Мекемеде жұмысшыларды басқару деректер базасын жобалау

КІРІСПЕ
I. МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ЖОБАЛАУ
1.1 Пәндік аймақты сипаттау. Есептің қойылымы
1.2 Erwin программасында деректер базасын жобалау
1.3 Деректер базасының кестелерінің арасында сілтіме үйлесімдік шарттар
2. INTERBASE/FIREBIRD SQL.СЕРВЕРІНДЕ ДЕРЕКТЕР БАЗАСЫН АНЫҚТАУ
2.1 Базада домендер, кестелер, көріністер анықтау
2.2 Кесте кілттерін жобалау: негізгі, альтернативті, индекстік
2.3 Базада генератор, триггерлер, сақталған процедуралар анықтау
3. IBEXPERT ПРОГРАММАСЫ. КЛИЕНТ.СЕРВЕР ҚОСЫМШАНЫ ҚҰРУ
3.1 Delphi ортасында мәлімет қорымен байланысты орнату
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Соңғы жиырма жылда адам тіршілік әрекетінің барлық сферасындағы ақпарат көлемі және айналымы айтарлықтай өсті: экономикалық, қаржылық, саясаттық, рухани. Білімді жинау, өңдеу және пайдалану процессі жылдам дамып келеді. Сонымен қатар ғалымдар ақпарат санының әрбір он жыл сайын екі есе өсетінін дәлелдейді. Осыған байланысты мәліметтерді жинақтауды басқаруға, өңдеуге және тиімді сақтауға мүмкіндік беретін автоматтандырылған құралдарды пайдалануға қажеттілік туындайды.
Казіргі уақытта барлық мекемелер даму перспективасын жасаумен, шаруашылыққа әртүрлі формаларды қолданудың тиімділігін бағалау комплексімен, уақытында басқару шешімдерін оперативті өңдеумен байланысты аналитикалық жұмысты кеңейтуде табанды қажеттілікті көреді.
Кәсіпорындарды, фирмаларды және түрлі бағытты үйымдарды тиімді басқару мақсатпен автоматтандарылған басқару жүйелері кеңінен енгізіліп жатыр. Осы жүйелердің түйіні болып мәліметтер қоры табылады.
Үлкен көлемді мәліметтерді жинақтау, өңдеу, таңдау қиындықтарды туғызады, сондықтан мәліметтерді үйымдастыру операцияларын тиімды жүргізу ерекше орын алады. Ақпаратты пайдалану адамды жан-жақты дамытудың маңызды бөлшегі болып саналады. Сондықтан да халықтың ақпаратқа деген күннен-күнге өсіп келе жатқан түрлі деңгейдегі қажеттіліктерін қанағаттандыруы – заңды құбылыс.
Курстық жұмыстың тақырыбы Мекемеде жұмысшыларды басқару деректер базасын жобалау болып табылады. Жұмыстың тақырыбы өте ауқымды және қозғалып отырған сұрақ қазіргі уақыттағы белсенді сұрақтардың бірі болып табылады. Бағдарламада кадрларды тіркеу, оларға қатысты барлық ақпаратты жинақтап, деректер базасын құрастыру болып табылады. Қазіргі заманда үш негізгі қиыншылықты бөлуге болады:
1. Мекемелердің стратегиялық және тактикалық мақсаттарды анық тұсіну және жұзеге асыру. Кадр бөлімінің мекеменің перспективті мақсаттарына қатынасы жоқтығы, жұмыс істеп жүрген кадр потенциалы жаңа идеялар мен технологияларды жүзеге асыруға көп жағдайда мүмкіндік бермейтіндігі. Ал кадр потенциалды қайта құру көп уақыт алады, ол экономика дағдарысында көп жағдайда зиян келтіруі мүмкін
2. Алдын ала шараларды қолдану үшін мекемеде және еңбек нарығындағы жағдайларды болжау. Жұмыс қүшінің нарығын, жоғары квалификациясы бар жұмысшылардың сұранымын мен ұсынымын, еңбек мотивациясының өзгеруін және еңбек ресурстардың басқа да өзгеріс факторларын байсалдықпен зерттемесе, бар кадр потенциалды жоғалтуға болады. Ал оны толықтырып отыру үшін қолайсыз жағдайларды алдын алып, кадрларды оқыту саласындағы жағдайларды білу керек және кадрларды дайындау керек.
3. Жұмыс орнындағы бар кадр потенциалға талдау жүргізіп және келешекте оны жетілдіруді жоспарлау. Жоғарыда көрсетілген функцияларды жүзеге асыру үшін кадрларды жетілдіру міндеттті.
Кәзіргі экономикалық дағдарыста барлық мекемелердің алдында бір мақсат–мекеменің жоюлуына жол бермеу, оның қорын, мүлігін, құралдарын сақтап қалу, осы салада жұмысын жалғастыру. Сондықтан, коммерциялық әрекеттерін дұрыс жоспарлау және жұзеге асыру - әр мекеменің маңызды мақсаты.

1 Арсеньев Ю.Н. Управление персоналом. Модели управления: Учебн.пособие для студентов вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005.
2 Аширов Д.А. Управление персоналом: учебн.пособие. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005.
3 Кандзюба С.П. Кандзюба С.П. Delphi 6. Базы данных и приложения : Лекции и упражнения/ С.П. Кандзюба, В.Н. Громов. -М.: "ДиаСофт", 2005.
4 Козлов А.В.Козлов А.В. Программирование в Delphi 5/ А.В. Козлов. -М.: ЗАО Изд. Бином, 2010.
5 .
6 В.Гофман, А.Хомоненко Delphi 7 Санкт-Петербург, 2006 .
7 М.М. Ерекешова, Т.А.Әмірғалиева «Delphi ортасында программалау негіздері» Ақтөбе, 2004 ж.
8 Скляр. Введение в Interbase. – СПб.: Питер, 2008
9 Федоров А., Еламанова Н. Базы данных. – Москва: КомпьютерПресс, 2010 - 256 с.
10 Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы N 251 Кодексі Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007, N 9
11 Бондарь А.Б. InterBase и Firebird. Практическое руководство для умных пользователей и начинающих разработчиков Санкт-Петербург БХВ-Петербург, 2007

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Соңғы жиырма жылда адам тіршілік әрекетінің барлық сферасындағы ақпарат көлемі және айналымы айтарлықтай өсті: экономикалық, қаржылық, саясаттық, рухани. Білімді жинау, өңдеу және пайдалану процессі жылдам дамып келеді. Сонымен қатар ғалымдар ақпарат санының әрбір он жыл сайын екі есе өсетінін дәлелдейді. Осыған байланысты мәліметтерді жинақтауды басқаруға, өңдеуге және тиімді сақтауға мүмкіндік беретін автоматтандырылған құралдарды пайдалануға қажеттілік туындайды.
Казіргі уақытта барлық мекемелер даму перспективасын жасаумен, шаруашылыққа әртүрлі формаларды қолданудың тиімділігін бағалау комплексімен, уақытында басқару шешімдерін оперативті өңдеумен байланысты аналитикалық жұмысты кеңейтуде табанды қажеттілікті көреді.
Кәсіпорындарды, фирмаларды және түрлі бағытты үйымдарды тиімді басқару мақсатпен автоматтандарылған басқару жүйелері кеңінен енгізіліп жатыр. Осы жүйелердің түйіні болып мәліметтер қоры табылады.
Үлкен көлемді мәліметтерді жинақтау, өңдеу, таңдау қиындықтарды туғызады, сондықтан мәліметтерді үйымдастыру операцияларын тиімды жүргізу ерекше орын алады. Ақпаратты пайдалану адамды жан-жақты дамытудың маңызды бөлшегі болып саналады. Сондықтан да халықтың ақпаратқа деген күннен-күнге өсіп келе жатқан түрлі деңгейдегі қажеттіліктерін қанағаттандыруы - заңды құбылыс.
Курстық жұмыстың тақырыбы Мекемеде жұмысшыларды басқару деректер базасын жобалау болып табылады. Жұмыстың тақырыбы өте ауқымды және қозғалып отырған сұрақ қазіргі уақыттағы белсенді сұрақтардың бірі болып табылады. Бағдарламада кадрларды тіркеу, оларға қатысты барлық ақпаратты жинақтап, деректер базасын құрастыру болып табылады. Қазіргі заманда үш негізгі қиыншылықты бөлуге болады:
1. Мекемелердің стратегиялық және тактикалық мақсаттарды анық тұсіну және жұзеге асыру. Кадр бөлімінің мекеменің перспективті мақсаттарына қатынасы жоқтығы, жұмыс істеп жүрген кадр потенциалы жаңа идеялар мен технологияларды жүзеге асыруға көп жағдайда мүмкіндік бермейтіндігі. Ал кадр потенциалды қайта құру көп уақыт алады, ол экономика дағдарысында көп жағдайда зиян келтіруі мүмкін
2. Алдын ала шараларды қолдану үшін мекемеде және еңбек нарығындағы жағдайларды болжау. Жұмыс қүшінің нарығын, жоғары квалификациясы бар жұмысшылардың сұранымын мен ұсынымын, еңбек мотивациясының өзгеруін және еңбек ресурстардың басқа да өзгеріс факторларын байсалдықпен зерттемесе, бар кадр потенциалды жоғалтуға болады. Ал оны толықтырып отыру үшін қолайсыз жағдайларды алдын алып, кадрларды оқыту саласындағы жағдайларды білу керек және кадрларды дайындау керек.
3. Жұмыс орнындағы бар кадр потенциалға талдау жүргізіп және келешекте оны жетілдіруді жоспарлау. Жоғарыда көрсетілген функцияларды жүзеге асыру үшін кадрларды жетілдіру міндеттті.
Кәзіргі экономикалық дағдарыста барлық мекемелердің алдында бір мақсат - мекеменің жоюлуына жол бермеу, оның қорын, мүлігін, құралдарын сақтап қалу, осы салада жұмысын жалғастыру. Сондықтан, коммерциялық әрекеттерін дұрыс жоспарлау және жұзеге асыру - әр мекеменің маңызды мақсаты.
Осы алға қойған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай мәселелерді шешу қажет болды:
oo зерттелу аймақты жобалау алдындағы талдау жүргізу және оның негізінде зерттелу аймақ бойынша автоматтандыруды талап ететін мәселелерді анықтау және негіздеу;
oo жұмысшыларды басқару мәліметтер қорын жобалау;
oo жұмысшыларды басқару мәліметтер қорының қосымшаларын құру;
I. МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ЖОБАЛАУ

0.1 Пәндік аймақты сипаттау. Есептің қойылымы

Есептің қойылымы ақпараттық технологиялық қамтамаларды өңдеудің негізі болып саналады. Есептің қойылымы үш бөлімнен тұрады: есептің сипаттамасы, яғни пәндік аймақтың жұмысын анықтау, кіріс ақпараттар мен шығыс ақпараттарды бөліп алу, анықтау [11]. Замануи заманда барлық салаларда автоматтандыру құралдарды еңгізу және олардың қарқынды дамуы тиімді басқаруды көздейді. Курстық жүмыстың мақсаты - мекемедегі қызметкерлерді басқару деректер қорын құру болып табылады.
Кәзіргі уақытта бір жағдай айқын болып тұр: өзінің әрекетінде ақпаратты технологияларды қолданатын, кәсіпқойлы мамандарды жұмыспен қамтыған мекеме бәсекестік жағдайда өзінің орнын табады және ары қарай дамиды.
Фирманың кәзіргі уақытта өзінің проблемалары пайда болып жатыр:
oo кәзіргі экономикалық дағдарыста барлық мекемелердің алдында бір мақсат - мекеменің жоюлуына жол бермеу, оның қорын, мүлігін, құралдарын сақтап қалу, сондықтан, коммерциялық әрекеттерін дұрыс жоспарлау және жұзеге асыру;
oo күннен күнге өсіп жатқан бәсекестік ақпаратты жылдам өңдеуді талап етеді;
oo кәсіби кадрларды жұмысқа жұмылдыру.
Қызметкерлерді басқару жүйе келесі есептерді шешүі тиіс:
oo қызметкерлер туралы ақпараттардың толық болуы;
oo қызметкерлерге қатысты барлық бүйрықтар мен өкімдер есепке алынуы;
oo қызметкерлердің кәсіби дәрежесі жоғаралау туралы ақпараты есепке алынуы;
oo қызметкерлердің себеппен және себепсіз жұмыстан қалуы тіркелүі тиіс;
oo қызметкерлердің аурған күндері арнайы журналда тіркеліп, есеп бөліміне берілүі тиіс;
oo қызметкерлердің ақылы демалысы алдын ала агықталуы тиіс.
Пәндік аймақтың жұмысын анықтау. Кадр жұмыстарының қарастырылған ерешіліктерін тұжырымдағанда кадр саясаты қызметкерлерді басқару саласындағы жалпы принциптерін және мақсаттардың приоритетін анықтауды көздейді: қызметкерлердің ресурстарын жобалауды және штатты қалыптастыру жолдарын қарастырады, кадрлік ақпараттардың тарауын қолдайтын жүйе құруды көздейді, қордың таратудың принциптерін анықтайды, еңбекті бағалаудың тиімді жүйесін анықтайды, персоналдың даму политикасын көздейді.
Кадр бөлімінің функцияларына келесі жұмыстар жатады:
қызметкерлерді жұмысқа алу және жұмыстан босату;
түрлі бұйрықтарды шығару;
жұмыс уақытының табелін шығару;
кадр қозғалысының есепке алу құжаттарын дайындау;
бөлімше бойынша шыққан бұйрықтар мен жарлықтардың КЗОТ бойынша нормативті бақылауды жүргізу ;
кәзіргі уақытта жұмыс істемейтін, бірақ осы мекемеге қатысы бар адамдар тұралы қосымша ақпаратты жинақтау (мысалы осы мекемеден зейнетке шыққан зейнекерлер мен мұгедектер)
Қызметкерді жұмысқа алғанда фирма онымен түрлі ақпараттар ескерілген келісім шартқа отырады, мысалы қай мерзімде жұмысқа алынды, қандай қызметке, қандай жалақысымен, оның табельды номерін, жұмыстың шарты, ақылы демалыс күндері, жарамсыз парақтың төленуі, жолының толенуі тағы да басқа сұрақтар.
Жұмысқа алынған тұралы бүйрық шыққанан кейн қызметкерге жеке карточка ашылады, оның ішінде қызметкерге қатысты ақпарат тіркеледі: аты-жөні, тұрған жері, туылған күні, жан уясының жағдайы, балалары тұралы ақпараттар т.с.с..
Жұмыс істеп жүрген уақытында қызметкер іс сапарына шығуы мүмкін, озінің тәжірибесін жоғаралату мақсатпен оқу курстарына қатысуы мүмкін, ауыруы мүмкін, материалды жауапты болуы мүмкін, жұмыстан шығуы мүмкін. Осы жағдайлардың барлығына әр түрлі ақпараттардан тұратын арнайы бүйрықтар шығарылады.
Іс сапары тұралы бүйрықта қызметкердің табельді номері, қай жаққа баратыны, қашан және қанша уақытқа кететіні, іс сапардың мақсаты, шығындарды кім төлейтіні тұралы ақпараттар жазылады.
Денсаулығына байланысты жарамсыз парағына қатысты бүйрық тек қызметкер ақылы демалыста болған жағдайда шығарылады. Қалған жағдайларда жарамсыз парақ тек арнайы журналда тіркеледі және ол туралы ақпарат есеп бөліміне жіберіледі.
Квалификациясын жоғарлату туралы бүйрық орын ауыстыру деп аталады. Фирма өз бүйрығымен қызметкерді оқу курстарына жіберуі мүмкін, қызметкерде өз қалауы бойынша курстарға қатысуы мүмкін. Сонғы жағдайда қызметкер осы курстарды өткен тұралы арнайы құжат әкелуі тиіс.
Іс сапар, жарамсыз парақ, ақылы демалыс негізінде кадр бөлімшесі жұмыс уықытының табелі құрылады. Табель - бұл қызметі, анықталған жұмыс күндері, фактілі жұмыс күндері, демалыс күндері, іс сапарда болған күндері, ауырған күндері, ақылы демалыс күндері көрсетілген қызметкерлер тізімі. Табель айына бір рет құрылады.
Қызметкерді жұмыстан босату қызметкердің өтініші бойынша немесе келісім шарттың бұзылуына байланысты болады. Жұмыстан босату бүйрығы шыққанан кейін қызметкер тағы екі апта осы мекемеде жұмысты атқару тиіс.
Кіріс ақпарат. Персоналды басқару ақпараттық жүйе келесі құжаттар негізіндегі ақпараттарды талап етеді (ҚР Еңбек кодексінің 31 бабына сай)):
oo қызметкердің жеке куәлігі. Оның негізінде келесі ақпараттар ескеріледі: қызметкердің аты-жөні, туған жылы, туған орны, құжат нөмері, ИИН, ұлты;
oo тұратын жері тұралы анықтама;
oo білімі тұралы құжаттар;
oo жан үясы туралы ақпарат;
oo еңбек кітапшасы т.с.с.

Кесте 1. Кіріс мәліметтері
Атауы
Суреттелуі
Қызметкер анықтамасы. Жеке куәлігі, тұратын жері тұралы құжаттарды талап етеді
Мекемеге жұмысқа алынған қызметкер туралы ақпарат енгізіледі. ҚР Еңбек кодексінің 31 бабына сай
Білім анықтамасы
Қызметкер анықтамасына бағынышты. Қызметкердің білімі, дәрежесі туралы ақпарат енгізіледі.
Ақылы демалыс анықтамасы
Қызметкер анықтамасына бағынышты. ҚР Еңбек кодексінің 100 бабына сай жыл сайынғы ақылы еңбек тұралы ақпарат
Мадақтауанықтамасы
Қызметкер анықтамасына бағынышты. Қызметкердің жақсы жұмыс істеуіне байланысты өкімдер.
Жазалау анықтамасы
Қызметкер анықтамасына бағынышты. Қызметкердің жұмыс шарттарын орындамағанына байланысты өкімдер
Ауру-сырқат анықтамасы
Қызметкер анықтамасына бағынышты. Қызметкердің еңбекке жарамсыз парақтарын тіркеу.
Іс-сапарлар анықтамасы
Қызметкер анықтамасына бағынышты. Қызметкердің іс-сапарға шыккан ақпарат тірекледі.
Табель анықтамасы
Қызметкер анықтамасына бағынышты. Қызметкердің бір айда істеген жұмыскүндері тіркеледі.

Шығыс ақпарат ретінде құрылған қосымшалардың формалары қолданады:
oo қызметкер тұралы ақпарат. Іздеу әрекеті ескерілген;
oo мадақтау және жазалау тұралы ақпарат;
oo қызметкердің қызметі өсуі тұралы ақпарат;
oo қызметкерлердің жинаған білімі мен икемділігі тұралы ақпарат және т.б.
Бағдарлама мәліметтердің бүтіндігі мен қарама-қайшылықсыздығын қамтамасыз етуі тиіс. Кестелерді жобалау кезінде олардың атрибуттары мен қолданушы жағынан енгізілетін қате мәліметтерге шектеулер қоятын ережелер анықталуы тиіс.
Аппаратты немесе бағдарламалы өнімге қойылатын техникалық талаптар туралы айтатын болсақ, біріншіден өңделген бағдарлама қандай жұмыс атқаратындығы қарастырылады. Бағдарламамен жұмыс істеу үшін қолданушыға келесі минималды талаптар кажет:
- Компьютер түрі, процессор: Pentium Core2 Duo
- Жедел жады (RAM): 512 Мб
- Видеорежим: 256 түс (немесе жоғары) 600х800
- Қосымша құрылғылар: тышқан және пернетақта
- ОЖ:Windows XP немесе 7, 8
- Операцияны жүзеге асыру үшін және бағдарламаны орнату үшін дисктегі көлем 50 Мб-тан кем болмауы;
- CD-Rom немесе USB-порттың саны
Сенімділігіне қойылатын талаптарға келетін болсақ, бағдарламаның қандай да бір қателік туындаған жағдайда сұхбат терезесін көрсету мүмкіндігі бар. Ол шығыс және кіріс ақпараттарын бақылайды. Мәліметтер қорын бөтен адамдардан қорғау үшін құрылатын бағдарлама парольды тану технологиясын қолдану негізінде құрылған қорғаныспен қамтамасыздандырылады және басқа да қорғаныс жолар қарастырылады

5.1 Erwin программасында деректер базасын жобалау.

Автоматтандырылған ақпараттық жүйені (АЖ) жобалаудың алғашқы кезеңін көп жағдайда деректер қорын жобалау (ДҚЖ) деп айтады, мұнда мәліметтер қорын құрайтын барлық кестелерді және олардың өзара байланысын анықтау, әрбір кесте бойынша қажетті индекстерді анықтау, кестелерде категориялық бүтіндік пен сілтеме үйлесімділік шарттарын анықтау, автоматтандырылатын тақырыптағы бизнес-амалдарға қатысты мәліметтер қорында сақталатын триггерлер мен процедураларды (көмекші программалар) жобалау көзделеді. Толық мағынасында деректер базасын жобалау ұғымы таңдалған тақырыпқа қатысты белгіленген барлық мәселелерді шешуге мүмкіндік беретін деректер қорын пайдаланып жазылған АЖ дайындауды білдіреді.
Алдымен мәліметтер моделін дайындау ұғымына тоқталайық. Мәліметтер моделі - мәліметтерді, олардың арасындағы байланыстарды және кейбір мәліметтерге салынатын шектеулерді сипаттайтын түсініктер жиыны. Модель объектілер мен оқиғалардың және олардың арасындағы байланыстардың нақты түсінігі болады.
Модель мекеменің өзін көрсетеді. Модельді құру мақсаты - керекті мәліметтерді түсінікті түрде көрсету.
Мәліметтердің моделін дайындау өңделетін ақпарат ағымын талдаудың бірден-бір мықты құралы және реляциялық мәліметтер қорын құрудың негізі болып саналады.
Мәліметтердің реляциялық моделі уақытқа тәуелді өзгерісте болатын тақырыпты өрнектейтін қатыстардың (relatіon) жиыны болып табылады. Тақырып деп автоматтандыруды қажет ететін мәселелер жиынын, алға қойылған мақсатты айтамыз. Өзара байланыстағы қатыстар АЖ дайындау барысында белгіленген мәселелерді шешуге қатысты барлық деректерді сақтауға және оларды өзара байланыстыруға мүмкіндік береді.
Ақпаратық жүйе жобалаудың алғашқы кезеңі автоматтандырылатын мәселені формалдық сипаттатау, ақпараттық жүйенің толық және қайшылықсыз функционалдық және ақпараттық моделін құру болып табылады. Бұл мұнымен айналысатын мамандарға жоғары кәсіби шеберлік талабын қоятын көп еңбекті қажет ететін ұзақ мерзімді, логикалық күрделі жұмыс. Оның үстіне, ақпараттық жүйені құру және қолданысқа ендіру барысында қолданушы уақыт талабына сәйкес бағдарламаның кейбір тұстарын өзгертуді сұрауы және қосымша талаптар қоюы мүмкін; бұл жүйені жобалау және іске ендіруді қиындата түседі.
Мұндай қиындықтар программалық қамтамаларды құрудың тиімділігін арттыруға арналған CASE-құралдар деп аталатын программалық-технологиялық арнайы бағытының пайда болуына әсерін тигізді. Алғашында CASE (Computer Aided SoftwareSystem Engineering) термині тек бағдарламалық құралдарды құруды тездету сұрақтарымен шектелген болса, қазіргі кезеңде бұл терминнің мазмұны өте кең және күрделі ақпараттық жүйелерді құрудың барлық сатыларын толық қамтиды.
Қазір CASE-құралдар деп автоматтандырылатын мәселелерге қатысты қойылған талаптарды талдау және өрнектеу, қолданбалы дайын бағдарламалар мен деректер қорын жобалау, кодтарды генерациялау, бағдарламаның орындалауын тексеру, оны құжаттамамен толықтыру және конфигурациялық басқару, жобаны басқару, т.с.с. ақпараттық жүйені дайындау және іс жүзінде дұрыс қолданылуын қадағалауды қамтамасыз ететін бағдаламалық құралдарды түсінеміз.
Реляциялық деректер базасын басқару жүйелерінің кең таралып, сан-түрлі бағдарламалық қосымшаларда қолданылуы деректердің реляциялық моделі тақырыптық мәселені үлгілеуді толық жеткілікті екендігін дәлелдейді. Дегенмен, үлкен ақпараттық жүйелерді құру барысында реляциялық кестелерді қалыптастыру үрдісі (1NF, 2NF, 3NF, т.б.) арқылы деректер базасын жобалау реляциялық үлгілерге тән шектеулерге байланысты ыңғайсыз және тиімсіздеу болып табылады. Оның үстіне кестелердің арасындағы күрделі байланыстарды көрсету, базаның графикалық құрылымын елестету, оның толықтығын және қайшылықсыздығын тексеру, жобалау барысында дайындалған версияларды бақылау және түрлендірулерді қолдан іске асыру өте қиын.
Осындай қиындықтарды шешу үшін деректер қорын жобалаушыны ыңғайлы және мықты құралмен жабдықтау үшін базаны жобалау реляциялық үлгі терминінде емес, тақырыптың концептуалдық моделі терминінде орындалады.
Әдетте концептуалдық модельдің екі түрі қолданылады:
oo Семантикалық модель, мәселеге қатысты нақты маңыздардың мәні мен байланысын көрсетеді;
oo Объектіге бейімделген модель (object-oriented data model), мұнда тақырыпқа қатысты ұғымдар реляциялық кестелер арқылы емес, нысан арқылы кескінделеді. Нысанға бейімделген үлгіні деректердің семантикалық моделі мен нысанға бейімделген программалау тілінің бірігуінің нәтижесі ретінде қарастыруға болады.
Соңғы кезде нысанға бейімделген үлгілердің кең таралуына қарамастан семантикалық үлгілер де жобалау тәжірибесінде тиімді қолданыста. Семантикалық модель негізінде деректер қорын концептуалдық моделдеу көптеген белгілі CASE-құралдарда қолданылады.
Семантикалық модельдің негізгі элементтері маңыз (entity), олардың арасындағы байланыстар (relation) және маңыздың қасиеттері (attribute) болып табылады және мұндай модельдің кең таралған түрі маңыз-байланыс немесе Entity және Relation сөздерінің алғашқы әріптерімен анықталған ER-модель деп аталады. 1976 ж. Питер Чен ұсынған ER-моделі бойынша деректер құрылымын моделдеу үшін жалпы саны көп емес әртүрлі арнайы компоненттерден анықталатын ER-диаграммалар қолданылады. Реляциялық деректер қорын жобалауды жеделдетуге арналған CASE-жүйелерде IDEF1X стандартына сай орындалған ER-диаграммалар кеңінен қолданылады.
Деректер базасын жобалаудың бірінші сатысы - деректер базасын концептуалды жобалау. Концептуалдық жобалау кезенінде бағдарламада қарастырылған негізгі мәселелер мен функциялар анықталып өңделетін алғашқы ақпаратты талдау мен оның құрлымын анықтау қарастырылады. Бұл модель қоланушы талаптарының ерекшеліктерінде жазылған ақпараттар негізінде құрылады. Құрылған концептуалды база деректер базасының логикалық жобалаудың негізгі ақпарат көзі болып табылады. Концептуалдық жобалау нәтижесінің бірі қойылған мәселенің ақпараттық моделі - маңыз-байланыс ER-диаграммасында(Entity Relationship Diagramm) көрінісі болып табылады.
Мәліметтер қорын құрайтын кестенің әрбір жазбасын даралау үшін, яғни кестеде бірдей жазбалардың (жолдардың) болмауын қадағалау үшін кестенің бір немесе бірнеше атрибуттарынан кестенің кілтін немесе негізгі кілтін (Primary Key - PK) анықтауға болады.
Қазіргі ақпараттық жүйені құру арнайы методиканы және құралдарды қолдануды қажет ететін күрделі есепті шешуді көрсетеді. Соңғы кезде жүйелік аналитиктер мен өңдеушілер арасында программалық жабдықтың барлық өңдеу қадамдарын автоматтандыруға және жүйелеуді макисмалдауға мүмкіндік беретін CASE(Computer Aided SoftwareSystem Engineering) - технологиясына және аспаптық CASE - құралға деген қызығушылық өсті. CASE - құралы Erwin Logic Works фирмасында өңделіп шығарылған.
ErWin - де модель көрсетілімінің екі денгейі болады - логикалық және физикалық. Логикалық деңгей - бұл мәліметтерге абстрактілік көзқарас, онда мәліметтер нақты өмірде қалай көрсетілсе, солай сипатталады. Логикалық деңгейдегі модель объектісі маңыздар және атрибуттар деп аталады. Мәліметтердің логикалық моделі нақты ДКБЖ - мен байланыспаған.
Мәліметтердің физикалық моделі нақты МКБЖ - ға байланысты. Физикалық модельде мәліметтер қорының барлық объектері туралы ақпараттардан тұрады.
ERWin диаграммасының негізгі компоненттері - бұл маңыздар, атрибуттар және байланыс. Әрбір маңыз жеке объект экземпляры болып табылады. Әрбір экземпляр жеке және басқа экземплярдан бөлініп тұруы керек. Қызметкерлерді басқару саласының зерттеу және жүйеге қойылған талаптар мен шектеулер негізінде келесі негізгі объектілер бөлініп алынды-сурет 2.1 сәйкес келтірілген.

Сурет 1.1. Қызметкерлерді басқару аймақтың Маңыз-байланыс диаграммасы

1.3 Деректер базасының кестелерінің арасында сілтіме үйлесімдік шарттар.

ERwinERX бағдарламасында деректер базасын жобалауда логикалық және физикалық деңгейлері қолданылады: логикалық деңгейде мәліметтер өзімізге түсінікті кәдімгі тілде сипатталса, физикалық деңгейде модель нұсқауы арқылы
шақырылатын (бұл нұсқауды беру үшін физикалық деңгейде отыру керек) сервер орнату терезесінде көрсетілген нақты сервердің ерекшеліктеріне байланысты ServerTarget Server...(сурет 1.3-ке сәйкес) анықталады. ERwin ортасында анықталған деректер қорын InterBase деректер қорын басқару жүйелеріне генерациялауға, яғни аударамыз.

Сұрет 1.2 ServerTarget Server

Маңыздар арасындағы байланысты орнату. Байланыс - маңыздар арасындағы логикалық ара қатынасы деп түсінеміз. Байланыстың атауы, қуаттылығы, типі болады.
Байланыстың атауы (Verb Phrase) - бұл аналық және туынды маңыздардың арасындағы қатынасты сипаттайтын сөйлем. Егер байланыстың типі 1:М болса, онда аналық маңыздың тжағынан туынды маңызға қатысын сипатталуы жеткілікті. Мысалы Клиент пен Тапсырыс маңыздардың арасында маңыздың аты - Тапсырыс береді(Клиент не істейді?)
Егер байланыстың типі көп-көпке М:М болса онда байланыс Parent-to-Child, және Child-to-Paren деп сипатталуы керек.
Байланыс қуаттылығы (Cardinality) - аналық маңыздың эқземпляр саны туынды маңыздардың экземпляр санына қатыстығын сипаттайды.
Қуаттылықтың 4 типін аныктауға болады:
oo жалпы жағдай- аналық маңыздың бір әкземплярына 0, 1 немесе көп туынды маңыздардың экземляры сай келеді(ешкандай символмен белгіленбейді);
oo P әріп келесі жағдайды белгілейді: аналық маңыздың бір әкземплярына 1 немесе көп туынды маңыздың экземляры сай келеді(ноль болмау керек);
oo Z символ келесі жағдайды белгілейді: аналық маңыздың бір әкземплярына 0,1 немесе көп туынды маңыздың экземляры сай келеді(жиынды мәндерді болғызбайды(исключены множественные значения);
oo Санмен белгілеу: аналық маңыздың бір әкземплярына алдын-ала саны белгіленген туынды маңыздардың экземляры сай келеді.
Маңыздарды байланыстыру барысында сілтеме үйлесімдік шартын орнату - клиент қосымшада мәліметтерді қолданудың бизнес ережелерін көрсететін логикалық конструкциялар болып табылады. Олар базадағы реляциялық кестеге жазба енгізгенде, жазбаны өшіргенде немесе өзгерткенде мәліметтер қорын басқару жүйесінде қандай әрекет орындауы керек екендігін анықтайды. Осылай белгіленген әрекеттер серверде деректердің біртұтас бүтіндік шарттарын қолдайтын триггерлерді анықтау үшін қолданылады. Клиент-сервер архитектурасында бизнес-қағидалар серверге жүктеледі.
ERwin ортасында бұл ережелер жазба енгізу, өзгерту және өшіру үшін аналық (Parent) және туынды (Child) маңыздары үшін қатар беріледі. Осылай, әр байланыс үшін алты ереже жиынын анықтауға болады, көрсетілген әрбір ережеге сәйкес сілтеме үйлесімдік шарттары (REFERENTIAL INTEGRITY) мен әсерлі амалдарды (СASCADE) іске асыратын триггерлер анықталады. Бұл ережелердің екі маңызды өзара байланыстырғанда байланыс түріне (Identifying, Non-Identifying: Nulls Allowed, Non-Identifying: NoNulls, Subtype) қатысты үндеусіз қабылданатын мәндерін PLATINUM ErwinTarget Server терезесінде RIDefaults... батырмасын басып шақырылатын Referential Integrity Default Editor терезесінде белгілеп қоюға болады. Ал сілтеме жасалып тұрған негізгі кестеден бір жолды өшіргенде сілтеме үйлесімділікті қамтамасыз ететін келесі үш жағдайдың біреуін қолдануға болады:
oo негізгі кестеде қосымша кестеден сілтеме жасалып тұрған ешбір кортежді өшіруге болмайды (RESTRICT амалы); яғни алдымен қосымша кестедегі мұндай жазбаларды өшіріп тастау немесе жазбадағы сыртқы кілттің мәнін қажетіне қарай өзгертіп алу керек;
oo қосымша кестеден сілтеме жасалған сәйкес жазбаны негізгі кестеден өшіргенде қосымша кестедегі онымен байланыстағы барлық жазбалардағы сыртқы кілттің мәні анықталмаған мәнге (NULL) ие болады;
oo әсерлі өшіру (CASCADE DELETE): негізгі кестеден бір жазбаны өшіргенде қосымша кестедегі онымен байланыстағы барлық жазбалар жаппай өшіріледі.( сурет 1.3-ке сәйкес)

Сурет 1.3.Referential Integrity Default Editor терезесі

Байланыстың екі типін ажыратады: идентификацияланған және идентификацияланған емес.
Идентификацияланған байланыс тәуелсіз маңызбен тәуелді маңыз арасында орнатылады. Идентификацияланған байланыс орнатылғанда ERWin автомат түрде туынды маңызды тәуелді маңызға ауыстырады және аналық маңыздың негізгі кілті туынды маңыздың қурама кілтінің бір бөлігі болып табылады. Тәуелді маңыз бұрыштары жинақталған тік төртбұрышпен сүреттеледі.
Erwin ортасында құрған моделімізде аналық(Parent) маңызға өзгерту үшін ғана рұқсат берілді, жоюға рұқсат берілмейді туынды(Child) маңыз үшін барлығына тыйым салынды.
Мысал ретінде екі маңыз арасындағы байланысты алып қарастырайық (Сурет 1.4):

Сурет 1.4 Сессия мен Пәндер маңыздарының арасындаңы сілтіме үйлесімдік шарттар

Сурет 1.4-те көрсетілген маңыздары идентификацияланған: No Nulls шарты арқылы байланысқан. Байланыс сызығының Sessia төлем ұшындағы қара дөңгелек белгісі No Nulls шартын білдіреді; бұл Sessia құрамына кіретін ақпарат Dicsiplina кестесінде белгісіз болған жағдайда оның сыртқы кілт атрибутына ешқандай мән енгізбеуге рұқсат бермейтінін көрсетеді және негізгі кестеде қосымша кестеден сілтеме жасалып тұрған ешбір кортежді өшіруге болмайды (RESTRICT амалы); яғни алдымен қосымша кестедегі мұндай жазбаларды өшіріп тастау немесе жазбадағы сыртқы кілттің мәнін қажетіне қарай өзгертіп алу керек; қосымша кестеден сілтеме жасалған сәйкес жазбаны негізгі кестеден өшіргенде қосымша кестедегі онымен байланыстағы барлық жазбалардағы сыртқы кілттің мәні анықталмаған мәнге (NULL) ие болады.

2. INTERBASEFIREBIRD SQL-СЕРВЕРІНДЕ ДЕРЕКТЕР БАЗАСЫН АНЫҚТАУ

1.1 Базада домендер, кестелер, көріністер анықтау

Деректер қорының үлкен ұқыптылықпен ойланыстырылған құрылымы келешек қосымшалардың табысты орындалуына оте маңызды. Жобалау кезінде мәліметтер қорының нақты архитектурасына бейімделу жолдарын қарастырайқ. ДҚ төрт түрлі сәулеті бар:
oo жергілікті (локальды);
oo файл-сервер сәулеті;
oo клиент-сервер сәулеті;
Таңдалған сәулетті қолдану қосымшалардың жалпы идеологиялық жұмысына, программалық қодына, ДҚ жұмыс істейтін компоненттердің құрамына әсер танытады.
Осы немесе басқа архитектураны қолдану деректер базасымен жұмыс істеуші қосымшаның жұмыс істеуінің жалпы идеологиясына, қосымшаның программалық кодына, компоненттер құрамына күшті ықпалын тигізеді.
Локальды деректер қоры және файл-сервер сәулеті.
Локальді деректер базасымен жұмыс кезінде ДҚ өзі қосымша орналасқан компьютерде орналасқан. ДҚ-мен жұмыс бірқолданушылық режимде жүргізіледі. Қосымша ДҚ бүтіндігіне және ДҚ-на сұраныстар орындауға жауап береді.
Файл-сервер сәулетінде жұмыс кезінде ДБ және қосымша желінің файлдық серверінде орналасады. Мұнда әр қолданушы өз компьютерінен желілік серверде орналасқан қосымшаны қосып, бір ДБ-мен көпқолданушылық жұмысты да ұйымдастыруға болады. Мұндай жағдайда қолданушы компьютерінде қосымша көшірмесі іске қосылады. Қосымшалардан түскен әрбір сұраныс бойынша ДБ кестесінен деректер сұранысты орындау үшін қанша дерек қажеттілігіне тәуелсіз, қолданушы компьютеріне жөнелтіледі, Бұдан кейін сұраныс орындалады.
Қашықтағы мәліметтер базасы және клиент-сервер сәулеті
Клиент-сервер сәулеті қолданушы қосымшасы (клиент деп аталытан) мен сервер функцияларын ажыратады.
Клиент-қосымшасы ДБ орналасқан серверге реляциялық ДБ әліменде өндірістік стандарт болып табылатын құрылымдық тілде SQL сұраныстар құрастырады. Қашықтағы сервер сұранысты қабылдап оны ДБ-ның SQL-серверіне жөнелтеді. SQL-сервер - қашықтағы деректер базасын басқаратын арнайы программа. SQL-сервер сұраныстың қабылдануын, оның деректер базасында орындалуын, сұраныстың орындалу нәтижесін дайындауды оны клиент-қосымшасына жеткізілуін қамтамасыз етеді. Бұл кезде клиент компьютерінің ресурстары сұраныстың физикалық орындалуына қатыспайды; клиент компьютері тек сұраныстарды серверлік ДБ жөнелтіп оның нәтижесін ғана қабылдайды, одан кейін оны қажет үлгіде өңдеп қолданушыға ұсынады. Клиент қосымшасына орындалушы сұраныс нәтижелері ғана жөнелтілетін секілді, желіде тек клиентке қажер деректер ғана саяхаттайды. Нәтижесінде желідегі жүктеме төмендейді. Сұраныстың орындалуы деректер базасы наласқан жерде (желіде) болғандықтан деректердің үлкен пакетін жөнелтудің қажеті жоқ. Бұдан басқа, SQL-сервер, егер мүмкін болса алынған сұранысты аз уақытта төмен шығынмен орындайды. Бұның бәрі жүйенің жылдам жұмыс істеуіне және сұраныс нәтижесін күту уақытын төмендетеді. Клиент-сервер сәулеті сурет 2.1 көрсетілді.

Сурет 2.1. Клиент - сервер сәулеті

SQL-сервер - бұл желілік сервер компьютерінде орналасқан программа. SQL-сервер клиенттер сұраныс алған сәтте іске қосылуы тиіс. ДБ серверінің функциялары келесілер болып табылады:
oo клиент-қосымшаларынан сұраныстар қабылдау, сұраныстарды өңдеу, ДБ-да сұранысты орындау, клиент-қосымшасына орындалған сұраныстың нәтижесін жөнелту.
oo ДБ бүтіндігін басқару, жүйе қауіпсіздігін қаматамасыз ету, клиент-қосымшаларының зиян ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.