақ ағылшын тілінен аударма жасау біздің мүддемізге керек-ақ дүние.Бұл жағдайларда бізге керегі жақсы маман,сонымен бірге білікті ұстаздар.
Жазба мәдениетті қалыптастыруда кез келген тілдің грамматикалық ерекшеліктерін білуіміз шарт.Біздің қарастырғалы отырғанымыз аудармадағы синтаксистің және морфологияның ерекшеліктері.
Қазіргі қазақ тілі аударма тілге айналып бара жатыр.Себебі, аудармашылардың көбі өздеріндегі сөздік қордан гөрі сөздіктегі дайын тұрған сөзді пайдалана салады. Содан барып, стандартты аудару пайда болады.Жүйелі сөйлем құрауда аудармашылар көп қиындықтарға тап болып жатады.Ол грамматикалық қателіктердің салдарынан болады.
Сөйлем құрау үшін грамматикалық нормаларды білу шарт.
Қазіргі аудармашылар шет елден оқып келіп жатқанымен сөйлемді аударуға келгенде ақсайтыны шындық.Аударма сөздікпен ғана шектелмейді,аудармашыға сапалы аударма жасау үшін бар жанымен ойын қосып еңбек етуге тура келеді.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша сапалы аударма жасау үшін аудармаға сөздік сөзінен басқа шамамен 10000-дай жеке сөздік қор керек екен.Ал сапалы аударма жасау үшін морфологиялық,синтаксистік қателермен жұмыс жасауды үйрену бірінші кезекте.
Ағылшын тілінен аударма барысында өз ана тілімізден ағылшын тіліндегі сөзге мағынасы жағынан жақын болатын сөзді тауып алуымыз керек.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ірі державалармен қарым-қатынас жасау үшін сенімді аудармашылар керек болды.Аударма ісінің түп-төркіні қазақ жерінде одан ертеде басталды.Бірақ ағылшын тілінен аударма жасау біздің мүддемізге керек-ақ дүние.Бұл жағдайларда бізге керегі жақсы маман,сонымен бірге білікті ұстаздар.
Жазба мәдениетті қалыптастыруда кез келген тілдің грамматикалық ерекшеліктерін білуіміз шарт.Біздің қарастырғалы отырғанымыз аудармадағы синтаксистің және морфологияның ерекшеліктері.
Қазіргі қазақ тілі аударма тілге айналып бара жатыр.Себебі, аудармашылардың көбі өздеріндегі сөздік қордан гөрі сөздіктегі дайын тұрған сөзді пайдалана салады. Содан барып, стандартты аудару пайда болады.Жүйелі сөйлем құрауда аудармашылар көп қиындықтарға тап болып жатады.Ол грамматикалық қателіктердің салдарынан болады.
Сөйлем құрау үшін грамматикалық нормаларды білу шарт.
Қазіргі аудармашылар шет елден оқып келіп жатқанымен сөйлемді аударуға келгенде ақсайтыны шындық.Аударма сөздікпен ғана шектелмейді,аудармашыға сапалы аударма жасау үшін бар жанымен ойын қосып еңбек етуге тура келеді.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша сапалы аударма жасау үшін аудармаға сөздік сөзінен басқа шамамен 10000-дай жеке сөздік қор керек екен.Ал сапалы аударма жасау үшін морфологиялық,синтаксистік қателермен жұмыс жасауды үйрену бірінші кезекте.
Ағылшын тілінен аударма барысында өз ана тілімізден ағылшын тіліндегі сөзге мағынасы жағынан жақын болатын сөзді тауып алуымыз керек.
1.Аполлова М. А. Specific English (Грамматические трудности перевода).
2.Беляева М. А. “Грамматика английского языка”
3.Блох М.Я. “Теоретическая грамматика английского языка”
4.Н.А.Бонк,Г.А.Котий,Н.А.Лукьянова“Учебник английского”
5.Русско-английский разговорник
6.Долгина Е.А. “Краткая грамматика английского языка”
7.Иванова И. П., Бурлакова В. В., Почепцов Г. Г. “Теоретическая грамматика современного английского языка”
8.Каменский А.И.,Каменская И.Б. ”Практическая грамматика английского языка”
9. И. П. Иванова «Теоретическая грамматика современного английского языка», Москва, 1998 г.
10. Л. С. Бархударов «Грамматика английского языка», Москва, 1986 г.
11.Иманқұлова С. «Жаңаша оқыту әдістемесі», Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің хабаршысы, Филология сериясы, №1, 2006 ж..
12. М. С. Сақтағанова, Н. Қ. Алиева, Н. Қ. Айтбаева «Ағылшын тілін оқытудың әдістері», Білім, №3, 2006 ж..
13. Г. Ботағарина, «Ағылшын тілін оқытудағы бүгінгі белес», Білім, №3, 2006 ж..
14. Г. Шамшырақова «Ағылшын тілін оқытудың құрылымы», Кәсіптік мектеп, №3, 2007ж..
15. Гүлмира Жұмайқызы, «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі салыстырмалы ерекшеліктер», Білімдегі жаңалықтар №3, 2006 ж..
16. Ж. А. Жақыпов «Аударматануды аңдату», Астана, Аударма баспасы - 2004
17. М. Новщкан, Н. Д. Кучин «Практическая грамматика английского языка», Москва, Изд. «Высшая школа», 1978 г
18. Қазақ грамматикасы, Алматы «Жазушы», 1990 ж.
19. К. Н. Качалова, Е. Е. Израилевич «Практическая грамматика английского языка» Москва, «Лист Нью» 2003 г.
20. Г. Рысбаева «Ағылшын және қазақ тіліндегі етістіктің етіс категориясы», Методика обучения иностранному языку, №2, 2006 ж..
21. Қ. Тубышева, «Модульдік оқыту технолгиясын ағылшын тілі сабақтарында қолдану», Оқыту-тәрбиелеу технологиясы, №4, 2007 ж...
2.Беляева М. А. “Грамматика английского языка”
3.Блох М.Я. “Теоретическая грамматика английского языка”
4.Н.А.Бонк,Г.А.Котий,Н.А.Лукьянова“Учебник английского”
5.Русско-английский разговорник
6.Долгина Е.А. “Краткая грамматика английского языка”
7.Иванова И. П., Бурлакова В. В., Почепцов Г. Г. “Теоретическая грамматика современного английского языка”
8.Каменский А.И.,Каменская И.Б. ”Практическая грамматика английского языка”
9. И. П. Иванова «Теоретическая грамматика современного английского языка», Москва, 1998 г.
10. Л. С. Бархударов «Грамматика английского языка», Москва, 1986 г.
11.Иманқұлова С. «Жаңаша оқыту әдістемесі», Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің хабаршысы, Филология сериясы, №1, 2006 ж..
12. М. С. Сақтағанова, Н. Қ. Алиева, Н. Қ. Айтбаева «Ағылшын тілін оқытудың әдістері», Білім, №3, 2006 ж..
13. Г. Ботағарина, «Ағылшын тілін оқытудағы бүгінгі белес», Білім, №3, 2006 ж..
14. Г. Шамшырақова «Ағылшын тілін оқытудың құрылымы», Кәсіптік мектеп, №3, 2007ж..
15. Гүлмира Жұмайқызы, «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі салыстырмалы ерекшеліктер», Білімдегі жаңалықтар №3, 2006 ж..
16. Ж. А. Жақыпов «Аударматануды аңдату», Астана, Аударма баспасы - 2004
17. М. Новщкан, Н. Д. Кучин «Практическая грамматика английского языка», Москва, Изд. «Высшая школа», 1978 г
18. Қазақ грамматикасы, Алматы «Жазушы», 1990 ж.
19. К. Н. Качалова, Е. Е. Израилевич «Практическая грамматика английского языка» Москва, «Лист Нью» 2003 г.
20. Г. Рысбаева «Ағылшын және қазақ тіліндегі етістіктің етіс категориясы», Методика обучения иностранному языку, №2, 2006 ж..
21. Қ. Тубышева, «Модульдік оқыту технолгиясын ағылшын тілі сабақтарында қолдану», Оқыту-тәрбиелеу технологиясы, №4, 2007 ж...
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Аударманың грамматикалыққиыншылықтары
1.1 Сөйлемдіталдау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлем түрлері ... ... .5
1.2 Nominative with the Infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш ретінде қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9 1.3 Сабақтас құрмалас сөйлемдердің екі тілдегі айырмашылықтары және оларды қолдану заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ. Аударманың грамматикалық ҚАТЕЛІКТЕРІ
2.1 Сөз таптарының орын басуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Ағылшын есімшесінің аударылу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Герундий мен герундиялық айналымдардың аударылу жолдары ... ... ... .19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .25
Кіріспе
Мекемелерде жалпы қоғамда орын алатын аударма ісінің грамматикалық қателіктерін іздестіру.Шет тілінен қазақ тіліне аударма жасаудың грамматикалық заңдылықтарымен танысу.Өзге компаниялардың Қазақстан жерінде өндіріспен айналысуы,шет ел мемлекеттерімен еркін байланыс немесе басқа да жағдайлар аударма ісінің кең қанат жаюына ықпал етті.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ірі державалармен қарым-қатынас жасау үшін сенімді аудармашылар керек болды.Аударма ісінің түп-төркіні қазақ жерінде одан ертеде басталды.Бірақ ағылшын тілінен аударма жасау біздің мүддемізге керек-ақ дүние.Бұл жағдайларда бізге керегі жақсы маман,сонымен бірге білікті ұстаздар.
Жазба мәдениетті қалыптастыруда кез келген тілдің грамматикалық ерекшеліктерін білуіміз шарт.Біздің қарастырғалы отырғанымыз аудармадағы синтаксистің және морфологияның ерекшеліктері.
Қазіргі қазақ тілі аударма тілге айналып бара жатыр.Себебі, аудармашылардың көбі өздеріндегі сөздік қордан гөрі сөздіктегі дайын тұрған сөзді пайдалана салады. Содан барып, стандартты аудару пайда болады.Жүйелі сөйлем құрауда аудармашылар көп қиындықтарға тап болып жатады.Ол грамматикалық қателіктердің салдарынан болады.
Сөйлем құрау үшін грамматикалық нормаларды білу шарт.
Қазіргі аудармашылар шет елден оқып келіп жатқанымен сөйлемді аударуға келгенде ақсайтыны шындық.Аударма сөздікпен ғана шектелмейді,аудармашыға сапалы аударма жасау үшін бар жанымен ойын қосып еңбек етуге тура келеді.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша сапалы аударма жасау үшін аудармаға сөздік сөзінен басқа шамамен 10000-дай жеке сөздік қор керек екен.Ал сапалы аударма жасау үшін морфологиялық,синтаксистік қателермен жұмыс жасауды үйрену бірінші кезекте.
Ағылшын тілінен аударма барысында өз ана тілімізден ағылшын тіліндегі сөзге мағынасы жағынан жақын болатын сөзді тауып алуымыз керек.
Аударма теориясында мұндай сөз лексикалық немесе сөздік сәйкестік деп аталады. Лексикалық немесе сөздік сәйкестікті дұрыс қолдану үшін сөздер арасындағы мағыналық байланыстардың келесі түрлерін айыра білуіміз керек:
1. Ағылшын және орыс тілдеріндегі сөз мағынасы бір біріне толықтай сәйкес келеді. Контекстен тыс, ағылшын тіліндегі сөз мағынасы бірдей баламамен (эквивалентпен) беріледі.Ондай сөздерге жалқы есімдер, сын есімдер, жер - су аттары, күн, апта, ай атаулары, ғылыми және техникалық терминдер ижатады.
Мысалы: Canada, twelve, Tuesday, inflation, т.б.
2. Егерде ағылшын тіліндегі сөз ана тіліміздегі бірнеше сөздерге сәйкес келсеб онда біз нұсқалық (варианттық) сәйкестікпен кезігеміз. Бұл сөздер арасындағы мағыналық қатынастардың ең көп тараған түрі. Керекті нұсқаны таңдау өте қиын, сондықтан аудармашы контекст рөлін, яғни берілген сөздің қандай аймақта кездесіп тұрғанын ескеруі керек.
Мысалы, ағылшын тіліндегі variability сөзіне орыс тіліндегі изменчивость (өзгеріс), вариативность (түрлілік), неустойчивость (тұрақсыздық). Мысалы:
Variability of temper - көңіл ө күйдің өзгеруі
Data variability - мәлімет түрлілігі
Variability of prices - баға тұрақсыздығы
3. Ағылшын - орыс сөздіктерінде сөздердің бірнеше мағыналары бар, тіпті дұрыс таңдалған мағынаның өзі де аударма барысында мағынаны беруде қиындықтар туғызады.
Мысалы: I am happy to be involved in this project cөйлеміндегі involve сөзінің 7 мағынасынан ішінде тек ғана вовлекать (қызықтыру, тарту) сөзі сәйкес келеді. Егер оны мен мына жобаға тартылғаныма қуаныштымын деп аударсақ қате болар еді.
Сондықтан да мағынаны толық беру үшін оны былай аударған жөн болар:
-Мен бұл жобаға қатысқаныма қуаныштымын.
Ағылшын тіліндегі сөздердің көбісі көпмағыналы және де мұндай сөздерге орыс тілінде бірнеше мағыналарға сәйкес келуі мүмкін, бірақ мағыналар бір-бірінен ерекшеленеді.
Көпмағыналы сөздерді аудару үшін ең алдымен керекті мағынаны табу керек содан кейін сол мағына барысында берілген контексте сәйкес нұсқалық сәйкестікті іздеу керек.
Сөздіктерде rate сөзінің 14 мағынасы бар. Әр мағынасында бірнеше нұсқалық сәйкестіктер бар , ал олардың өздері де нақты нұсқаларға бөлінеді.
Мысалы: қойылым, тариф, баға, бағам. Арнайы мәтіндерді аудару үшін арнайы сөздіктерді қолдану керек. Кері аудармада орыс тіліндегі сөздердің ағылшын тілінде бірнеше сәйкестіктері бар. Мысалы: Open - ашу (кітапты, терезені).
БӨЛІМ І. Аударманың грамматикалық қиыншылықтары. Синтаксис
1.1 Сөйлемді талдау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлемтүрлері
Cөйлем талдаудың танымал жолы сөйлем мүшелері арқылы жүзеге асады.Ал сөйлем мүшелерін зерттейтін ғылым синтаксис деп аталады. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде 5 сөйлем мүшелері бар. Оның 2-еуі тұрлаулы, 3-еуі тұрлаусыз мүшелер. Егер сөйлем тек тұрлаулы мүшелерден тұрса, ол сөйлем грамматикалық негізде құрылған деп аталады.
Тұрлаулымүшелер-Main parts
Бастауыш- кім? не?Subject- who? What? Баяндауыш-неістеді? Predicate- what to do?
Тұрлаусызмүшелер-Secondary parts
Толықтауыш-септіксұрақтары Object- what?
Анықтауыш-қандай? Attribute- what kind of?
Пысықтауыш-қалай, қайда? Adverbial modifier
Пысықтауыш-Adverbial modifier
Мекен пысықтауыш (Adverbial Modifier of Place)
Себеп пысықтауыш (AdverbialModifier of Cause)
Мақсат пысықтауыш (Adverbial Modifier of Purpose)
Мезгіл пысықтауыш (Adverbial Modifier of Time)
Амал пысықтауыш (Adverbial Modifier of Manner)
Дәреже пысықтауыш (Adverbial Modifier of Degree or Measure)
Мысалы: He bought a book- Олкітаптысатыпалды.A customer came in. We work at the bank. We handled payment instructions. They sent us some bills. Richard is junior accountant. We had to sign the contract last week.
Ағылшын тіліндегі пассивтік құрылым үлкен жүйелілікті көрсетеді. Жанама толықтауыш пассивтік құрылымның сақтаушысы бола алады.
Ол септік жалғауларының жойылуының және бірнеше есімдіктер мен жалпы зат есім топтарының арасында формальді айырмашылықтың болмауының қорытындысы болып табылады.
Мысалы: Mr. Winkle stooping forward with his body half doubled up,was being assisted over the ice by Mr. Weller.
Бұл мысалда to assist баяндауышы жанама толықтауыш болып тұр.
Уинкл мырза Уиллер мырзаның көмегімен жартылай еңкейіп, мұз үстімен жүріп өтті.
Аудармада пассивтік құрылымның сақталуы үшін лексикалық трансформацияларға көз жүгірту керек:
In fact, being with here tonight was really an adventure, and somehow quite a wonderful adventure. But being an English adventure it was liable to be rained upon and at this very moment down the rain came.
Шынымен де бүгінгі кеште олармен қауышу тамаша оқиға болды. Мұның барлығы Англияда орын алған алғандықтан әдеттегідей жаңбыр болу керек еді және жаңбыр сол мезетте құйып кетті.
Бұл жағдайда пассивтік форма белсенді түрде аударылып тұр.
Кейбір ағылшын етістіктері ауыспалы немесе тура түрде қолданылады.
Мысалы, to flight етістігінің аудармасын пассивтік формада беру өте қиын. Original samples of Paris clothing have been flown to London to illustrate lectures to the fashion industry.
Ағылшын сән үлгілерінің өкілдеріне дәріс барысында көрсетілу үшін Париж әтірлерінің үлгілері Лондонға ұшақпен жеткізілді.
Бұл мысал конверсия жолымен аударылған. Сөз құрудың бұл амалының өз баламасы жоқ, сондықтан етістің нақтылығын сақтап қалу үшін қосымша сөздер қосу керек:
He was pitch forked into the post of Ministry of Health.
Оны күтпеген жерден Денсаулық сақтау министрінің орнына тағайындалды. Пассивтік форма фразеологиялық тіркестерде қолданылады.
Сөйлемдерде олардың лексикалық, грамматикалық өзгертілуі, орын басуы талап етіледі. Біз пассивтік құрылымды қазақ тілінде ырықсыз етістегі етістіктен жасалатын құрылымдар деп атаймыз.
Бұл құрылымдар ағылшын тілінде көп таралған. Ол мынаған байланысты: ағылшын тіліндегі сөйлемнің бастауышы ырықты етістегі құрылымдардың тура толықтауышы ғана емес, көмектес септігі арқылы жасалуы мүмкін.
Ырықсыз етістегі құрылымдардың тура толықтауышы пассивтік құрылымның көрінісі болады:
He was sent an invitation by the board- Оған кеңеспен шақыру жіберілді. Ағылшын тіліндегі пассивтік құрылымдардың шығу тегі субъект емес, іс- әрекет объектісі белгілі болғанда ғана қолданылады.
No conclusion was arrived-Ешқандайқорытындышықпады. He is considered a good engineer-Олжақсыинженерболыпесептел еді.
Анықталған іс- әрекет кімге бағытталғаны белгілі болғанда пассивтік құрылым жүзеге асады.
Мысалы: The importance of new measure taken by the Government сөйлеміндеырықсызетістегібаяндауышт ыкөреаламыз.Көпшетүрдіңүшіншіжағынд аетістікқұрылымдарыпассивтікқұрылым дарарқылыберіледі.
Мысалы: керек, қажет т.б есімшелерімен жасалады және контекст мағынасына байланысты аударылады.
Мысалы: Бұлкемшіліктердіжоюкерек- These shortcomings must be eliminated. Орыстіліндеегербастауышнемесебаянда уышырықсызетістежасалғанкезде, олырықсызетісарқылыжасалады. Блоымсызмағынадақолданылып, инфинитивтентұратынетістіктепайдабо лады:
Дауыстарестілмейді- No voices to be heard. Қазақтіліндеырықсызетісағылшынтілін дедеырықсызетістежасалады.
Мысалы: Хатқақолқойылғанжоқ- The letter has not been signed yet.
Сөйлемді аударудың 2жолы бар:жазбаша аударма және ауызша аударма.
Грамматикалық қиыншылықтар ауызша аудармаға қарағанда жазбаша аудармада жиі болады. Себебі ауызекі сөйлеу стиліне қарағанда жазба мәдениеті сауаттылықты талап етеді.Сондықтан аударма деген ұғымның мағынасын ашып зерттеу жұмысына қадам бассам деймін.
Жазбаша аударма тәжірибесі пәні жазбаша аударманың технологиясын, түрлерін ерекшеліктерін зерттейді. Пәннің басқа пәндер секілді аудармашыны дайындауда маңызы орасан зор. Оның өзіндік мақсаты, міндеті, және талаптары бар.
Аударма дегеніміз - белгілі бір халықтың немесе мәтіннің түпнұсқа тілінен аударма тіліне ауысуы.
Осыанықтама бойынша дәлме-дәл аударма көбінесе мүмкін емес болады.
Өйткені, екі тіл тек өздерінің тек грамматикалық жағынан емес, сонымен қатар мәдени ерекшеліктері және сөздердің көлемі жағынан әртүрлі болып келеді. Ал осының барлығы аударма әдісіне және оның нәтижесіне әсер етеді.
Мысалы іскерлік хатты ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда Dear Sir деген бастаманы Құрметті Сэр немесе Құрметті Мырза деп аудару дұрыс болмайды. Мұны біз Қадірлі директор немесе Қадірлі басшы болып аударылады.
Сол сияқты қазақ тілінен ағылшын тіліне аударғанда Аса құрметті Шредер мырза сөз тіркесін Deeply respected Mr. Shroeder деп аударған дұрыс болмайды. Өйткені мұндай сөз тіркестерді аударғанда ағылшын тілінің қалыптасқан дәстүрі бар, яғни ол Dear Sir немесе Dear Mr. Shroeder деп аударылады.
Осы мысалдар аударманың коммуникативті іс-әрекетін дәледейді, яғни аудармашы жұмыс жасап отырған екі тілдің мәдениетінен хабардар болуы қажет.
Әрбір аудармашы аударманың ауызша және жазбаша түрлерімен жұмыс жасай алуы тиіс. Ол үшін аудармашы осы екі аударма түрлерінің негізін және айырмашылықтарын білуі қажет.
Ауызша аударманың ең басты талабы - шапшаңдылық және дәлділік. Аудармашы аударманы неғұрлым тез берсе, соғұрлым оның нәтижесі жемісті болады.
Ауызша аудармашының бойында ораторлық өнер болуы қажет.
Ал жазбаша аудармада ондай қатаң тәртіп жоқ. Өйткені жазбаша аудармада әрбіраудармашы ойланып, мәтінді бірнеше рет оқып шығып аударманың әдісін әбден анықтап барып аударуы мүмкін, себебі жазбаша мәтіндер әр түрлі стильде болады.
Сонымен қатар жазбаша аударма тәжірибесі пәні аударманың грамматикалық және лексикалық аспектілерін қарастырады.
Аударма жағынан алып қарағанда ағылшын тілі мен қазақ тілінің грамматикалық құрылымдарының айырмашылықтары аударма мәселелерінің екі категориясымен беріледі: тілдік бірліктердің грамматикалық қасиеттерінің ұқсастығы жағдайындағы аударма мәселелері және бастапқы және аударма тілдеріндегі тілдік бірліктердің грамматикалық қасиеттерінің әртүрлілігі жағдайындағы аударма мәселелері. Сонымен бірге, ерекше қиындықтар дара грамматикалық бірліктер (сөз формалары негізіндегі морфологиялық қайта құру) мен біріккен грамматикалық бірліктерді (сөз тіркесі, сөйлем және фразадан тыс бірліктер негізіндегі синтаксистік қайта құру) қайта құрумен байланысты болады.
Тілдік бірліктердің грамматикалық қасиеттері бірқатар тілдік құбылыстардан: сөз, сөз тіркестері, сөйлем формалары, элементтердің орын тәртібі, формалардың грамматикалық мағыналары, форма мен мағынаның контексттік атқаратын қызметтерінен тұрады. Аударылатын белгілі бір тілдік бірліктің ақпараттық маңыздылығын қарастырғанда, біз тек сөз және сөз тіркестерінің лексико-семантикалық мағыналарын ғана емес, сонымен бірге олардың аударма мәліметінің жеткізілу мөлшеріне біршама әсер ететін грамматикалық қасиеттеріне де ден қоямыз.
Ағылшын тілі мен қазақ тілінің грамматикалық қасиеттерінде ұқсастықтары (сын есімнің шырайлары, етістіктің шақтары, сөздердің орын тәртібінің функционалдық маңыздылығы, т.б.) мен айырмашылықтары (ағылшын тіліндегі артикль, қазақ тіліндегі септіктер, ағылшын тіліндегі герундий,қазақ тіліндегі көсемше, т.б) бар.
Сонымен қатар, грамматикалық формалар, олардың атқаратын қызметтері мен мағыналары арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтардың толық немесе толық емес болатындығын естен шығармаған жөн. Осыған сәйкес толық аударма немесе толық емес аударманың әртүрлі нұсқаларын жасауға болады. Шын мәнінде толық теңестіруге келмейтін айырмашылықтар толық ұқсастық сынды аз кездеседі. Сондықтан, ең басты аудармашының кезігетін мәселесі - біріншіден, теңестіруді қажет ететін деңгей, екіншіден, грамматикалық формаларды аудару барысындағы теңестіру сипаты.
Осы мәселені шешудің басты амалы әдетте бастапқы контекст болғанымен, кейде белгілі бір мәтін түрін грамматикалық безендіру салты сияқты әсерлерді де есепке алу керек. Мысалы, грамматикалық формалар мен құрылымдарды бір үлгіге салу талаптары, белгілі бір грамматикалық формалардың стилистикалық бекітілуі, мәтіндегі хабардың нақты не нақты айтылмауы арасындағы дәстүрлі қатынас және тағы басқалары. Осыған сәйкес, дәстүрлі түрде ағылшын мәтінінде тәуелділік есімдіктері зат есімді анықтаушы ретінде нақты түсіндірілсе, қазақ тілінде оны қолдану кейде хабардың көлемін ұлғайтып жібереді. Мәселен, He raised his hands - Ол қолдарын көтерді (Ол өзінің қолдарын көтерді формасы көптеп кездескендігімен аудармада мәнерлілік үшін түсіп қалуы мүмкін). Осыдан келе мұндай мысалдарда ішінара немесе нөлдік аударма қолданылғаны дұрыс.
Ең басты мәселені жалпы қарастыру морфологиялық жағынан ұқсас грамматикалық формаларды аударуда толық аудармамен бірге басқа да жағдайларды қарастыруға көмектеседі. Жоғарыда айтылған нөлдік аударманы қолдану формалардың ұқсастығы негізінде дәстүрлі-функционалдық сәйкессіздік жағдайында нәтижелі келеді. Жоғарыда келтірілген мысалдардан басқа есімдік түрлерінің сәйкессіздігі жағдайында нөлдік аударманы қолдану туралы айтуға болады. Мәселен:
they say - дейді, деп айтады
you see - түсінесің бе
before one can say a word - аузыңды ашып та үлгермейсің
say it - айт.
Есімдіктерді аударудағы басқа тәсіл - ішінара аударма, яғни толық форманы емес, ішінара қызметіне сай келетін форманы қолдану. Мәселен, қазақ тіліндегі өздік есімдіктің өзіндік есімдік формасы болуы мүмкін. Осыған байланысты, толық не ішінара аударма қолданылады.
He could not break himself out of his habit of flushing.
Ол өз әдеті қызарудан арыла алмады.
He pulled himself together quickly.
Ол өз - өзін тез қолға алды.
Аудармашылар көбінесе функционалдық сәйкестік (функционалдық ауыстыру) тәсілін пайдаланады. Әсіресе, екі тілде де тура сәйкестігі бар етістіктің шақтарын аудару барысында қолданылады. Дегенмен, екі тілде олардың атқаратын қызметтері үйлеспей қалуы мүмкін. Мәселен, Ол қонақ үйге орналасады сөйлемін контексттің қосымша уақытына сәйкес түрлі әдіспен беруге болады: She will stay at a hotel (келу уақыты немесе басқа жағдайлар маңызды емес, деректің өзі берілгенде), She will be staying at a hotel (нақты уақыт контекстке байланысты) немесе She is staying at a hotel (ниет немесе келісім контекстке байланысты). Соңғы форма, шындығында қазақ тіліндегі форманың тура баламасы бола алмайды, тек оны ниет немесе келісімді білдіру үшін функционалдық жағынан ауыстырады.
Грамматикалық формаларды функционалдық қайта құру грамматикалық айырмашылықтар, бастапқы және аударма тілдерінің лексико-семантикалық ерекшеліктері және тілдік дәстүрдің айырмашылықтарына сай жасалады. Бір ғана форма кейбір контексттерде толық немесе ішінара аударма арқылы берілсе, басқа контексттер дәстүрлі түрде тілде қолданылатын функционалдық ауыстыру арқылы аударылады. Мысалы, қазақ тіліндегі кешіріңіз формасы көптеген контексттер (уақытылы жауап қайтармағанымызға кешіріңіз, келеңсіздіктер үшін кешіріңіз, алаңдатқаным үшін кешіріңіз) мен жағдаяттарда (жеке қарым-қатынас, іскерлік хаттар, ресми қарым-қатынастар) бірдей қолданылады. Ағылшын тіліне аударуда бұл форманың толық - ішінара (excuse me, excuse his manner) және функционалдық (sorry for being late, we must apologise for the delayed answer, inconveniences) баламалары табылуы мүмкін.
Әдетте функционалдық ауыстыру берілген форманың контекстте немесе жағдаятта қолданылуына сәйкес морфологиялық өзгеріс мүмкіндіктеріне негізделуі мүмкін. Мысалы:
Presumably Egypt is the oldest highly advanced civilization and is often seen as a symbol for everything ancient and secret.
Білуімізше, Египет ескі жоғары дамыған өркениет болып табылады және әдетте барша ескі мен құпияның белгісі ретінде қарастырылады.
Ауызекі тілдік контекстте толық сәйкестік болуы мүмкін (мүмкін, болжам бойынша), бірақ бастапқы контекстте (ғылыми мақала) ол қазақ тілінде мәтіннің стилистикалық айтылуын өзгертіп жіберер еді. Бұл жердегі ашық түрдегі предикативті форма (білуімізше) қазақ тілінің дәстүріне сай ғылыми стильге келеді.
Кейбір жағдайларда осы сынды немесе басқа да сыртқы түрі сәйкес келетін грамматикалық формалар аудармада атқаратын қызметінің айырмашылығы мен айтылу дәстүріне байланысты күрделі қайта құруды талап етеді. Осындай тәсілдердің қатарына грамматикалық формаларды үйлестіру, өзгерту және антонимдік аударманы жатқызуға болады.
Үйлестіру, яғни әртүрлі грамматикалық формаларға жалпы грамматикалық қасиеттерді беру тәсілі ағылшын тілінің инфинитивті құрылымдарын аударуда қолданылады. Мәселен, әдеттегі немесе қайталанатын іс-әрекетті білдіретін инфинитив қазақ тілінде формасы өзгертіліп аударылады:
He glanced up just to see a stranger on the neighbouring roof.
Ол жоғары қарап, көрші үйдің шатырынан бейтаныс біреуді көрді.
When he passed a florist's he was very apt to drop in and order some roses for her.
Гүл сататын дүкеннің жанынан өтіп бара жатқанда, ол онда соғып және қызы үшін раушан гүлдеріне тапсырыс беріп шығуғабейім болды.
Аудармашылық өзгерту, немесе форманың морфологиялық атқаратын қызметін өзгерту әдетте хабардың элементтерінің нақтылық деңгейі немесе нақтылықтың стилистикалық жағынан сәйкес келмеуі жағдайында қолданылады. Мәселен, as long as I live тіркесі контекстке сай өмірімнің соңына дейін функционалдық баламасы арқылы немесе грамматикалық жағынан өзгерген өмірімде формасы арқылы берілуі мүмкін:
And, help me God, I'll never eat spinach again as long as I live.
Және мен, Құдай қаласа, өмірімде енді шпинат жемеймін.
I'll take care for her as long as I live.
Мен оған өмірімнің соңына дейін қамқор боламын.
Бірінші контекстте live етістігі өзінің салтанатты айтылуын сақтай отырып, мәтінге шпинат пен антты сәйкестендіре отырып ирониялық рең береді. Ал қазақ тілінде бұл стилистикалық жағынан келеңсіз болғандықтан өзгеріске ұшырайды. Екінші сөйлемдегі етістіктің қолданылуы қазақ тілі дәстүрінде анттық, сөз берушілік контекстке сай келеді. Сондықтан, бұл жерде толық аударманы қолданған жөн.
Бұл тәсілді қолдану бәрінен бұрын бастапқы сөздің морфологиялық өзгерісіне әкеледі. Зерттеулердің көрсетуінше, ағылшын тілінде предикативтік қатынасты жеткізуде басты орында етістіктік тәсілдің тұруы қазақ тілімен ұқсас келеді. Бірақ, кейде ол атаулы қайта құруды талап етуі мүмкін. Мәселен:
Ол фирмасын аса белгілі компаниялардың қатарына қосу үшін бар күшін салды.
He did his best to place his firm among the most notable companies.
Julia was paying no attention to what they said.
Джулия олардың айтқандарына мән бермеді.
Джулия олардың бос сөзіне көңіл аудармады.
Ағылшын тілінен немесе қазақ тілінен аударма жасау барысында ұзақ сөйлемді бөліктерге бөлу немесе жаңа ойды, тізбектелген іс-әрекеттерді өзгерту аудармашының шығармашылығына байланысты болады.
Мәселен:
Жаппай құндылықтарды жеке меншіктен кәмпескелеу жорықтары кезінде Петербургтың көптеген сарайлары өздерінің көркем өнер жинағынан айрылды.
1 - As a result of the campaigns of mass confiscations of artistic values from private collections, many palaces of St. Petersburg lost their arts collections.
2 - In the course of confiscating campaigns, many palaces of Petersburg lost their arts collections as private.
Аударманың бірінші нұсқасы грамматикалық формаларды сақтай отырып, ұзарған of - формасын құрып, логикалық құрылымы жағынан бұлыңғыр болып тұрса, ал екінші нұсқада өзгеріс арқылы логикалық жағынан бірізді және дұрыс құрылған сөйлемді құрастыруға мүмкіндік тудырады.
Антонимдік аударма аудармашыға грамматикалық форма лексикалық үйлесімділік ережелеріне қарама-қарсы болып, аударма мәтінін көркемдігінен айырған кезде аударма тілінде грамматикалық құрылымды дұрыс қалыптастыруда қолданылады:
He did not have much time at his disposal.
Оның уақыты аз қалды.
1.2 Nominative with the infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш
ретінде қолданылуы
Туынды етістіктің эпитеті ретіндегі инфинитив көп қолданылмайды.
Туынды етістік әрқашанда тіркес болып келеді. Ол әдетте ырықсыз етістегі баяндауыш етістіктен және етістіктің кей мағынасын білдіретін инфинитив немесе есімше формасынан тұрады. Бұл әдетте физикалық қабылдау, ой және сөйлеу белсенділігін білдіретін етістіктер және де каузативті етістіктер болып келеді.
Бұл айналым өзінің ықшамдылығының арқасында және де келтірілген мәлімет үшін жауапқа тартылу мүмкіндігінің арқасында газетті публицистикалық стильде кеңінен таралған.
Мысалы: Over a hundred people are believed to have been drawned during the rescued flood in Pakistan - Пакистанда жақында болған су тасқынынан жүзден аса адам көз жұмды деген мәлімет таралды.
Туынды етістіктің бірінші элементі ағылшын тілінің to be етістігі кейде анықтауыш айналым барысында түсіп қалады.
Мысалы: The boy believed to have been kidnapped came home after missing for two days - Ұрландыдепесептелгенбалаекікүнненке йінүйінеоралды.
Инфинитивтіңкөптегенфункцияларыарас ындаинфинитивтіңіс-әрекетжалғастыру шыпысықтауышфункциясынатапөткенжөн.
Бұл созылмалы немесе іс-әрекет жалғастырушы инфинитив деп аталады.
Бұл функциядағы инфинитив жалғасатын іс-әрекеттерді білдіретін сөйлемдерде қолданылады.
Мысалы: I woke up one morning to find myself famous - Мен тамаша бір таңда оянып, өзімнің танымал екендігімді анықтадым. Бұл аударманы дұрыс түсіну үшін ағылшын сөйлемінде бірқатар өзгерістерді енгізу қажет.
Мысалы: I woke up one morning and found that I was famous - Мен тамаша бір таңда оянып, өзімнің танымал екендігімді анықтадым.
Бұл функциядағы инфинитивті қарастырмас бұрын атауына назар аударайық. Адьектив сөзі ағылшын тілінің adjective - сын есім деген мағынаны білдіреді. Сондықтан бұл құрылымды сын есімді құрылымдардағы инфинитив деп атауға болады. Бұл құрылымдағы инфинитив өздік және ырықсыз етістерде қолданылады.
Ағылшын тілінде өздік етіс active voice, ал ырықсыз етіс passive voice деп аталады. Мұндай құрылымдағы инфинитив көбіне қажеттілік деген мағынаны береді. Мысалы: New zoo for children at Victoria Park London to be opened in 1966 is proposed by the Greater London Council's Park Comitee - Үлкен Лондонның муниципалитетіндегі саябақ комитеті 1966 жылы ашылуға тиісті Виктория паркінде балаларға арналған жаңа хайуанаттар бағын құруға ұсыныс жасады.
Дәл осы сөйлемді басқаша етіп аударуға болады.
Мысалы: New zoo for children at Victoria Park London to be opened in 1966 is proposed by the Greater London Council's Park Comitee - Үлкен Лондонның муниципалитетіндегі саябақ комитеті 1966 жылы Виктроия саябағында балаларға арналған жаңа хайуанаттар бағын ашуды ұсынды.
Бұл сөйлемнен біз инфинитивтің адьективті немесе сын есімді құрылымында кейбір жағдайда модальдік мағынадан ауытқитынын көреміз. Сөйлем мүшелерінің алмасуы:
1 ереже:Қазақ тіліндегі әр сөйлемді ағылшынға аударудың алдында ондағы тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін тауып, олардың орналасу тәртібін анықтау.
Мысалы: Қазіргі кезде колледж және басқа курстар көптеген жастарға, қабілетті студенттерге жақсы іскерлік инвитициясы болып табылады - баяндапуыш тобы, көптеген жастарға қабілетті студенттерге - толықтауыш тобы, қазіргі кезде пысықтауыш көптеген қабілетті басқа жақсы іскерлік - анықтауыш тобы.
Сөз тәртібі: пысықтауыш+бастауыш+толықтауыш+баян дауыш.
Ағылшынтілінеаударсақ: At present a college or other twining programs are good business investments for many bright, young students. Word order: adverb + subject +predicate + object.
2 ереже: Егерқазақтіліндежайсөйлеміндебастау ышжасырынкелгенжағдайдабірақолалдың ғысөйлемдеайтылыпкетсе, оныағылшынғааудараркездеағылшынтілі ндеқазақтілініңмағынасынасәйкесбаст ауыштыалумызқажет.
Мысалы: Филипп Ройл 1936 жылдың 26 қыркүйекте Бирмингемде дүниеге келді. Елуінші жылдарда әскере болып сонда қызмет жасап, орыс тілін сол жақта үйренді. - Philip Roil was born on the 26 th of September 1936. In the fifties he served his obligatory two years in army. It was there that he started to study Russian.
3 ереже:егерқазақтілініңқұрмалассөйле міндебаяндауышбастауыштыңалдындатұр сааудармакезіндебастауышбаяндауышты ңалдынашығыпкетеді.
Мысалы 1998 жылы Ақтөбе облысынан әкеткен мұнайдың көлемі - 2,57 млн т - In 1998, 2.57 million tons of oil were exported from Aktobe oblast.
4 ереже:Қазақ тілінде сөйлемде жанама толықтауыш келсе, ағылшын тілінде ол жанама бастауышқа айналады.
Мысалы:құрылысалаңындаорыналғанапат нәтижесіндесегізадамқазатапты. - industrial accidents at this construction site have killed eight people.
5 ереже:Қазақтіліндегімекеннегіз, себеп-салдарпысықтауышыағалшынтілін детолықтауышболыпкейжағдайдабастауы штыңқызметінатақарады.
Мысалы: Соңғыжылдарыбіздіңобылысымыздакішім екендерқарқындыдамуда. - Last years saw a rapid developmend of small business in our blast.
Күрделітолықтауышаудармабарысындаке ңіненқолданылады. Олдабіртілденекіншітілгеаударукезін деқолданылатынграмматикалықөзгертуд іңтүріболыптабылады.
Күрделітолықтауыш инфинитивті және есімше құрылымдрын аудару тәсілі ретінде қолданылады.
Егер инфинитив сезі іс әрекетін білдіретін етістіктерден кейін тұрса, онда ол күрделі толықтауыштың бір бөлігі ретінде қазақ немесе орыс тілінің құрмалас сөйлемінің қосымша түрінде аударылады, яғни құрамында күрделі толықтауышы бар ағылшын тілінің жай сөйлемі қазақ немесе орыс тіліне аударғанда сабақтас құрмалас сөйлемге айналады.
Мысалы: I saw him pass the paper to the secretary - Меніңкөргенімолхатшығақұжаттардыбер гені. We expect the government to provide assistance to the needy population - Біздіңүтіттеніпотырғанымыз, үкіметтіңбалаларыкөпотбасыларғакөмс екберетіні.
To be - инфинитиві аударма кезінде түсіп қалады, өйткені орыс тілінде көмекші етістік жоқ. Мұндай кезде орыс тіліндегі сөйлемде жай сөйлем болады.
Мысалы: We expect the government to provide assistance to the needy population - Біз бұл шешімді ең жақсы деп санадық.
Есімше инфинитив сияқты күрделі толықтауыштың құрамына ене алады.
Мұндай грамматикалық құрамында есімше баяндауыш болып аударалыды.
Мысалы: The people watched the firemen climbing the tallest tower in the city - Халық өртке қарсы қызмет адамдарының қаладағы ең ұзын мұнараның басына шығып бара жатқандарын байқап тұрды.
Салыстыру үшін инфинивті айналымы бар сөйлемді аудрайық: The people watched the firemen climbing the tallest tower in the city - Халық өртке қарсы қызмет адамдарының қаладағы ең ұзын мұнараның басына шығып бара жатқандарына қарады.
Complex Object - тің аударылатын қиын кезі. There seems to be at least two scenarios of the government's actions - үкімет іс әрекеттерінің ең аз дегенде екі сценарилері бар деген болжам бар.
Complex Subject - айнымалы инфинитив атау септігімен бірге қолданғанда пайдаланады.
Бұл айналым қолданған кезде инфинитив күрделі баяндауыштың бөлігі болып, активті және пассивті формадағы етістіктерден кейін тұрады.
Мысалы: They are known to have won - Олардыңжеңіскежеткендерімәлім. Their team seems to have won - Олардыңтобыжеңскежеткенсекілді.
Инфинитивтің формасына қарай аударма кезінде баяндауыш аяқталған жәнее аяқталмаған іс әрекет білдіре отырып осы өткен және келер шақтарда тұра алады.
Мысалы: He seemed to be sleeping - Ол ұйықтап жатқан сияқты болды, He is said to have made a good report - Ол жақсы баяндама жасады деген сыбыс бар, They are known to have been working on this issue for a year - Олардың бұл жұмыс төңірегінде жұмыс жасап жүргендеріне бір жыл болғандығы баршаға мәлім.
Аудармашының басты біліктілігі - оның бастапқы мәтінді әртүрлі тәсілдер арқылы сөйлем мүшелеріне талдай білуі.
Жас аудармашылардың көп таралған қатесіне сөзбе сөз аударма жасауы, яғни бастапқы мәтінді біркелкі сөйлем мүшелеріне немесе айтылымдарды бөлек сөздерге талдауы, оларға аударма тілінде баламалар іздеп, сол арқылы аударма мәтінін құруы жатады. Бұл қатенің мәні - аудармаға жататын сөз бірліктерінің орнына аудармашы тілдік бірліктерді қоюында және әртүрлі тілдегі сөз бірліктерінің тілдік құрамы үйлеспей қалуы да мүмкін екендігін елемеуі. Аударманың бірліктерін нақты анықтау - аударманың дұрыс болуының басты шарттарының бірі. Аударма бірліктері ұғымының мәні мен мағынасы туралы ғалымдардың пікірлері әр қилы. Осы салада зерттеу жұмыстарын жүргізген Л.С.Бархударов және В.Н.Комиссаровтың берген анықтамасы мынадай: Аударманың бірліктері деп біз бастапқы мәтіндегі бірліктердің аударма мәтінінде ұқсастықтарын таба алатындай, бірақ құрамды бөліктері жеке дара аударма мәтінінде ерекшеленетін бірліктерді атаймыз.
Аударма бірліктерінің негізіне тек қана сөз емес, сонымен қатар тіл бірліктері де: фонемадан бастап фразадан тыс бірліктерге дейін кіреді. Аудармаға жататын бастапқы бірлікті дұрыс анықтаудағы басты шарт - сол не одан басқа бастапқы бірліктің мәтіндік қызметін анықтау болып табылады. Сөзбе сөз аударманың бұрыстығы осындай тілдік бірліктердің мәтіндік қызметін дұрыс анықтамағандықпен байланысты: ауызша немесе жазбаша түрдегі сөздік жағдаятқа түскен сөз тілдік бірлік ретінде негізгі мәтіндегі өзге сөздермен жүйелі әрекеттерімен байланысты болады, яғни мәтінге, жағдаятқа шартты түрде тәуелді болады. Бұл тәуелділіктер, жоғарыда айтылғандай, жүйелі кейіпте болады және минимумнан (көршілес сөзден) максимумға (тұтастай мәтін немесе тіпті мәтіннен тыс байланысқа) дейін контекстік басшылықты құрайды.
Сөздің контекстік тәуелділік феномені мәтіннің сөздік құрамының кеңістіктік, уақыттық және себеп-салдарлық кейіпін анықтайды, және де әртүрлі тілдерде бұл тәуелділіктердің берілуі әрқилы болады. Шын мәнінде, аудармашы бөлек сөздермен бірге бастапқы мәтінге сәйкес сөз аралық жүйелі тәуелділікпен кезігеді. Жаңа бастаушы аудармашының жіберетін қатесінің бірі - жеке тәуелділіктер және тұтас тәуелділік жүйесін анықтап бағалай алмауы.
Мәселен, Ол Алматыда тұрады деген хабарлама тілдік құрамы жағынан ағылшын тіліндегі She lives in Almaty фразасымен сәйкес келсе, ал Ол Астория қонақ үйінде тұрады деген хабарлама She is staying at the Astoria деген лексико-грамматикалық жинаққа өзгереді. Екінші мысалдағы қазақ тілінен ағылшын тіліне сөзбе сөз аударма жасау негізінен хабарламаны бұрмалайды, өйткені бұл жағдайда аударманың бірлігін жекелеген сөздер деңгейінде емес, тұтас сөз тіркесі деңгейдегі кеңістіктік, уақыттық, себеп-салдарлық нақты тәуелділіктерге негізделген сөз тіркестері деңгейінде анықтау қажет болады.
Қазақ тілінде тұрады сөзі жергілікті орында тұру не қонақ үйде тұру сынды сөз тіркестерінің құрамына кіргенімен, яғни кеңістіктік, уақыттық жағынан кең қолданысқа ие болса, ағылшын тілінде бұл хабарламалар әртүрлі тілдік бірліктерді талап етеді. Бірінші жағдайдағы мәтін уақытты нақтылауды қажет етпейтін кеңістіктік тәуелділікке негізделген белгілі бір жергілікті орында тұрақты тұру сөз тіркесін білдіріп, ағылшын тіліндегі to live сөзіне сай болады.
Нақты уақыттық тәуелділіктің болмауы аудармада to live жәй уақыттық түрмен қанағаттандырса, екінші мысалдағы мәтін арнайы мекемеде тұру нақты кеңістіктік тәуелділік және уақытша тұру нақты уақыттық тәуелділікті тудырып, ағылшын тілінде өзгеше сөзді қолдану мен уақыттық түрді нақтылауды талап етеді. Жас аудармашының жіберетін қателерінің бірі - бастапқы тәуелділіктерді дұрыс бағалай алмауының нәтижесінде She lives in the Astoria деп аударып, шынайы мәнін өзгертіп, Ол әрдайым Асторияда тұрады деп аудару арқылы жағдаятқа сай аударма жасай алмауы.
Егерде бастапқы мәтінді бағалаудағы басты контекстік тәуелділіктердің түрлерін қарастыратын болсақ, онда олардың қатарына ең алдымен не? қайда? қашан? қалай? сұрақтарына жауаптарды жатқызу керек. Тәуелділіктердің басқа тобы қалай айтылды? (тема) және не айтылды? (рема) деген сұрақтарға жауаптардан тұрады.
Белгілердің бірізділігіне сәйкес аударма жасау - осы тәуелділіктердің тобын бағалауда жіберілетін қате.
Мұндай жағдайларда үйлесімділікті дұрыс құрудың өзі жеткіліксіз болады, өйткені аудармаға жататын бірлік жоғары деңгейдегі синтаксистік құрылым - ағылшын және қазақ тілінде әдетте қызметі, тәсілдері сәйкес келе бермейтін, маңызды сөйлем мүшелеріне талдау аспектісіндегі сөйлем болуы қажет.
Мәселен, ағылшын тіліндегі A few students of our university were reported to take part in the ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Аударманың грамматикалыққиыншылықтары
1.1 Сөйлемдіталдау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлем түрлері ... ... .5
1.2 Nominative with the Infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш ретінде қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9 1.3 Сабақтас құрмалас сөйлемдердің екі тілдегі айырмашылықтары және оларды қолдану заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ. Аударманың грамматикалық ҚАТЕЛІКТЕРІ
2.1 Сөз таптарының орын басуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Ағылшын есімшесінің аударылу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Герундий мен герундиялық айналымдардың аударылу жолдары ... ... ... .19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .25
Кіріспе
Мекемелерде жалпы қоғамда орын алатын аударма ісінің грамматикалық қателіктерін іздестіру.Шет тілінен қазақ тіліне аударма жасаудың грамматикалық заңдылықтарымен танысу.Өзге компаниялардың Қазақстан жерінде өндіріспен айналысуы,шет ел мемлекеттерімен еркін байланыс немесе басқа да жағдайлар аударма ісінің кең қанат жаюына ықпал етті.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ірі державалармен қарым-қатынас жасау үшін сенімді аудармашылар керек болды.Аударма ісінің түп-төркіні қазақ жерінде одан ертеде басталды.Бірақ ағылшын тілінен аударма жасау біздің мүддемізге керек-ақ дүние.Бұл жағдайларда бізге керегі жақсы маман,сонымен бірге білікті ұстаздар.
Жазба мәдениетті қалыптастыруда кез келген тілдің грамматикалық ерекшеліктерін білуіміз шарт.Біздің қарастырғалы отырғанымыз аудармадағы синтаксистің және морфологияның ерекшеліктері.
Қазіргі қазақ тілі аударма тілге айналып бара жатыр.Себебі, аудармашылардың көбі өздеріндегі сөздік қордан гөрі сөздіктегі дайын тұрған сөзді пайдалана салады. Содан барып, стандартты аудару пайда болады.Жүйелі сөйлем құрауда аудармашылар көп қиындықтарға тап болып жатады.Ол грамматикалық қателіктердің салдарынан болады.
Сөйлем құрау үшін грамматикалық нормаларды білу шарт.
Қазіргі аудармашылар шет елден оқып келіп жатқанымен сөйлемді аударуға келгенде ақсайтыны шындық.Аударма сөздікпен ғана шектелмейді,аудармашыға сапалы аударма жасау үшін бар жанымен ойын қосып еңбек етуге тура келеді.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша сапалы аударма жасау үшін аудармаға сөздік сөзінен басқа шамамен 10000-дай жеке сөздік қор керек екен.Ал сапалы аударма жасау үшін морфологиялық,синтаксистік қателермен жұмыс жасауды үйрену бірінші кезекте.
Ағылшын тілінен аударма барысында өз ана тілімізден ағылшын тіліндегі сөзге мағынасы жағынан жақын болатын сөзді тауып алуымыз керек.
Аударма теориясында мұндай сөз лексикалық немесе сөздік сәйкестік деп аталады. Лексикалық немесе сөздік сәйкестікті дұрыс қолдану үшін сөздер арасындағы мағыналық байланыстардың келесі түрлерін айыра білуіміз керек:
1. Ағылшын және орыс тілдеріндегі сөз мағынасы бір біріне толықтай сәйкес келеді. Контекстен тыс, ағылшын тіліндегі сөз мағынасы бірдей баламамен (эквивалентпен) беріледі.Ондай сөздерге жалқы есімдер, сын есімдер, жер - су аттары, күн, апта, ай атаулары, ғылыми және техникалық терминдер ижатады.
Мысалы: Canada, twelve, Tuesday, inflation, т.б.
2. Егерде ағылшын тіліндегі сөз ана тіліміздегі бірнеше сөздерге сәйкес келсеб онда біз нұсқалық (варианттық) сәйкестікпен кезігеміз. Бұл сөздер арасындағы мағыналық қатынастардың ең көп тараған түрі. Керекті нұсқаны таңдау өте қиын, сондықтан аудармашы контекст рөлін, яғни берілген сөздің қандай аймақта кездесіп тұрғанын ескеруі керек.
Мысалы, ағылшын тіліндегі variability сөзіне орыс тіліндегі изменчивость (өзгеріс), вариативность (түрлілік), неустойчивость (тұрақсыздық). Мысалы:
Variability of temper - көңіл ө күйдің өзгеруі
Data variability - мәлімет түрлілігі
Variability of prices - баға тұрақсыздығы
3. Ағылшын - орыс сөздіктерінде сөздердің бірнеше мағыналары бар, тіпті дұрыс таңдалған мағынаның өзі де аударма барысында мағынаны беруде қиындықтар туғызады.
Мысалы: I am happy to be involved in this project cөйлеміндегі involve сөзінің 7 мағынасынан ішінде тек ғана вовлекать (қызықтыру, тарту) сөзі сәйкес келеді. Егер оны мен мына жобаға тартылғаныма қуаныштымын деп аударсақ қате болар еді.
Сондықтан да мағынаны толық беру үшін оны былай аударған жөн болар:
-Мен бұл жобаға қатысқаныма қуаныштымын.
Ағылшын тіліндегі сөздердің көбісі көпмағыналы және де мұндай сөздерге орыс тілінде бірнеше мағыналарға сәйкес келуі мүмкін, бірақ мағыналар бір-бірінен ерекшеленеді.
Көпмағыналы сөздерді аудару үшін ең алдымен керекті мағынаны табу керек содан кейін сол мағына барысында берілген контексте сәйкес нұсқалық сәйкестікті іздеу керек.
Сөздіктерде rate сөзінің 14 мағынасы бар. Әр мағынасында бірнеше нұсқалық сәйкестіктер бар , ал олардың өздері де нақты нұсқаларға бөлінеді.
Мысалы: қойылым, тариф, баға, бағам. Арнайы мәтіндерді аудару үшін арнайы сөздіктерді қолдану керек. Кері аудармада орыс тіліндегі сөздердің ағылшын тілінде бірнеше сәйкестіктері бар. Мысалы: Open - ашу (кітапты, терезені).
БӨЛІМ І. Аударманың грамматикалық қиыншылықтары. Синтаксис
1.1 Сөйлемді талдау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлемтүрлері
Cөйлем талдаудың танымал жолы сөйлем мүшелері арқылы жүзеге асады.Ал сөйлем мүшелерін зерттейтін ғылым синтаксис деп аталады. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде 5 сөйлем мүшелері бар. Оның 2-еуі тұрлаулы, 3-еуі тұрлаусыз мүшелер. Егер сөйлем тек тұрлаулы мүшелерден тұрса, ол сөйлем грамматикалық негізде құрылған деп аталады.
Тұрлаулымүшелер-Main parts
Бастауыш- кім? не?Subject- who? What? Баяндауыш-неістеді? Predicate- what to do?
Тұрлаусызмүшелер-Secondary parts
Толықтауыш-септіксұрақтары Object- what?
Анықтауыш-қандай? Attribute- what kind of?
Пысықтауыш-қалай, қайда? Adverbial modifier
Пысықтауыш-Adverbial modifier
Мекен пысықтауыш (Adverbial Modifier of Place)
Себеп пысықтауыш (AdverbialModifier of Cause)
Мақсат пысықтауыш (Adverbial Modifier of Purpose)
Мезгіл пысықтауыш (Adverbial Modifier of Time)
Амал пысықтауыш (Adverbial Modifier of Manner)
Дәреже пысықтауыш (Adverbial Modifier of Degree or Measure)
Мысалы: He bought a book- Олкітаптысатыпалды.A customer came in. We work at the bank. We handled payment instructions. They sent us some bills. Richard is junior accountant. We had to sign the contract last week.
Ағылшын тіліндегі пассивтік құрылым үлкен жүйелілікті көрсетеді. Жанама толықтауыш пассивтік құрылымның сақтаушысы бола алады.
Ол септік жалғауларының жойылуының және бірнеше есімдіктер мен жалпы зат есім топтарының арасында формальді айырмашылықтың болмауының қорытындысы болып табылады.
Мысалы: Mr. Winkle stooping forward with his body half doubled up,was being assisted over the ice by Mr. Weller.
Бұл мысалда to assist баяндауышы жанама толықтауыш болып тұр.
Уинкл мырза Уиллер мырзаның көмегімен жартылай еңкейіп, мұз үстімен жүріп өтті.
Аудармада пассивтік құрылымның сақталуы үшін лексикалық трансформацияларға көз жүгірту керек:
In fact, being with here tonight was really an adventure, and somehow quite a wonderful adventure. But being an English adventure it was liable to be rained upon and at this very moment down the rain came.
Шынымен де бүгінгі кеште олармен қауышу тамаша оқиға болды. Мұның барлығы Англияда орын алған алғандықтан әдеттегідей жаңбыр болу керек еді және жаңбыр сол мезетте құйып кетті.
Бұл жағдайда пассивтік форма белсенді түрде аударылып тұр.
Кейбір ағылшын етістіктері ауыспалы немесе тура түрде қолданылады.
Мысалы, to flight етістігінің аудармасын пассивтік формада беру өте қиын. Original samples of Paris clothing have been flown to London to illustrate lectures to the fashion industry.
Ағылшын сән үлгілерінің өкілдеріне дәріс барысында көрсетілу үшін Париж әтірлерінің үлгілері Лондонға ұшақпен жеткізілді.
Бұл мысал конверсия жолымен аударылған. Сөз құрудың бұл амалының өз баламасы жоқ, сондықтан етістің нақтылығын сақтап қалу үшін қосымша сөздер қосу керек:
He was pitch forked into the post of Ministry of Health.
Оны күтпеген жерден Денсаулық сақтау министрінің орнына тағайындалды. Пассивтік форма фразеологиялық тіркестерде қолданылады.
Сөйлемдерде олардың лексикалық, грамматикалық өзгертілуі, орын басуы талап етіледі. Біз пассивтік құрылымды қазақ тілінде ырықсыз етістегі етістіктен жасалатын құрылымдар деп атаймыз.
Бұл құрылымдар ағылшын тілінде көп таралған. Ол мынаған байланысты: ағылшын тіліндегі сөйлемнің бастауышы ырықты етістегі құрылымдардың тура толықтауышы ғана емес, көмектес септігі арқылы жасалуы мүмкін.
Ырықсыз етістегі құрылымдардың тура толықтауышы пассивтік құрылымның көрінісі болады:
He was sent an invitation by the board- Оған кеңеспен шақыру жіберілді. Ағылшын тіліндегі пассивтік құрылымдардың шығу тегі субъект емес, іс- әрекет объектісі белгілі болғанда ғана қолданылады.
No conclusion was arrived-Ешқандайқорытындышықпады. He is considered a good engineer-Олжақсыинженерболыпесептел еді.
Анықталған іс- әрекет кімге бағытталғаны белгілі болғанда пассивтік құрылым жүзеге асады.
Мысалы: The importance of new measure taken by the Government сөйлеміндеырықсызетістегібаяндауышт ыкөреаламыз.Көпшетүрдіңүшіншіжағынд аетістікқұрылымдарыпассивтікқұрылым дарарқылыберіледі.
Мысалы: керек, қажет т.б есімшелерімен жасалады және контекст мағынасына байланысты аударылады.
Мысалы: Бұлкемшіліктердіжоюкерек- These shortcomings must be eliminated. Орыстіліндеегербастауышнемесебаянда уышырықсызетістежасалғанкезде, олырықсызетісарқылыжасалады. Блоымсызмағынадақолданылып, инфинитивтентұратынетістіктепайдабо лады:
Дауыстарестілмейді- No voices to be heard. Қазақтіліндеырықсызетісағылшынтілін дедеырықсызетістежасалады.
Мысалы: Хатқақолқойылғанжоқ- The letter has not been signed yet.
Сөйлемді аударудың 2жолы бар:жазбаша аударма және ауызша аударма.
Грамматикалық қиыншылықтар ауызша аудармаға қарағанда жазбаша аудармада жиі болады. Себебі ауызекі сөйлеу стиліне қарағанда жазба мәдениеті сауаттылықты талап етеді.Сондықтан аударма деген ұғымның мағынасын ашып зерттеу жұмысына қадам бассам деймін.
Жазбаша аударма тәжірибесі пәні жазбаша аударманың технологиясын, түрлерін ерекшеліктерін зерттейді. Пәннің басқа пәндер секілді аудармашыны дайындауда маңызы орасан зор. Оның өзіндік мақсаты, міндеті, және талаптары бар.
Аударма дегеніміз - белгілі бір халықтың немесе мәтіннің түпнұсқа тілінен аударма тіліне ауысуы.
Осыанықтама бойынша дәлме-дәл аударма көбінесе мүмкін емес болады.
Өйткені, екі тіл тек өздерінің тек грамматикалық жағынан емес, сонымен қатар мәдени ерекшеліктері және сөздердің көлемі жағынан әртүрлі болып келеді. Ал осының барлығы аударма әдісіне және оның нәтижесіне әсер етеді.
Мысалы іскерлік хатты ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда Dear Sir деген бастаманы Құрметті Сэр немесе Құрметті Мырза деп аудару дұрыс болмайды. Мұны біз Қадірлі директор немесе Қадірлі басшы болып аударылады.
Сол сияқты қазақ тілінен ағылшын тіліне аударғанда Аса құрметті Шредер мырза сөз тіркесін Deeply respected Mr. Shroeder деп аударған дұрыс болмайды. Өйткені мұндай сөз тіркестерді аударғанда ағылшын тілінің қалыптасқан дәстүрі бар, яғни ол Dear Sir немесе Dear Mr. Shroeder деп аударылады.
Осы мысалдар аударманың коммуникативті іс-әрекетін дәледейді, яғни аудармашы жұмыс жасап отырған екі тілдің мәдениетінен хабардар болуы қажет.
Әрбір аудармашы аударманың ауызша және жазбаша түрлерімен жұмыс жасай алуы тиіс. Ол үшін аудармашы осы екі аударма түрлерінің негізін және айырмашылықтарын білуі қажет.
Ауызша аударманың ең басты талабы - шапшаңдылық және дәлділік. Аудармашы аударманы неғұрлым тез берсе, соғұрлым оның нәтижесі жемісті болады.
Ауызша аудармашының бойында ораторлық өнер болуы қажет.
Ал жазбаша аудармада ондай қатаң тәртіп жоқ. Өйткені жазбаша аудармада әрбіраудармашы ойланып, мәтінді бірнеше рет оқып шығып аударманың әдісін әбден анықтап барып аударуы мүмкін, себебі жазбаша мәтіндер әр түрлі стильде болады.
Сонымен қатар жазбаша аударма тәжірибесі пәні аударманың грамматикалық және лексикалық аспектілерін қарастырады.
Аударма жағынан алып қарағанда ағылшын тілі мен қазақ тілінің грамматикалық құрылымдарының айырмашылықтары аударма мәселелерінің екі категориясымен беріледі: тілдік бірліктердің грамматикалық қасиеттерінің ұқсастығы жағдайындағы аударма мәселелері және бастапқы және аударма тілдеріндегі тілдік бірліктердің грамматикалық қасиеттерінің әртүрлілігі жағдайындағы аударма мәселелері. Сонымен бірге, ерекше қиындықтар дара грамматикалық бірліктер (сөз формалары негізіндегі морфологиялық қайта құру) мен біріккен грамматикалық бірліктерді (сөз тіркесі, сөйлем және фразадан тыс бірліктер негізіндегі синтаксистік қайта құру) қайта құрумен байланысты болады.
Тілдік бірліктердің грамматикалық қасиеттері бірқатар тілдік құбылыстардан: сөз, сөз тіркестері, сөйлем формалары, элементтердің орын тәртібі, формалардың грамматикалық мағыналары, форма мен мағынаның контексттік атқаратын қызметтерінен тұрады. Аударылатын белгілі бір тілдік бірліктің ақпараттық маңыздылығын қарастырғанда, біз тек сөз және сөз тіркестерінің лексико-семантикалық мағыналарын ғана емес, сонымен бірге олардың аударма мәліметінің жеткізілу мөлшеріне біршама әсер ететін грамматикалық қасиеттеріне де ден қоямыз.
Ағылшын тілі мен қазақ тілінің грамматикалық қасиеттерінде ұқсастықтары (сын есімнің шырайлары, етістіктің шақтары, сөздердің орын тәртібінің функционалдық маңыздылығы, т.б.) мен айырмашылықтары (ағылшын тіліндегі артикль, қазақ тіліндегі септіктер, ағылшын тіліндегі герундий,қазақ тіліндегі көсемше, т.б) бар.
Сонымен қатар, грамматикалық формалар, олардың атқаратын қызметтері мен мағыналары арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтардың толық немесе толық емес болатындығын естен шығармаған жөн. Осыған сәйкес толық аударма немесе толық емес аударманың әртүрлі нұсқаларын жасауға болады. Шын мәнінде толық теңестіруге келмейтін айырмашылықтар толық ұқсастық сынды аз кездеседі. Сондықтан, ең басты аудармашының кезігетін мәселесі - біріншіден, теңестіруді қажет ететін деңгей, екіншіден, грамматикалық формаларды аудару барысындағы теңестіру сипаты.
Осы мәселені шешудің басты амалы әдетте бастапқы контекст болғанымен, кейде белгілі бір мәтін түрін грамматикалық безендіру салты сияқты әсерлерді де есепке алу керек. Мысалы, грамматикалық формалар мен құрылымдарды бір үлгіге салу талаптары, белгілі бір грамматикалық формалардың стилистикалық бекітілуі, мәтіндегі хабардың нақты не нақты айтылмауы арасындағы дәстүрлі қатынас және тағы басқалары. Осыған сәйкес, дәстүрлі түрде ағылшын мәтінінде тәуелділік есімдіктері зат есімді анықтаушы ретінде нақты түсіндірілсе, қазақ тілінде оны қолдану кейде хабардың көлемін ұлғайтып жібереді. Мәселен, He raised his hands - Ол қолдарын көтерді (Ол өзінің қолдарын көтерді формасы көптеп кездескендігімен аудармада мәнерлілік үшін түсіп қалуы мүмкін). Осыдан келе мұндай мысалдарда ішінара немесе нөлдік аударма қолданылғаны дұрыс.
Ең басты мәселені жалпы қарастыру морфологиялық жағынан ұқсас грамматикалық формаларды аударуда толық аудармамен бірге басқа да жағдайларды қарастыруға көмектеседі. Жоғарыда айтылған нөлдік аударманы қолдану формалардың ұқсастығы негізінде дәстүрлі-функционалдық сәйкессіздік жағдайында нәтижелі келеді. Жоғарыда келтірілген мысалдардан басқа есімдік түрлерінің сәйкессіздігі жағдайында нөлдік аударманы қолдану туралы айтуға болады. Мәселен:
they say - дейді, деп айтады
you see - түсінесің бе
before one can say a word - аузыңды ашып та үлгермейсің
say it - айт.
Есімдіктерді аударудағы басқа тәсіл - ішінара аударма, яғни толық форманы емес, ішінара қызметіне сай келетін форманы қолдану. Мәселен, қазақ тіліндегі өздік есімдіктің өзіндік есімдік формасы болуы мүмкін. Осыған байланысты, толық не ішінара аударма қолданылады.
He could not break himself out of his habit of flushing.
Ол өз әдеті қызарудан арыла алмады.
He pulled himself together quickly.
Ол өз - өзін тез қолға алды.
Аудармашылар көбінесе функционалдық сәйкестік (функционалдық ауыстыру) тәсілін пайдаланады. Әсіресе, екі тілде де тура сәйкестігі бар етістіктің шақтарын аудару барысында қолданылады. Дегенмен, екі тілде олардың атқаратын қызметтері үйлеспей қалуы мүмкін. Мәселен, Ол қонақ үйге орналасады сөйлемін контексттің қосымша уақытына сәйкес түрлі әдіспен беруге болады: She will stay at a hotel (келу уақыты немесе басқа жағдайлар маңызды емес, деректің өзі берілгенде), She will be staying at a hotel (нақты уақыт контекстке байланысты) немесе She is staying at a hotel (ниет немесе келісім контекстке байланысты). Соңғы форма, шындығында қазақ тіліндегі форманың тура баламасы бола алмайды, тек оны ниет немесе келісімді білдіру үшін функционалдық жағынан ауыстырады.
Грамматикалық формаларды функционалдық қайта құру грамматикалық айырмашылықтар, бастапқы және аударма тілдерінің лексико-семантикалық ерекшеліктері және тілдік дәстүрдің айырмашылықтарына сай жасалады. Бір ғана форма кейбір контексттерде толық немесе ішінара аударма арқылы берілсе, басқа контексттер дәстүрлі түрде тілде қолданылатын функционалдық ауыстыру арқылы аударылады. Мысалы, қазақ тіліндегі кешіріңіз формасы көптеген контексттер (уақытылы жауап қайтармағанымызға кешіріңіз, келеңсіздіктер үшін кешіріңіз, алаңдатқаным үшін кешіріңіз) мен жағдаяттарда (жеке қарым-қатынас, іскерлік хаттар, ресми қарым-қатынастар) бірдей қолданылады. Ағылшын тіліне аударуда бұл форманың толық - ішінара (excuse me, excuse his manner) және функционалдық (sorry for being late, we must apologise for the delayed answer, inconveniences) баламалары табылуы мүмкін.
Әдетте функционалдық ауыстыру берілген форманың контекстте немесе жағдаятта қолданылуына сәйкес морфологиялық өзгеріс мүмкіндіктеріне негізделуі мүмкін. Мысалы:
Presumably Egypt is the oldest highly advanced civilization and is often seen as a symbol for everything ancient and secret.
Білуімізше, Египет ескі жоғары дамыған өркениет болып табылады және әдетте барша ескі мен құпияның белгісі ретінде қарастырылады.
Ауызекі тілдік контекстте толық сәйкестік болуы мүмкін (мүмкін, болжам бойынша), бірақ бастапқы контекстте (ғылыми мақала) ол қазақ тілінде мәтіннің стилистикалық айтылуын өзгертіп жіберер еді. Бұл жердегі ашық түрдегі предикативті форма (білуімізше) қазақ тілінің дәстүріне сай ғылыми стильге келеді.
Кейбір жағдайларда осы сынды немесе басқа да сыртқы түрі сәйкес келетін грамматикалық формалар аудармада атқаратын қызметінің айырмашылығы мен айтылу дәстүріне байланысты күрделі қайта құруды талап етеді. Осындай тәсілдердің қатарына грамматикалық формаларды үйлестіру, өзгерту және антонимдік аударманы жатқызуға болады.
Үйлестіру, яғни әртүрлі грамматикалық формаларға жалпы грамматикалық қасиеттерді беру тәсілі ағылшын тілінің инфинитивті құрылымдарын аударуда қолданылады. Мәселен, әдеттегі немесе қайталанатын іс-әрекетті білдіретін инфинитив қазақ тілінде формасы өзгертіліп аударылады:
He glanced up just to see a stranger on the neighbouring roof.
Ол жоғары қарап, көрші үйдің шатырынан бейтаныс біреуді көрді.
When he passed a florist's he was very apt to drop in and order some roses for her.
Гүл сататын дүкеннің жанынан өтіп бара жатқанда, ол онда соғып және қызы үшін раушан гүлдеріне тапсырыс беріп шығуғабейім болды.
Аудармашылық өзгерту, немесе форманың морфологиялық атқаратын қызметін өзгерту әдетте хабардың элементтерінің нақтылық деңгейі немесе нақтылықтың стилистикалық жағынан сәйкес келмеуі жағдайында қолданылады. Мәселен, as long as I live тіркесі контекстке сай өмірімнің соңына дейін функционалдық баламасы арқылы немесе грамматикалық жағынан өзгерген өмірімде формасы арқылы берілуі мүмкін:
And, help me God, I'll never eat spinach again as long as I live.
Және мен, Құдай қаласа, өмірімде енді шпинат жемеймін.
I'll take care for her as long as I live.
Мен оған өмірімнің соңына дейін қамқор боламын.
Бірінші контекстте live етістігі өзінің салтанатты айтылуын сақтай отырып, мәтінге шпинат пен антты сәйкестендіре отырып ирониялық рең береді. Ал қазақ тілінде бұл стилистикалық жағынан келеңсіз болғандықтан өзгеріске ұшырайды. Екінші сөйлемдегі етістіктің қолданылуы қазақ тілі дәстүрінде анттық, сөз берушілік контекстке сай келеді. Сондықтан, бұл жерде толық аударманы қолданған жөн.
Бұл тәсілді қолдану бәрінен бұрын бастапқы сөздің морфологиялық өзгерісіне әкеледі. Зерттеулердің көрсетуінше, ағылшын тілінде предикативтік қатынасты жеткізуде басты орында етістіктік тәсілдің тұруы қазақ тілімен ұқсас келеді. Бірақ, кейде ол атаулы қайта құруды талап етуі мүмкін. Мәселен:
Ол фирмасын аса белгілі компаниялардың қатарына қосу үшін бар күшін салды.
He did his best to place his firm among the most notable companies.
Julia was paying no attention to what they said.
Джулия олардың айтқандарына мән бермеді.
Джулия олардың бос сөзіне көңіл аудармады.
Ағылшын тілінен немесе қазақ тілінен аударма жасау барысында ұзақ сөйлемді бөліктерге бөлу немесе жаңа ойды, тізбектелген іс-әрекеттерді өзгерту аудармашының шығармашылығына байланысты болады.
Мәселен:
Жаппай құндылықтарды жеке меншіктен кәмпескелеу жорықтары кезінде Петербургтың көптеген сарайлары өздерінің көркем өнер жинағынан айрылды.
1 - As a result of the campaigns of mass confiscations of artistic values from private collections, many palaces of St. Petersburg lost their arts collections.
2 - In the course of confiscating campaigns, many palaces of Petersburg lost their arts collections as private.
Аударманың бірінші нұсқасы грамматикалық формаларды сақтай отырып, ұзарған of - формасын құрып, логикалық құрылымы жағынан бұлыңғыр болып тұрса, ал екінші нұсқада өзгеріс арқылы логикалық жағынан бірізді және дұрыс құрылған сөйлемді құрастыруға мүмкіндік тудырады.
Антонимдік аударма аудармашыға грамматикалық форма лексикалық үйлесімділік ережелеріне қарама-қарсы болып, аударма мәтінін көркемдігінен айырған кезде аударма тілінде грамматикалық құрылымды дұрыс қалыптастыруда қолданылады:
He did not have much time at his disposal.
Оның уақыты аз қалды.
1.2 Nominative with the infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш
ретінде қолданылуы
Туынды етістіктің эпитеті ретіндегі инфинитив көп қолданылмайды.
Туынды етістік әрқашанда тіркес болып келеді. Ол әдетте ырықсыз етістегі баяндауыш етістіктен және етістіктің кей мағынасын білдіретін инфинитив немесе есімше формасынан тұрады. Бұл әдетте физикалық қабылдау, ой және сөйлеу белсенділігін білдіретін етістіктер және де каузативті етістіктер болып келеді.
Бұл айналым өзінің ықшамдылығының арқасында және де келтірілген мәлімет үшін жауапқа тартылу мүмкіндігінің арқасында газетті публицистикалық стильде кеңінен таралған.
Мысалы: Over a hundred people are believed to have been drawned during the rescued flood in Pakistan - Пакистанда жақында болған су тасқынынан жүзден аса адам көз жұмды деген мәлімет таралды.
Туынды етістіктің бірінші элементі ағылшын тілінің to be етістігі кейде анықтауыш айналым барысында түсіп қалады.
Мысалы: The boy believed to have been kidnapped came home after missing for two days - Ұрландыдепесептелгенбалаекікүнненке йінүйінеоралды.
Инфинитивтіңкөптегенфункцияларыарас ындаинфинитивтіңіс-әрекетжалғастыру шыпысықтауышфункциясынатапөткенжөн.
Бұл созылмалы немесе іс-әрекет жалғастырушы инфинитив деп аталады.
Бұл функциядағы инфинитив жалғасатын іс-әрекеттерді білдіретін сөйлемдерде қолданылады.
Мысалы: I woke up one morning to find myself famous - Мен тамаша бір таңда оянып, өзімнің танымал екендігімді анықтадым. Бұл аударманы дұрыс түсіну үшін ағылшын сөйлемінде бірқатар өзгерістерді енгізу қажет.
Мысалы: I woke up one morning and found that I was famous - Мен тамаша бір таңда оянып, өзімнің танымал екендігімді анықтадым.
Бұл функциядағы инфинитивті қарастырмас бұрын атауына назар аударайық. Адьектив сөзі ағылшын тілінің adjective - сын есім деген мағынаны білдіреді. Сондықтан бұл құрылымды сын есімді құрылымдардағы инфинитив деп атауға болады. Бұл құрылымдағы инфинитив өздік және ырықсыз етістерде қолданылады.
Ағылшын тілінде өздік етіс active voice, ал ырықсыз етіс passive voice деп аталады. Мұндай құрылымдағы инфинитив көбіне қажеттілік деген мағынаны береді. Мысалы: New zoo for children at Victoria Park London to be opened in 1966 is proposed by the Greater London Council's Park Comitee - Үлкен Лондонның муниципалитетіндегі саябақ комитеті 1966 жылы ашылуға тиісті Виктория паркінде балаларға арналған жаңа хайуанаттар бағын құруға ұсыныс жасады.
Дәл осы сөйлемді басқаша етіп аударуға болады.
Мысалы: New zoo for children at Victoria Park London to be opened in 1966 is proposed by the Greater London Council's Park Comitee - Үлкен Лондонның муниципалитетіндегі саябақ комитеті 1966 жылы Виктроия саябағында балаларға арналған жаңа хайуанаттар бағын ашуды ұсынды.
Бұл сөйлемнен біз инфинитивтің адьективті немесе сын есімді құрылымында кейбір жағдайда модальдік мағынадан ауытқитынын көреміз. Сөйлем мүшелерінің алмасуы:
1 ереже:Қазақ тіліндегі әр сөйлемді ағылшынға аударудың алдында ондағы тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін тауып, олардың орналасу тәртібін анықтау.
Мысалы: Қазіргі кезде колледж және басқа курстар көптеген жастарға, қабілетті студенттерге жақсы іскерлік инвитициясы болып табылады - баяндапуыш тобы, көптеген жастарға қабілетті студенттерге - толықтауыш тобы, қазіргі кезде пысықтауыш көптеген қабілетті басқа жақсы іскерлік - анықтауыш тобы.
Сөз тәртібі: пысықтауыш+бастауыш+толықтауыш+баян дауыш.
Ағылшынтілінеаударсақ: At present a college or other twining programs are good business investments for many bright, young students. Word order: adverb + subject +predicate + object.
2 ереже: Егерқазақтіліндежайсөйлеміндебастау ышжасырынкелгенжағдайдабірақолалдың ғысөйлемдеайтылыпкетсе, оныағылшынғааудараркездеағылшынтілі ндеқазақтілініңмағынасынасәйкесбаст ауыштыалумызқажет.
Мысалы: Филипп Ройл 1936 жылдың 26 қыркүйекте Бирмингемде дүниеге келді. Елуінші жылдарда әскере болып сонда қызмет жасап, орыс тілін сол жақта үйренді. - Philip Roil was born on the 26 th of September 1936. In the fifties he served his obligatory two years in army. It was there that he started to study Russian.
3 ереже:егерқазақтілініңқұрмалассөйле міндебаяндауышбастауыштыңалдындатұр сааудармакезіндебастауышбаяндауышты ңалдынашығыпкетеді.
Мысалы 1998 жылы Ақтөбе облысынан әкеткен мұнайдың көлемі - 2,57 млн т - In 1998, 2.57 million tons of oil were exported from Aktobe oblast.
4 ереже:Қазақ тілінде сөйлемде жанама толықтауыш келсе, ағылшын тілінде ол жанама бастауышқа айналады.
Мысалы:құрылысалаңындаорыналғанапат нәтижесіндесегізадамқазатапты. - industrial accidents at this construction site have killed eight people.
5 ереже:Қазақтіліндегімекеннегіз, себеп-салдарпысықтауышыағалшынтілін детолықтауышболыпкейжағдайдабастауы штыңқызметінатақарады.
Мысалы: Соңғыжылдарыбіздіңобылысымыздакішім екендерқарқындыдамуда. - Last years saw a rapid developmend of small business in our blast.
Күрделітолықтауышаудармабарысындаке ңіненқолданылады. Олдабіртілденекіншітілгеаударукезін деқолданылатынграмматикалықөзгертуд іңтүріболыптабылады.
Күрделітолықтауыш инфинитивті және есімше құрылымдрын аудару тәсілі ретінде қолданылады.
Егер инфинитив сезі іс әрекетін білдіретін етістіктерден кейін тұрса, онда ол күрделі толықтауыштың бір бөлігі ретінде қазақ немесе орыс тілінің құрмалас сөйлемінің қосымша түрінде аударылады, яғни құрамында күрделі толықтауышы бар ағылшын тілінің жай сөйлемі қазақ немесе орыс тіліне аударғанда сабақтас құрмалас сөйлемге айналады.
Мысалы: I saw him pass the paper to the secretary - Меніңкөргенімолхатшығақұжаттардыбер гені. We expect the government to provide assistance to the needy population - Біздіңүтіттеніпотырғанымыз, үкіметтіңбалаларыкөпотбасыларғакөмс екберетіні.
To be - инфинитиві аударма кезінде түсіп қалады, өйткені орыс тілінде көмекші етістік жоқ. Мұндай кезде орыс тіліндегі сөйлемде жай сөйлем болады.
Мысалы: We expect the government to provide assistance to the needy population - Біз бұл шешімді ең жақсы деп санадық.
Есімше инфинитив сияқты күрделі толықтауыштың құрамына ене алады.
Мұндай грамматикалық құрамында есімше баяндауыш болып аударалыды.
Мысалы: The people watched the firemen climbing the tallest tower in the city - Халық өртке қарсы қызмет адамдарының қаладағы ең ұзын мұнараның басына шығып бара жатқандарын байқап тұрды.
Салыстыру үшін инфинивті айналымы бар сөйлемді аудрайық: The people watched the firemen climbing the tallest tower in the city - Халық өртке қарсы қызмет адамдарының қаладағы ең ұзын мұнараның басына шығып бара жатқандарына қарады.
Complex Object - тің аударылатын қиын кезі. There seems to be at least two scenarios of the government's actions - үкімет іс әрекеттерінің ең аз дегенде екі сценарилері бар деген болжам бар.
Complex Subject - айнымалы инфинитив атау септігімен бірге қолданғанда пайдаланады.
Бұл айналым қолданған кезде инфинитив күрделі баяндауыштың бөлігі болып, активті және пассивті формадағы етістіктерден кейін тұрады.
Мысалы: They are known to have won - Олардыңжеңіскежеткендерімәлім. Their team seems to have won - Олардыңтобыжеңскежеткенсекілді.
Инфинитивтің формасына қарай аударма кезінде баяндауыш аяқталған жәнее аяқталмаған іс әрекет білдіре отырып осы өткен және келер шақтарда тұра алады.
Мысалы: He seemed to be sleeping - Ол ұйықтап жатқан сияқты болды, He is said to have made a good report - Ол жақсы баяндама жасады деген сыбыс бар, They are known to have been working on this issue for a year - Олардың бұл жұмыс төңірегінде жұмыс жасап жүргендеріне бір жыл болғандығы баршаға мәлім.
Аудармашының басты біліктілігі - оның бастапқы мәтінді әртүрлі тәсілдер арқылы сөйлем мүшелеріне талдай білуі.
Жас аудармашылардың көп таралған қатесіне сөзбе сөз аударма жасауы, яғни бастапқы мәтінді біркелкі сөйлем мүшелеріне немесе айтылымдарды бөлек сөздерге талдауы, оларға аударма тілінде баламалар іздеп, сол арқылы аударма мәтінін құруы жатады. Бұл қатенің мәні - аудармаға жататын сөз бірліктерінің орнына аудармашы тілдік бірліктерді қоюында және әртүрлі тілдегі сөз бірліктерінің тілдік құрамы үйлеспей қалуы да мүмкін екендігін елемеуі. Аударманың бірліктерін нақты анықтау - аударманың дұрыс болуының басты шарттарының бірі. Аударма бірліктері ұғымының мәні мен мағынасы туралы ғалымдардың пікірлері әр қилы. Осы салада зерттеу жұмыстарын жүргізген Л.С.Бархударов және В.Н.Комиссаровтың берген анықтамасы мынадай: Аударманың бірліктері деп біз бастапқы мәтіндегі бірліктердің аударма мәтінінде ұқсастықтарын таба алатындай, бірақ құрамды бөліктері жеке дара аударма мәтінінде ерекшеленетін бірліктерді атаймыз.
Аударма бірліктерінің негізіне тек қана сөз емес, сонымен қатар тіл бірліктері де: фонемадан бастап фразадан тыс бірліктерге дейін кіреді. Аудармаға жататын бастапқы бірлікті дұрыс анықтаудағы басты шарт - сол не одан басқа бастапқы бірліктің мәтіндік қызметін анықтау болып табылады. Сөзбе сөз аударманың бұрыстығы осындай тілдік бірліктердің мәтіндік қызметін дұрыс анықтамағандықпен байланысты: ауызша немесе жазбаша түрдегі сөздік жағдаятқа түскен сөз тілдік бірлік ретінде негізгі мәтіндегі өзге сөздермен жүйелі әрекеттерімен байланысты болады, яғни мәтінге, жағдаятқа шартты түрде тәуелді болады. Бұл тәуелділіктер, жоғарыда айтылғандай, жүйелі кейіпте болады және минимумнан (көршілес сөзден) максимумға (тұтастай мәтін немесе тіпті мәтіннен тыс байланысқа) дейін контекстік басшылықты құрайды.
Сөздің контекстік тәуелділік феномені мәтіннің сөздік құрамының кеңістіктік, уақыттық және себеп-салдарлық кейіпін анықтайды, және де әртүрлі тілдерде бұл тәуелділіктердің берілуі әрқилы болады. Шын мәнінде, аудармашы бөлек сөздермен бірге бастапқы мәтінге сәйкес сөз аралық жүйелі тәуелділікпен кезігеді. Жаңа бастаушы аудармашының жіберетін қатесінің бірі - жеке тәуелділіктер және тұтас тәуелділік жүйесін анықтап бағалай алмауы.
Мәселен, Ол Алматыда тұрады деген хабарлама тілдік құрамы жағынан ағылшын тіліндегі She lives in Almaty фразасымен сәйкес келсе, ал Ол Астория қонақ үйінде тұрады деген хабарлама She is staying at the Astoria деген лексико-грамматикалық жинаққа өзгереді. Екінші мысалдағы қазақ тілінен ағылшын тіліне сөзбе сөз аударма жасау негізінен хабарламаны бұрмалайды, өйткені бұл жағдайда аударманың бірлігін жекелеген сөздер деңгейінде емес, тұтас сөз тіркесі деңгейдегі кеңістіктік, уақыттық, себеп-салдарлық нақты тәуелділіктерге негізделген сөз тіркестері деңгейінде анықтау қажет болады.
Қазақ тілінде тұрады сөзі жергілікті орында тұру не қонақ үйде тұру сынды сөз тіркестерінің құрамына кіргенімен, яғни кеңістіктік, уақыттық жағынан кең қолданысқа ие болса, ағылшын тілінде бұл хабарламалар әртүрлі тілдік бірліктерді талап етеді. Бірінші жағдайдағы мәтін уақытты нақтылауды қажет етпейтін кеңістіктік тәуелділікке негізделген белгілі бір жергілікті орында тұрақты тұру сөз тіркесін білдіріп, ағылшын тіліндегі to live сөзіне сай болады.
Нақты уақыттық тәуелділіктің болмауы аудармада to live жәй уақыттық түрмен қанағаттандырса, екінші мысалдағы мәтін арнайы мекемеде тұру нақты кеңістіктік тәуелділік және уақытша тұру нақты уақыттық тәуелділікті тудырып, ағылшын тілінде өзгеше сөзді қолдану мен уақыттық түрді нақтылауды талап етеді. Жас аудармашының жіберетін қателерінің бірі - бастапқы тәуелділіктерді дұрыс бағалай алмауының нәтижесінде She lives in the Astoria деп аударып, шынайы мәнін өзгертіп, Ол әрдайым Асторияда тұрады деп аудару арқылы жағдаятқа сай аударма жасай алмауы.
Егерде бастапқы мәтінді бағалаудағы басты контекстік тәуелділіктердің түрлерін қарастыратын болсақ, онда олардың қатарына ең алдымен не? қайда? қашан? қалай? сұрақтарына жауаптарды жатқызу керек. Тәуелділіктердің басқа тобы қалай айтылды? (тема) және не айтылды? (рема) деген сұрақтарға жауаптардан тұрады.
Белгілердің бірізділігіне сәйкес аударма жасау - осы тәуелділіктердің тобын бағалауда жіберілетін қате.
Мұндай жағдайларда үйлесімділікті дұрыс құрудың өзі жеткіліксіз болады, өйткені аудармаға жататын бірлік жоғары деңгейдегі синтаксистік құрылым - ағылшын және қазақ тілінде әдетте қызметі, тәсілдері сәйкес келе бермейтін, маңызды сөйлем мүшелеріне талдау аспектісіндегі сөйлем болуы қажет.
Мәселен, ағылшын тіліндегі A few students of our university were reported to take part in the ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz