Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
І тарау. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық дамуының теориялық аспектілері
1.1. Аймақ түсінігінің мәні және оның әлеуметтік.экономикалық дамудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.9
1.2. Аймақтық экономиканы басқару әдістері мен тәсілдері ... ... ... ...10.17
1.3. Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымы ... ... ... ... ... ...17.23
ІІ тарау. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық дамуын басқару (Ақтөбе облысы мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.31
2.1. Ақтөбе облысы экономикасының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... 24.31
2.2. Аймақтың әлеуметтік инфрақұрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ...31.36
2.3. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық дамуын басқару механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.44
ІІІ тарау. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық даму тенденциялары мен перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45.52
3.1. Аймақты басқаруды жетілдірудің отандық және шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45.52
3.2. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық даму перспективасы ... ... ..52.66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71.73
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74.77
І тарау. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық дамуының теориялық аспектілері
1.1. Аймақ түсінігінің мәні және оның әлеуметтік.экономикалық дамудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.9
1.2. Аймақтық экономиканы басқару әдістері мен тәсілдері ... ... ... ...10.17
1.3. Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымы ... ... ... ... ... ...17.23
ІІ тарау. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық дамуын басқару (Ақтөбе облысы мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.31
2.1. Ақтөбе облысы экономикасының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... 24.31
2.2. Аймақтың әлеуметтік инфрақұрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ...31.36
2.3. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық дамуын басқару механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37.44
ІІІ тарау. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық даму тенденциялары мен перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45.52
3.1. Аймақты басқаруды жетілдірудің отандық және шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45.52
3.2. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық даму перспективасы ... ... ..52.66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71.73
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74.77
КІРІСПЕ
ХХІ ғасырдың басы әлемнің әртүрлі мемлекеттерінде әлеуметтік-экономикалық мазмұндағы терең өгерерістерді бейнелейді, бұл аймақтық басқаруды жетілдіру проблемасының маңыздылығын күшейтеді. Кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте соңғы оңжылдықта әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелерді басқаруда жаңа көзқарастарды талап ететін барлық тіршілік әрекетінде түбегейлі өзгерістер болды. Аймақтар деңгейінде жаңа жағдайларда әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудың неғұрлым нәтижелі құралы болып, үнемі жетілдіріліп отыруды қажет ететін аймақтық саясат табылады.
Қазақстан Республикасында әрекеттегі аймақтық саясатты жетілдіру аймақтың қызмет етуі мен дамуын реттеудің және басқарудың тепе-тең жүйелерін құрумен бір уақытта жүзеге асырылады. Заңдық базаларды жетілдірумен қатар мемлекеттік үкіметтің барлық құрылымының бірден-бір басты міндеті болып, экономиканың аймақтануына курстың тәжірибелік жүзеге асуы табылады. Бұл процесс ең бастысы аймақтық және жергілікті бсқару органдар компетенциясына берілетін әлеуметтік-экономикалық қызметтер шеңберін кеңейтуге бағытталған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: аймақтың әлеуметтік экономикалық дамуын басқару ерекшелігінде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: аймақтағы әлеуметтік экономикалық басқарудың жүзеге асырылуы және оны жетілдіру бағыттары.
Осы мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
аймақ түсінігімен және оның әлеуметтік экономикалық дамудағы рөлімен танысу;
аймақтық басқарудың әдіс тәсілдерін игеру;
Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымымен танысу;
Ақтөбе облысының әлеуметтік экономикалық дамуын талдау;
аймақты әлеуметтік экономикалық басқаруды жетілдіру жолдарын іздеу.
Қойылған міндеттерді орындау үшін топтау, экономикалық талдау, жүйелік талдау, салыстыру және тағы да басқа статистикалық, математикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарау «Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері» деп аталады, мұнда аймақ түсінігінің мәні және әлеуметтік экономикалық дамудағы рөлі, аймақтық басқарудың әдістері мен тәсілдері туралы, сондай ақ Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымы жөнінде сөз қозғалады.
«Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару (Ақтөбе облысы мысалында)» деп екінші тарау аталады. Бұл тарауда Ақтөбе облысының әлеуметтік экономикалық даму сипаттамасы және басқару механизмінің әрекет ету ерекшеліктері туралы қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауы «Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму тенденциялары мен перспективасы» деп аталады, мұнда аймақтық басқаруды жетілдірудің шетелдік және отандық тәжірибесі туралы, сонымен қатар аймақтың әлеуметтік экономикалық даму перспективасы жөнінде сипатталады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының Заңдары, Ел Президентінің жыл сайынғы Жолдаулары мен отандық (Сағындықов Е.Н., Нұрғалиев, Бердалиев, Мамыров Н.К., Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., т.б.) және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері құрайды.
ХХІ ғасырдың басы әлемнің әртүрлі мемлекеттерінде әлеуметтік-экономикалық мазмұндағы терең өгерерістерді бейнелейді, бұл аймақтық басқаруды жетілдіру проблемасының маңыздылығын күшейтеді. Кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте соңғы оңжылдықта әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелерді басқаруда жаңа көзқарастарды талап ететін барлық тіршілік әрекетінде түбегейлі өзгерістер болды. Аймақтар деңгейінде жаңа жағдайларда әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудың неғұрлым нәтижелі құралы болып, үнемі жетілдіріліп отыруды қажет ететін аймақтық саясат табылады.
Қазақстан Республикасында әрекеттегі аймақтық саясатты жетілдіру аймақтың қызмет етуі мен дамуын реттеудің және басқарудың тепе-тең жүйелерін құрумен бір уақытта жүзеге асырылады. Заңдық базаларды жетілдірумен қатар мемлекеттік үкіметтің барлық құрылымының бірден-бір басты міндеті болып, экономиканың аймақтануына курстың тәжірибелік жүзеге асуы табылады. Бұл процесс ең бастысы аймақтық және жергілікті бсқару органдар компетенциясына берілетін әлеуметтік-экономикалық қызметтер шеңберін кеңейтуге бағытталған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: аймақтың әлеуметтік экономикалық дамуын басқару ерекшелігінде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: аймақтағы әлеуметтік экономикалық басқарудың жүзеге асырылуы және оны жетілдіру бағыттары.
Осы мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
аймақ түсінігімен және оның әлеуметтік экономикалық дамудағы рөлімен танысу;
аймақтық басқарудың әдіс тәсілдерін игеру;
Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымымен танысу;
Ақтөбе облысының әлеуметтік экономикалық дамуын талдау;
аймақты әлеуметтік экономикалық басқаруды жетілдіру жолдарын іздеу.
Қойылған міндеттерді орындау үшін топтау, экономикалық талдау, жүйелік талдау, салыстыру және тағы да басқа статистикалық, математикалық әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарау «Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері» деп аталады, мұнда аймақ түсінігінің мәні және әлеуметтік экономикалық дамудағы рөлі, аймақтық басқарудың әдістері мен тәсілдері туралы, сондай ақ Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымы жөнінде сөз қозғалады.
«Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару (Ақтөбе облысы мысалында)» деп екінші тарау аталады. Бұл тарауда Ақтөбе облысының әлеуметтік экономикалық даму сипаттамасы және басқару механизмінің әрекет ету ерекшеліктері туралы қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауы «Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму тенденциялары мен перспективасы» деп аталады, мұнда аймақтық басқаруды жетілдірудің шетелдік және отандық тәжірибесі туралы, сонымен қатар аймақтың әлеуметтік экономикалық даму перспективасы жөнінде сипатталады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының Заңдары, Ел Президентінің жыл сайынғы Жолдаулары мен отандық (Сағындықов Е.Н., Нұрғалиев, Бердалиев, Мамыров Н.К., Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., т.б.) және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері құрайды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Қазақстан – 2030» , Алматы, 1997, қазан
2. «ҚР-дағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР Заңы 2001 жылғы 23 қаңтар 2008.01.10. N 116
3. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі, 2004 жыл 24 сәуір №548-ІІ
4. «ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ САЯСИ ЖЕДЕЛ ЖАҢАРУ ЖОЛЫНДА» ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2009 жыл
5. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН», 2009 жыл
6. «ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН АРТТЫРУ – МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ БАСТЫ МАҚСАТЫ» ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 жыл
7. Мемлекеттік қызмет туралы ҚР Заңы, 1999 жыл, 23 шілде
8. Ақтөбе қаласының 2008 – 2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты
9. Ақтөбе облысының Ауылдық жерлерді дамытудың 2004 – 2010 жылдарға арналған бағдарламасы (2003 жылдың 22 желтоқсанындағы № 28 облыстық маслихат шешімімен бекітілді)
10. 2003 жылдың 10 шілдесіндегі № 1149 Қазақстан Республикасы президентінің жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
11. СРЕДНЕСРОЧНЫЙ ПЛАН СОЦИАЛЬНО – ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ АКТЮБИНСКОЙ ОБЛАСТИ НА 2008 -2010 ГОДЫ
12. Абуталипов Х., Есентугелов. Развитие экономической системы в РК. А.: РГП «ИЭИ», 2001
13. Анимица Е.Г. Тертышный А.Т. Местное самоуправление: история и совремменность. Екатеринбург, 1998
14. Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж. «Менеджмент негіздері» Ақтөбе-Орал.«А-Полиграфия», 2009ж.
15. Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. А.: Ѓылым, 2000
16. Бердалиев К.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Оқу құралы, Алматы-Экономика, 2001.
17. Дж. Стенли Экономика государственного сектора. М., 2001
18. Елемесова Г.Д. Государство и рынок /под ред. Елемесова Г.Д. Алматы, 1999
19. Есентугелов А. Трансформация экономики Казахстана. А.:РГП «ИЭИ»,2002
20. Жуковская В.М. Факторный анализ в социально экономических иследованиях /Жуковская В.М., Мучник И.Б. – М: Статистика, 1976
21. Зотова З.М. Государственная власть и местное самоуправление: аутуальные проблемы. М., 1999
22. М.Сәрсембаев Шет мемлекеттердегі сайлаулар және жергілікті атқару органдарын тағайындауhttp://www.cvi.kz/text/4/Article_Sarsembayev_kz.html
23. Кемел М. «Проблемы развития местного государственного управления и самоуправления на современном этапе» Астана, 2009
24. Мамыров М.В., Ихданов Х. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. А.: Экономика 1999
25. Мамыров Н. И. «Менеджмент и рынок , казахстанская модель». Алматы. Қазақ энциклопедиясы, 1998
26. Мамыров Н.К. Государство и бизнес. Государство, предпринимательство и общество. Кн.1: Учебник/ Мамыров Н.К., Саханова А.Н., Ахметова Ш.С. и др. - Алматы: Экономика, 2002.
27. Нургалиев Қазақстан экономикасы
28. Сагындыков Е.Н. Управление социально экономическим развитием региона /Сагындыков Е.Н. – 2 е издание, перераб. – Астана: Фолиант, 2009
29. Сморгунова Л.В. Государственное управление и политика/ под ред. Сморгунова Л.В.. СПУ., 2002
30. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Камягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 2004
31. Черкасов А.И. Сравнительное местное управление: теория и практика. М., 1998
32. Ақтөбе облысы әкімі Е.Н.Сағындықовтың «АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ 2009 ЖЫЛҢЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ҚОРЫТЫНДЫСЫ ЖӘНЕ 2008 ЖЫЛЫНА АРНАЛҒАН МІНДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ» есебінің тезистері//Ақтөбе газеті, 2008 – №11-12, 7-18 б.
33. Алдияров С. Базовые социально экономические индекаторы регионов Казахстана и методика комплексной оценки их развития //Транзитная экономика, 2008 №1, с.81-82
34. Досмаганбетова Г. Институциональное становление и перспективы развития местного самоуправления в Казахстане//Саясат. 2008. № 6. С.28.
35. Кадыржанов Р.К. Институциональный анализ процесов децентрализация и формирование местного самоуправления в Казахстане // Аль-Пари, 2003 №3. с. 21.
36. Элмересов Н.А. Қаржылық жаһандастыру және оның экономикалық дамуға тигізер әсері //Банки Казахстана, 2009 №5, с.24-26
1. «Қазақстан – 2030» , Алматы, 1997, қазан
2. «ҚР-дағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР Заңы 2001 жылғы 23 қаңтар 2008.01.10. N 116
3. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі, 2004 жыл 24 сәуір №548-ІІ
4. «ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ САЯСИ ЖЕДЕЛ ЖАҢАРУ ЖОЛЫНДА» ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2009 жыл
5. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН», 2009 жыл
6. «ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫН АРТТЫРУ – МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ БАСТЫ МАҚСАТЫ» ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 жыл
7. Мемлекеттік қызмет туралы ҚР Заңы, 1999 жыл, 23 шілде
8. Ақтөбе қаласының 2008 – 2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты
9. Ақтөбе облысының Ауылдық жерлерді дамытудың 2004 – 2010 жылдарға арналған бағдарламасы (2003 жылдың 22 желтоқсанындағы № 28 облыстық маслихат шешімімен бекітілді)
10. 2003 жылдың 10 шілдесіндегі № 1149 Қазақстан Республикасы президентінің жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
11. СРЕДНЕСРОЧНЫЙ ПЛАН СОЦИАЛЬНО – ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ АКТЮБИНСКОЙ ОБЛАСТИ НА 2008 -2010 ГОДЫ
12. Абуталипов Х., Есентугелов. Развитие экономической системы в РК. А.: РГП «ИЭИ», 2001
13. Анимица Е.Г. Тертышный А.Т. Местное самоуправление: история и совремменность. Екатеринбург, 1998
14. Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж. «Менеджмент негіздері» Ақтөбе-Орал.«А-Полиграфия», 2009ж.
15. Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. А.: Ѓылым, 2000
16. Бердалиев К.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Оқу құралы, Алматы-Экономика, 2001.
17. Дж. Стенли Экономика государственного сектора. М., 2001
18. Елемесова Г.Д. Государство и рынок /под ред. Елемесова Г.Д. Алматы, 1999
19. Есентугелов А. Трансформация экономики Казахстана. А.:РГП «ИЭИ»,2002
20. Жуковская В.М. Факторный анализ в социально экономических иследованиях /Жуковская В.М., Мучник И.Б. – М: Статистика, 1976
21. Зотова З.М. Государственная власть и местное самоуправление: аутуальные проблемы. М., 1999
22. М.Сәрсембаев Шет мемлекеттердегі сайлаулар және жергілікті атқару органдарын тағайындауhttp://www.cvi.kz/text/4/Article_Sarsembayev_kz.html
23. Кемел М. «Проблемы развития местного государственного управления и самоуправления на современном этапе» Астана, 2009
24. Мамыров М.В., Ихданов Х. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. А.: Экономика 1999
25. Мамыров Н. И. «Менеджмент и рынок , казахстанская модель». Алматы. Қазақ энциклопедиясы, 1998
26. Мамыров Н.К. Государство и бизнес. Государство, предпринимательство и общество. Кн.1: Учебник/ Мамыров Н.К., Саханова А.Н., Ахметова Ш.С. и др. - Алматы: Экономика, 2002.
27. Нургалиев Қазақстан экономикасы
28. Сагындыков Е.Н. Управление социально экономическим развитием региона /Сагындыков Е.Н. – 2 е издание, перераб. – Астана: Фолиант, 2009
29. Сморгунова Л.В. Государственное управление и политика/ под ред. Сморгунова Л.В.. СПУ., 2002
30. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Камягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 2004
31. Черкасов А.И. Сравнительное местное управление: теория и практика. М., 1998
32. Ақтөбе облысы әкімі Е.Н.Сағындықовтың «АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ 2009 ЖЫЛҢЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ҚОРЫТЫНДЫСЫ ЖӘНЕ 2008 ЖЫЛЫНА АРНАЛҒАН МІНДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ» есебінің тезистері//Ақтөбе газеті, 2008 – №11-12, 7-18 б.
33. Алдияров С. Базовые социально экономические индекаторы регионов Казахстана и методика комплексной оценки их развития //Транзитная экономика, 2008 №1, с.81-82
34. Досмаганбетова Г. Институциональное становление и перспективы развития местного самоуправления в Казахстане//Саясат. 2008. № 6. С.28.
35. Кадыржанов Р.К. Институциональный анализ процесов децентрализация и формирование местного самоуправления в Казахстане // Аль-Пари, 2003 №3. с. 21.
36. Элмересов Н.А. Қаржылық жаһандастыру және оның экономикалық дамуға тигізер әсері //Банки Казахстана, 2009 №5, с.24-26
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН БАСҚАРУ (АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ
МЫСАЛЫНДА)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І тарау. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері
1.1. Аймақ түсінігінің мәні және оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5-9
1.2. Аймақтық экономиканы басқару әдістері мен
тәсілдері ... ... ... ...10-16
1.3. Аймақтық экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... 17-
28
ІІ тарау. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару (Ақтөбе облысы
мысалында)
2.1. Ақтөбе облысы экономикасының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... 29-
35
2.2. Аймақтың әлеуметтік инфрақұрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... 36-40
2.3. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .41-48
ІІІ тарау. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму тенденциялары мен
перспективасы
3.1. Аймақтық экономиканы басқаруды жетілдірудің отандық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 49-58
3.2. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарауды жетілдіру
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..58-72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 2-76
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 7-79
Қосымшалар
КІРІСПЕ
ХХІ ғасырдың басы әлемнің әртүрлі мемлекеттерінде әлеуметтік-
экономикалық мазмұндағы терең өгерерістерді бейнелейді, бұл аймақтық
басқаруды жетілдіру проблемасының маңыздылығын күшейтеді. Кеңестік кезеңнен
кейінгі кеңістікте соңғы оңжылдықта әртүрлі әлеуметтік-экономикалық
жүйелерді басқаруда жаңа көзқарастарды талап ететін барлық тіршілік
әрекетінде түбегейлі өзгерістер болды. Аймақтар деңгейінде жаңа жағдайларда
әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудың неғұрлым нәтижелі құралы болып,
үнемі жетілдіріліп отыруды қажет ететін аймақтық саясат табылады.
Қазақстан Республикасында әрекеттегі аймақтық саясатты жетілдіру
аймақтың қызмет етуі мен дамуын реттеудің және басқарудың тепе-тең
жүйелерін құрумен бір уақытта жүзеге асырылады. Заңдық базаларды
жетілдірумен қатар мемлекеттік үкіметтің барлық құрылымының бірден-бір
басты міндеті болып, экономиканың аймақтануына курстың тәжірибелік жүзеге
асуы табылады. Бұл процесс ең бастысы аймақтық және жергілікті бсқару
органдар компетенциясына берілетін әлеуметтік-экономикалық қызметтер
шеңберін кеңейтуге бағытталған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: аймақтың әлеуметтік- экономикалық
дамуын басқару ерекшелігінде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: аймақтағы әлеуметтік- экономикалық
басқарудың жүзеге асырылуы және оны жетілдіру бағыттары.
Осы мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
← аймақ түсінігімен және оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы рөлімен
танысу;
← аймақтық басқарудың әдіс-тәсілдерін игеру;
← Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымымен танысу;
← Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау;
← аймақты әлеуметтік-экономикалық басқаруды жетілдіру жолдарын іздеу.
Қойылған міндеттерді орындау үшін топтау, экономикалық талдау,
жүйелік талдау, салыстыру және тағы да басқа статистикалық, математикалық
әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Ақтөбе облысының әлеуметтік-
экономикалық дамуы.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарау Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық
аспектілері деп аталады, мұнда аймақ түсінігінің мәні және әлеуметтік-
экономикалық дамудағы рөлі, аймақтық басқарудың әдістері мен тәсілдері
туралы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымы жөнінде сөз
қозғалады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару (Ақтөбе облысы
мысалында) деп екінші тарау аталады. Бұл тарауда Ақтөбе облысының
әлеуметтік-экономикалық даму сипаттамасы және басқару механизмінің әрекет
ету ерекшеліктері туралы қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауы Аймақтың әлеуметтік-экономикалық
даму тенденциялары мен перспективасы деп аталады, мұнда аймақтық
басқаруды жетілдірудің шетелдік және отандық тәжірибесі туралы, сонымен
қатар аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму перспективасы жөнінде
сипатталады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан
Республикасының Заңдары, Ел Президентінің жыл сайынғы Жолдаулары мен
отандық (Сағындықов Е.Н., Нұрғалиев, Бердалиев, Мамыров Н.К., Шеденов Ө.Қ.,
Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., т.б.) және шетел ғалымдарының ғылыми
еңбектері құрайды.
І тарау. АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ МЕН
ПЕРСПЕКТИВАСЫ
1.1. Аймақ түсінігінің мәні және оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы рөлі
Аймақ және аймақтылықтың басқа да терминдерінің түсініктеріне қазіргі
таңда мағына беру, сондай-ақ аймақтардың қызмет етуімен және әлеуметтік-
экономикалық дамуымен байланысты негізгі теориялық мәселелерді қарастыру үш
аспектіден шығу керектігін ұйғарады:
✓ геосаяси;
✓ құрылымдық-кеңістіктік;
✓ территориялық-қайта өндірістік.
Геосаяси аспекті белсенді интеграция арқылы белсенді дамуға жәрдем
көрсетуді ұйғарады және ол жақын жатқан мемлекеттердің белгілі бір
территориялық бірліктеріне тән. Еуропада, Азияда және Латын Америкасында
ортақ нарық құрған мемлекеттер одақтары құрылған. Одаққа кіретін
мемлекеттердің тек қана бейнелі түрде шекарасы сақталып, еуропалық
мемлекеттердің жаңа экономикалық интеграциясы пайда болды. Ортақ нарығы,
валютасы, шаруашылық ережелері барбіртұтас экономикалық алаң құрылды.
Құрылымдық-кеңістіктік көзқарас еңбекті территориялық бөлу процестерін
экономикалық-географиялық түсінумен және территорияны аудандандыру
(кеңістіктік құрылым) жүйесін құру немесе анықтау керектігімен байланысты.
Бұл ерекше квалификациялық белгілері бар әртүрлі таксондарды, яғни
территориялық бірліктерді бөліп көрсетуді ұйғарады. [27; 8]
Территориялық-қайта өндірістік көзқарас қоғамды территориялық
ұйымдастыру концепциясынан шығады. Қоғамды территориялық ұйымдастыру ұғымы
сөздің кең мағынасында еңбекті территориялы бөлумен, өндірістік күштерді
орналастырумен, өндірістік қарым-қатынастардағы аймақтық айырмашылықтармен,
адамдарды орналастырумен, қоғам мен табиғаттың өзара байланысымен және де
аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясатының мәселелерімен байланысты барлық
сұрақтарды қамтиды.
Тар мағынада ол өзінің құрамына мемлекетті ұйымдастырудың әкімшілік-
территориялық категориясын, мемлекеттік-аймақтық басқаруды және өзін-өзі
басқаруды, территориялық ұйымдастырушылық-шаруашылық бірлестіктерді құруды,
территориялық басқару объектілерін анықтауды, әлеуметтік-экономикалық
аймақтылықты кіргізеді.
Осылайша, қоғамды территориялық ұйымдастыру термині өзінің құрамына
тек қана тіршілік әрекетті ортасының кеңістік ұйымдастырылуын ғана емес,
сондай-ақ қоғамның толықтай қиығын және де ол қоғамның сәйкес алдын-ала
анықталып пайда болған територияларға, яғни аймақтарғдың экономикалық,
саяси, әлеуметтік және демографиялық жағдайын қарастырумен байланысты. Мәні
бойынша, қоғамды территориялық ұйымдастыру – бұл өздерінің өмір сүру
шарттарының қайта өндірілуінжүзеге асыратын адамдық қоғамдастықтарды
кеңістіктік ұйымдасуы. Бұл ұйымның ұяшықтары ерекше табиғи-ресурстық,
әлеуметтік-экономикалық және өздерінің биліктік және басқарушылық
жүйеастылары бар қоғамдық-саяси жиынтықтар, мемлекеттің бейнесін толықтай
қайталамайтын, аймақтар болып табылады. Әрбір мемлекет жеке-жеке әлемдік
қоғамдастықтың белгілі бір аймағы ретінде әлемдік шаруашылықтың бөлігі
болып ұсынылады.
Қазіргі заманғы анықтауда аймақ табиғи, әлеуметтік-экономикалық,
ұлттық-мәдени және басқа да шарттары тұрғылықты халыққы бар мемлекет
территориясының бір бөлігі ретінде түсіндіріледі. Территориялық бірліктерді
аймақтық түсінікке біріктіретін критерий ретінде экономикалық-географиялық,
ұлттық-саяси және әкімшілік болуы мүмкін. Осылайша, бұрыңғы КСРО ұлттық-
саяси критерий бойынша одақтық мемлекеттер, экономикалық-географиялық
бойынша – 11 экономикалық аймақ құрылды, соның ішінде Ортаазиялық.
Әкімшілік бірліктерге алқаптар мен аймақтар белгіленген болатын.
Аймақ субъектілермен басқарылатын территорияның шекарасымен сәйкес
келеді, немесе бірнеше әкімшілік бірліктер территориясын біріктіруі мүмкін.
Бұған қоса, аймақта өзінің биліктік және басқарушылық органдары болуы
керек. Осылайша ҚР әкімшілік-территориялық құрылғысы туралы ҚР Заңына
сәйкес Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық құрылғысы
ұйымдастырылған болатын. Аймақтық құрылым Қазақстанның облыстық бөлінуіне
сәйкес келеді.
Әлеуметтік-экономикалық дамуға деген аймақтық көзқарас салалыққа
қарағанда артық көрінеді, өйткені ол материалды-заттық, ұйымдастырушылық,
рухани-адамгершіліктік, гуманитарлық бірігуге негізделеді, бұл бірігулерсіз
дамудың процестері мен нәтижелері туралы талдау қиынға соғады.
Құрылымдық-аймақтық сала әкімшілік-қаржылық, шаруашылықтық, ішкі және
аймақаралық қарым-қатынас субъектілерімен, яғни ақпараттық бірліктермен
көрсетілуі мүмкін. Ал бұл, өз кезегінде, өндірістік күштердің тиімді
бөлінуін, өндірістің территориялық ұйымдасуын және мемлекеттің нарықтық
экономика көшу кезіндегі меншіктің әртүрлі формаларының пайда болуын қоса
аймақтық дамудың айқын процестерінің салалық құрылымының дамуын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Аймақтық деңгейде мүліктік қатынастарды реттеу,
жеке түрде, ол халықтың еңбек қабілеттерін жоғарлатуының эффектілігі және
нақты осы территориядағы өмір сүру әл-ауқат деңгейі мен ақша-табыс
құралдары арасында байланысты сақтау арқылы қызығушылықты ынталандырудан
тұрады.
Аймақтық саясат түсінігінің негізгі жүйесінде аймақтық мүдделері
туралы түсінік және оның басқа қызығушылық топтарымен өзара байланысы
жатыр. Аймақтық мүдде ретінде, біріншіден, тұрғындардың материалдық және
рухани мүдделерінің қанағаттануы түсіндіріледі. Бұл анықтама аймақтардың
барлық дәрежесі үшін әділ.
Мемлекеттік және аймақтық мүдделердің өзара байланысуы кезінде
біріншілердің айтушысы ретінде орталық басқару органдары алға шығады, ал
екіншілерінде қаншалықты жергілікті басқару органдары болса, соншалықты
тұрғындар алға шығады. Бұдан көріп отырғанымыздай, барлық аталған
субъектілердің – аймақтық саясатқа қатысушылардың – мүдделері қарама-қайшы
болып келеді. Келесідей қарама-қайшылықтың топтарын көруге болады:
✓ әртүрлі аймақтардың мүдделері арасында, яғни олардың өзара тауар
өндірушілері ретінде, мемлекеттік және жеке инвестицияларды
орналастыру объектісі ретінде бәсекелесуі, сондай-ақ басқа да аймақтық
саясаттың көрінуі;
✓ аймақтар мен ірі өндіріс құралдарының иелерінің мүдделері арасында
(соңғылары бір кездері ай аймақтың мүддесіндегі өндірісті
орналастыруға икемсіз, ал басқасында – аймақ мүдделі емес жаңа
өндірісті орналастыруға мүдделі немесе бар өндірісті бөлшектеуді
қаламайды);
✓ жеке меншікті, биліктік міндеттерді, салықтық және кедендік
алымдардан түскен түсімдерді және т.б. бөліп тарату кезіндегі мемлекет
пен кейбір аудандардың мүдделері арасында;
✓ мемлекеттік өндірістік объектілерді орналастыру және кейбір
аудандардың табиғи ортасының экологиялық жағдайының арасында. Аймақ
табиғатты пайдаланушы субъект ретінде өндіру көлеміне және ресурстарды
өңдеуге және оның концепцияларына экологиялық шектеулер (немесе тіпті
тыйым салу) қоюға мүдделі болуы мүмкін.
Бұған, сондай-ақ, ірі меншік иелері арасындағы және әртүрлі арнайы
топтар арасындағы қарама-қайшылықты қосуға болады, бірақ бұл қарама-
қайшылықтар аймақтық саясат шеңберінен шығып кетеді.
Қазіргі замаңғы кезеңде аймақтық деңгейдегі мүдделердің қарама-
қайшылықтануы ертеректе кеңестік ғылым тек қана жалпы халықтық, ұжымдық
және жеке мүдделерді қарастыруына сәйкес бір дәрежеге тереңдей түседі.
Аймақтық (территориялық) мүдде мемлекеттік, корпоротивтік (топтық) және
жеке мүдделердің комбинациясы ретінде қарастырылған.
Әрине, әртүрлі салалардың дамуына деген аймақтың мүдделілігі бірдей
емес. Жекеше, аймақтар мемлекетке қарағанда қоршаған ортаны қорғауға, өз
аймағында дамыған әлеуметтік инфрақұрылымды құруға және т.б. деген үлкен
мөлшерде мүделілігін танытады. Аймақтық мүдделер құрылымы екі бөлікке
бөлініп қарастырылуы мүмкін: тікелей және жанама. Тікелей құраушысы өз
құрамына аймақтың қажеттілігін бейнелейтін компоненттердіқосады:
тұрғындардың өмір сүру шарттарының оптималдылығын қамтамасыз ету, халық
қолданатын тауарларына деген қажеттілікті қанағаттандыру, қолайлы
экологиялық жағдайды құру, әлеуметтік инфрақұрылымның қамсыздандырылған
деңгейін жоғарылату. Жанама құраушысы өз құрамына аймақ құрамына жүйеасты
ретінде кіретін жоғары деңгейдегі жүйелердің қажеттілігін бейнелейтін
компоненттерді қосады.
Аймақ мүддесінің құрылымында мынадай екі жақты бөліп қарастыруға
болады. Біреуі (заттық) – кәсіпорындар мен мекемелер әрекетінің нәтижесі,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілері, табиғи орта
ресурстарын қолдану және т.б., басқасы (әлеуметтік-экономикалық) –
материалдық және рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және
тұтынудағы қоғамдық қарым-қатынастар.
Аймақтың мүддесін жүзеге асырудағы қазіргі жаңа кезең территорияның
өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландырылуының бүтін жүйелерін құруменен
сипатталады. Бұл жағдайда аймақтық мүдделердің ортақ субъектісі ретінде сол
аймақтың барлық тұрғындары алға шығады, олардың өкілі болып жергілікті өзін-
өзі басқару органы табылады. [16; 11-16]
1.2. Аймақтық экономиканы басқару әдістері мен тәсілдері
Мемлекеттік-аймақтық саясаттың мақсаттары.
Мемлекеттік-аймақтық саясатты оны дамыту және жүзеге асыру салалары
бойынша саяси, экономикалық, демографиялық, әлеуметтік және экологиялық деп
бөлуге болады. Бұл қатынаста ол аймақтың және оның барлық көрінуінде
кешенді даму стратегиясы ретінде түсіндіріледі. Жалпы мемлекеттік деңгейде
аймақтық саясаттың экономикалық мақсатын мемлекет экономикасында маңызды
стратегиялық мәнге ие аймақтардың басым сипаттағы шаруашылық дамуы бар
ортақ экономикалық кеңістігін құру ретінде анықтауға болады. Бұл кезде
аймақаралық инфрақұрылымдық жүйелердің (транспорт, байланыс, энергиямен
жабдықтау, ақпарат және т.б.) дамуы, мемлекеттің әртүрлі аймақтарындағы
шаруашылық әрекет шарттарын түзету маңызды міндет болып табылады.
Демографиялық мақсаттар – өлімді төмендету, тууды ынталандыру.
Бұл деңгейдегі әлеуметтік мақсаттар әртүрлі аймақтардағы халықтың
әлеуметтік жағдайын түзету, аймақтардың экономикалық мүмкіндіктерінен
тәуелсіз тұрғындарды тепе-тең әлеуметтік қорғау және ортақ минималды
әлеуметтік стандарттармен қамтамасыз ету ретінде көрінеді.
Экологиялық мақсаттар экологиялық қауіпсіздіктің ортақ жүйесін құру,
территорияның шаруашылық сиымдылығын есепке ала отырып, өндірістік күштерді
экологиялық дәлелді орналастыру, қоршаған табиғи ортаның ластануының алдын
алу және жоғары деңгейдегі экологиялық қауіпі бар аймақтарда оның
зардаптарын жою сияқты тұжырымдалуы мүмкін.
Мемлекеттің толық және кейбір аймақтарының әлеуметтік-экономикалық
проблемаларын шешу концепциясының негізгі сәті ретінде Халықаралық еңбекті
ұйымдастыру конвенциясының (1962 ж.) 117-бабында белгіленген ережені
санауға болады: Қандай да болмасын саясат, біріншіден, тұрғындардың әл-
ауқаты мен дамуына жетуге, сондай-ақ оның әлеуметтік өрлеуге деген талабын
мадақтауға бағытталуы керек. Бұл жағдайда аймақтық (немесе территориялық)
даму түсінігі, тұрақты балансталған дамуымен және территорияның шаруашылық,
ресурстық, әлеуметтік және эконологиялық потенциадарының өзара қирамауымен
қамтамасыз етілген халық өмірінің деңгейі мен сапасының өрлеу динамикасына
бағытталған аймақтық және локальдық жүйелердің қызмет ету тәртібі туралы
көрініс береді. [27; 16-17]
Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары.
Жалпыұлттық деңгейде әлеуметтік саясаттың ең маңызды бағыттары
келесідей бағыттарда ұсынылады:
← жағымсыз бастама шарттары (яғни әлеуметтік даму үшін өзіндік
қаржылық ресурстарының жеткіліксіздігі және құрылымдық қайтақұрылуды
жүзеге асыруға байланысты шаруашылықтың кәсіби салаларының тоқырауы)
кезінде нарыққа көшу салдарынан туындағын әлеуметтік мәселелерді
шешуге аймақтарға көмек көрсету;
← ұлттық экономика және жұмыссыздықтың құрылымдық қайта құрылумен,
этникалық топырақтағы жанжалды жағдайлармен шартталған миграциялық
процестерді реттеу;
← қоршаған табиғи орта жағдайының шұғыл нашарлауымен байланысты
мәселелерді шешуге жәрдемдесу;
← ұлттық өрлеудің аймақтық бағдарламаларын жүзеге асыруға көмектесу;
← жаппай қайта кәсіптендірумен, санациямен және кәсіпорынның
жабылуымен байланысты әлеуметтік мәселелерді шешуге мемлекеттің
қатысуы.
Әлеуметтік саясатты жүзеге асырудың эффективтілігі айқын мөлшерде
басқару сапасымен анықталады, ал ол өз кезегінде үш факторға тәуелді:
✓ кері байланыс арқылы келетін басқару жүйесінің мінез-құлқы туралы
ақпараттың сапалығынан, толықтығынан және уақыттылығынан;
✓ басқару субъектісінің түскен ақпаратты талдау қабілетінен;
✓ басқару субъектісінің дұрыс шешім қабылдай білу және берілген
бағдарлама шеңберінде басқару жүйесін ұстап тұратын басқарушылық ықпал
етуді жүзеге асыру қабілетінен.
Үлкен күрделілік дәрежесімен ерекшеленетін территориялық әлеуметтік-
экономикалық жүйелерді басқару кезінде алғашқы фактордың (келіп түскен
ақпараттың сапалығы, күйі мен мінез-құлқы) маңызы өте зор.
Басқару жүйесіне, яғни экономикалық өсу қарқынын таңдау,
гипотезаларды, концепцияларды, болжамдарды және бағдарламаларды жасақтау
аймақтың ауқымының, оның экономика-географиялық жағдайы, пайда болу тарихы
мен дамуы үлкен әсер тигізеді. Осылайша, Тәуелсіз Мемлекеттер Одағы
территориясында көптеген аймақтар КСРО болған кезден-ақ әкімшілік бірліктер
ретінде құрылған. Өзгертусіз олар Орталық субъектілеріне айналған, сол
кейіпте әкімшілік-территориялық пайда болулар екі аспектіге біріктірілген
болатын:
← саяси-әкімшілік, яғни облыс деңгейінде құрылымдық билік етушілер
түрінде;
← әлеуметтік-экономикалық, территориялық-әкімшілік бірлік шеңберінде
тұратын барлық тұрғындарды және барлық меншік формалар базасындағы
шаруашылық агенттерді қоса алғанда.
Қазақстанда барлық аймақтық басқару органдарын қалаларда – облыс
орталықтарында орналастыратын ұқсас аймақтық-облыстық құрылым пайда болды.
[27; 21-23]
Аймақ экономикасы стратегиялық талдау объектісі ретінде.
Аймақ экономикасын жүйелі көзқарас тұрғысынан облыс территориясында
орналасқан территориялық пайда болулар үшін жоғары иерархиялық деңгейі
жүйесі ретінде және мемлекет үшін толықтай кеңінен қарастыруға болады. Бір
мезгілде аймақ экономикасы біртұтас бүтін ретінде барлық интегралдық
қасиеттері ескерелген айтарлықтай элементтер санынан тұратын күрделі жүйе
болып табылады. Оны білгілі-бір аймақтың жайылмайтын элементтердің және
сонымен байланысты барлық экономикалық әрекеттер түрлерінің арасындағы
пайда болған үйлесіділікпен сипатталатын территориялық еңбекті бөлудің
иерархиялық даму жүйесінің нәтижесі ретінде қарастыруға болады. Сонда аймақ
экономикасы ретінде аймақ территориясында орналасқан белгілі-бір құрамы мен
мазмұны бар әртүрлі шаруашылық саласындағы кәсіпорындардың жиынтығын, сонай-
ақ осы салалар жиынтығының шеңберінде жүге асатын барлық әрекеттер
түрлерінің үйлесімділігі мен байланысын түсіну керек.
Экономикалық әдебиеттерде аймақ экономикасы құрылымының жалпы
қабылданған концепциясы жоқ, сәкесінше оның құраушы элементтері де жоқ.
Кейбір зерттеушілер экономикалық потенциалды (аймақ ресурсы ретінде
түсініледі) талдайды, басқалары аймақтық нарықтарды қарстырады, ал
үшіншілері аймақтық экономикалық үйлесімділігінің талдауын бағыт ретінде
бөледі.
Аймақ экономикасының нақты жағдайын талдауының қиындығы оның жағдайы
өтпелі процестердің жылпы динамикасымен шайылып кетуімен байланысты.
Экономиканың өтпелі сипаты тек жүргізіліп жатқан қайта құруларға ғана
байланысты емес, олар негізгі (меншіктік қарым-қатынастарды өзгерту немесе
өту, мысалы айырықша нарықтың реттеуіштеріне) болса да, объективті
әлеуметтік-экономикалық параметрлерді өзгертуге бағыттылығы мен
қарқындылығына байланысты.
Келесі қойылған міндеттерді шешу кезеңінің мәні өзінің инновациялық
даму резервтерін қолдану есебімен анықталған шығындарды қамтамасыз ету
мүмкіндігі көзқарасынан қалыптасқан экономиканы бағалаудан тұрады. Теріс
жауап алған жағдайда аймақтың стратегиялық таңдауын өзгерту керек.
Аймақ экономикасы жағдайының объективті сипаттамасын алу үшін талдау
мен бағалауды жүзеге асыру керек:
▪ аймақ экономикасының толықтай дамуын сипаттайтын, сондай-ақ салалар
кесігінде және әрекет түрлерінің негізгі көрсеткіштері;
▪ аймақаралық экономикалық қарым-қатынастарды сипаттайтын негізгі
көрсеткіштер;
▪ аймақ дамуының экономикалық қауіпсіздігі;
▪ аймақтың экономикалық дамуының негізгі ресурстық әлеуеті;
▪ қалыптасқан аймақ экономикасының тұрғындардың өмір сүру сапасына,
территориядағы экологиялық жағдайға әсері;
▪ экономиканың қалыптасқан құрылымы;
▪ аймақтың қаржылық ресурстары.
Аталған міндеттердің біріншісін шешу үшін жүргізілетін аналитикалық
жұмыстар келесі көрсеткіштер тобы динамикасын зерттеуді білдіреді:
← жалпыэкономикалық көрсеткіштер: жан басына шаққандағы жалпы өңірлік
өнім (әрі қарай - ЖӨӨ) (асолюттік көрсеткіште немесе мемлекеттегі
мөлшерге пайыз түрінде), бір жұмысбастыға ЖӨӨ (асолюттік көрсеткіште
немесе мемлекеттегі мөлшерге пайызбен);
← аймақ экономикасында құрылымдық өзгерулерді сипаттайтын көрсеткіштер
(салалық блоктар бойынша жұмысбастылық құрылымы: мамандандыру
салаларының болгы; қайта өндіруді қамтамасыз ететін салалар мен
мамандандыру саласының қалыпты қызмет ету блогы; қызмет ету
сферасындағы кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіретін салалар блогы,
ЖӨӨ-ге пайызбен; экспорт көлемінің ЖӨӨ-ге қатынасы, пайызбен);
← аймақ экономикасының салалар күйін сипаттайтын көрсеткіштер
(өндірістің табиғи және бағалық қарым-қатынастағы көлемі,
рентабелділігінің көлемі, т.б.).
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық потенциалын және қолдану эффектілігін
бағалау аймақтың даму стратегиясын таңдау кезіндегі басты аспектілердің
бірі болып табылады.
Қазіргі кезде территорияның әлеуметтік-экономикалық әлеуетін
қолданудың эффективтілігін бағалаудың есебі әлі де өз шешімін күтуде, бірақ
әдебиеттерде мұндай бағалаудың критерийін анықтауды жалпытеориялық көзқарас
негізделген. Жалпы түрде территорияның бастама әлеуметтік-экономикалық
әлеуетін қолданудың эффективтілік критерийі (Кп) келесідей қатынаста
көрсетілуі мүмкін:
Кп=ЭпЗп,
мұндағы, Эп – территориялық әлеуметтік-экономикалық потенциалды жүзеге
асыру эффектісі;
Зп – Эп-ға жетудегі өндірістік шығындар.
Өз кезегінде, Эп екі құраушының сомасы түрінде көрстеілуі мүмкін,
олардың біреуі тұрғындардың өмір сүру сапасының өсімін сипаттайды, ал
екіншісі – аймақтық және жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге территорияның
салымы. Өндірістік шығындарға келетін болсақ, олар әлеуетті жүзеге асырудың
нақты шаралар ерекшелігінен тәуелді болады және тәжірибеде ірі
инвестициялық жобалардың эффективтілігін есептеудегі белгілі әдістемелермен
анықталуы мүмкін.
Аймақтағы экономикалық жағдайды талдау және бағалау аймақ
экономикасының құрылымы мен эффективтілігі, экономикалық ортадағы
институционалдық өзгерістер, бұл процестің инфрақұрылымдық қамсыздануында
нарықтық механизмдердің қызмет етуі, бәсекелестік ортаны құру, қалыпты
инвестиционалдық климат туралы көрініс беруі мүмкін. Сонымен қатар
басқарушылық стартегиялық шешімдерді қабылдау негізінде аймақтың дамуын
болжамдау үшін оның экономикалық ортасының белгіленген бағытта дамуында
негізгі тенденцияларды анықтау керек.
Аймақтың стартегиялық таңдауы – бұл үлкен жауапкершілікті бсқару
шешімі, оны қабылдау тәуекелмен жанасқан. Сондықтан тәуекелді төмендету
принципіне сүйену аймақ дамуының стратегиялық таңдауын жасақтау процесінде
мүмкіндігінше, яғни аймақтың болашақта мына немесе басқа басым функцияларды
орындаумен шартталған тәуекелдің барлық түрлері бағалануы керектігін
білдіреді. Болжамдалған тәуекелдер сипаттамасы аймақтың стратегиялық
таңдауының нұсқауларының салыстырмалы талдауында есепке алынуы керек. [27;
26-29]
Мемлекеттік басқарудың функциясы болып аймақтық экономикалық дамуын
жанама реттеу табылады. Аймақ деңгейінде бұл функцияны жүзеге асыру үшін
әдістердің күрделі жүйесі ұолданылуы мүмкін. Олар үлкен екі топқа бөлінеді:
← әкімшілік (заңнамалық және нормативтік база, лицензиялау,
айыппұлдар, субсидиялар, салық салу және т.б.);
← экономикалық (ресурстар үшін салықтар мен төлемдер, кепілдер мен
облигациялар, мақсатты қорларды нормалау және т.б.);
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың маңызды құралдары ретінде аймақтық
басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруды қажетті ақпаратпен қамтамасыз
етуді ұйымдастыратын маркетинг пен мониторинг анықталады. Аймақтық және
жергілікті әлеуметтік-экономикалық саясатты жүзеге асыру үшін ұүралдардың
екі үлкен блогы қолданылады:
✓ тіршілік әрекеті мен өндірістік салаларының жалпы шарттарын жақсарту
жөніндегі шаралар;
✓ жеке шаруашылық субъектілерін белгілі-бір әрекеттерін мадақтау
немесе ынталандырмау үшін қолданылатын құралдар кешені (қаржылық және
қаржылық емес).
Тіршілік әрекеті мен өндірістің жалпы салаларын жақсарту:
← қоршаған ортаны қалпына келтіру және инженерлік инфрақұрылымды
дамыту;
← нарықтық инфрақұрылымды дамыту, муниципалды банктерді, биржаларды,
ынтымақтастық орталықтарды және т.б. құру;
← кәсіпкерлік кеңестерді және экономикалық дамуға әрекеттесетін
корпорацияларды ұйымдастыру.
Қаржылық құралдар:
✓ дотациялар, ссудалар, субсидиялар;
✓ арнайы қарыздар;
✓ жергілікті салықтар, салықтық жеңілдіктер, және оларды төлеу
мерзімдерін ұзарту;
✓ жергілікті алымдар, жарналар;
✓ сәйкес инфрақұрылымдық қызметтерді қолданғаны үшін арнайы тарифтер;
✓ паритетті бастамадағы жобаларды үлестік қаржыландыру.
Қаржылық емес құралдар:
← кеңес беру, менеджерлерді дайындау, нарықты талдау;
← құрылыс үшін учаскелерді берудегі көмек;
← лицензиялау, реттеу және рұқсаттарды беру процедуралары;
← мақсатты маманданған оқыту;
← зерттеулер мен әзірлемелерді үйымдастыру;
муниципалды тапсырыстарды жергілікті кәсіпорындарға беру. [27; 372-373]
3.1. Аймақтық экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі
Аймақтық экономиканы басқарудың төрт моделі бар [22; 1].
Олар:
а) ағылшын-саксон жүйесі;
б) аймақтық басқарудың континенталды (француз) үлгісі;
в) Германиядағы жергілікті өзін-өзі басқару;
г) аймақтық басқарудың кеңестік үлгісі.
Аймақтық басқарудың ағылшын-саксон жүйесі Ұлыбританияда, АҚШ-та,
Канадада, Австралияда, Жаңа Зеландияда, Үндістанда қолданылады. Осы елдерде
жергілікті органдар заң берген өкілеттіктердің ауқымында дербес құрылым
ретінде жұмыс істейді. Жергілікті органдар жоғары тұрған мемлекеттік
органдарға тікелей бағынбайды, сол сияқты жергілікті уәкілетті Үкімет те
жоқ. Жергілікті өкілдікті органдар мен бірқатар лауазымды адамдарды тиісті
әкімшілік-аумақтық бірліктеріндегі халық тікелей сайлайды. Бірақ жергілікті
басқару органдары орталық органдардан үзілді-кесілді оқшау емес: Үкімет
жергілікті басқару органдарына тікелей немесе жанама бақылау жүргізеді;
бақылау Министрлік және сот органдары арқылы жасалады.
Ұлыбританияда жергілікті атқарушы органдарды сайлау үдерісін
жергілікті басқару туралы 1972 жылғы Акт реттейді. Ұлыбританияда
муниципалды органдар сайлауларына 18 жасқа жеткен британ тәжінің барлық
азаматтары қатыса алады. Жергілікті өкілдікті және атқарушы органдарға жасы
21-ден төмен емес адамдар сайлана алады, олар осы муниципалитеттің
аумағында тұруға, осы аумақта жұмыс істеуге немесе сол аумақта жері,
кәсіпорны, үйі (пәтері) болуға немесе соларды жалдауға тиіс. Ұлыбританияның
муниципалды, сонымен қатар атқарушы органдарына дін қызметкерлері, пэрлер,
әскери қызметшілер, азаматтық қызметшілер, есі дұрыс еместер сайланбайды.
АҚШ штаттарының басым көпшілік аумағы графтыққа бөлінеді (олардың ұзын
саны 3 мың). Соларда тұратын халық графтық кеңесінің мүшелерін де, сондай-
ақ көптеген лауазымды адамдарды (қызметкерлерді) да сайлайды. Графтық
кеңесі алқалы да, жеке-дара да атқарушы органды құрмайды. Қалалар
графтықтан бөлінген және олардың өздерінің жергілікті басқару органдары
бар. Көптеген қалаларда басқарушы – кеңес жүйесі қолданылады. Халық
әдетте саны 6-7 адамнан тұратын (ірі қалаларда – көбірек) қала кеңесін;
қала кеңесі өз кезегінде мэрді сайлайды. Бір қызығы, мэр тек кеңесте ғана
төрағалық етуге уәкілетті, және оның атқарушы, басқарушы қызметпен
айналысуына болмайды. Бұл қызмет келісім-шарт бойынша жалданатын
шенеуніктік-менеджерлік саладағы маманның иығына жүктеледі. Тағы бір айта
кетерлік жәйт, таундарда (шағын қалалар) және тауншиптарда (поселкелерде)
тұрғындардың жиналыстары өтеді, жиналыстарда 3-5 адам құрамындағы атқарушы
комитеттер сайланады.
Аймақтық басқарудың континенталды (француз) үлгісі континенталды
Еуропаның көптеген елдерінде (Францияда, Швейцарияда, Испанияда,
Португалияда, Италияда, Бельгияда, Нидерландыда, Люксембургте, Грекияда,
Финляндияда, Албанияда, Польшада, Ресейде, Молдовада, Украинада), француз
тілдес және өзге де африкалық мемлекеттерде (Мароккода, Алжирде,
Мавританияда, Малиде, Египетте, Нигерияда), бірқатар азиялық елдерде
(Қырғызстанда, Лаоста), Латын Америкасындағы мемлекеттерде (Бразилияда,
Венесуэлада, Колумбияда, Эквадорда, Перуде, Гайанада, Уругвайда,
Парагвайда), бірқатар Таяу Шығыс мемлекеттерінде (Ливанда, Израильде)
қолданылады. Осы үлгінің ерекшелігі мынада, мұнда орталықтың жергілікті
жерлерді тікелей мемлекеттік басқаруы жергілікті өзін-өзі басқарумен тамаша
үйлесім табады, оны орталық үкімет бақылайды. Бұл жүйеде төменгі тұрған
билік буындарының жоғары тұрғандарына бағыныштылық қағидаты үстемдік
құрады; тағайындау қағидаты жергілікті атқарушы органдардың сайланбалылығы
қағидатынан басым болады.
Франциядағы жергілікті басқарудың негізгі буынына, мысал үшін,
коммуналар жатады (елде 36 мыңдай коммуна бар), әр коммунаның өзінің
өкілдікті органы – Кеңесі мен Кеңес депутаттарының қатарынан сайланатын
мэрі болады. Тұрақты негізде жұмыс істейтін мэр және муниципалды Кеңестің
депутаттары муниципалитет құрады. Мэр мемлекеттік қызметкер және сонымен
қатар жергілікті өзін-өзі басқару органының басшысы болып саналады. Мэрдің
қызметі муниципалды Кеңестің бақылауымен және республика комиссарының
әкімшілік бақылауымен жүзеге асырылады. Республика комиссары сондай-ақ
коммуна қабылдайтын шешімдердің заңдылығын қадағалайды және қажет болған
жағдайда оларды бұзу үшін сотқа жүгінеді. Францияда жергілікті басқару
орталықтандырудың жоғары дәрежесімен ерекшеленеді және бұл ең алдымен
орталық биліктің жергілікті органдарға қатаң әкімшілік бақылау жүргізуінен
көрінеді. Үкіметтің арнайы уәкілі бар, оның негізгі міндеті жергілікті
органдарға бақылау жасау болып табылады. Француз Республикасының 1958 жылғы
4 қазандағы Конституциясы коммуналар мен департаменттерді жергілікті
ұжымдарға (аумақтық бірліктерге) жатқызады, оларды өкілдікті органдар
құқықтарындағы сайланбалы кеңестер басқарады. Атқарушы органдардың
функцияларын Үкімет тағайындаған департамент өкілдері орындайды, оларға
жергілікті орындарда ұлттық мүдделерді сақтау, әкімшілік бақылауды жүзеге
асыру және заңдарды сақтау міндеті жүктеледі (Француз Республикасы
Конституциясының 72-бабы). Аймақтағы басқару органына Республика префекті
(1982-1988 жж. республика Комиссары аталған) жатады, ол Үкіметтің
декретімен тағайындалады және халықпен байланыста Үкімет пен оның
мүшелерінің атынан әрекет жүргізеді. Оның құзырына қаржы, қауіпсіздік,
білім, мәдениет, туризм, әлеуметтік көмек, экономикалық даму және жоспарлау
кіреді, осы міндеттермен оған бағынышты ведомстволық құрылымдар айналысады.
Департаменттегі префекттің де мәртебесі дәл осындай. Келесі төмен тұрған
басқару органы – супрефект (немесе подпрефект), ол департамент пен коммуна
арасындағы аралық әкімшілік-аумақтық бірлік болып табылатын округтың
аумағында әкімші ретінде әрекет жасайды (Француз Республикасы
Конституциясының 13, 72-баптары).
Нидерланды Корольдігінің 1983 жылғы 11 ақпандағы Конституциясы
жергілікті әкімшілік-аумақтық бірліктеріне провинциялар мен
муниципалитеттерді жатқызады. Осы жергілікті құрылымдардың өкілдікті
органдары – провинциялар мен муниципалитеттер кеңестері. Провинцияларда
атқарушы функцияларды провинцияның атқарушы органдары және Корольдің
уәкілдері жүзеге асырады, ал муниципалитеттердің істерін атқарушылық
жүргізу муниципалды органдар мен бургомистрлердің басқаруына беріледі
(Конституцияның 125-бабы). Әрбір муниципалды Кеңес өз мүшелерінің қатарынан
олдермендерді (старейшиналарды) тағайындайды, олар бургомистрмен бірге
муниципалитет істерінің күнделікті басқаруын жүргізеді, муниципалды
кеңестің және жоғары тұрған мемлекеттік органдардың шешімдерін іске
асырады. Нидерланды Корольдігінің 131-бабында айтылғандай, Корольдің
уәкілдері мен бургомистрлер Корольдің Жарлығымен тағайындалады. XVIII
ғасырда жергілікті басқаруға дербес мәртебе қысқа мерзімге берілді. Соңғы
40 жылдың ішінде атқарушы билік күшейтілді және бұл мынадай нәтижеге
жеткізді, жергілікті биліктер қазіргі кезде орталық үкіметтің жергілікті
орындардағы қызметі ретінде жұмыс істейді.
Германиядағы жергілікті өзін-өзі басқаруды аймақтық басқарудың жеке
үлгісіне жатқызуға болады, ол ағылшын-саксондық, сондай-ақ аймақтық
басқарудың континенталды үлгілерінің ерекшеліктерін қатар ұштастырады. ГФР-
дың 1949 жылғы негізгі Заңы 28-бапта былай белгілейді, округтарда, жер
қауымдарында жаппай, тікелей, еркін, тең және жасырын сайлаулар арқылы
құрылған халықтың өкілдігі болуы тиіс. Мұндағы жерлер округтарға, округтар
– аудандар мен аудандық мәртебесі бар қалаларға (630-ға жуық), аудандар
қауымдарға бөлінеді: жергілікті басқарудың қаралып отырған үлгісі осы
үлгінің бірқатар түрлеріне бөлінеді. солтүстікгермандық, оңтүстікгермандық,
бургомистрлік және магистралдық. Солтүстікгермандық үлгі (мәселен, Төменгі
Саксония) жергілікті басқарудың ағылшын-саксон үлгісіне ұқсас. Коммунаның
халық сайлайтын өкілдікті органы атқарушы комитет құрады, оның функциясына
атқарушы қызмет емес, ал небәрі өкілдікті органның шешімдерін дайындау ғана
жатады. Оңтүстікгермандық үлгі (мәселен, Бавария) халықтың өкілдікті
органды да, сондай-ақ атқарушы орган – бургомистрді де сайлауын ұйғарады,
ол лауазымы бойынша үкіметтіктер корпорациясы – федерация субъектінің
құрамына кіреді. Бургомистрлік үлгі (Пфальц, Саар жерлері) бойынша халық
сайлаған өкілдікті орган бургомистрді сайлайды, ол өкілдікті де, атқарушы
да органның басшысы болады. Осы үлгі аудан және қала деңгейіндегі әкімдерді
сайлаудың қазақстандық үлгісімен біршама ұқсас, мұндағы айырмашылық мынада,
әкім тек атқарушы билікті ғана жүзеге асырса, ал жергілікті биліктің
өкілдікті органы – мәслихатты басқа адам – мәслихат Төрағасы басқарады.
Магистралды үлгінің (Гессен жері, Гамбург қала-жері) ерекшелігі мынада,
өкілдікті жергілікті органды халық, ал алқалы атқарушы орган –
бургомистрден және құрметті мүшелерден құралатын магистратты, комуннаның,
қауымдық кеңестің өкілдікті органы сайлайды. Германияда мемлекет жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қадағалау жүргізеді; ең жоғары
қадағалау инстанциясы ішкі істер Министрлігі болып табылады.
Бірқатар өзге елдердің аймақтық басқаруында (Австрияда, Жапонияда,
Мексикада) жергілікті басқарудың германдық үлгісімен ұқсастық бар, оған
ағылшын-саксон және континенталды үлгілердің ерекшеліктері де тән.
Жоғарыда талданған үлгілерден аймақтық басқарудың кеңестік үлгісі
мүлде бөлек, ол бұрынғы КСРО-ның төл туындысы және осы үлгі социалистік
мемлекеттердің мемлекеттік жүйесіне енгізілді. Қазір осы үлгі өздерін
социалистік деп есептейтін кейбір елдерде сақталған: Вьетнамда, Қытайда,
Солтүстік Корея – КХДР-да, Кубада. Осы үлгінің кейбір ерекшеліктері ТМД
бірқатар елдерінен байқалады. Жергілікті жерлерде халықтың қатарынан
депутаттар кеңесі құрылады, олар тиісті аумақтық бірліктерде атқарушы
билікті жүзеге асыратын атқарушы комитеттерді сайлайды. Нысаны бойынша ол
қоғам мен мемлекет істерін жергілікті басқарудағы демократиялық үлгі
іспеттес. Бірақ шын мәнінде олай емес, өйткені жергілікті істерді халық та,
осы атқарушы комитеттер де емес, ал коммунистік партияның жергілікті
өкілетті өкілдері – партия хатшылары шешеді.
Қытай Халық Республикасында провинциялар округтарға, дербес
(автономиялық) округтарға, округтар – уездерге, автономиялық уездерге,
уездер болыстарға, ұлттық болыстарға бөлінеді. Қытайда жергілікті өзін-өзі
басқару органы жоқ. Жергілікті мекемелер мемлекеттік билік органдары болып
табылады. Округтардағы, уездердегі және болыстардағы халық өкілдерінің
жиналысымен сайланатын атқарушы органдарға тиісті аумақтық бірліктердің
жергілікті халық үкіметтері жатады. Қос бағыныштылық принципі қолданылады:
жергілікті үкімет өзін сайлаған халық өкілдерінің жиналысына, сондай-ақ
бірыңғай саты бойынша елдің мемлекеттік кеңесіне бағынады. Сонымен,
жергілікті орындарда алқалы атқарушы орган жұмыс істейді, ол іс жүзінде
Қытай Коммунистік партиясының жергілікті органдарына бағынады.
Сөйтіп, дамыған демократиялық мемлекеттердің тұтас қатары (Бельгия,
Нидерланды, Люксембург, Финляндия) атқарушы органдарды жергілікті орындарда
тағайындайды. Демократиялық тәжірибесі одан кем емес өзге мемлекеттер
(мәселен, АҚШ) іс жүзінде жергілікті орындарда атқарушы органдарды
тағайындамайды да, сайламайды да: атқарушы органның функцияларын келісім-
шарт арқылы жолданылатын кәсіби шенеунік-менеджер орындайды.
Үшінші елдер (Португалия, Грекия, Албания, Польша) өкілдікті органдар
арқылы жергілікті алқалы атқарушы органдарды сайлайды.
Төртінші топтың халқы (Жапония, Бразилия) жеке-дара атқарушы
органдарды сайлайды. Бесінші топтағы елдерде (Канада және оның федерация
субьекті Британ Колумбиясы, Франция, Испания) жергілікті өкілдікті органдар
жеке-дара атқарушы органды сайлайды. Бұл біздің аудан және облыстық
дәрежедегі қала әкімдерін сайлауымызға ұқсас, оларды мәслихаттың сайлаушы-
депутаттары отырыстарда сайлайды. Алтыншы топтағы елдер (Испания, Франция,
Италия, Украина) халыққа жергілікті, соның ішінде атқарушы органдарды
сайлауға мүмкіндік беру арқылы, жергілікті өкілдікті және атқарушы
органдардың қызметіне бақылау жасау немесе жергілікті аумақтық бірліктің
істерін тікелей басқару үшін орталық үкіметтің өкілдерін тағайындайды.
Жетінші топтағы елдерде жергілікті басқару және өзін-өзі басқару органдары
үкіметтік органға тікелей бағынады (ГФР-да, Францияда, Италияда, Жаңа
Зеландияда – ішкі істер Министрлігіне бағынады, Жапонияда – жергілікті өзін-
өзі басқару істері жөніндегі Министрлікке, ҚХР-да – Мемлекеттік кеңеске,
Норвегияда – муниципалды істер жөніндегі Министрлікке). Сегізінші топтағы
елдерде (кейбір социалистік мемлекеттерде) жергілікті органдар іс жүзінде
Компартияның жергілікті органдарына бағынады.
Сонымен, шет мемлекеттер жергілікті істерді бақаруда жергілікті
атқарушы органдарды тағайындау принципін де, олардың сайланбалылығы
принципін де, сайланбалылық пен тағайындауды ұйымдастыру принципін де қатар
қолданатынын аңғардық. Мемлекеттер, соның қатарында демократиясы дамыған
елдер де, жергілікті басқару және өзін-өзі басқару мәселелеріне
прагматикалық тұрғыда қарайды, олар практикалық орындылығын, жергілікті
халықтың өздерінің жергілікті міндеттерін шешудегі қолайлылығын және
халықтың практикалық мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруды
ескереді. Шетелдердің айтарлықтай бөлігі мынаған сүйенеді, жергілікті
істерді жергілікті, соның ішінде атқарушы органдардың көмегімен шешкен
орынды, осы органдар тағайындау мен сайланбалылықты ұштастыру принципінің
негізінде құрылады.
Шет елдер тізбегінде, біріншіден дамыған елдерде, аймақтық дамуды
ретеудің регламенттелген аймақтық саясат пен мемлекеттік шешімдерді
дайындаудың мол, әртүрлі тәжірибесі жинақталған. Дамыған елдерде
жүргізілетін аймақтық саясат экономикалық өсудің қарқынын қолдау және
ынталандыру жөніндегі, циклдық тербелудің алдын алу жөніндегі, ішкі нарықты
кеңейту және тұтынушылық сұранысты көбейтуге жөніндегі мелекеттік жалпы
саясаттың құраушы бөлігі.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде мемлекеттік аймақтық
саясаттың әртүрлі деңгейлердегі мынадай нысандары кең тараған:
← территориялық жоспарлау;
← болжамдау;
← программалау;
← аймақтандыру.
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдары ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық
болжамдау мен аймақтық шаруашылық процестерді реттеу мақсатындағы
стратегиялық жоспарлар жасақтау басым бола бастады.
Болжамдау үшін асқан мүддені мақсаттарды қоя білу және белгілі-бір
аймақтардың бағытын анықтауды көрсетеді. Қате есептеулерге, шығу
мәлеметтерінің дәл еместігіне, аймақтық және ұлттық болжамдардың үнемі сай
келмеуіне қарамастан аймақтық ұзақмерзімді болжамдарды құру әдістері өз
бетінше назар аударуды талап етеді. Болжамдардың көпнұсқалылығы анық
мүддені көрсетеді, бірақ нұсқауды таңдау жергілікті әкімшілікпен еркін
түрде бөлінеді, көбіне барлық табиғи, экономикалық және әлеуметтік
салдарларын үлестік емес есеп арқылы.
Бұл кезеңде француз ғалымдарымен жасалған жұмыстар ең қолайлы болды.
Олар Батыс Еуропадағы аймақтық болжамдық зерттеулердің біртұтас келісті
және өнімді жүйесін құрастыран болатын. Бұл шеңбердегі үлкен серпіліс
француздық ұлттық жоспарды (1966-1970жж) дайындау және жүзеге асыру кезінде
жасалған болатын. Сонымен бірге қысқамерзімді және ортамерзімді аймақтық
болжамдар аймақтық органдар мен шаруашылық ұйымдардың белсенді қатысуымен
ұзақмерзімді болжамдар шеңберінде құрылған болатын. Сондай-ақ, Францияда
Батыстағы ең жұмысқа қабілетті аймақтық жоспарлау мен болжамдау жүйесі
құрылған болатын.
Францияның тәжірибелік жетістігі болып мемлекеттің 21 экономикалық
ауданға бөлінгені табылады, олардың шекаралары көбіне негізінен оның
аймақтық аспектісіндегі ұлттық экономикалық саясат міндеттеріне жауап
берді. Әрбір аудан комитетке аймақтың даму есептерін, талдауларын,
болжамдарын және өз жоспарларының белгілерін тапсырады, ал олар кейін
комитетпен біріктіріледі және жоспарлаудың бас комиссариатына жөнелтіледі.
60-жылдары бас комиссариатта 2000 жылға дейінгі кезеңге мемлекет пен
аймақтардың даму болжамдары жасақтала бастаған. Болжам өз құрамына
территориялық аспектілерді қосады:
✓ ұлттық дамудағы аймақтар басымдылығы;
✓ әрбір аймақтық мамандануы мен диверсификациясын есепке алғандағы
шаруашылық кешенінің құрылымы;
✓ аймақ дамуының деңгейлерін тегістеу және т.б.
Францияның әрбір аймағының ұзақмерзімді болжамдар есебімен нақты
жоспар жасаудағы әрекеттілігі назаржы қажет етеді. Аймақтық дамуы 70-
жылдардың бірінші жартысында Жорж Помпидуның Ұлы Индустриалды Саясатына
қосылған болатын. Мадақталатын конгламеративті құйылыстар негізгі ұлттық
өндіріст ер өсу полюстары ретінде қызмет етуі және өз жабыдқтаушылары мен
басқа аймақтар ішіндегі шағын бизнесті қолдауы үшін аймақтық негіз болғанын
керек еді.
Франсуа Миттеранның басқаруы кезінде жоспарлауды децентрализациялау
мен басқа да әкімшілік процедуралар жасалған болатын, бірақ децентрализация
басқа қайшылықтарға алып келген болатын. Жекелеп алғанда, салық саласындағы
аймақтық өзінділікті күшейту арқылы аймақтар арасындағы тепе-теңсіздікті
үдейте түсті.
Ұлыбританияда тұрғындар мен өнеркәсіптің жоғары концентрациясымен
артта қалған аймақтар мен аудандардың дамуын болжамдауталпынысы бірінші рет
1939 жылы (Барлоу комиссиясының баяндамасы) жасалған болатын. Екінші
дүниежүзілік соғысқа байланысты бұл комиссияның бағалаулары мен ұсыныстары
көбіне қолданылмай қалған, бірақ 1945 жылы олардың негізінде және соғыс
кезіндегі өнеркәсіптің даму тәжірибесі негізінде Өнеркәсіпті орналастыру
туралы заң қабылданды және даму аймақтары бөлініп көрсетілді. Бұл заңның
әрекет тәжірибесі ұзақмерзімді аймақтық жоспарлау мен болжамдау керектігін
көрсетті.
60- жылдардың басында мемлекеттің кейбір аймақтарында зерттеулер
жүргізіліп, нәтижисінде 1963 жылы Сауда, өнеркәсіп және аймақтық даму
минисрлігі Орталық Шотландия мен Оңтүстік-Шығыс аймақтарының даму жоспарын
жасақтады.Жоспар кепілдемелік болды. Ол өз құрамына аймақтардың даму
болжамы мен жаңа салаларды құру мүмкіндігінің бағасын кірістірген болатын.
Болжамда жұмыс күші мен оның квалификациясының талдауына, жұмысбастылық
құрылымына және инфрақұрылым дамуына басты назар аударылды. Бұл жоспар
біржақтылығы, бытыраңқылығы және үкіметте нақты ұлттық, аймақтық саясаттың
жоқ болғандығы үшін әділ сындалды.
1964 жылы мемлекет жергілікті жоспарлау кеңестері бар 11 экономикалық
аймаққа бөлінген болатын. 1965 жылы Экономика министрлігі аймақтық
органдармен бірге 1965-1970 жылдардағы экономикалық дамудың Екінші ұлттық
жоспарының бөлігі ретінде аймақтық жспарды жасақтады. Жоспардың
аналитикалық бөлігінде тұрғындар тығыздығында, жұмысбастылық деңгейлерінде,
тұрғындар кірісінде және тағы басқада өткір сәйкессіздік көрінді. Осыған
байланысты индикативті мазмұны бар және мәніне келгенде тек қана болжам
болып табылатын аймақтық жоспарларда жұмысбастылық құрылымын өзгерту,
кадрларды дайындау, көлікті дамыту, тұрғын-үй құрылысы және басқа да
шаралар үшін үлкен салым қажеттігі белгіленді, бірақ сол кезде үкімет
басында тұрған лейбористік үкімет оны жүзеге асыра алмады.
ФРГ-дағы аймақтық болжамдау мен бағдарламалау бағалы тәжірибе болып
табылады. 1967 жылдын өзінде-ақ ФРГ үкіметі 1980жылға дейінгі кеңістік
аспектілерін есепке ала отырып, мемлекеттің экономикалық дамуының
мемлекеттік болжамдары мен бағдарламаларын құра бастады. Аймақтық болжамдар
кейін индикативті болжамдарға өзгереді. Оларда тұрғындардың, жұмыс күшінің
өсу қарқындары мен тенденциялары, салалардың ірі аймақтар мен мемлекет
жерлеріндегі дамуын анықталады. Болжамдарда аймақтардың дамуы үшін мүмкін
ықпалдар көрсетіледі.
ФРГ-да аймақтық болжамдар мен бағдарламаларды жасақтаумен ғылыми және
үкіметтік мекемелер, сондай-ақ федералды, жергілікті және аймақтық
деңгейлердегі ұйымдар айналысады.
Аймақтық бағдарламалау мемлекеттің 60 пайыз территориядан және 37
пайыз тұрғындардан келетін аудандарды қамтиды. Ол 1970 жылы күшіне енген
қаржылық реформа туралы заңдар негізінде жүзеге асырылады. Аймақтық
бағдарламалар жалпы шаруашылық сияқты сырғыма принципімен төрт жылға
жасақталады. Мұныменен аймақтық шаруашылық құрылымының сұрақтары бойынша
Жоспарлы комитет айналысады, олар үкімет пен парламентке бекітуге аймақтық
бағдарламаларды береді. Бұл бағдарламалар сәйкес болжам есептеулеріне
сүйенеді.
Ынталандыру аймақтарын шектеу аймақтық бағдарламалаудың шығу пункты
болып табылады. Ынталандыру аймақтарын шектеу әдістері туралы ұзақ дау-
таластан кейін 80-жылдардың басында аймақтарды жаңадан шектеуді жүргізудің
принциптері туралы ымыра шешім қабылданды. Бұл шешімге сәйкес ынталандыру
аймақтарын бөліп шығару негізінде мемлекеттің барлық территориясын қамтитын
жұмыс күші аймақтары жүйесі жатыр. Аймақтың экономикалық даму деңгейін
сипаттайтын көптеген индикаторлардан шектеу үшін бесеуі таңдалды: жұмыс
күші нарығының екі индикаторы – жұмыс күші резервінің коэффициенті және
білім деңгейінің коэффициенті; кіріс нарығының үш индикаторы – еңбекақы
сомасы, бір жұмысшыға кіріс сомасы және бір жан басына шаққандағы ЖІӨ
сомасы.
Құрылымды әлсіз аймақтарға жәрдемдесу үшін қолдану түрлері және
жылдары бойынша федералды жерлерге таратуменен құралдардың жалпы сомасы
бөлінді. Бұл соманың құрамына тек бағдарламалық құралдар ғана қосылмаған,
сонымен қатар инвестициялық үстемақы (Инвестициялық үстеме туралы заңға
сәйкес) қосылады.
Қазіргі заманғы германдық тәжірибеде үлкен мүддені Германияның жаңа
федералдық жерлерінде аймақтық шаруашылық құрылымын жетілдірудің
экономикалық механизм ұсынылады. Ерекше түрде, бұрыңғы ГДР үшін федералды
және жергілікті бюджеттерден, сондай-ақ аймақтық дамудың Еуропалық қорынан
өнеркәсіп пен инфрақұрылымның дамуына субсидиялар беру арқылы
инвестицияларды ынталандыру үшін алғышарттарды құратын мақсатты
бағдарламалар жасақталған. 1993 жылы аймақтық бағдарламалар шеңберінде
берілген құралдардың жалпы сомасы 14 миллиард маркі құраған болатын. [27;
76-80]
ІІ тарау. АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ
(АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1. Ақтөбе облысы экономикасының жалпы сипаттамасы
Ақтөбе облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының соңғы жылдардағы
қорытындыларын талдау Қазақстан-2030 стратегиясында белгіленген
міндеттерді іске асыру жөнінде әкімдік тарапынан қабылданып жатқан
шаралардың арқасында қоғамдық-саяси тұрақтылық сақталып отырғандығын,
экономиканың нақты секторы мен әлеуметтік салада оң ілгері жылжу тұрақты
сипат алып отырғандығын көрсетіп отыр.
Ақтөбе облысының бүгінгі күні республикадағы озық және серпінді дамушы
өңірлердің біріне жатады деп айтуға болады. Қабылданған шаралардың
нәтижесінде экономиканың нақты секторындағы көрсеткіштердің өсуі байқалады
және инфрақұрылымды дамытуда оң өзгерістер белгіленді. Бұл тұрғындардың
өмір сүру деңгейін жақсартуға септігін тигізді. Жыл бойына тұрғындардың
денсаулығы, білім беру сапасы, жолдардың жағдайын жақсарту, экология, ауыл
өмірі мәселелеріне ерекше көңіл бөлінді.
1 кестедегі Ақтөбе облысындағы соңғы үш жылдағы негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштер серпінділігіне қарап, облыстың әлеуметтік-
экономикалық дамуның оң өзгерістерін байқауға болады.
Кесте 1
Ақтөбе облысының негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштер серпінділігі (динамикасы)
№ Атауы Өлшем 2009 ж. 2008ж. 2009 ж.
бірлігі
1 Жалпы өңірлік өнім млрд.теңге 390,4 518,7 620
2 Жан басына шаққандағы жалпымың теңге 571,8 750,6 886
өңірлік өнім
3 Өнеркәсіп өнімінің млрд.теңге 485,4 554,9 643,9
(жұмысының) көлемі
4 Ауыл шаруашылығының жалпы млрд.теңге 27,4 29,4 39,2
өнімі
5 Негізгі капиталға салынған млрд.теңге 184,1 187,1 221,1
инвестиция
6 Тұрғын үйді іске қосу мың шаршы 297,0 420,3 425,8
метр
7 Бюджетке салық және басқа млрд.теңге 148,5 196,7 236,7
төлемдер түсуі
8 Тұтыну бағасының индексі % 106,4 107,0 114,5
9 Құрылған жаңа жұмыс бірлік 13857 14866 15739
орындары
10 Ресми түрде тіркелген % 1,2 1,0 0,7
жұмыссыздық деңгейі
11 Кедейлік деңгейі % 4,2 2,8 1,6
12 Орташа айлық жалақы теңге 34851 40905 50500
13 Жан басына шаққандағы теңге 16225 21545 28000
орташа ақшалай кіріс
14 Халық саны мың адам 686,7 695,3 705,0
Өнеркәсіпті дамыту саласы. Өнеркәсіптік өндіріс облыс экономикасының
негзі болып табылады. Жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН БАСҚАРУ (АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ
МЫСАЛЫНДА)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І тарау. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері
1.1. Аймақ түсінігінің мәні және оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5-9
1.2. Аймақтық экономиканы басқару әдістері мен
тәсілдері ... ... ... ...10-16
1.3. Аймақтық экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... 17-
28
ІІ тарау. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару (Ақтөбе облысы
мысалында)
2.1. Ақтөбе облысы экономикасының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... 29-
35
2.2. Аймақтың әлеуметтік инфрақұрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... 36-40
2.3. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .41-48
ІІІ тарау. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму тенденциялары мен
перспективасы
3.1. Аймақтық экономиканы басқаруды жетілдірудің отандық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 49-58
3.2. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарауды жетілдіру
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..58-72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 2-76
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 7-79
Қосымшалар
КІРІСПЕ
ХХІ ғасырдың басы әлемнің әртүрлі мемлекеттерінде әлеуметтік-
экономикалық мазмұндағы терең өгерерістерді бейнелейді, бұл аймақтық
басқаруды жетілдіру проблемасының маңыздылығын күшейтеді. Кеңестік кезеңнен
кейінгі кеңістікте соңғы оңжылдықта әртүрлі әлеуметтік-экономикалық
жүйелерді басқаруда жаңа көзқарастарды талап ететін барлық тіршілік
әрекетінде түбегейлі өзгерістер болды. Аймақтар деңгейінде жаңа жағдайларда
әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудың неғұрлым нәтижелі құралы болып,
үнемі жетілдіріліп отыруды қажет ететін аймақтық саясат табылады.
Қазақстан Республикасында әрекеттегі аймақтық саясатты жетілдіру
аймақтың қызмет етуі мен дамуын реттеудің және басқарудың тепе-тең
жүйелерін құрумен бір уақытта жүзеге асырылады. Заңдық базаларды
жетілдірумен қатар мемлекеттік үкіметтің барлық құрылымының бірден-бір
басты міндеті болып, экономиканың аймақтануына курстың тәжірибелік жүзеге
асуы табылады. Бұл процесс ең бастысы аймақтық және жергілікті бсқару
органдар компетенциясына берілетін әлеуметтік-экономикалық қызметтер
шеңберін кеңейтуге бағытталған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: аймақтың әлеуметтік- экономикалық
дамуын басқару ерекшелігінде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: аймақтағы әлеуметтік- экономикалық
басқарудың жүзеге асырылуы және оны жетілдіру бағыттары.
Осы мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
← аймақ түсінігімен және оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы рөлімен
танысу;
← аймақтық басқарудың әдіс-тәсілдерін игеру;
← Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымымен танысу;
← Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау;
← аймақты әлеуметтік-экономикалық басқаруды жетілдіру жолдарын іздеу.
Қойылған міндеттерді орындау үшін топтау, экономикалық талдау,
жүйелік талдау, салыстыру және тағы да басқа статистикалық, математикалық
әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Ақтөбе облысының әлеуметтік-
экономикалық дамуы.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қосымшалардан тұрады.
Бірінші тарау Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық
аспектілері деп аталады, мұнда аймақ түсінігінің мәні және әлеуметтік-
экономикалық дамудағы рөлі, аймақтық басқарудың әдістері мен тәсілдері
туралы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аймақтық құрылымы жөнінде сөз
қозғалады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару (Ақтөбе облысы
мысалында) деп екінші тарау аталады. Бұл тарауда Ақтөбе облысының
әлеуметтік-экономикалық даму сипаттамасы және басқару механизмінің әрекет
ету ерекшеліктері туралы қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауы Аймақтың әлеуметтік-экономикалық
даму тенденциялары мен перспективасы деп аталады, мұнда аймақтық
басқаруды жетілдірудің шетелдік және отандық тәжірибесі туралы, сонымен
қатар аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму перспективасы жөнінде
сипатталады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін Қазақстан
Республикасының Заңдары, Ел Президентінің жыл сайынғы Жолдаулары мен
отандық (Сағындықов Е.Н., Нұрғалиев, Бердалиев, Мамыров Н.К., Шеденов Ө.Қ.,
Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., т.б.) және шетел ғалымдарының ғылыми
еңбектері құрайды.
І тарау. АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ МЕН
ПЕРСПЕКТИВАСЫ
1.1. Аймақ түсінігінің мәні және оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы рөлі
Аймақ және аймақтылықтың басқа да терминдерінің түсініктеріне қазіргі
таңда мағына беру, сондай-ақ аймақтардың қызмет етуімен және әлеуметтік-
экономикалық дамуымен байланысты негізгі теориялық мәселелерді қарастыру үш
аспектіден шығу керектігін ұйғарады:
✓ геосаяси;
✓ құрылымдық-кеңістіктік;
✓ территориялық-қайта өндірістік.
Геосаяси аспекті белсенді интеграция арқылы белсенді дамуға жәрдем
көрсетуді ұйғарады және ол жақын жатқан мемлекеттердің белгілі бір
территориялық бірліктеріне тән. Еуропада, Азияда және Латын Америкасында
ортақ нарық құрған мемлекеттер одақтары құрылған. Одаққа кіретін
мемлекеттердің тек қана бейнелі түрде шекарасы сақталып, еуропалық
мемлекеттердің жаңа экономикалық интеграциясы пайда болды. Ортақ нарығы,
валютасы, шаруашылық ережелері барбіртұтас экономикалық алаң құрылды.
Құрылымдық-кеңістіктік көзқарас еңбекті территориялық бөлу процестерін
экономикалық-географиялық түсінумен және территорияны аудандандыру
(кеңістіктік құрылым) жүйесін құру немесе анықтау керектігімен байланысты.
Бұл ерекше квалификациялық белгілері бар әртүрлі таксондарды, яғни
территориялық бірліктерді бөліп көрсетуді ұйғарады. [27; 8]
Территориялық-қайта өндірістік көзқарас қоғамды территориялық
ұйымдастыру концепциясынан шығады. Қоғамды территориялық ұйымдастыру ұғымы
сөздің кең мағынасында еңбекті территориялы бөлумен, өндірістік күштерді
орналастырумен, өндірістік қарым-қатынастардағы аймақтық айырмашылықтармен,
адамдарды орналастырумен, қоғам мен табиғаттың өзара байланысымен және де
аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясатының мәселелерімен байланысты барлық
сұрақтарды қамтиды.
Тар мағынада ол өзінің құрамына мемлекетті ұйымдастырудың әкімшілік-
территориялық категориясын, мемлекеттік-аймақтық басқаруды және өзін-өзі
басқаруды, территориялық ұйымдастырушылық-шаруашылық бірлестіктерді құруды,
территориялық басқару объектілерін анықтауды, әлеуметтік-экономикалық
аймақтылықты кіргізеді.
Осылайша, қоғамды территориялық ұйымдастыру термині өзінің құрамына
тек қана тіршілік әрекетті ортасының кеңістік ұйымдастырылуын ғана емес,
сондай-ақ қоғамның толықтай қиығын және де ол қоғамның сәйкес алдын-ала
анықталып пайда болған територияларға, яғни аймақтарғдың экономикалық,
саяси, әлеуметтік және демографиялық жағдайын қарастырумен байланысты. Мәні
бойынша, қоғамды территориялық ұйымдастыру – бұл өздерінің өмір сүру
шарттарының қайта өндірілуінжүзеге асыратын адамдық қоғамдастықтарды
кеңістіктік ұйымдасуы. Бұл ұйымның ұяшықтары ерекше табиғи-ресурстық,
әлеуметтік-экономикалық және өздерінің биліктік және басқарушылық
жүйеастылары бар қоғамдық-саяси жиынтықтар, мемлекеттің бейнесін толықтай
қайталамайтын, аймақтар болып табылады. Әрбір мемлекет жеке-жеке әлемдік
қоғамдастықтың белгілі бір аймағы ретінде әлемдік шаруашылықтың бөлігі
болып ұсынылады.
Қазіргі заманғы анықтауда аймақ табиғи, әлеуметтік-экономикалық,
ұлттық-мәдени және басқа да шарттары тұрғылықты халыққы бар мемлекет
территориясының бір бөлігі ретінде түсіндіріледі. Территориялық бірліктерді
аймақтық түсінікке біріктіретін критерий ретінде экономикалық-географиялық,
ұлттық-саяси және әкімшілік болуы мүмкін. Осылайша, бұрыңғы КСРО ұлттық-
саяси критерий бойынша одақтық мемлекеттер, экономикалық-географиялық
бойынша – 11 экономикалық аймақ құрылды, соның ішінде Ортаазиялық.
Әкімшілік бірліктерге алқаптар мен аймақтар белгіленген болатын.
Аймақ субъектілермен басқарылатын территорияның шекарасымен сәйкес
келеді, немесе бірнеше әкімшілік бірліктер территориясын біріктіруі мүмкін.
Бұған қоса, аймақта өзінің биліктік және басқарушылық органдары болуы
керек. Осылайша ҚР әкімшілік-территориялық құрылғысы туралы ҚР Заңына
сәйкес Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық құрылғысы
ұйымдастырылған болатын. Аймақтық құрылым Қазақстанның облыстық бөлінуіне
сәйкес келеді.
Әлеуметтік-экономикалық дамуға деген аймақтық көзқарас салалыққа
қарағанда артық көрінеді, өйткені ол материалды-заттық, ұйымдастырушылық,
рухани-адамгершіліктік, гуманитарлық бірігуге негізделеді, бұл бірігулерсіз
дамудың процестері мен нәтижелері туралы талдау қиынға соғады.
Құрылымдық-аймақтық сала әкімшілік-қаржылық, шаруашылықтық, ішкі және
аймақаралық қарым-қатынас субъектілерімен, яғни ақпараттық бірліктермен
көрсетілуі мүмкін. Ал бұл, өз кезегінде, өндірістік күштердің тиімді
бөлінуін, өндірістің территориялық ұйымдасуын және мемлекеттің нарықтық
экономика көшу кезіндегі меншіктің әртүрлі формаларының пайда болуын қоса
аймақтық дамудың айқын процестерінің салалық құрылымының дамуын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Аймақтық деңгейде мүліктік қатынастарды реттеу,
жеке түрде, ол халықтың еңбек қабілеттерін жоғарлатуының эффектілігі және
нақты осы территориядағы өмір сүру әл-ауқат деңгейі мен ақша-табыс
құралдары арасында байланысты сақтау арқылы қызығушылықты ынталандырудан
тұрады.
Аймақтық саясат түсінігінің негізгі жүйесінде аймақтық мүдделері
туралы түсінік және оның басқа қызығушылық топтарымен өзара байланысы
жатыр. Аймақтық мүдде ретінде, біріншіден, тұрғындардың материалдық және
рухани мүдделерінің қанағаттануы түсіндіріледі. Бұл анықтама аймақтардың
барлық дәрежесі үшін әділ.
Мемлекеттік және аймақтық мүдделердің өзара байланысуы кезінде
біріншілердің айтушысы ретінде орталық басқару органдары алға шығады, ал
екіншілерінде қаншалықты жергілікті басқару органдары болса, соншалықты
тұрғындар алға шығады. Бұдан көріп отырғанымыздай, барлық аталған
субъектілердің – аймақтық саясатқа қатысушылардың – мүдделері қарама-қайшы
болып келеді. Келесідей қарама-қайшылықтың топтарын көруге болады:
✓ әртүрлі аймақтардың мүдделері арасында, яғни олардың өзара тауар
өндірушілері ретінде, мемлекеттік және жеке инвестицияларды
орналастыру объектісі ретінде бәсекелесуі, сондай-ақ басқа да аймақтық
саясаттың көрінуі;
✓ аймақтар мен ірі өндіріс құралдарының иелерінің мүдделері арасында
(соңғылары бір кездері ай аймақтың мүддесіндегі өндірісті
орналастыруға икемсіз, ал басқасында – аймақ мүдделі емес жаңа
өндірісті орналастыруға мүдделі немесе бар өндірісті бөлшектеуді
қаламайды);
✓ жеке меншікті, биліктік міндеттерді, салықтық және кедендік
алымдардан түскен түсімдерді және т.б. бөліп тарату кезіндегі мемлекет
пен кейбір аудандардың мүдделері арасында;
✓ мемлекеттік өндірістік объектілерді орналастыру және кейбір
аудандардың табиғи ортасының экологиялық жағдайының арасында. Аймақ
табиғатты пайдаланушы субъект ретінде өндіру көлеміне және ресурстарды
өңдеуге және оның концепцияларына экологиялық шектеулер (немесе тіпті
тыйым салу) қоюға мүдделі болуы мүмкін.
Бұған, сондай-ақ, ірі меншік иелері арасындағы және әртүрлі арнайы
топтар арасындағы қарама-қайшылықты қосуға болады, бірақ бұл қарама-
қайшылықтар аймақтық саясат шеңберінен шығып кетеді.
Қазіргі замаңғы кезеңде аймақтық деңгейдегі мүдделердің қарама-
қайшылықтануы ертеректе кеңестік ғылым тек қана жалпы халықтық, ұжымдық
және жеке мүдделерді қарастыруына сәйкес бір дәрежеге тереңдей түседі.
Аймақтық (территориялық) мүдде мемлекеттік, корпоротивтік (топтық) және
жеке мүдделердің комбинациясы ретінде қарастырылған.
Әрине, әртүрлі салалардың дамуына деген аймақтың мүдделілігі бірдей
емес. Жекеше, аймақтар мемлекетке қарағанда қоршаған ортаны қорғауға, өз
аймағында дамыған әлеуметтік инфрақұрылымды құруға және т.б. деген үлкен
мөлшерде мүделілігін танытады. Аймақтық мүдделер құрылымы екі бөлікке
бөлініп қарастырылуы мүмкін: тікелей және жанама. Тікелей құраушысы өз
құрамына аймақтың қажеттілігін бейнелейтін компоненттердіқосады:
тұрғындардың өмір сүру шарттарының оптималдылығын қамтамасыз ету, халық
қолданатын тауарларына деген қажеттілікті қанағаттандыру, қолайлы
экологиялық жағдайды құру, әлеуметтік инфрақұрылымның қамсыздандырылған
деңгейін жоғарылату. Жанама құраушысы өз құрамына аймақ құрамына жүйеасты
ретінде кіретін жоғары деңгейдегі жүйелердің қажеттілігін бейнелейтін
компоненттерді қосады.
Аймақ мүддесінің құрылымында мынадай екі жақты бөліп қарастыруға
болады. Біреуі (заттық) – кәсіпорындар мен мекемелер әрекетінің нәтижесі,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілері, табиғи орта
ресурстарын қолдану және т.б., басқасы (әлеуметтік-экономикалық) –
материалдық және рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және
тұтынудағы қоғамдық қарым-қатынастар.
Аймақтың мүддесін жүзеге асырудағы қазіргі жаңа кезең территорияның
өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландырылуының бүтін жүйелерін құруменен
сипатталады. Бұл жағдайда аймақтық мүдделердің ортақ субъектісі ретінде сол
аймақтың барлық тұрғындары алға шығады, олардың өкілі болып жергілікті өзін-
өзі басқару органы табылады. [16; 11-16]
1.2. Аймақтық экономиканы басқару әдістері мен тәсілдері
Мемлекеттік-аймақтық саясаттың мақсаттары.
Мемлекеттік-аймақтық саясатты оны дамыту және жүзеге асыру салалары
бойынша саяси, экономикалық, демографиялық, әлеуметтік және экологиялық деп
бөлуге болады. Бұл қатынаста ол аймақтың және оның барлық көрінуінде
кешенді даму стратегиясы ретінде түсіндіріледі. Жалпы мемлекеттік деңгейде
аймақтық саясаттың экономикалық мақсатын мемлекет экономикасында маңызды
стратегиялық мәнге ие аймақтардың басым сипаттағы шаруашылық дамуы бар
ортақ экономикалық кеңістігін құру ретінде анықтауға болады. Бұл кезде
аймақаралық инфрақұрылымдық жүйелердің (транспорт, байланыс, энергиямен
жабдықтау, ақпарат және т.б.) дамуы, мемлекеттің әртүрлі аймақтарындағы
шаруашылық әрекет шарттарын түзету маңызды міндет болып табылады.
Демографиялық мақсаттар – өлімді төмендету, тууды ынталандыру.
Бұл деңгейдегі әлеуметтік мақсаттар әртүрлі аймақтардағы халықтың
әлеуметтік жағдайын түзету, аймақтардың экономикалық мүмкіндіктерінен
тәуелсіз тұрғындарды тепе-тең әлеуметтік қорғау және ортақ минималды
әлеуметтік стандарттармен қамтамасыз ету ретінде көрінеді.
Экологиялық мақсаттар экологиялық қауіпсіздіктің ортақ жүйесін құру,
территорияның шаруашылық сиымдылығын есепке ала отырып, өндірістік күштерді
экологиялық дәлелді орналастыру, қоршаған табиғи ортаның ластануының алдын
алу және жоғары деңгейдегі экологиялық қауіпі бар аймақтарда оның
зардаптарын жою сияқты тұжырымдалуы мүмкін.
Мемлекеттің толық және кейбір аймақтарының әлеуметтік-экономикалық
проблемаларын шешу концепциясының негізгі сәті ретінде Халықаралық еңбекті
ұйымдастыру конвенциясының (1962 ж.) 117-бабында белгіленген ережені
санауға болады: Қандай да болмасын саясат, біріншіден, тұрғындардың әл-
ауқаты мен дамуына жетуге, сондай-ақ оның әлеуметтік өрлеуге деген талабын
мадақтауға бағытталуы керек. Бұл жағдайда аймақтық (немесе территориялық)
даму түсінігі, тұрақты балансталған дамуымен және территорияның шаруашылық,
ресурстық, әлеуметтік және эконологиялық потенциадарының өзара қирамауымен
қамтамасыз етілген халық өмірінің деңгейі мен сапасының өрлеу динамикасына
бағытталған аймақтық және локальдық жүйелердің қызмет ету тәртібі туралы
көрініс береді. [27; 16-17]
Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары.
Жалпыұлттық деңгейде әлеуметтік саясаттың ең маңызды бағыттары
келесідей бағыттарда ұсынылады:
← жағымсыз бастама шарттары (яғни әлеуметтік даму үшін өзіндік
қаржылық ресурстарының жеткіліксіздігі және құрылымдық қайтақұрылуды
жүзеге асыруға байланысты шаруашылықтың кәсіби салаларының тоқырауы)
кезінде нарыққа көшу салдарынан туындағын әлеуметтік мәселелерді
шешуге аймақтарға көмек көрсету;
← ұлттық экономика және жұмыссыздықтың құрылымдық қайта құрылумен,
этникалық топырақтағы жанжалды жағдайлармен шартталған миграциялық
процестерді реттеу;
← қоршаған табиғи орта жағдайының шұғыл нашарлауымен байланысты
мәселелерді шешуге жәрдемдесу;
← ұлттық өрлеудің аймақтық бағдарламаларын жүзеге асыруға көмектесу;
← жаппай қайта кәсіптендірумен, санациямен және кәсіпорынның
жабылуымен байланысты әлеуметтік мәселелерді шешуге мемлекеттің
қатысуы.
Әлеуметтік саясатты жүзеге асырудың эффективтілігі айқын мөлшерде
басқару сапасымен анықталады, ал ол өз кезегінде үш факторға тәуелді:
✓ кері байланыс арқылы келетін басқару жүйесінің мінез-құлқы туралы
ақпараттың сапалығынан, толықтығынан және уақыттылығынан;
✓ басқару субъектісінің түскен ақпаратты талдау қабілетінен;
✓ басқару субъектісінің дұрыс шешім қабылдай білу және берілген
бағдарлама шеңберінде басқару жүйесін ұстап тұратын басқарушылық ықпал
етуді жүзеге асыру қабілетінен.
Үлкен күрделілік дәрежесімен ерекшеленетін территориялық әлеуметтік-
экономикалық жүйелерді басқару кезінде алғашқы фактордың (келіп түскен
ақпараттың сапалығы, күйі мен мінез-құлқы) маңызы өте зор.
Басқару жүйесіне, яғни экономикалық өсу қарқынын таңдау,
гипотезаларды, концепцияларды, болжамдарды және бағдарламаларды жасақтау
аймақтың ауқымының, оның экономика-географиялық жағдайы, пайда болу тарихы
мен дамуы үлкен әсер тигізеді. Осылайша, Тәуелсіз Мемлекеттер Одағы
территориясында көптеген аймақтар КСРО болған кезден-ақ әкімшілік бірліктер
ретінде құрылған. Өзгертусіз олар Орталық субъектілеріне айналған, сол
кейіпте әкімшілік-территориялық пайда болулар екі аспектіге біріктірілген
болатын:
← саяси-әкімшілік, яғни облыс деңгейінде құрылымдық билік етушілер
түрінде;
← әлеуметтік-экономикалық, территориялық-әкімшілік бірлік шеңберінде
тұратын барлық тұрғындарды және барлық меншік формалар базасындағы
шаруашылық агенттерді қоса алғанда.
Қазақстанда барлық аймақтық басқару органдарын қалаларда – облыс
орталықтарында орналастыратын ұқсас аймақтық-облыстық құрылым пайда болды.
[27; 21-23]
Аймақ экономикасы стратегиялық талдау объектісі ретінде.
Аймақ экономикасын жүйелі көзқарас тұрғысынан облыс территориясында
орналасқан территориялық пайда болулар үшін жоғары иерархиялық деңгейі
жүйесі ретінде және мемлекет үшін толықтай кеңінен қарастыруға болады. Бір
мезгілде аймақ экономикасы біртұтас бүтін ретінде барлық интегралдық
қасиеттері ескерелген айтарлықтай элементтер санынан тұратын күрделі жүйе
болып табылады. Оны білгілі-бір аймақтың жайылмайтын элементтердің және
сонымен байланысты барлық экономикалық әрекеттер түрлерінің арасындағы
пайда болған үйлесіділікпен сипатталатын территориялық еңбекті бөлудің
иерархиялық даму жүйесінің нәтижесі ретінде қарастыруға болады. Сонда аймақ
экономикасы ретінде аймақ территориясында орналасқан белгілі-бір құрамы мен
мазмұны бар әртүрлі шаруашылық саласындағы кәсіпорындардың жиынтығын, сонай-
ақ осы салалар жиынтығының шеңберінде жүге асатын барлық әрекеттер
түрлерінің үйлесімділігі мен байланысын түсіну керек.
Экономикалық әдебиеттерде аймақ экономикасы құрылымының жалпы
қабылданған концепциясы жоқ, сәкесінше оның құраушы элементтері де жоқ.
Кейбір зерттеушілер экономикалық потенциалды (аймақ ресурсы ретінде
түсініледі) талдайды, басқалары аймақтық нарықтарды қарстырады, ал
үшіншілері аймақтық экономикалық үйлесімділігінің талдауын бағыт ретінде
бөледі.
Аймақ экономикасының нақты жағдайын талдауының қиындығы оның жағдайы
өтпелі процестердің жылпы динамикасымен шайылып кетуімен байланысты.
Экономиканың өтпелі сипаты тек жүргізіліп жатқан қайта құруларға ғана
байланысты емес, олар негізгі (меншіктік қарым-қатынастарды өзгерту немесе
өту, мысалы айырықша нарықтың реттеуіштеріне) болса да, объективті
әлеуметтік-экономикалық параметрлерді өзгертуге бағыттылығы мен
қарқындылығына байланысты.
Келесі қойылған міндеттерді шешу кезеңінің мәні өзінің инновациялық
даму резервтерін қолдану есебімен анықталған шығындарды қамтамасыз ету
мүмкіндігі көзқарасынан қалыптасқан экономиканы бағалаудан тұрады. Теріс
жауап алған жағдайда аймақтың стратегиялық таңдауын өзгерту керек.
Аймақ экономикасы жағдайының объективті сипаттамасын алу үшін талдау
мен бағалауды жүзеге асыру керек:
▪ аймақ экономикасының толықтай дамуын сипаттайтын, сондай-ақ салалар
кесігінде және әрекет түрлерінің негізгі көрсеткіштері;
▪ аймақаралық экономикалық қарым-қатынастарды сипаттайтын негізгі
көрсеткіштер;
▪ аймақ дамуының экономикалық қауіпсіздігі;
▪ аймақтың экономикалық дамуының негізгі ресурстық әлеуеті;
▪ қалыптасқан аймақ экономикасының тұрғындардың өмір сүру сапасына,
территориядағы экологиялық жағдайға әсері;
▪ экономиканың қалыптасқан құрылымы;
▪ аймақтың қаржылық ресурстары.
Аталған міндеттердің біріншісін шешу үшін жүргізілетін аналитикалық
жұмыстар келесі көрсеткіштер тобы динамикасын зерттеуді білдіреді:
← жалпыэкономикалық көрсеткіштер: жан басына шаққандағы жалпы өңірлік
өнім (әрі қарай - ЖӨӨ) (асолюттік көрсеткіште немесе мемлекеттегі
мөлшерге пайыз түрінде), бір жұмысбастыға ЖӨӨ (асолюттік көрсеткіште
немесе мемлекеттегі мөлшерге пайызбен);
← аймақ экономикасында құрылымдық өзгерулерді сипаттайтын көрсеткіштер
(салалық блоктар бойынша жұмысбастылық құрылымы: мамандандыру
салаларының болгы; қайта өндіруді қамтамасыз ететін салалар мен
мамандандыру саласының қалыпты қызмет ету блогы; қызмет ету
сферасындағы кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіретін салалар блогы,
ЖӨӨ-ге пайызбен; экспорт көлемінің ЖӨӨ-ге қатынасы, пайызбен);
← аймақ экономикасының салалар күйін сипаттайтын көрсеткіштер
(өндірістің табиғи және бағалық қарым-қатынастағы көлемі,
рентабелділігінің көлемі, т.б.).
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық потенциалын және қолдану эффектілігін
бағалау аймақтың даму стратегиясын таңдау кезіндегі басты аспектілердің
бірі болып табылады.
Қазіргі кезде территорияның әлеуметтік-экономикалық әлеуетін
қолданудың эффективтілігін бағалаудың есебі әлі де өз шешімін күтуде, бірақ
әдебиеттерде мұндай бағалаудың критерийін анықтауды жалпытеориялық көзқарас
негізделген. Жалпы түрде территорияның бастама әлеуметтік-экономикалық
әлеуетін қолданудың эффективтілік критерийі (Кп) келесідей қатынаста
көрсетілуі мүмкін:
Кп=ЭпЗп,
мұндағы, Эп – территориялық әлеуметтік-экономикалық потенциалды жүзеге
асыру эффектісі;
Зп – Эп-ға жетудегі өндірістік шығындар.
Өз кезегінде, Эп екі құраушының сомасы түрінде көрстеілуі мүмкін,
олардың біреуі тұрғындардың өмір сүру сапасының өсімін сипаттайды, ал
екіншісі – аймақтық және жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге территорияның
салымы. Өндірістік шығындарға келетін болсақ, олар әлеуетті жүзеге асырудың
нақты шаралар ерекшелігінен тәуелді болады және тәжірибеде ірі
инвестициялық жобалардың эффективтілігін есептеудегі белгілі әдістемелермен
анықталуы мүмкін.
Аймақтағы экономикалық жағдайды талдау және бағалау аймақ
экономикасының құрылымы мен эффективтілігі, экономикалық ортадағы
институционалдық өзгерістер, бұл процестің инфрақұрылымдық қамсыздануында
нарықтық механизмдердің қызмет етуі, бәсекелестік ортаны құру, қалыпты
инвестиционалдық климат туралы көрініс беруі мүмкін. Сонымен қатар
басқарушылық стартегиялық шешімдерді қабылдау негізінде аймақтың дамуын
болжамдау үшін оның экономикалық ортасының белгіленген бағытта дамуында
негізгі тенденцияларды анықтау керек.
Аймақтың стартегиялық таңдауы – бұл үлкен жауапкершілікті бсқару
шешімі, оны қабылдау тәуекелмен жанасқан. Сондықтан тәуекелді төмендету
принципіне сүйену аймақ дамуының стратегиялық таңдауын жасақтау процесінде
мүмкіндігінше, яғни аймақтың болашақта мына немесе басқа басым функцияларды
орындаумен шартталған тәуекелдің барлық түрлері бағалануы керектігін
білдіреді. Болжамдалған тәуекелдер сипаттамасы аймақтың стратегиялық
таңдауының нұсқауларының салыстырмалы талдауында есепке алынуы керек. [27;
26-29]
Мемлекеттік басқарудың функциясы болып аймақтық экономикалық дамуын
жанама реттеу табылады. Аймақ деңгейінде бұл функцияны жүзеге асыру үшін
әдістердің күрделі жүйесі ұолданылуы мүмкін. Олар үлкен екі топқа бөлінеді:
← әкімшілік (заңнамалық және нормативтік база, лицензиялау,
айыппұлдар, субсидиялар, салық салу және т.б.);
← экономикалық (ресурстар үшін салықтар мен төлемдер, кепілдер мен
облигациялар, мақсатты қорларды нормалау және т.б.);
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың маңызды құралдары ретінде аймақтық
басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруды қажетті ақпаратпен қамтамасыз
етуді ұйымдастыратын маркетинг пен мониторинг анықталады. Аймақтық және
жергілікті әлеуметтік-экономикалық саясатты жүзеге асыру үшін ұүралдардың
екі үлкен блогы қолданылады:
✓ тіршілік әрекеті мен өндірістік салаларының жалпы шарттарын жақсарту
жөніндегі шаралар;
✓ жеке шаруашылық субъектілерін белгілі-бір әрекеттерін мадақтау
немесе ынталандырмау үшін қолданылатын құралдар кешені (қаржылық және
қаржылық емес).
Тіршілік әрекеті мен өндірістің жалпы салаларын жақсарту:
← қоршаған ортаны қалпына келтіру және инженерлік инфрақұрылымды
дамыту;
← нарықтық инфрақұрылымды дамыту, муниципалды банктерді, биржаларды,
ынтымақтастық орталықтарды және т.б. құру;
← кәсіпкерлік кеңестерді және экономикалық дамуға әрекеттесетін
корпорацияларды ұйымдастыру.
Қаржылық құралдар:
✓ дотациялар, ссудалар, субсидиялар;
✓ арнайы қарыздар;
✓ жергілікті салықтар, салықтық жеңілдіктер, және оларды төлеу
мерзімдерін ұзарту;
✓ жергілікті алымдар, жарналар;
✓ сәйкес инфрақұрылымдық қызметтерді қолданғаны үшін арнайы тарифтер;
✓ паритетті бастамадағы жобаларды үлестік қаржыландыру.
Қаржылық емес құралдар:
← кеңес беру, менеджерлерді дайындау, нарықты талдау;
← құрылыс үшін учаскелерді берудегі көмек;
← лицензиялау, реттеу және рұқсаттарды беру процедуралары;
← мақсатты маманданған оқыту;
← зерттеулер мен әзірлемелерді үйымдастыру;
муниципалды тапсырыстарды жергілікті кәсіпорындарға беру. [27; 372-373]
3.1. Аймақтық экономиканы басқарудың шетелдік тәжірибесі
Аймақтық экономиканы басқарудың төрт моделі бар [22; 1].
Олар:
а) ағылшын-саксон жүйесі;
б) аймақтық басқарудың континенталды (француз) үлгісі;
в) Германиядағы жергілікті өзін-өзі басқару;
г) аймақтық басқарудың кеңестік үлгісі.
Аймақтық басқарудың ағылшын-саксон жүйесі Ұлыбританияда, АҚШ-та,
Канадада, Австралияда, Жаңа Зеландияда, Үндістанда қолданылады. Осы елдерде
жергілікті органдар заң берген өкілеттіктердің ауқымында дербес құрылым
ретінде жұмыс істейді. Жергілікті органдар жоғары тұрған мемлекеттік
органдарға тікелей бағынбайды, сол сияқты жергілікті уәкілетті Үкімет те
жоқ. Жергілікті өкілдікті органдар мен бірқатар лауазымды адамдарды тиісті
әкімшілік-аумақтық бірліктеріндегі халық тікелей сайлайды. Бірақ жергілікті
басқару органдары орталық органдардан үзілді-кесілді оқшау емес: Үкімет
жергілікті басқару органдарына тікелей немесе жанама бақылау жүргізеді;
бақылау Министрлік және сот органдары арқылы жасалады.
Ұлыбританияда жергілікті атқарушы органдарды сайлау үдерісін
жергілікті басқару туралы 1972 жылғы Акт реттейді. Ұлыбританияда
муниципалды органдар сайлауларына 18 жасқа жеткен британ тәжінің барлық
азаматтары қатыса алады. Жергілікті өкілдікті және атқарушы органдарға жасы
21-ден төмен емес адамдар сайлана алады, олар осы муниципалитеттің
аумағында тұруға, осы аумақта жұмыс істеуге немесе сол аумақта жері,
кәсіпорны, үйі (пәтері) болуға немесе соларды жалдауға тиіс. Ұлыбританияның
муниципалды, сонымен қатар атқарушы органдарына дін қызметкерлері, пэрлер,
әскери қызметшілер, азаматтық қызметшілер, есі дұрыс еместер сайланбайды.
АҚШ штаттарының басым көпшілік аумағы графтыққа бөлінеді (олардың ұзын
саны 3 мың). Соларда тұратын халық графтық кеңесінің мүшелерін де, сондай-
ақ көптеген лауазымды адамдарды (қызметкерлерді) да сайлайды. Графтық
кеңесі алқалы да, жеке-дара да атқарушы органды құрмайды. Қалалар
графтықтан бөлінген және олардың өздерінің жергілікті басқару органдары
бар. Көптеген қалаларда басқарушы – кеңес жүйесі қолданылады. Халық
әдетте саны 6-7 адамнан тұратын (ірі қалаларда – көбірек) қала кеңесін;
қала кеңесі өз кезегінде мэрді сайлайды. Бір қызығы, мэр тек кеңесте ғана
төрағалық етуге уәкілетті, және оның атқарушы, басқарушы қызметпен
айналысуына болмайды. Бұл қызмет келісім-шарт бойынша жалданатын
шенеуніктік-менеджерлік саладағы маманның иығына жүктеледі. Тағы бір айта
кетерлік жәйт, таундарда (шағын қалалар) және тауншиптарда (поселкелерде)
тұрғындардың жиналыстары өтеді, жиналыстарда 3-5 адам құрамындағы атқарушы
комитеттер сайланады.
Аймақтық басқарудың континенталды (француз) үлгісі континенталды
Еуропаның көптеген елдерінде (Францияда, Швейцарияда, Испанияда,
Португалияда, Италияда, Бельгияда, Нидерландыда, Люксембургте, Грекияда,
Финляндияда, Албанияда, Польшада, Ресейде, Молдовада, Украинада), француз
тілдес және өзге де африкалық мемлекеттерде (Мароккода, Алжирде,
Мавританияда, Малиде, Египетте, Нигерияда), бірқатар азиялық елдерде
(Қырғызстанда, Лаоста), Латын Америкасындағы мемлекеттерде (Бразилияда,
Венесуэлада, Колумбияда, Эквадорда, Перуде, Гайанада, Уругвайда,
Парагвайда), бірқатар Таяу Шығыс мемлекеттерінде (Ливанда, Израильде)
қолданылады. Осы үлгінің ерекшелігі мынада, мұнда орталықтың жергілікті
жерлерді тікелей мемлекеттік басқаруы жергілікті өзін-өзі басқарумен тамаша
үйлесім табады, оны орталық үкімет бақылайды. Бұл жүйеде төменгі тұрған
билік буындарының жоғары тұрғандарына бағыныштылық қағидаты үстемдік
құрады; тағайындау қағидаты жергілікті атқарушы органдардың сайланбалылығы
қағидатынан басым болады.
Франциядағы жергілікті басқарудың негізгі буынына, мысал үшін,
коммуналар жатады (елде 36 мыңдай коммуна бар), әр коммунаның өзінің
өкілдікті органы – Кеңесі мен Кеңес депутаттарының қатарынан сайланатын
мэрі болады. Тұрақты негізде жұмыс істейтін мэр және муниципалды Кеңестің
депутаттары муниципалитет құрады. Мэр мемлекеттік қызметкер және сонымен
қатар жергілікті өзін-өзі басқару органының басшысы болып саналады. Мэрдің
қызметі муниципалды Кеңестің бақылауымен және республика комиссарының
әкімшілік бақылауымен жүзеге асырылады. Республика комиссары сондай-ақ
коммуна қабылдайтын шешімдердің заңдылығын қадағалайды және қажет болған
жағдайда оларды бұзу үшін сотқа жүгінеді. Францияда жергілікті басқару
орталықтандырудың жоғары дәрежесімен ерекшеленеді және бұл ең алдымен
орталық биліктің жергілікті органдарға қатаң әкімшілік бақылау жүргізуінен
көрінеді. Үкіметтің арнайы уәкілі бар, оның негізгі міндеті жергілікті
органдарға бақылау жасау болып табылады. Француз Республикасының 1958 жылғы
4 қазандағы Конституциясы коммуналар мен департаменттерді жергілікті
ұжымдарға (аумақтық бірліктерге) жатқызады, оларды өкілдікті органдар
құқықтарындағы сайланбалы кеңестер басқарады. Атқарушы органдардың
функцияларын Үкімет тағайындаған департамент өкілдері орындайды, оларға
жергілікті орындарда ұлттық мүдделерді сақтау, әкімшілік бақылауды жүзеге
асыру және заңдарды сақтау міндеті жүктеледі (Француз Республикасы
Конституциясының 72-бабы). Аймақтағы басқару органына Республика префекті
(1982-1988 жж. республика Комиссары аталған) жатады, ол Үкіметтің
декретімен тағайындалады және халықпен байланыста Үкімет пен оның
мүшелерінің атынан әрекет жүргізеді. Оның құзырына қаржы, қауіпсіздік,
білім, мәдениет, туризм, әлеуметтік көмек, экономикалық даму және жоспарлау
кіреді, осы міндеттермен оған бағынышты ведомстволық құрылымдар айналысады.
Департаменттегі префекттің де мәртебесі дәл осындай. Келесі төмен тұрған
басқару органы – супрефект (немесе подпрефект), ол департамент пен коммуна
арасындағы аралық әкімшілік-аумақтық бірлік болып табылатын округтың
аумағында әкімші ретінде әрекет жасайды (Француз Республикасы
Конституциясының 13, 72-баптары).
Нидерланды Корольдігінің 1983 жылғы 11 ақпандағы Конституциясы
жергілікті әкімшілік-аумақтық бірліктеріне провинциялар мен
муниципалитеттерді жатқызады. Осы жергілікті құрылымдардың өкілдікті
органдары – провинциялар мен муниципалитеттер кеңестері. Провинцияларда
атқарушы функцияларды провинцияның атқарушы органдары және Корольдің
уәкілдері жүзеге асырады, ал муниципалитеттердің істерін атқарушылық
жүргізу муниципалды органдар мен бургомистрлердің басқаруына беріледі
(Конституцияның 125-бабы). Әрбір муниципалды Кеңес өз мүшелерінің қатарынан
олдермендерді (старейшиналарды) тағайындайды, олар бургомистрмен бірге
муниципалитет істерінің күнделікті басқаруын жүргізеді, муниципалды
кеңестің және жоғары тұрған мемлекеттік органдардың шешімдерін іске
асырады. Нидерланды Корольдігінің 131-бабында айтылғандай, Корольдің
уәкілдері мен бургомистрлер Корольдің Жарлығымен тағайындалады. XVIII
ғасырда жергілікті басқаруға дербес мәртебе қысқа мерзімге берілді. Соңғы
40 жылдың ішінде атқарушы билік күшейтілді және бұл мынадай нәтижеге
жеткізді, жергілікті биліктер қазіргі кезде орталық үкіметтің жергілікті
орындардағы қызметі ретінде жұмыс істейді.
Германиядағы жергілікті өзін-өзі басқаруды аймақтық басқарудың жеке
үлгісіне жатқызуға болады, ол ағылшын-саксондық, сондай-ақ аймақтық
басқарудың континенталды үлгілерінің ерекшеліктерін қатар ұштастырады. ГФР-
дың 1949 жылғы негізгі Заңы 28-бапта былай белгілейді, округтарда, жер
қауымдарында жаппай, тікелей, еркін, тең және жасырын сайлаулар арқылы
құрылған халықтың өкілдігі болуы тиіс. Мұндағы жерлер округтарға, округтар
– аудандар мен аудандық мәртебесі бар қалаларға (630-ға жуық), аудандар
қауымдарға бөлінеді: жергілікті басқарудың қаралып отырған үлгісі осы
үлгінің бірқатар түрлеріне бөлінеді. солтүстікгермандық, оңтүстікгермандық,
бургомистрлік және магистралдық. Солтүстікгермандық үлгі (мәселен, Төменгі
Саксония) жергілікті басқарудың ағылшын-саксон үлгісіне ұқсас. Коммунаның
халық сайлайтын өкілдікті органы атқарушы комитет құрады, оның функциясына
атқарушы қызмет емес, ал небәрі өкілдікті органның шешімдерін дайындау ғана
жатады. Оңтүстікгермандық үлгі (мәселен, Бавария) халықтың өкілдікті
органды да, сондай-ақ атқарушы орган – бургомистрді де сайлауын ұйғарады,
ол лауазымы бойынша үкіметтіктер корпорациясы – федерация субъектінің
құрамына кіреді. Бургомистрлік үлгі (Пфальц, Саар жерлері) бойынша халық
сайлаған өкілдікті орган бургомистрді сайлайды, ол өкілдікті де, атқарушы
да органның басшысы болады. Осы үлгі аудан және қала деңгейіндегі әкімдерді
сайлаудың қазақстандық үлгісімен біршама ұқсас, мұндағы айырмашылық мынада,
әкім тек атқарушы билікті ғана жүзеге асырса, ал жергілікті биліктің
өкілдікті органы – мәслихатты басқа адам – мәслихат Төрағасы басқарады.
Магистралды үлгінің (Гессен жері, Гамбург қала-жері) ерекшелігі мынада,
өкілдікті жергілікті органды халық, ал алқалы атқарушы орган –
бургомистрден және құрметті мүшелерден құралатын магистратты, комуннаның,
қауымдық кеңестің өкілдікті органы сайлайды. Германияда мемлекет жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қадағалау жүргізеді; ең жоғары
қадағалау инстанциясы ішкі істер Министрлігі болып табылады.
Бірқатар өзге елдердің аймақтық басқаруында (Австрияда, Жапонияда,
Мексикада) жергілікті басқарудың германдық үлгісімен ұқсастық бар, оған
ағылшын-саксон және континенталды үлгілердің ерекшеліктері де тән.
Жоғарыда талданған үлгілерден аймақтық басқарудың кеңестік үлгісі
мүлде бөлек, ол бұрынғы КСРО-ның төл туындысы және осы үлгі социалистік
мемлекеттердің мемлекеттік жүйесіне енгізілді. Қазір осы үлгі өздерін
социалистік деп есептейтін кейбір елдерде сақталған: Вьетнамда, Қытайда,
Солтүстік Корея – КХДР-да, Кубада. Осы үлгінің кейбір ерекшеліктері ТМД
бірқатар елдерінен байқалады. Жергілікті жерлерде халықтың қатарынан
депутаттар кеңесі құрылады, олар тиісті аумақтық бірліктерде атқарушы
билікті жүзеге асыратын атқарушы комитеттерді сайлайды. Нысаны бойынша ол
қоғам мен мемлекет істерін жергілікті басқарудағы демократиялық үлгі
іспеттес. Бірақ шын мәнінде олай емес, өйткені жергілікті істерді халық та,
осы атқарушы комитеттер де емес, ал коммунистік партияның жергілікті
өкілетті өкілдері – партия хатшылары шешеді.
Қытай Халық Республикасында провинциялар округтарға, дербес
(автономиялық) округтарға, округтар – уездерге, автономиялық уездерге,
уездер болыстарға, ұлттық болыстарға бөлінеді. Қытайда жергілікті өзін-өзі
басқару органы жоқ. Жергілікті мекемелер мемлекеттік билік органдары болып
табылады. Округтардағы, уездердегі және болыстардағы халық өкілдерінің
жиналысымен сайланатын атқарушы органдарға тиісті аумақтық бірліктердің
жергілікті халық үкіметтері жатады. Қос бағыныштылық принципі қолданылады:
жергілікті үкімет өзін сайлаған халық өкілдерінің жиналысына, сондай-ақ
бірыңғай саты бойынша елдің мемлекеттік кеңесіне бағынады. Сонымен,
жергілікті орындарда алқалы атқарушы орган жұмыс істейді, ол іс жүзінде
Қытай Коммунистік партиясының жергілікті органдарына бағынады.
Сөйтіп, дамыған демократиялық мемлекеттердің тұтас қатары (Бельгия,
Нидерланды, Люксембург, Финляндия) атқарушы органдарды жергілікті орындарда
тағайындайды. Демократиялық тәжірибесі одан кем емес өзге мемлекеттер
(мәселен, АҚШ) іс жүзінде жергілікті орындарда атқарушы органдарды
тағайындамайды да, сайламайды да: атқарушы органның функцияларын келісім-
шарт арқылы жолданылатын кәсіби шенеунік-менеджер орындайды.
Үшінші елдер (Португалия, Грекия, Албания, Польша) өкілдікті органдар
арқылы жергілікті алқалы атқарушы органдарды сайлайды.
Төртінші топтың халқы (Жапония, Бразилия) жеке-дара атқарушы
органдарды сайлайды. Бесінші топтағы елдерде (Канада және оның федерация
субьекті Британ Колумбиясы, Франция, Испания) жергілікті өкілдікті органдар
жеке-дара атқарушы органды сайлайды. Бұл біздің аудан және облыстық
дәрежедегі қала әкімдерін сайлауымызға ұқсас, оларды мәслихаттың сайлаушы-
депутаттары отырыстарда сайлайды. Алтыншы топтағы елдер (Испания, Франция,
Италия, Украина) халыққа жергілікті, соның ішінде атқарушы органдарды
сайлауға мүмкіндік беру арқылы, жергілікті өкілдікті және атқарушы
органдардың қызметіне бақылау жасау немесе жергілікті аумақтық бірліктің
істерін тікелей басқару үшін орталық үкіметтің өкілдерін тағайындайды.
Жетінші топтағы елдерде жергілікті басқару және өзін-өзі басқару органдары
үкіметтік органға тікелей бағынады (ГФР-да, Францияда, Италияда, Жаңа
Зеландияда – ішкі істер Министрлігіне бағынады, Жапонияда – жергілікті өзін-
өзі басқару істері жөніндегі Министрлікке, ҚХР-да – Мемлекеттік кеңеске,
Норвегияда – муниципалды істер жөніндегі Министрлікке). Сегізінші топтағы
елдерде (кейбір социалистік мемлекеттерде) жергілікті органдар іс жүзінде
Компартияның жергілікті органдарына бағынады.
Сонымен, шет мемлекеттер жергілікті істерді бақаруда жергілікті
атқарушы органдарды тағайындау принципін де, олардың сайланбалылығы
принципін де, сайланбалылық пен тағайындауды ұйымдастыру принципін де қатар
қолданатынын аңғардық. Мемлекеттер, соның қатарында демократиясы дамыған
елдер де, жергілікті басқару және өзін-өзі басқару мәселелеріне
прагматикалық тұрғыда қарайды, олар практикалық орындылығын, жергілікті
халықтың өздерінің жергілікті міндеттерін шешудегі қолайлылығын және
халықтың практикалық мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруды
ескереді. Шетелдердің айтарлықтай бөлігі мынаған сүйенеді, жергілікті
істерді жергілікті, соның ішінде атқарушы органдардың көмегімен шешкен
орынды, осы органдар тағайындау мен сайланбалылықты ұштастыру принципінің
негізінде құрылады.
Шет елдер тізбегінде, біріншіден дамыған елдерде, аймақтық дамуды
ретеудің регламенттелген аймақтық саясат пен мемлекеттік шешімдерді
дайындаудың мол, әртүрлі тәжірибесі жинақталған. Дамыған елдерде
жүргізілетін аймақтық саясат экономикалық өсудің қарқынын қолдау және
ынталандыру жөніндегі, циклдық тербелудің алдын алу жөніндегі, ішкі нарықты
кеңейту және тұтынушылық сұранысты көбейтуге жөніндегі мелекеттік жалпы
саясаттың құраушы бөлігі.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде мемлекеттік аймақтық
саясаттың әртүрлі деңгейлердегі мынадай нысандары кең тараған:
← территориялық жоспарлау;
← болжамдау;
← программалау;
← аймақтандыру.
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдары ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық
болжамдау мен аймақтық шаруашылық процестерді реттеу мақсатындағы
стратегиялық жоспарлар жасақтау басым бола бастады.
Болжамдау үшін асқан мүддені мақсаттарды қоя білу және белгілі-бір
аймақтардың бағытын анықтауды көрсетеді. Қате есептеулерге, шығу
мәлеметтерінің дәл еместігіне, аймақтық және ұлттық болжамдардың үнемі сай
келмеуіне қарамастан аймақтық ұзақмерзімді болжамдарды құру әдістері өз
бетінше назар аударуды талап етеді. Болжамдардың көпнұсқалылығы анық
мүддені көрсетеді, бірақ нұсқауды таңдау жергілікті әкімшілікпен еркін
түрде бөлінеді, көбіне барлық табиғи, экономикалық және әлеуметтік
салдарларын үлестік емес есеп арқылы.
Бұл кезеңде француз ғалымдарымен жасалған жұмыстар ең қолайлы болды.
Олар Батыс Еуропадағы аймақтық болжамдық зерттеулердің біртұтас келісті
және өнімді жүйесін құрастыран болатын. Бұл шеңбердегі үлкен серпіліс
француздық ұлттық жоспарды (1966-1970жж) дайындау және жүзеге асыру кезінде
жасалған болатын. Сонымен бірге қысқамерзімді және ортамерзімді аймақтық
болжамдар аймақтық органдар мен шаруашылық ұйымдардың белсенді қатысуымен
ұзақмерзімді болжамдар шеңберінде құрылған болатын. Сондай-ақ, Францияда
Батыстағы ең жұмысқа қабілетті аймақтық жоспарлау мен болжамдау жүйесі
құрылған болатын.
Францияның тәжірибелік жетістігі болып мемлекеттің 21 экономикалық
ауданға бөлінгені табылады, олардың шекаралары көбіне негізінен оның
аймақтық аспектісіндегі ұлттық экономикалық саясат міндеттеріне жауап
берді. Әрбір аудан комитетке аймақтың даму есептерін, талдауларын,
болжамдарын және өз жоспарларының белгілерін тапсырады, ал олар кейін
комитетпен біріктіріледі және жоспарлаудың бас комиссариатына жөнелтіледі.
60-жылдары бас комиссариатта 2000 жылға дейінгі кезеңге мемлекет пен
аймақтардың даму болжамдары жасақтала бастаған. Болжам өз құрамына
территориялық аспектілерді қосады:
✓ ұлттық дамудағы аймақтар басымдылығы;
✓ әрбір аймақтық мамандануы мен диверсификациясын есепке алғандағы
шаруашылық кешенінің құрылымы;
✓ аймақ дамуының деңгейлерін тегістеу және т.б.
Францияның әрбір аймағының ұзақмерзімді болжамдар есебімен нақты
жоспар жасаудағы әрекеттілігі назаржы қажет етеді. Аймақтық дамуы 70-
жылдардың бірінші жартысында Жорж Помпидуның Ұлы Индустриалды Саясатына
қосылған болатын. Мадақталатын конгламеративті құйылыстар негізгі ұлттық
өндіріст ер өсу полюстары ретінде қызмет етуі және өз жабыдқтаушылары мен
басқа аймақтар ішіндегі шағын бизнесті қолдауы үшін аймақтық негіз болғанын
керек еді.
Франсуа Миттеранның басқаруы кезінде жоспарлауды децентрализациялау
мен басқа да әкімшілік процедуралар жасалған болатын, бірақ децентрализация
басқа қайшылықтарға алып келген болатын. Жекелеп алғанда, салық саласындағы
аймақтық өзінділікті күшейту арқылы аймақтар арасындағы тепе-теңсіздікті
үдейте түсті.
Ұлыбританияда тұрғындар мен өнеркәсіптің жоғары концентрациясымен
артта қалған аймақтар мен аудандардың дамуын болжамдауталпынысы бірінші рет
1939 жылы (Барлоу комиссиясының баяндамасы) жасалған болатын. Екінші
дүниежүзілік соғысқа байланысты бұл комиссияның бағалаулары мен ұсыныстары
көбіне қолданылмай қалған, бірақ 1945 жылы олардың негізінде және соғыс
кезіндегі өнеркәсіптің даму тәжірибесі негізінде Өнеркәсіпті орналастыру
туралы заң қабылданды және даму аймақтары бөлініп көрсетілді. Бұл заңның
әрекет тәжірибесі ұзақмерзімді аймақтық жоспарлау мен болжамдау керектігін
көрсетті.
60- жылдардың басында мемлекеттің кейбір аймақтарында зерттеулер
жүргізіліп, нәтижисінде 1963 жылы Сауда, өнеркәсіп және аймақтық даму
минисрлігі Орталық Шотландия мен Оңтүстік-Шығыс аймақтарының даму жоспарын
жасақтады.Жоспар кепілдемелік болды. Ол өз құрамына аймақтардың даму
болжамы мен жаңа салаларды құру мүмкіндігінің бағасын кірістірген болатын.
Болжамда жұмыс күші мен оның квалификациясының талдауына, жұмысбастылық
құрылымына және инфрақұрылым дамуына басты назар аударылды. Бұл жоспар
біржақтылығы, бытыраңқылығы және үкіметте нақты ұлттық, аймақтық саясаттың
жоқ болғандығы үшін әділ сындалды.
1964 жылы мемлекет жергілікті жоспарлау кеңестері бар 11 экономикалық
аймаққа бөлінген болатын. 1965 жылы Экономика министрлігі аймақтық
органдармен бірге 1965-1970 жылдардағы экономикалық дамудың Екінші ұлттық
жоспарының бөлігі ретінде аймақтық жспарды жасақтады. Жоспардың
аналитикалық бөлігінде тұрғындар тығыздығында, жұмысбастылық деңгейлерінде,
тұрғындар кірісінде және тағы басқада өткір сәйкессіздік көрінді. Осыған
байланысты индикативті мазмұны бар және мәніне келгенде тек қана болжам
болып табылатын аймақтық жоспарларда жұмысбастылық құрылымын өзгерту,
кадрларды дайындау, көлікті дамыту, тұрғын-үй құрылысы және басқа да
шаралар үшін үлкен салым қажеттігі белгіленді, бірақ сол кезде үкімет
басында тұрған лейбористік үкімет оны жүзеге асыра алмады.
ФРГ-дағы аймақтық болжамдау мен бағдарламалау бағалы тәжірибе болып
табылады. 1967 жылдын өзінде-ақ ФРГ үкіметі 1980жылға дейінгі кеңістік
аспектілерін есепке ала отырып, мемлекеттің экономикалық дамуының
мемлекеттік болжамдары мен бағдарламаларын құра бастады. Аймақтық болжамдар
кейін индикативті болжамдарға өзгереді. Оларда тұрғындардың, жұмыс күшінің
өсу қарқындары мен тенденциялары, салалардың ірі аймақтар мен мемлекет
жерлеріндегі дамуын анықталады. Болжамдарда аймақтардың дамуы үшін мүмкін
ықпалдар көрсетіледі.
ФРГ-да аймақтық болжамдар мен бағдарламаларды жасақтаумен ғылыми және
үкіметтік мекемелер, сондай-ақ федералды, жергілікті және аймақтық
деңгейлердегі ұйымдар айналысады.
Аймақтық бағдарламалау мемлекеттің 60 пайыз территориядан және 37
пайыз тұрғындардан келетін аудандарды қамтиды. Ол 1970 жылы күшіне енген
қаржылық реформа туралы заңдар негізінде жүзеге асырылады. Аймақтық
бағдарламалар жалпы шаруашылық сияқты сырғыма принципімен төрт жылға
жасақталады. Мұныменен аймақтық шаруашылық құрылымының сұрақтары бойынша
Жоспарлы комитет айналысады, олар үкімет пен парламентке бекітуге аймақтық
бағдарламаларды береді. Бұл бағдарламалар сәйкес болжам есептеулеріне
сүйенеді.
Ынталандыру аймақтарын шектеу аймақтық бағдарламалаудың шығу пункты
болып табылады. Ынталандыру аймақтарын шектеу әдістері туралы ұзақ дау-
таластан кейін 80-жылдардың басында аймақтарды жаңадан шектеуді жүргізудің
принциптері туралы ымыра шешім қабылданды. Бұл шешімге сәйкес ынталандыру
аймақтарын бөліп шығару негізінде мемлекеттің барлық территориясын қамтитын
жұмыс күші аймақтары жүйесі жатыр. Аймақтың экономикалық даму деңгейін
сипаттайтын көптеген индикаторлардан шектеу үшін бесеуі таңдалды: жұмыс
күші нарығының екі индикаторы – жұмыс күші резервінің коэффициенті және
білім деңгейінің коэффициенті; кіріс нарығының үш индикаторы – еңбекақы
сомасы, бір жұмысшыға кіріс сомасы және бір жан басына шаққандағы ЖІӨ
сомасы.
Құрылымды әлсіз аймақтарға жәрдемдесу үшін қолдану түрлері және
жылдары бойынша федералды жерлерге таратуменен құралдардың жалпы сомасы
бөлінді. Бұл соманың құрамына тек бағдарламалық құралдар ғана қосылмаған,
сонымен қатар инвестициялық үстемақы (Инвестициялық үстеме туралы заңға
сәйкес) қосылады.
Қазіргі заманғы германдық тәжірибеде үлкен мүддені Германияның жаңа
федералдық жерлерінде аймақтық шаруашылық құрылымын жетілдірудің
экономикалық механизм ұсынылады. Ерекше түрде, бұрыңғы ГДР үшін федералды
және жергілікті бюджеттерден, сондай-ақ аймақтық дамудың Еуропалық қорынан
өнеркәсіп пен инфрақұрылымның дамуына субсидиялар беру арқылы
инвестицияларды ынталандыру үшін алғышарттарды құратын мақсатты
бағдарламалар жасақталған. 1993 жылы аймақтық бағдарламалар шеңберінде
берілген құралдардың жалпы сомасы 14 миллиард маркі құраған болатын. [27;
76-80]
ІІ тарау. АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ
(АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1. Ақтөбе облысы экономикасының жалпы сипаттамасы
Ақтөбе облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының соңғы жылдардағы
қорытындыларын талдау Қазақстан-2030 стратегиясында белгіленген
міндеттерді іске асыру жөнінде әкімдік тарапынан қабылданып жатқан
шаралардың арқасында қоғамдық-саяси тұрақтылық сақталып отырғандығын,
экономиканың нақты секторы мен әлеуметтік салада оң ілгері жылжу тұрақты
сипат алып отырғандығын көрсетіп отыр.
Ақтөбе облысының бүгінгі күні республикадағы озық және серпінді дамушы
өңірлердің біріне жатады деп айтуға болады. Қабылданған шаралардың
нәтижесінде экономиканың нақты секторындағы көрсеткіштердің өсуі байқалады
және инфрақұрылымды дамытуда оң өзгерістер белгіленді. Бұл тұрғындардың
өмір сүру деңгейін жақсартуға септігін тигізді. Жыл бойына тұрғындардың
денсаулығы, білім беру сапасы, жолдардың жағдайын жақсарту, экология, ауыл
өмірі мәселелеріне ерекше көңіл бөлінді.
1 кестедегі Ақтөбе облысындағы соңғы үш жылдағы негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштер серпінділігіне қарап, облыстың әлеуметтік-
экономикалық дамуның оң өзгерістерін байқауға болады.
Кесте 1
Ақтөбе облысының негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштер серпінділігі (динамикасы)
№ Атауы Өлшем 2009 ж. 2008ж. 2009 ж.
бірлігі
1 Жалпы өңірлік өнім млрд.теңге 390,4 518,7 620
2 Жан басына шаққандағы жалпымың теңге 571,8 750,6 886
өңірлік өнім
3 Өнеркәсіп өнімінің млрд.теңге 485,4 554,9 643,9
(жұмысының) көлемі
4 Ауыл шаруашылығының жалпы млрд.теңге 27,4 29,4 39,2
өнімі
5 Негізгі капиталға салынған млрд.теңге 184,1 187,1 221,1
инвестиция
6 Тұрғын үйді іске қосу мың шаршы 297,0 420,3 425,8
метр
7 Бюджетке салық және басқа млрд.теңге 148,5 196,7 236,7
төлемдер түсуі
8 Тұтыну бағасының индексі % 106,4 107,0 114,5
9 Құрылған жаңа жұмыс бірлік 13857 14866 15739
орындары
10 Ресми түрде тіркелген % 1,2 1,0 0,7
жұмыссыздық деңгейі
11 Кедейлік деңгейі % 4,2 2,8 1,6
12 Орташа айлық жалақы теңге 34851 40905 50500
13 Жан басына шаққандағы теңге 16225 21545 28000
орташа ақшалай кіріс
14 Халық саны мың адам 686,7 695,3 705,0
Өнеркәсіпті дамыту саласы. Өнеркәсіптік өндіріс облыс экономикасының
негзі болып табылады. Жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz