Қазақстандағы ЖЭС және оның нәтижелері
Қарағанды облыстық жоғары мейіргерлік колледжі
Тақырыбы: Қазақстандағы ЖЭС және оның нәтижелері
2017-2018 ж
Қазақстандағы ЖЭС және оның нәтижелері
Жоспар:
1. ЖЭС-қа көшудің әлеуметтік- экономикалық және саяси болжамдары
2. Кәсіпорындары шаруашылық есепке көшірілуі
3. Тауар-ақша қатынасы қызметінің кеңеюі(сауда еркіндігіне мүмкіндік беру, табиғи еңбек нарығын ақшаға алмастыру, 1922-1924 ж.ж. ақша реформасы)
4. Азық- түлік диктатурасын алып тастау
5. Социалистік капитализмге дейінгі және стихиалық нарықтық тенденциялармен күрес:кім-кімді мәселесі
6. Экономиканың түрлі құрылымдарының қалыптасуы
7. Қазақстанның оңтүстігіндегі жер-су реформасымен оның нәтижелері
8. ЖЭС-тың әлеуметтік-экономикалық нәтижелері
9. Өндірісті, көлікті, ауыл шаруашылығын қалпына келтіру ісінің басталуы
10. Кооперативтік қозғалыс
11. Сауданың дамуы
12. Тарихтағы ЖЭС-тың аяқталу кезеңі мәселесі
13. ЖЭС идеологиясынан алшақтаудың басталуы
14. 1927-1928 ж.ж. ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде күштеу әдісіне көшудің басталуы
15. Өлкедегі мәдени өмір
16. Ұлттық зиялылардың пісіп жетілген идеялары: М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов, Ш.Құдайбердіұлы т.б. қызметі, шығармашылығы
17. Жаңа қазақ кеңес зиялыларының қалыптасуы
18. Қазақстандағы медицинаның дамуы
ЖЭС-қа көшудің әлеуметтік- экономикалық және саяси болжамдары
Азамат соғысы аяқталып, Кеңес өкіметі бұрынғы Ресей империясының барлық аумағында орнады. Алайда елдегі жағдай бұрынғыдан бетер апатты сипат алды. Одан әрі жалғастырылған әскери коммунизм саясаты халықтың арасында наразылық тудырды. Партияның өз ішінде жікке бөліну көрініс бере бастады. Әскери коммунизм саясаты экономиканың толық күйреу кезеңінде жургізіліп, ең соңында өндірістің кері кетуіне әкеп соқты. 1920 жылдың бас кезінде кең көлемді жоспарлау мен басқару женіндегі мәселелерді шешу үшін кұрылған Орталық жоспарлау комитеті мен Бүкілодақтық Халық шаруашылығы кеңесі сиякты құрылымдар өз міндеттерін аткаруға кабілетсіз болып шықты. Национализацияланған кәсіпорындар мемлекеттік бақылауға көнгісі келмей, өздерінің азың-аулақ енімдерін қара базар арқылы өткізуге тырысты. Мемлекет шаруаларға айырбас үшін ете жұтаң өнеркөсіп тауарларын ғана ұсына алды. Тауарлардың өте тапшылығы, олардың қымбаттығы шаруаны өз өнімдерін сатуға шығаруға ынталандырмады, артық өнімдер дереу тартып алынды. Нәтижесінде сатуға арналған өнімдердің көлемі елеулі түрде кыскарды.
Ірі жер иеліктерінің ұсақталуы, теңгермешілік, коммуникациялардың бұзылуы, қала мен деревня арасындағы экономикалық байланыстардың үзілуі, азық-түлік салғырты шаруалардың томаға-тұйыкталып, натуралдық шаруашылыққа қайта оралуына әкеп соқты. Оның үстіне азық-түлік салғырты саясатын-ауыл шаруашылық өндірісінің артық өнімдерін армия мен қалалардағы жұмысшылардың мұқтаждықтары үшін тартып алуды одан әрі жалғастыру шаруалар үшін көтере алмас ауыр салмақ еді. Бұл большевиктер өкіметіне қарсы шаруалар бүлігіне әкеп соққан деревнядағы наразылықтың басты себебі болды. Большевиктерге қарсы шаруалардың көтерілістері барлық жерлерде бұрқ ете түсті.
Азамат соғысы аяқталғаннан кейінгі Кеңес елінің жағдайын В.И.Ленин куйзеліс, жоқшылық, қайыршылану деп сипаттады. Империалистік және Азамат соғысы, әскери коммунизм шаралары бүкіл елдің экономикасын, соның ішінде Қазакстанның шаруашылығын да ауыр күйзеліске ұшыратты. Мәселен, 1920 жылдың аяғында Қазақстанда 4,7 миллион адам тұрды. Оның ішінде қазақтары- 50,3, орыстар- 31,1, украиндары- 14,4 пайыз. Халықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылығында еңбек етті. Егіншілікке жерді біраз тыңайтып алып қайта жырту жүйесі, мал шаруашылығында көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылық басым болатын. Егістің көлемі азамат соғысы жылдарында едәуір кеміп, астықтың жалпы көлемі мен түсімі үш есеге жуық азайды. Егер егістік көлемі 1914 ж. 3,6 млн. десятина болса, 1922 ж. 1,6 млн. десятинаға қысқарды. Мал шаруашылығы да ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922 жылдың аяғына дейін ірі қара мал саны 2,1 млн-ға, жылқы- 2 млн-ға, қой- ешкі 6,5 млн-дай, түйе- 0,3 млн-ға азайды. Жалпы алағанда осы жылдары барлық мал түрі 10,8 млн. басқа кеміді.
Қазақстанның өнекәсібі де құлдырап кетті. Азамат соғысы жылдарында ірі кәсіпорындар түгелдей дерлік қирап бүлінді, істен шықты. Қазақстан халық шаруашылығы жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлесі бар болғаны 6,5 пайыз құрады. 1920 жылы мемлекет иелігіне алынған 307 кәсіпорынның 250-і өз жұмысын тоқтатты. Мұнай өндіру 1913 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 4 есеге, көмір өндіру- 5 есеге азайып кетті, мыс рудасын өндіру мүлдем тоқтатылды. Спасск байыту фабрикасы, Риддер кеніштері, Екібастұз көмір орындары қаңырап қалды. Өнеркөсіптің үлесі халық шаруашылығы жалпы өнімінің- 6,3%-ын ғана құрады. Өнеркәсіп халық қажеттерін қанағаттандыра алмады. Еңбек өнімділігі төмен, шикізат пен отын жетіспеді.
Бұл кезде Қазақстанда да Ресейдегі сияқты экономикалық бірнеше меншік түрі: патриархалдық, ұсақ тауарлық, капиталистік жекеменшік, мемлекеттік- капиталистік және социалистік меншіктер орын алды. Бірақ олардың экономикадағы көлемі әр түрлі еді. Қазақстан экономикасында социалистік үлестің меншік салмағы тіпті төмендеді.
Қазақ ауылында капитализмге дейінгі қатынастар таза түрінде болған жоқ. Олар капиталистік қатынастармен тоғысып немесе ұштасып жатты. Қазақстан халқының таптық құрылымының елдегі орталық аудандарынан айтарлықтай айырмашылығы болды. Мұнда ұлттық буржуазияның тап ретінде қалыптасу процесі аяқталмаған еді.
Жеті жылға созылған соғыста (бірінші дүниежүзілік және азамат соғысы) жүздеген мың адам қырылды. Кейбір уездерде аштық басталды. Кеңес елінің басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізілді. Ол бойынша шаруалардың күн көрісінен артылған азық-түлік әскер мен өндіріс орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды. Бұл жағдай шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсіресе, ауқатты шаруалар қатты наразы болды. Өйткені олардан азық-түлік неғұрлым көп және қайырымсыз қатал әдістермен жиналды. Мұның өзі Қостанай, Орал, Семей, Шымкент уездерінде шаруалардың Кеңес өкіметіне қарсы шығуына әкелді.
Мұндай наразылықтың күшеюі Кеңес өкіметін салғырттан, яғни әскери коммунизм саясатынан салғырт кейде солай аталатын бас тартуға, жаңа экономикалық саясатқа көшіге,салғыртты салықпен ауыстыруға мәжбүр етті.
Бұл арада әскери коммунизм саясатының социализм орнатуда неғұрлым тар түсінігі болғанын да айту керек. Ол азық-түлікті күштеп алу, ірі, орта және ұсақ кәсіпорындары қоғамдастыру, сауда-сатыққа, рынокқа тыйым салу, ақша айналымын токтатып, сол арқылы жаңа қоғам орнатуға болады деп әрекеттенудің көрінісі. Оның тұсында өкімет барынша орталақтандырылып, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі пайда болды. Барлық партия мүшелері әскери жағдайда деп танылды. Көп адамдар мүндай жағдай социализмге барар жолды қысқартады деп есептелді. Әрине әскери коммунизм социализмге жеткізетін шара емес, ділгерліктен туған болатын. Сондықтан оны жаңа экономикалық саясатпен, төтенше жағдайда енгізілген салғыртты енді салықпен ауыстыру уақыт талабы еді.
Социализмнің экономикалық іргетасын қалау үшін жаңа техникалық база негізінде ірі өнеркәсіпті қалпына келтіріп, оны қайта құру қажет еді. Бұл үшін бәрінен бұрын жұмысшыларды азық-түлікпен, өнеркөсіп салаларын шикізатпен қамтамасыз ететін ауыл шаруашылығын қалпына келтіру керек болды.
Жаңа экономикалық саясат белгілі бір шамада капитализмге уақытша жол беру арқылы мемлекет қолында халық шаруашылығының өміршіл тұтқаларын сақтап қалуға есептелген пролетарлық мемлекеттің ерекше саясаты болуға тиіс еді. В.И.Лениннің пікірінше, ЖЭС-тің негізгі мәні-елдің экономикалық жағынан артта қалу проблемасын шеше алатын жұмысшылар мен шаруалардың одағын жасау болды. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының бір-біріне көмектесуі мен бір мезгілде қатар дамуы мына жүйе бойынша жүруге тиіс еді: ауыл шаруашылығын өндіріс құрал-жабдықтарымен қамтамасыз етуге бейімделген ауыр өнеркәсіпті қалпына келтіру, селолық ұсак тауар өндірушілерді көтермелеу; ауыл шаруашылық техникасын Кеңес өкіметі өңдей алмай отырған шикізатқа айырбастау жолымен сырттан алу.
Жаңа экономикалық саясатқа бағыт алу РКП(б) X съезінде қабылданды. 1921 жылы 20 наурызда Компартияның X съезінің күн тәртібіне екі маңызды мәселе қойылды: біріншісі-партияның ішіндегі фракцияларға тыйым салу, екіншісі - шаруаларға үш жыл бойы ауыр салмақ болған азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен ауыстыру. БОАК съезде жаңа экономикалық саясатқа көшу бағытын бекітті. Негізгі кұжаттар съездің соңғы күні, асығыс түрде қабылданғанын айтып өту қажет. Съезден соң азық-түлік салығы жөніндегі қарар басқа экономикалық шаралармен толықтырылуға тиіс болды. Елде бүлінген шаруашылық жағдайынан шығару үшін оны азық-түлікпен қамтамасыз ету қажет еді. Бұл міндетті шешу үшін бәрінен бұрын шаруаларды ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді арттыруға ынталандыру қажет болды.
Жаңа экономикалық саясаттың мәні
Ж Э С
Шаруалардың әскери коммунизм
саясатына наразылығы.
ЖЭС-тің сатылары
Азық-түлік салығын енгізу
Жерді жалға беру
Жалдамалы еңбекті пайдалану
Тұтынушылар кооперациясы
Еңбек міндеткерлігін жою
Ұсақ кәсіпорындары жалға беру
Мемлекеттік кәсіпорындарда шаруашылық есеп енгізу
Ақшаның тұрақтануы.
Ауыл шаруашылғыгдағы табыстар.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру.
Сауданың дамуы
Ауыр өнеркәсіптің нашар дамуы.
Одақтық маңыздағы экономиканың қалыптасуы.
Басқарудың әміршілдік әдісі(стилі).
+
+
-
-
Сондықтан да азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастыру жөнінде шешім қабылданды. Заттай саллықтың орташа мөлшері азық-түлік салғырты мөлшерінен 30-50%-ға төмендетіліп, егілген егін көлемі мен топырақтың құнарлығы да есепке алынды. Салық заттай түрінде салынып, оның мөлшері ертерек, алдын ала, егін себу жұмыстары басталғанға дейін хабарланды. Салық жианлатын бүкіл өнімнің 5%-ын ғана құрады. Егін шаруашылықтарынан тыс мал шаруашылығына да заттай салықтар салынды. Бастапқыда 13 салық енгізілгенмен, кейінірек олар бірыңғай ауыл шаруашылық салығымен алмастырылды. 1924 жылдан бастап ол ақшалай алына бастады. Азық-түлік салығына көшу шаруаларға өз шаруашылғын жоспарлау мен ауыл шаруашылық өнімдерінің артығын өз бетінше пайдалануға мүмкіндік берді. Бұл өз кезегінде ЖЭС-тің негізгі белгілерінің бірі болған рынок пен тауар-ақша қатынастарын қалпына келтіруді талап етті.
ЖЭС-тің енгізілуімен жерді жалға беру мен жалға алуға, жалдамалы еңбекті қолдануға рұқста етіліп, ауыл шаруашылық, несие. тұтынушылар кооперациясын дамыту көтермеленеді. Әскери коммунизм кезінде енгізілген еңбек міндеткерлігі мен еңбекке мобилизациялау жойылды. Ұсақ кәсіпорындар жеке адамдарға немесе кооперативтерге жалға берілді.
20-шы жылдардың бас кезінде Қазақстанда жүргізілген аграрлық реформалар ауыл шаруашылғының дағдарыстан шығуына маңызды рөл атқарды. 1921 жылдың ақпан-сәуір айларында Қазақ АКСР ОАК қазақ еңбекшілеріне қоныс аудару басқармалары патша үкіметі қазақ әскерлерінің пайдасына 1916-1917 жылдары тартып алған, помещиктер мен капиталистерге кеткен, қоныс аударушылар заңсыз басып алған жерлерді қайтарып беру жөнінде декреттер қабылдады. Бұл декреттермен жер пайдаланудың әділетті тәртібі орнатылды. Қазақ еңбекші шаруалары бұл декреттерді қуанышпен және алғыс сезіммен қарсы алды. Қазақтарға Ертіс өзенінің бойындағы он шақырымдық алқап пен бұрын қазақ әскерлеріне тиісті болған Жайық өзенінің сол жағалауындағы жерлер қайтарылды. Бұл аумақтағы барлық қазақ және шаруа шаруашылықтары осы аудандар үшін тиісті мөлшердегі жер үлесін пайдалану құқығын сақтады. Кейінірек Жайықтың сол жағалауындағы жерлердің бір бөлігі межеленіп, қазақтардың пайдалануына шұрайлы жайылымдар берілді. Көкшетау уезіндегі барлық бос жатқан жер қорын Кеңес үкіметі қазақ еңбекшілеріне берді. Сібір және Орал қазақ әскерлерінің меншігіне берілген жерлер қазақтың еңбекші халқына қайтарылды.
Осы кезеңде кедей қазақтардың негізгі бұқарасы мен батрактар байларға, кулактар мен дәулетті станица қазақтарына тәуелді болған Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда жер-су реформасын жүргізудің қажеттігі туды. Халықтың осы бөлігінің шаруашылығн көтеріп, олардың жер мен суға деген құқықтарын жергілікті қоныс аударушылармен теңестіріп, қазақтар мен кулактардың артықшылықтарын жою қажет болды. Түркістан Республикасы Кеңестерінің IX съезі Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда жер-су реформасын жүргізу мен кедейлер Одағын құрудың қажеттігі жөнінде шешім қабылдады.
1921 жылғы қаңтарда болған қазақ кедейлерінің съезінде Қазақстанның оңтүстігінде жер-су реформасын жүргізу жөніндегі мәселелерді шешуге тиіс Қосшы одағын құру туралы шешім қабылданды. Қосшы одағын құру, оның жұмысын жолға қою және жер-су реформасын жүргізудің белсенді қайраткерлері О.Жандосов, А.Розыбақиев т.б. болды. Осы одақ қызметінің арқасында қазақ еңбекшілері олардан тартып алынған жайылымдар, жыртылатын телімдер мен мал айдайтын жолдар қайтарылды. Кедейлер мен батрактар жерге, малға ие болды, оларға ауыл шаруашылық құрыл-саймандары берілді. Жер-су реформасы жүргізілуіне байлар, кулактар, қазақтардың басшы топтары жанталаса қарсылық көрсетіп, дүние-мүлікті, астықты, ауыл шаруашылық құрал-саймандарын жойды. Мұндай қарсылықтарға қарамастан жүргізілген аграрлық реформалар қазақ кедейлері мен батрактарын жермен қамтамасыз етіп, іс жүзінде қазақ халқының теңсіздігін жойды.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатты іске асыру 1921 жылғы Қазақ АКСР Орталық Атқару комитетінің азық-түлік салығына көші туралы шешімі негізінде жүргізілді. Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз болды. Мәселен, 1920 жылы Жетісу және Сырдария облыстарында астық салғырты бойынша 10,4 млн. пұт астық жиналса, 1921 жылы салық арқылы шаруалардан жиналған астық 6,0 миллион пұттан асқан жоқ. Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзетуге мүмкіндік алды.
Алайда, жаңа экономикалық саясатты іске асыру барысында көптеген қиыншылықтар да кездесті. Атап айтқанда. 1921 жылы жазда Еділ өзені бойынның, Солтүстік және Батысы Қазақстанның халықтары күшті қуаңшылық болуына байланысты аштыққа ұшырады. Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей және Қостанай губернияларында егістің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай, қырыла бастады. Ауыл шаруашылығында болған апаттың аяғы сұмдық аштыққа апарып соқты. Сол кездегі мәліметтерге қарағанда республикада 2,3 млн. адам ашыққан. Осы қиын-қыстау кезеңдерде Қазақстан еңбекшілеріне Ресей халқы елеулі көмек көрсетті. 1921 жылы күзде және 1922 жылы көктемде РКФСР үкіметі толық емес есеп бойынша Қазақстанда 4475 мың пұт астық, 183 мың пұт картоп жіберді. Түркістан мен Украина республикалары да Қазақстанға елеулі көмек жасады. Жұт пен қуаңшылықтан зардап шеккен кедей шаруашылықтарға ондаған мың ірі қара мал, 5 млн. пұттан астам тұқымдық дән берілді. Бұл дәне 1921-1922 жж. бір миллион гектардан астам күздік және жаздық егістікке себілді. Алайда Қазақ Республикасы халық шаруашылығының жағдайы өте ауыр болып қала берді.
Жаңа эконоомикалық саясат- халық шаруашылығына әкімшіл- әміршілдікті сақтай отырып, белгілі дәрежеде капитализмге уақытша ерік беруге есептелген пролетариат мемлекеттің ерекше саясаты. Жаңа экономикалық саясат аз уақыт әрекет етіп, барлық саланы біртұтас қамтыған жүйе болып қалыптасып үлгермеді.
Кеңестердің Қазақстандағы 1921-1925 жылдардағы жүргізілген экономикалық саясаты қарама-қайшылықтарға толы болды. Революцияның шалғай аудандар мен ұлттық шектері аймақтарға көрсеткен қолдануының маңызы жөнінде көп айтылды. Жаңа билік Кеңес өкіметінің Мәскеу мен Ресейдің негізгі астықты аудандарына нығаюына көп көңіл бөлді. Орыс емес халықтардың мұқтаждықтарын мен оларға қамқорлық жасау іс жүзінде емес, көбінесе сөз жүзінде көрсетілді. Сәсіздіктердің себептері шаруаларды жермен, тұқыммен, керекті құрал-саймандармен қамтамасыз ете алмаған, ауыл шаруашылығының дамуын қандай да бір жоспарлы арнаға бағыттай алмаған мемлекеттің өзінде болды. Қазақтарға сол ез үшін ең қажетті нәрсе- олардың мал шаруашылғымен айналысуға, дәстүрлі әлеуметтік құрылымдар мен мәдени салттарды сақтауға мүмкіндік беретін экономиканы қалпына келтіру еді.
Халық шаруашылығн қалпына келтіру басталғанымен, ол баяу жүрді. Халықтың жаппай наразылығы жалғаса берді, өйткені рынок іс жүзінде қаңырап қалған еді. Дегенмен Қазақстанның мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы біртіндеп күш ала бастады. Егілген жер көлемі ұлғайып, 3,0 млн гектарды құрады. Орал, Ақмола, Семей губернияларының астықты аудандарына бұл көрсеткіш соғысқа дейінгі деңгейге жетті. 1925 жылы 1914 жылғы өніммен бірдей 92 млн пұт астық жиналды. Мал басының саны екі еселеніп, көшпелі мал шарушылығы біртіндеп қалпына келе бастады. Қазақстандағы өнеркәсіптің қалпына келтіруі шикізат пен отынның, маманданған жұмысшы қолының жетіспеушілігі, айналыстағы қаржының аса тапшылығы жағдайларында басталды. Алайда экономиканы қалпына келтіру үрдісі айқын байқалды. 1925 жылдың соңына қарай өнім өндіру деңгейі 1920 жылмен салыстырғанда 6 есе дерлік өсіп, шамамен соғысқа дейінгі деңгейдің үштен екісіне жетті. Бүкілодақтық маңызы бар Орал-Ембі мұнай тресі, Алтын руда, Атбасар түсті металл, Алтай қазақ полиметалл трестері құрылды. Оларға тәжірибелер мен техниктер келді. Қазақ жұмысшыларының саны өсті. Толық емес мәліметтер бойынша, Қазақстаннің ірі өнеркәсібінде, жол қатынасында, совхоздарында 1925 жылы 40 мыңға жуық жұмысшы және қызметші істеген. Олардың ішінде қазақтар саны артты. Қазақтар мұнай өнеркәсібінде жұмысшының басым көпшілігі, кен өнеркәсібінде- 45 пайыз, тоқымашыларда- 30 пайыздан астамын қамтыды. Республика өнекәсібіндегі жұмысшылардың жалақысы 1921-1925 жылдары (салыстырмалы бағамен) 1,5 есе өсті, ауыр өнекәсіптегі жұмысшылардың жалақысы одан да көп болды. Әлеуметтік сақтандыру, тегін медициналық көмек, еңбекті қорғау жөнінде мемлекеттік бақылау жүйелері жүзеге асырылды. Қалалар мен өнеркәсіп орталықтарында (Риддерде, Доссорда, т.б.) мемлекет есебінен тұрғын үйлер құрылысы басталды. Өнекәсіп орындарының 60%-ынан астамы іске қосылды.
Қазақстанның ауыл шаруашылығында елулі өзгерістер жүрді. Бірыңғай ауыл шаруашылық салығы енгізіліп, оның жалпы көлемі 100 млн. Сомға төмендетілді. 1925 жылы 46 мың кедей және әл- ауқаты кем шаруашылықтар мал және құрал-сайман алуға, жер жырту мен егіс егуге мемлекеттен қарыз алды.
1925 жылы мал басы 1922 жылмен салыстырғанда екі есе көбейіп, 26 миллионнан асты. Осы шаруалардың нәтижесінде республиканың ауыл шаруашылығнда орташаландыру процесі бой көрсете бастады.
Сауда кең құлаш жайды. 1926 жылы Қазақстан аумағында 200-ге жуық жәрмеңке жұмыс істеді. Экономикадағы жағдайдың жолға қойлып келе жатқанына темір жолдарының тоқтаусыз жұмыс істей бастауына дәлел болды. Қазақстанда ескі магистральдармен қатар жаңадан салынған Петропавл-Көкшетау, Славогород-Павлодар тармақтары мен Омбы темір жолының Семей бөлігі толыққанды пайдаланыға берілді. Ертіс, Сырдария, Жайық өзендеріндегі өзен көлігінің жұмысы қалпына келтіріліп, жаңдана түсті.
Тұтас алғанда Республика бойынша 1925 жылы қазанда ауыл шаруашылық кооперациясының жүйесінде 322 690 мүшіс бар 2811 бірлестіктері жұмыс істеді, олардың ішінде 62 546 мүшесі бар бір мың қазақ бірлестіктері де бар еді. Сонымен қатар қазақ және қоныс аударып келген шаруашылықтардың төрттен бірінен көбі (27,1 пайыз) бірлестіктерге қамтылды. Бірлестіктер қатарына 96 коммуна, 557 артель, 58 жай серіктер кірді. Тұтыну кооперациясы көшпелі ауылда кеңінен дамыды. Олардан басқа республикада 35 совхоз және 4 мыңнан астам шаруалар комитеттерінің өзара көмек қоғамындары жұмыс істеді.
Кооперациялық құрылысты жүргізуде орыстар арасында шаруалардың өзара жәрдемдесу комитеттері, ал қазақтар расында Қосшы одағы маңызды рөл атқарды. 1925-1926 жылдары шаруалардың қоғамдық өзара жәрдемдесу комитеттері 335 мың, ал Қосшы одағы 140 мыңнан астам ауыл шаруашылғының жұмысшыларын, кедейлер мен орташаларды біріктіреді.
Алайда, Қаазақстанда жаңа экономикалық саясат негізінде өнекәсіпті қалпына келтіру 1925 жылы аяқталмай қалды және ол жалпы одақтық деңгейден едәуір төмен болды. Республикада өнеркәсіпті қалпына келтіру 1927 жылға дейін созылып, екі жылға кешігіп аяқталды. Өлкедегі өнеркәсіп салалары, соның ішінде өндірігш күштерін дамыту нашар жүрді, ірі ауыр өнеркәсіп ошақтары болмады, өнеркәсіпте негізінен тұтыну құралдарын, шикізат өндіру жетекші орын алды. Өнеркәсіп құрылысын өрістетуге негіз болатын табиғи пайдалы қазбалар, яғни жер қойнауындағы байлық әлі жете зерттелмеді.
Ауыл шаруашылғындағы жағдай да өте күрделі болды. Ауыл- селолардағы әміршіл-әкімшіл жолмен жүргізілген жер-су реформасы, шаруаларға жерлерді қайта бөлеп беру қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық өзгерістеріне әсерін тигізді. Ауылдық жерлерде патриархаттық-феодалдық қатынастар әлі де күшті болып, сал мен шұрайлы жердің дені байлардың қолында сақталып қалды.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатты жүргізуде Кеңестердің рөлі күшейді. Оларға шаруалар қауымының сенімі арта бастады. Бұл тұста кеңестерді нығайтуға байланысты біраз жұмыстар жүргізілді. 1921 жылы уездер мен губернияларда Кеңестер съезі болып өтті. Алайда Қазақстандағы кеңес құрылысында бірқатар қиыншылықтар мен кемшіліктер кездесті. Көптеген қызметкерлер жаңа экономикалық саясаттың мәнін түсінбеді, бұрынғысынша әскери коммуинзм әдістерімен жұмыс жасады. Кеңестер құрамына жаңа құрылысқа қарсы, ішен бүлдіру әркетіне бейім адамдардың кіріп алу фактілері орын алды. Дегенмен Кеңестерді құрып, нығайту жұмысы мақсатты талық Атқару Комитетінің тұңғыш төрағасы С.Мендешев, орынбасары Ә.Жангелдин, Ішкі істер халық комиссары Ә.Әйтиев және басқалары Кеңестердің жұмысын жандандаруға елеулі еңбек сіңірді.
1921 жылы 4-10 қазанда Қазақ АКСР Кеңестерінің екінші съезі болып өтті. Онда республика өмір сүрген алғашқы жыл ішіндегі мемелекеттік және шаруашылық құрылыстың қорытындылары шығарылыды. Сонымен бірге жергілікті жерлерде кеңестерді нығайтудың жолдары белгіленді.
1922 жылы Кеңестер сайлауы өтті. Олардың құрамын жергіліктендіру іске асырылды. Бөкей, Орал, Ақтөбе, Семей губернияларында болыстық атқару комитеттері сайлауынан кейін, депутатардың жартысынан астамы қазақтар болды. Бұқара арасында саяси жұмыстың жаңа түрлері пайдаланылды.
ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің тұңғыш қызыл керуені 1922 жылы Ә.Жангелдиннің басқаруымен ел аралауға шықты. 9 маусымға дейін керуен Орынбор мен Семей аралығындағы 26 болыстың 37 ауылында, сондай- ақ Екібастұз бен Спаск зауытында болды. 126 жиын, 420 әңгіме өткізді. Керуен Кеңестердің іс қағаздарын қазақ тілінде жұргізуді жолға қойды. Мүның өзі ұлттық-мемлекеттік жүйені нығайтуға ықпал етті.
1922 жылы 30 желтоқсанда Мәскеуде өткен Кеңестердің Бүкілодақтық бірінше съезі Кеңестердің Социалистік Республикалар Одағы құрылғанын жариялады. Басқа да автономиялық Кеңес республикалары сияқты Қазақ АКСР-да Кеңестік Ресей Федерациясы құрамында Одаққа кірді.
Орта Азия Кеңес республикаларын ұлттық-мемлекеттік жағынан 1924 жылы жүргізілген межелеу республика өміріндегі маңызды оқиға еді. Ұлттық жерлердің межеленуі нәтижесінде Түркістан АКСР-інің құрамындағы ьұрынғы Жетісу және сырдария обылстарының жерлері Қазақ АКСР-іне қарайтын болды. Соның нәтижесінде Қазақстан жері 700 мың шаршы шақырымға, ал халқы- 1 млн 468 724 дамаға өсіп 5 230 мыңға жетті. Тұрғындары негізінен орыстар болып табылатын Орынбор губерниясы Қазақстаннан бөлінді. Республиканың астанасы Қызылордаға (Ақмешіт) көшті. Қазақ жері мен халқын біртұтас ұлттық мемлекетке біріктірудің республика үшін зор әлеуметтік және экономикалық маңызы болды. Атап айтқанда, өлкенің өндіргіш күштердің дамуына қолайлы жағдай жасады.
1925 жылы сәуірде Қызылордада республика кеңестердің бірінші съезі өтті. Ол Ауылға, қыстаққа және деревняға бет бұрайық деген ұран негізінде жұмыс істеп, шаруаларды жерге орналастыру жұмыстарының келелі жоспары, суландыру құрылысын дамыту, мемлекеттік және кооперативтік сауданың рөлін одан әрі нығайту, өндірістік серіктерді қолдау мәселелерін талқылады. Създе халықтың байырғы тарихы атауы қалпына келтіріліп-қазақ халқы, ал республиканы- Қазақ АКСР-і деп атау туралы қаулы қабылданда. Сол жылы кеңестерге 60 мыңға жуық депутат сайланды. Олардың құрамында жұмысшы және селолық жердегі жалдамалы жұмысшылар- 6,1 пайыз, кедейлер- 70,9, орты шаруа- 18,8, қызметшілер- 4 пайызын қамтыды.
1925 жылы ақапанда жаңа қазақ жерлерінің бірігуіне байланысты Қазақстан облыстық партия комитеті өлкелік болып қайта құрылды. Сол жылдың аяғына таман Республика партия ұйымында 30 мыңнаң астам партия мүшесі мен партия мүшелегіне кандидаттар есепте тұрды. Бұл кезде бұқара арасындағы саяси ағарту жұмысына көп көңіл бөлінді. Осының нәтижесінде өлкеде 76 қалалық клуб, 72 кітапхана мен ықызыл шайхана, 12 қызы отау, 168 қызыл бұрыш, 9 шаруа мен малшы үйі, 93 болыстық кітапхан жұмыс істеді. Егер республика құрылған кезде небары үшақ газет шықса, 1925 жылы Еңбекші Қазақстан, Народной хозяйство Казахстана, Советская степь, Қызыл Қазақстан т.б. 13газе пен 5 журнал шықты.
Кәсіподақтардың қатары өсті. 1925 жылы қаңтардан қыркүйекке дейін кәсіподақтарға мүше болып 20 мыңға жуық жұмысшы мен қызметші, соның ішінде 6 мыңнан астам қызық еңбекшісі өтті. Республикадағы кәсіподақ мүшелеріні саны 100 мыңнан асты.
1925 жылы республиканың коммунистік жастар одағының ұялары 51 мың қыздер мен жігіттерді біріктірді. Жастардың көптеген танымал басшылары шықты. Олардың арасында С.Жақыпов, Қ.әміров, С.Нұрпейісов, Ф.Рузаев, С.Сапарбеков, С.Тәтібеков, А.Шымболатов және т.б. бар еді.
1925 жылы Қазақстан жастары өздерінің дарынды басшыларының бірі Ғани Мұратбаевтаң айырылды. Ол 1902 жылы бұрынғы Сырдария облысы Қазалы уезіндетуған. Ғани 15 жасынан бастап өзінің өмірін жастар арасындағы жұмысқа арнады. Зор қабілетті, ғажайып күш-жігері мен еңбегі арқасында ол Түркістан республикасының, ал кейіннен бүкіл еліміздің жастар ұйымында басшы қызметте істеді. 1921 жылы қыркүйектен бастап Ғ.Мұратбаев Түркістан қомсомолы Орталық Комитетінің хатшысы, ал 1922 жылғы мамырдан бастап РКЖО Орта Азия бюросының хатшысы болып істеді.
Қазақ әйелдері қоғамдық-саяси жұмысқа белсене араласты. 1925 жылы қаладағы және ауыл мен селодағы еңбекші әйелдердің 6,6 мың жергілікті кеңестерге мүше болып сайланды. Қазақ әйелдерін басыбайлықтан құтқаруға бағытталған істер атқарылды. Республикадағы әйелдер қозғалысына Алма Оразбаева, Мәдина Бегалиева, Сара Есова және тағы басқалары ұйытқа болды.
1928 жылы Қазақстанда жаңадан әкімшілік-территорияларға бөлу іске асырылды. Осы уақытқа дейін болып келген алты губерния, екі округ, отыз екі уезд және 400 болыстықтардың орнына 13 облыс және 193 аудан құрылды. Жаңа аудандардың құрылуы кеңес апаттарының бұқара халыққа жақындасуына, оларды кеңес құрылысына тартуға ықпалын тигізді. 1929 жылы әкімшіл-территориялық қайта құру негізінен аяқталуымен және Түркістан-Сібір темір жолының құрылысының бітуімен байланысты Қазақ Автономиялық Советтік Республикасының орталығы Қызылордадан Алматы қаласына көшірілді.
Сонымен бірге 20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде қайғылы жағдайлар қалыптаса бастады. Ол сталинизм идеологиясы негізінде қалыптасқан тоталитарлық жүйенің нығаюмен байланысты еді. Елдегі орын алған экономикалық саясаттың тоқталуымен байланысты одан әрі тереңдей түсті. Республикада әскери коммунизм саясатты кезіндегі жұмыс тәсілдері қайтадан жанданды. Халықтың өкіметі жеке адамнын дара басшылығымен ауыстырылып, басқарудың командалық- бюрократтық тәсілі іске аса бастады. Мұның барлығы БКП(б) Қазақ Өлкелік комитетінің бірінші хатшылығна 1925 жылы қыркүйекте Ф.И. Голощекиннің келуімен байланысты болды. Ол келісімен республикада халыққа қысым жасау саясатты күшейіп, бұл ерекше қатаң сипат алды. Осы кезде- Қазақстанның қоғамдық саяси өмірінде күрт өзгерістер енгізілді. 1925 ж. Желтоқсанында өткен өлкелік партия комитетінің бесінші конференциясында Ауылда кеңестендіру туралы шешім қабылданылды. Ол ауылдық жерлерде тап күреснің шұғыл шиеленісуіне түрткі болды. Республикада Кіші қазан революциясын өткізу үшін идеологиялық негіз жасалды, сөйтіп жаппай жазалау дәуірі басталып, ол қазақ халқын құлақ есітпген қайғы қасіретке ұшыратты.
Қазақстанда голощекиндік-сталиндік үлгі бойынша қайта құрумен келіспеген көрнекті жауапты қызметкерлердің қарсылығы жанышталды. 1927-1929 жж. әр түрлі сылтаулармен белгілі мемлекет қайраткерлері Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов. С.Қожанов, М.Мырзағалиев Республикадан аластатылды. Қазақстан Атқару Комитетінің Төрағасы Ж.Мыңбаев, Ағартухалық комиссары С.Сәдувақасов, Жер халық комиссары Ж.Сұлтанбеков және басқалар қызметінен алынды. Қазақ қызметкерлерінің көпшілік бөлігі топқа бөлініп, жікшілдік күреске қатынасқан деп кінәланды. Оны 1927 ж. Қарашад өткен 3-ші өлкелік партия конференциясының шешімдері айқын көрсетіп берді. БКП(б) Орталық Бақылау комиссиясы негізгі топқа бөлунушілердің бірі С.Сәдувақасовтың ісімен арнайы шұғылданғанына қарамай, мұндай топтардың бар екенін таба алмады. И.в.Сталинге, В.М.Молотовқа, Л.М.Кагановичке жазған хатында Қазақстан өлкелік партия комитетінің ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі Н.И.Ежов Алматыдан Мәскеуге ауысар алдында өзінің лауазымына осылай даярланды, 1937 жылғы жаппай жазалау соның жанталасуымен жүргізілді.
20-шы жылдардың соңында республикада саяси жағдайды ұшықтыру мен күдікшілік жаппай сипат алды. Орталықта троцкийшілік-зинвьевшіл оппозициямен және оңшыл оппортунистермен күрестің күшеюі ұл республикаларында ұлт-азаттық қозғалысының өкілдерін жазалау түрінде көрініс тапты. 1928 жылдың аяғында буржуазиящыл-ұлтшылдар деп атағандардың ішінде бұрынғы Алашорда қайраткерлерінің ішінен 44 адамға жалған айып тағылып, қамауға алында. А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Ғаббасов және басқалар бар еді. Құрамында М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Ақпаев, К.Кемеңгеров және басқалары бар ұлттық интеллегенцияның (40 адамдай) басқа тобы 1930 жылы қыркүйек- қазанда ұсталды. Кешікпей олардың 15 адам Ресейдің Орталық қара топырақты облыстарына жер аударылды. Бұлардың барлығы дерлік 1937-1931 жылдары қазақ интеллигенция өкілдерінің он мыңынан астамы жаппай жазалауға ұшырады.
Сөйтіп, 20-шы жылдардың аяғынан бастап сталиндік тоталитарлық идеологиялық аппараты халқының зердесін жоюға. Оның басында тұрған ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілдерін құртуға бағыт алды. Тоталитарлық жүйенің нығая түсуімен байланысты Алаш партиясына қатысқандарды, сондай-ақ республикадағы әлеуметтік экономикалық құрылыстардың қарқыны мен әдістері туралы мәселеде өзінің көзқарасы бар бірсыпыра басшы қызметкерлерді саяси қудалау күшейе түсті.
1927-1928 ж.ж. ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде күштеу әдісіне көшудің басталуы
1921-1922 жылдарда патша үімтенінің жер мәселесіндегі отарлау саясатының зардапты мұраларын жойған Қазақстан мен Түркістандағы аграрлық реформалардың жергілікті ұлт еңбекшілері, сондай-ақ қоныс аударған еңбекші шаруалар үшін елеулі маңызы болды. Ол көшпелі және жартылай көшепелі ауылдардағы кедейлердің салықтан босатылып, жеңілдіктен алуына жол ашты. Сонымен бірге олар ұжымдандарудын алғашқы қарапайым түрлері: сауда-саттық жасау, жабдықтау, несиені пайдалану, кейде мәдени ағарту жұмытарының басын біріктіретін қарапайым кооперативтендіруді дамытуға жол салды.
Мемлекектік кооперативтік сауда жүйесімен құрумен бірге қазақ даласында сауда құрылысының жаңа мазмұнымен байытылған ескі түрлері: жәрменкелер, сауда керуендері пайда болды. Міне, осының нәтижесінде 1923 жылы баяуырақ болса да, ауыл шаруашылығы өндіргіш күштернің өрлеуі бастады. Ауыл шаруашылығын машиналар және құралдармен, тұқымдық астықпен жабдықтау жақсарды. Мал саны да өсті. Ауыл шаруашылығын қалпына келтіруінде- кооперацияның рөлі артты.
1924 жылы сәуірде РКФСР үкіметі Қазақ АКСР-інің көшпелі және отырықшылдыққа көкен халықтарын жерег орналастыру туралы жарлық шығарды. Жере орналастыруға байланысты барлық шығынды мемлекет өз мойынына алды. Отырықшыланған шаруашылықтарға салық жөніне жеңілдіктер берілді. Ауыл кедейлері мен шаруаларына қаржылай көмек беру ұйымдастырылып, оның көлемі 1,5 млн сомға өсті. Осы жылдын қазақ айында ұжымдастырылған шаруашылықтарының саны 794-ке жетіп, оның 96-сы коммуна, 456-сы ауыл шаруашылық артель, 242-і жай серіктестіктер болды. Мемлекет техника және қаражат беріп, еңбекші шаруаларға жеңілдіктер жасап, колхоздарға көмек көрсетуге пейіл қылды. Бірақ көп жерлерде бұл шаралар тиісті нәтиже берген жоқ. Бұл кезде республикада совхоздар мен МТС-тар құрыла бастады. Олар шаруалардың ұжымдандыру мәселесін шешуге көмектесуге тиіс еді.
1926-1927 жылдары Кеңес үкіметі Қазақстанда шабындық және егістік жерлерді қайта бөлу шараларын жүргізді. Оның қортындысы бойынша өлкеде 1 млн. 250 мың десятина егіндік және 1 млн 360 мың десятина шабындық жер қайта бөлінді. Бұл жүзеге асрылған аграрлық реформалардың басында кейде шаруалар барлық шабындық жерлердің 61,6 пайызын, егіндік жерлердің 59,3 пайызын иемденді. Барлық осы жүргізілгегн реформа алғаш кезінде бастап-ақ өзінің әлсіз жақтарын көрсете бастады. Өйткені егістік жерлерді қайта бөлу барысында кейде шаруалардың және кейбір орташа шаруалықта жүргізу мүмкіндіктері, өндіріс қорлары: жұмыс көлігі, ауыл шаруашылық құрал-жабдықтары, тұқым т.б. мүмкіндіктері ескірілмеді. Міне, осындай себептерден келіп, жерге қолы жеткен көптеген экономикалық әлсіз кейде шаруашылық онда бас тартып, бұрынғы иелеріне яғни ауқаттты байларға қайтарып беруге мәжбүр болды. Өлкеде шабындық жерлерді қайта бөлу ісінде де осындай көлеңкелі жағдай орын алды. Реформа шартына сәйкес, шабындықтарды қайта бөлу жан басына қарай өткізілетін болды, ал қазақ қоғамдағы бұрынғы дәстүр бойынша жер мал санына қарай бөлініп келді. Осы жағдаймен байланысты байдың шабындығын ала қоятын кедей топтары аз кездеседі. Бұған қосы қазақ қоғамдағы қалыптасқан ескі патриархалық-рулық қоныстардың қалдықтарында үлкен әсерін тигізді. Сол себептерден келіп, шабындық жерлер малдары көп ауыл бай-шонжарларының қолында сақталып қалды. Сөйтіп Кеңес өкіметінің қазақ ауыл-селоларында жүргізген тағы бір аграрлық реформасы өзінің алдына қойған мақсатын жүзеге асыра алмады.
Бұл кезде елде аграрлық саясаты іске асыру кеңес өкіметі ірі байлардың, жартылай феодалдардың ең әуелі малын сосын еңбек құралын одан кейін олардың тұратын үйлерін тартып алып, жер аударып жіберуге бағыт алды. 1927 ж. желтоқсанында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-байлар шарушылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін комиссия құрылды. Комисиясының төрағасы болып Е.Еназаров тағайындалды. Оның құрамына О.Исаев, Н.Нұрмақов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов т.б. кірді. 1928 ж. 27 тамызында Орталық Атқару Коммитеті мен Республика Халық Комиссарлары Кеңеснің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң жобасы қабылданып, жарлық қауыл түріндегі құжатқа айналды. Республика округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауыл-ауылға тікелей мыңнан астам өкіл жіберілді, демек комиссияларында 4700 адам жұмыс істейді.
Қазақстан бойынша көшпелі аудандарда Қаулыға сәйкес 400-ден аса мал бар ірі қараға шыққанда 700 шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда малы-300, ал отырықшы аудандарда 150-ден асатын шаруашылықтар тәркіге салу белгіленді. Бұл науқанды 1928 жылдың 1 қарашасында аяқтау жоспарланды. Науқанның қорытындысы бойынша іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіге салынды, олардың 619-ы тұрған округінен тыс жерлерге айналды. Тәркіленгендерден ірі қараға шаққанда 145 мыңдай мал және ауыл шаруашылық саймандары тартып алынды.
Қазақ байларын тәркілеу барысында заңға қайшы көптеген бұрмалаушылықтар орын алды. Кейбір жерлерде 300-400 қаралы қойы бар, орта қолды дәулетті шаруалар қожалықтары орынсыз тәркіге ұшырады. Ал қайсыбір жерлерде туысқан жанұларының малдары қосылып жазалып, оларды тәркіге жатты.
Тәркілеген малдың 80 мыңы кедеймен батырақтарға, 30 мыңға жуығы ұжымшаларға берілді. Мал мен құрал-сайманға ие болған кедейлер ауылдағы орташалар тобы қатарына көтерілді. Бірақ олар мемлекетке қажетті мөлшерде тауарлы астық бере алмады. Сондықтан бүкіл одақ бойынша және республикада астық жетіспейді, ал оған деген сұраныс қала халқының өсуіне байланысты барған сайын арта түсті. Бұл Қазақстанның ауыл мен село халықтарына алым-салық мөлшерін көбейтуге алып келді және оған қоса өзара салық деген енгізілді. Бұлардың барлығы әміршіл-әкімшіл әрекеттері іс-қимылы незініде жүргізілді.
1920-шы жылдардың аяғында Қазақстанда көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды отырақшыландыруға бағытталған шаралар іске асырылды. Мұнын өзі бастапқыда кейбір жеңілдіктер беру (құрал-сайман, көш-көлік, қаржы беру, 2 жылға астық, ет тапсырудан құтқару) арқылы бірте-бірте жүргізілетін болып белгіленгенмен, шынтуайтқа келгенде, күштеп отырықшыландыру әдісі белең алды. Көптеген жерлерде көшпелі шаруашылықтар бір жерге иіліп, кигіз үйлерден көшесі бар қалашықтар құралды. 10-15 күннен кейін ондағы адамдар жан-жаққа ішкімді тыңдамай қашуға, көшуге мәжбүр болды. 1930-31 жылдарда осындай зорлап отырықшыландыру зобалаңына ұшыраған мал шаруашылығымен айналасатын 25 ауданнан 35 мыңнан астам шаруашылықтар республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Маңғыстау ауданы халқының 50 пайызы Қарақалпақ, Түркіменияға, Ресейге көшіп кетіп оралмады. Ондағы малдын саны 65 пайызға азайды. Тек Батыс Қазақстан облысы бойынша ол 82,2, република бойынша - 51,8 пайызға қысқарды. Жалпы Қазақстан бойынша 1931 жылдын тамыз айына дейін 281 мыңнан астам шаруа қожалықтары республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Ал бұл көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтар жаңа экономикалық саясат іске асыру барысында өздерінің малдарының сандарын көбейтіп, қалаларға ет, жүн, т.б. шығарып сатып, жағдайларын біраз түзеп алған болатын.
Сонымен 20-жылдардың аяғына қарай қазақ даласындағы ірі өзгерістерге: халық шаруашылғын қалпына келтіруге, өнеркәсіп орындарын салып, кәсіпорындарың, жолдын кең жүйесін дамытуға себепші болған жаңа экономикалық саясаттың әрекетін тежеп, әміршіл-әкімшіл басқару әдісіне көшуге бір жола бетбұрыс жасады. ЖЭС жылдарында орташаланып қалған ауқатты шаруалар қаладағы жағдайын түзеп алған қолөнершілер мен қызметкерлер енді жат таптың өкілі есебінде қудалауға алына бастады. Саясаттағы солақайлық етек ала берді. Халықты ызғарымен ықтырып, тұманымен тұңшықтырып, отына күйдіріп Сталин бастаған әміршілк-әкімшілік басқару жүйеснің қызыл шоқтай тарғылданған күні туып келе жатты.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның зардаптары. 1931-1932 жылдардағы аштық.
20-шы жылдардың басында қабылданғна жаңа экономикалық саясат бойынша шаруаларды ұжымдастыру, халықтың материалдық әл-ауқаты мен мәдени дәрежесін көтері сияқты күрделі мәселелер шешілді деп ессептелінді. Шаруалара коооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес, экономикалық тиімділік шарттарын сөзсіз орындау арқылы жүзеге асатын шарлар ретінде қаралды. Жаңаэкономикалық саясаттың алғашқы жылдардағы тәжірибесі оның мүмкін екенін дәйектеп берді.
Алайда, 20-шы жылдардың екінші жартысында жаңа экономикалық саясат негізінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгерді. Басты міндет- ең зәру көкейкесті мақсат индустрияландыруды қызу қарқынмен жүргізу деп жар салынды. Индустрияландырудыру қам-қарекетін қамтамасыз ететін қорды жинауды шаруалар қауымын тікелей және жаңамалап экспроприялау есебінен жүргізу көзделді. Атап айтқанда, бұл мақсат мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау, яғн шаруаларды ұжымдастыру жаппай күштеп өткізу арқылы іске асырылды. Сөйтіп, 20-шы жылдардың аяқ шенінде бүкіл елдегі сияқты Қазақстанда да колхоздастыру науқаны басталды. Бұл шараның іске асырылуына шаруалардың тілегі мен ықыласы ескерілген жоқ, ол жоғарыдан берілген әмір, нұсқаулар негізінде жүргізілді. Қазақстанда колхоздандыруды 1932 жылдың көктеміне қарай аяқтау белгіленді. Шаруаларды күштеп ұжымдастырудың арқасында республикада колхоздар саны қауырт өсіп 1927 жылы 1072 болса, 1928 жылы- 2 354, ал 1929 жылы-4 876-ға жетті. Бұлар колхоздастыру саясатын жүргізудегі жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу үшін, құрылған жасанды шаруашылықтар еді. Оларды құру барысында небір сұмдық зорлыққа, күштеуге жол берілді. Ол тұста қабылданған бірнеше қаулы-қарарлардың заңдылығын тексеру барысында Қазақстан Республикасы Жоғарға Кеңестің Төралқы комиссиясының 1992 жылғы желтоқсандағы қорытындылары жарияланды. Онда келтірілген деректер мен мағлұматтар колхоздастырудың қандай әдістермен жүргізілген жөнінде толық түсінік береді.
Колхаздастырудың 1929 жылдың орта шенінде басталғаны белгілі. Оның құлаш жаюы Сталиннің сол жылғы 7 қарашадағы Правда газетінде Ұлы бетбұрыс деп атлатын мақаласының шығуымен тұспа-тұс келді. Мұның алдында бай-құлақтарға шабуыл жөніндегі нұсқаулар негізінде Қазақстанда байлардың шаруашылықтарын тәркілеу аяқталған болатын. Енді жаңа экономикалық саясат негізінде жүргізілген шаруаларды кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отырған күшпен ұжымдастыру шарасына орын берді. Ал, бұл шара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақстандағы ЖЭС және оның нәтижелері
2017-2018 ж
Қазақстандағы ЖЭС және оның нәтижелері
Жоспар:
1. ЖЭС-қа көшудің әлеуметтік- экономикалық және саяси болжамдары
2. Кәсіпорындары шаруашылық есепке көшірілуі
3. Тауар-ақша қатынасы қызметінің кеңеюі(сауда еркіндігіне мүмкіндік беру, табиғи еңбек нарығын ақшаға алмастыру, 1922-1924 ж.ж. ақша реформасы)
4. Азық- түлік диктатурасын алып тастау
5. Социалистік капитализмге дейінгі және стихиалық нарықтық тенденциялармен күрес:кім-кімді мәселесі
6. Экономиканың түрлі құрылымдарының қалыптасуы
7. Қазақстанның оңтүстігіндегі жер-су реформасымен оның нәтижелері
8. ЖЭС-тың әлеуметтік-экономикалық нәтижелері
9. Өндірісті, көлікті, ауыл шаруашылығын қалпына келтіру ісінің басталуы
10. Кооперативтік қозғалыс
11. Сауданың дамуы
12. Тарихтағы ЖЭС-тың аяқталу кезеңі мәселесі
13. ЖЭС идеологиясынан алшақтаудың басталуы
14. 1927-1928 ж.ж. ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде күштеу әдісіне көшудің басталуы
15. Өлкедегі мәдени өмір
16. Ұлттық зиялылардың пісіп жетілген идеялары: М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов, Ш.Құдайбердіұлы т.б. қызметі, шығармашылығы
17. Жаңа қазақ кеңес зиялыларының қалыптасуы
18. Қазақстандағы медицинаның дамуы
ЖЭС-қа көшудің әлеуметтік- экономикалық және саяси болжамдары
Азамат соғысы аяқталып, Кеңес өкіметі бұрынғы Ресей империясының барлық аумағында орнады. Алайда елдегі жағдай бұрынғыдан бетер апатты сипат алды. Одан әрі жалғастырылған әскери коммунизм саясаты халықтың арасында наразылық тудырды. Партияның өз ішінде жікке бөліну көрініс бере бастады. Әскери коммунизм саясаты экономиканың толық күйреу кезеңінде жургізіліп, ең соңында өндірістің кері кетуіне әкеп соқты. 1920 жылдың бас кезінде кең көлемді жоспарлау мен басқару женіндегі мәселелерді шешу үшін кұрылған Орталық жоспарлау комитеті мен Бүкілодақтық Халық шаруашылығы кеңесі сиякты құрылымдар өз міндеттерін аткаруға кабілетсіз болып шықты. Национализацияланған кәсіпорындар мемлекеттік бақылауға көнгісі келмей, өздерінің азың-аулақ енімдерін қара базар арқылы өткізуге тырысты. Мемлекет шаруаларға айырбас үшін ете жұтаң өнеркөсіп тауарларын ғана ұсына алды. Тауарлардың өте тапшылығы, олардың қымбаттығы шаруаны өз өнімдерін сатуға шығаруға ынталандырмады, артық өнімдер дереу тартып алынды. Нәтижесінде сатуға арналған өнімдердің көлемі елеулі түрде кыскарды.
Ірі жер иеліктерінің ұсақталуы, теңгермешілік, коммуникациялардың бұзылуы, қала мен деревня арасындағы экономикалық байланыстардың үзілуі, азық-түлік салғырты шаруалардың томаға-тұйыкталып, натуралдық шаруашылыққа қайта оралуына әкеп соқты. Оның үстіне азық-түлік салғырты саясатын-ауыл шаруашылық өндірісінің артық өнімдерін армия мен қалалардағы жұмысшылардың мұқтаждықтары үшін тартып алуды одан әрі жалғастыру шаруалар үшін көтере алмас ауыр салмақ еді. Бұл большевиктер өкіметіне қарсы шаруалар бүлігіне әкеп соққан деревнядағы наразылықтың басты себебі болды. Большевиктерге қарсы шаруалардың көтерілістері барлық жерлерде бұрқ ете түсті.
Азамат соғысы аяқталғаннан кейінгі Кеңес елінің жағдайын В.И.Ленин куйзеліс, жоқшылық, қайыршылану деп сипаттады. Империалистік және Азамат соғысы, әскери коммунизм шаралары бүкіл елдің экономикасын, соның ішінде Қазакстанның шаруашылығын да ауыр күйзеліске ұшыратты. Мәселен, 1920 жылдың аяғында Қазақстанда 4,7 миллион адам тұрды. Оның ішінде қазақтары- 50,3, орыстар- 31,1, украиндары- 14,4 пайыз. Халықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылығында еңбек етті. Егіншілікке жерді біраз тыңайтып алып қайта жырту жүйесі, мал шаруашылығында көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылық басым болатын. Егістің көлемі азамат соғысы жылдарында едәуір кеміп, астықтың жалпы көлемі мен түсімі үш есеге жуық азайды. Егер егістік көлемі 1914 ж. 3,6 млн. десятина болса, 1922 ж. 1,6 млн. десятинаға қысқарды. Мал шаруашылығы да ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922 жылдың аяғына дейін ірі қара мал саны 2,1 млн-ға, жылқы- 2 млн-ға, қой- ешкі 6,5 млн-дай, түйе- 0,3 млн-ға азайды. Жалпы алағанда осы жылдары барлық мал түрі 10,8 млн. басқа кеміді.
Қазақстанның өнекәсібі де құлдырап кетті. Азамат соғысы жылдарында ірі кәсіпорындар түгелдей дерлік қирап бүлінді, істен шықты. Қазақстан халық шаруашылығы жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлесі бар болғаны 6,5 пайыз құрады. 1920 жылы мемлекет иелігіне алынған 307 кәсіпорынның 250-і өз жұмысын тоқтатты. Мұнай өндіру 1913 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 4 есеге, көмір өндіру- 5 есеге азайып кетті, мыс рудасын өндіру мүлдем тоқтатылды. Спасск байыту фабрикасы, Риддер кеніштері, Екібастұз көмір орындары қаңырап қалды. Өнеркөсіптің үлесі халық шаруашылығы жалпы өнімінің- 6,3%-ын ғана құрады. Өнеркәсіп халық қажеттерін қанағаттандыра алмады. Еңбек өнімділігі төмен, шикізат пен отын жетіспеді.
Бұл кезде Қазақстанда да Ресейдегі сияқты экономикалық бірнеше меншік түрі: патриархалдық, ұсақ тауарлық, капиталистік жекеменшік, мемлекеттік- капиталистік және социалистік меншіктер орын алды. Бірақ олардың экономикадағы көлемі әр түрлі еді. Қазақстан экономикасында социалистік үлестің меншік салмағы тіпті төмендеді.
Қазақ ауылында капитализмге дейінгі қатынастар таза түрінде болған жоқ. Олар капиталистік қатынастармен тоғысып немесе ұштасып жатты. Қазақстан халқының таптық құрылымының елдегі орталық аудандарынан айтарлықтай айырмашылығы болды. Мұнда ұлттық буржуазияның тап ретінде қалыптасу процесі аяқталмаған еді.
Жеті жылға созылған соғыста (бірінші дүниежүзілік және азамат соғысы) жүздеген мың адам қырылды. Кейбір уездерде аштық басталды. Кеңес елінің басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізілді. Ол бойынша шаруалардың күн көрісінен артылған азық-түлік әскер мен өндіріс орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды. Бұл жағдай шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсіресе, ауқатты шаруалар қатты наразы болды. Өйткені олардан азық-түлік неғұрлым көп және қайырымсыз қатал әдістермен жиналды. Мұның өзі Қостанай, Орал, Семей, Шымкент уездерінде шаруалардың Кеңес өкіметіне қарсы шығуына әкелді.
Мұндай наразылықтың күшеюі Кеңес өкіметін салғырттан, яғни әскери коммунизм саясатынан салғырт кейде солай аталатын бас тартуға, жаңа экономикалық саясатқа көшіге,салғыртты салықпен ауыстыруға мәжбүр етті.
Бұл арада әскери коммунизм саясатының социализм орнатуда неғұрлым тар түсінігі болғанын да айту керек. Ол азық-түлікті күштеп алу, ірі, орта және ұсақ кәсіпорындары қоғамдастыру, сауда-сатыққа, рынокқа тыйым салу, ақша айналымын токтатып, сол арқылы жаңа қоғам орнатуға болады деп әрекеттенудің көрінісі. Оның тұсында өкімет барынша орталақтандырылып, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі пайда болды. Барлық партия мүшелері әскери жағдайда деп танылды. Көп адамдар мүндай жағдай социализмге барар жолды қысқартады деп есептелді. Әрине әскери коммунизм социализмге жеткізетін шара емес, ділгерліктен туған болатын. Сондықтан оны жаңа экономикалық саясатпен, төтенше жағдайда енгізілген салғыртты енді салықпен ауыстыру уақыт талабы еді.
Социализмнің экономикалық іргетасын қалау үшін жаңа техникалық база негізінде ірі өнеркәсіпті қалпына келтіріп, оны қайта құру қажет еді. Бұл үшін бәрінен бұрын жұмысшыларды азық-түлікпен, өнеркөсіп салаларын шикізатпен қамтамасыз ететін ауыл шаруашылығын қалпына келтіру керек болды.
Жаңа экономикалық саясат белгілі бір шамада капитализмге уақытша жол беру арқылы мемлекет қолында халық шаруашылығының өміршіл тұтқаларын сақтап қалуға есептелген пролетарлық мемлекеттің ерекше саясаты болуға тиіс еді. В.И.Лениннің пікірінше, ЖЭС-тің негізгі мәні-елдің экономикалық жағынан артта қалу проблемасын шеше алатын жұмысшылар мен шаруалардың одағын жасау болды. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының бір-біріне көмектесуі мен бір мезгілде қатар дамуы мына жүйе бойынша жүруге тиіс еді: ауыл шаруашылығын өндіріс құрал-жабдықтарымен қамтамасыз етуге бейімделген ауыр өнеркәсіпті қалпына келтіру, селолық ұсак тауар өндірушілерді көтермелеу; ауыл шаруашылық техникасын Кеңес өкіметі өңдей алмай отырған шикізатқа айырбастау жолымен сырттан алу.
Жаңа экономикалық саясатқа бағыт алу РКП(б) X съезінде қабылданды. 1921 жылы 20 наурызда Компартияның X съезінің күн тәртібіне екі маңызды мәселе қойылды: біріншісі-партияның ішіндегі фракцияларға тыйым салу, екіншісі - шаруаларға үш жыл бойы ауыр салмақ болған азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен ауыстыру. БОАК съезде жаңа экономикалық саясатқа көшу бағытын бекітті. Негізгі кұжаттар съездің соңғы күні, асығыс түрде қабылданғанын айтып өту қажет. Съезден соң азық-түлік салығы жөніндегі қарар басқа экономикалық шаралармен толықтырылуға тиіс болды. Елде бүлінген шаруашылық жағдайынан шығару үшін оны азық-түлікпен қамтамасыз ету қажет еді. Бұл міндетті шешу үшін бәрінен бұрын шаруаларды ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруді арттыруға ынталандыру қажет болды.
Жаңа экономикалық саясаттың мәні
Ж Э С
Шаруалардың әскери коммунизм
саясатына наразылығы.
ЖЭС-тің сатылары
Азық-түлік салығын енгізу
Жерді жалға беру
Жалдамалы еңбекті пайдалану
Тұтынушылар кооперациясы
Еңбек міндеткерлігін жою
Ұсақ кәсіпорындары жалға беру
Мемлекеттік кәсіпорындарда шаруашылық есеп енгізу
Ақшаның тұрақтануы.
Ауыл шаруашылғыгдағы табыстар.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру.
Сауданың дамуы
Ауыр өнеркәсіптің нашар дамуы.
Одақтық маңыздағы экономиканың қалыптасуы.
Басқарудың әміршілдік әдісі(стилі).
+
+
-
-
Сондықтан да азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастыру жөнінде шешім қабылданды. Заттай саллықтың орташа мөлшері азық-түлік салғырты мөлшерінен 30-50%-ға төмендетіліп, егілген егін көлемі мен топырақтың құнарлығы да есепке алынды. Салық заттай түрінде салынып, оның мөлшері ертерек, алдын ала, егін себу жұмыстары басталғанға дейін хабарланды. Салық жианлатын бүкіл өнімнің 5%-ын ғана құрады. Егін шаруашылықтарынан тыс мал шаруашылығына да заттай салықтар салынды. Бастапқыда 13 салық енгізілгенмен, кейінірек олар бірыңғай ауыл шаруашылық салығымен алмастырылды. 1924 жылдан бастап ол ақшалай алына бастады. Азық-түлік салығына көшу шаруаларға өз шаруашылғын жоспарлау мен ауыл шаруашылық өнімдерінің артығын өз бетінше пайдалануға мүмкіндік берді. Бұл өз кезегінде ЖЭС-тің негізгі белгілерінің бірі болған рынок пен тауар-ақша қатынастарын қалпына келтіруді талап етті.
ЖЭС-тің енгізілуімен жерді жалға беру мен жалға алуға, жалдамалы еңбекті қолдануға рұқста етіліп, ауыл шаруашылық, несие. тұтынушылар кооперациясын дамыту көтермеленеді. Әскери коммунизм кезінде енгізілген еңбек міндеткерлігі мен еңбекке мобилизациялау жойылды. Ұсақ кәсіпорындар жеке адамдарға немесе кооперативтерге жалға берілді.
20-шы жылдардың бас кезінде Қазақстанда жүргізілген аграрлық реформалар ауыл шаруашылғының дағдарыстан шығуына маңызды рөл атқарды. 1921 жылдың ақпан-сәуір айларында Қазақ АКСР ОАК қазақ еңбекшілеріне қоныс аудару басқармалары патша үкіметі қазақ әскерлерінің пайдасына 1916-1917 жылдары тартып алған, помещиктер мен капиталистерге кеткен, қоныс аударушылар заңсыз басып алған жерлерді қайтарып беру жөнінде декреттер қабылдады. Бұл декреттермен жер пайдаланудың әділетті тәртібі орнатылды. Қазақ еңбекші шаруалары бұл декреттерді қуанышпен және алғыс сезіммен қарсы алды. Қазақтарға Ертіс өзенінің бойындағы он шақырымдық алқап пен бұрын қазақ әскерлеріне тиісті болған Жайық өзенінің сол жағалауындағы жерлер қайтарылды. Бұл аумақтағы барлық қазақ және шаруа шаруашылықтары осы аудандар үшін тиісті мөлшердегі жер үлесін пайдалану құқығын сақтады. Кейінірек Жайықтың сол жағалауындағы жерлердің бір бөлігі межеленіп, қазақтардың пайдалануына шұрайлы жайылымдар берілді. Көкшетау уезіндегі барлық бос жатқан жер қорын Кеңес үкіметі қазақ еңбекшілеріне берді. Сібір және Орал қазақ әскерлерінің меншігіне берілген жерлер қазақтың еңбекші халқына қайтарылды.
Осы кезеңде кедей қазақтардың негізгі бұқарасы мен батрактар байларға, кулактар мен дәулетті станица қазақтарына тәуелді болған Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда жер-су реформасын жүргізудің қажеттігі туды. Халықтың осы бөлігінің шаруашылығн көтеріп, олардың жер мен суға деген құқықтарын жергілікті қоныс аударушылармен теңестіріп, қазақтар мен кулактардың артықшылықтарын жою қажет болды. Түркістан Республикасы Кеңестерінің IX съезі Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда жер-су реформасын жүргізу мен кедейлер Одағын құрудың қажеттігі жөнінде шешім қабылдады.
1921 жылғы қаңтарда болған қазақ кедейлерінің съезінде Қазақстанның оңтүстігінде жер-су реформасын жүргізу жөніндегі мәселелерді шешуге тиіс Қосшы одағын құру туралы шешім қабылданды. Қосшы одағын құру, оның жұмысын жолға қою және жер-су реформасын жүргізудің белсенді қайраткерлері О.Жандосов, А.Розыбақиев т.б. болды. Осы одақ қызметінің арқасында қазақ еңбекшілері олардан тартып алынған жайылымдар, жыртылатын телімдер мен мал айдайтын жолдар қайтарылды. Кедейлер мен батрактар жерге, малға ие болды, оларға ауыл шаруашылық құрыл-саймандары берілді. Жер-су реформасы жүргізілуіне байлар, кулактар, қазақтардың басшы топтары жанталаса қарсылық көрсетіп, дүние-мүлікті, астықты, ауыл шаруашылық құрал-саймандарын жойды. Мұндай қарсылықтарға қарамастан жүргізілген аграрлық реформалар қазақ кедейлері мен батрактарын жермен қамтамасыз етіп, іс жүзінде қазақ халқының теңсіздігін жойды.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатты іске асыру 1921 жылғы Қазақ АКСР Орталық Атқару комитетінің азық-түлік салығына көші туралы шешімі негізінде жүргізілді. Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз болды. Мәселен, 1920 жылы Жетісу және Сырдария облыстарында астық салғырты бойынша 10,4 млн. пұт астық жиналса, 1921 жылы салық арқылы шаруалардан жиналған астық 6,0 миллион пұттан асқан жоқ. Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзетуге мүмкіндік алды.
Алайда, жаңа экономикалық саясатты іске асыру барысында көптеген қиыншылықтар да кездесті. Атап айтқанда. 1921 жылы жазда Еділ өзені бойынның, Солтүстік және Батысы Қазақстанның халықтары күшті қуаңшылық болуына байланысты аштыққа ұшырады. Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей және Қостанай губернияларында егістің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай, қырыла бастады. Ауыл шаруашылығында болған апаттың аяғы сұмдық аштыққа апарып соқты. Сол кездегі мәліметтерге қарағанда республикада 2,3 млн. адам ашыққан. Осы қиын-қыстау кезеңдерде Қазақстан еңбекшілеріне Ресей халқы елеулі көмек көрсетті. 1921 жылы күзде және 1922 жылы көктемде РКФСР үкіметі толық емес есеп бойынша Қазақстанда 4475 мың пұт астық, 183 мың пұт картоп жіберді. Түркістан мен Украина республикалары да Қазақстанға елеулі көмек жасады. Жұт пен қуаңшылықтан зардап шеккен кедей шаруашылықтарға ондаған мың ірі қара мал, 5 млн. пұттан астам тұқымдық дән берілді. Бұл дәне 1921-1922 жж. бір миллион гектардан астам күздік және жаздық егістікке себілді. Алайда Қазақ Республикасы халық шаруашылығының жағдайы өте ауыр болып қала берді.
Жаңа эконоомикалық саясат- халық шаруашылығына әкімшіл- әміршілдікті сақтай отырып, белгілі дәрежеде капитализмге уақытша ерік беруге есептелген пролетариат мемлекеттің ерекше саясаты. Жаңа экономикалық саясат аз уақыт әрекет етіп, барлық саланы біртұтас қамтыған жүйе болып қалыптасып үлгермеді.
Кеңестердің Қазақстандағы 1921-1925 жылдардағы жүргізілген экономикалық саясаты қарама-қайшылықтарға толы болды. Революцияның шалғай аудандар мен ұлттық шектері аймақтарға көрсеткен қолдануының маңызы жөнінде көп айтылды. Жаңа билік Кеңес өкіметінің Мәскеу мен Ресейдің негізгі астықты аудандарына нығаюына көп көңіл бөлді. Орыс емес халықтардың мұқтаждықтарын мен оларға қамқорлық жасау іс жүзінде емес, көбінесе сөз жүзінде көрсетілді. Сәсіздіктердің себептері шаруаларды жермен, тұқыммен, керекті құрал-саймандармен қамтамасыз ете алмаған, ауыл шаруашылығының дамуын қандай да бір жоспарлы арнаға бағыттай алмаған мемлекеттің өзінде болды. Қазақтарға сол ез үшін ең қажетті нәрсе- олардың мал шаруашылғымен айналысуға, дәстүрлі әлеуметтік құрылымдар мен мәдени салттарды сақтауға мүмкіндік беретін экономиканы қалпына келтіру еді.
Халық шаруашылығн қалпына келтіру басталғанымен, ол баяу жүрді. Халықтың жаппай наразылығы жалғаса берді, өйткені рынок іс жүзінде қаңырап қалған еді. Дегенмен Қазақстанның мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы біртіндеп күш ала бастады. Егілген жер көлемі ұлғайып, 3,0 млн гектарды құрады. Орал, Ақмола, Семей губернияларының астықты аудандарына бұл көрсеткіш соғысқа дейінгі деңгейге жетті. 1925 жылы 1914 жылғы өніммен бірдей 92 млн пұт астық жиналды. Мал басының саны екі еселеніп, көшпелі мал шарушылығы біртіндеп қалпына келе бастады. Қазақстандағы өнеркәсіптің қалпына келтіруі шикізат пен отынның, маманданған жұмысшы қолының жетіспеушілігі, айналыстағы қаржының аса тапшылығы жағдайларында басталды. Алайда экономиканы қалпына келтіру үрдісі айқын байқалды. 1925 жылдың соңына қарай өнім өндіру деңгейі 1920 жылмен салыстырғанда 6 есе дерлік өсіп, шамамен соғысқа дейінгі деңгейдің үштен екісіне жетті. Бүкілодақтық маңызы бар Орал-Ембі мұнай тресі, Алтын руда, Атбасар түсті металл, Алтай қазақ полиметалл трестері құрылды. Оларға тәжірибелер мен техниктер келді. Қазақ жұмысшыларының саны өсті. Толық емес мәліметтер бойынша, Қазақстаннің ірі өнеркәсібінде, жол қатынасында, совхоздарында 1925 жылы 40 мыңға жуық жұмысшы және қызметші істеген. Олардың ішінде қазақтар саны артты. Қазақтар мұнай өнеркәсібінде жұмысшының басым көпшілігі, кен өнеркәсібінде- 45 пайыз, тоқымашыларда- 30 пайыздан астамын қамтыды. Республика өнекәсібіндегі жұмысшылардың жалақысы 1921-1925 жылдары (салыстырмалы бағамен) 1,5 есе өсті, ауыр өнекәсіптегі жұмысшылардың жалақысы одан да көп болды. Әлеуметтік сақтандыру, тегін медициналық көмек, еңбекті қорғау жөнінде мемлекеттік бақылау жүйелері жүзеге асырылды. Қалалар мен өнеркәсіп орталықтарында (Риддерде, Доссорда, т.б.) мемлекет есебінен тұрғын үйлер құрылысы басталды. Өнекәсіп орындарының 60%-ынан астамы іске қосылды.
Қазақстанның ауыл шаруашылығында елулі өзгерістер жүрді. Бірыңғай ауыл шаруашылық салығы енгізіліп, оның жалпы көлемі 100 млн. Сомға төмендетілді. 1925 жылы 46 мың кедей және әл- ауқаты кем шаруашылықтар мал және құрал-сайман алуға, жер жырту мен егіс егуге мемлекеттен қарыз алды.
1925 жылы мал басы 1922 жылмен салыстырғанда екі есе көбейіп, 26 миллионнан асты. Осы шаруалардың нәтижесінде республиканың ауыл шаруашылығнда орташаландыру процесі бой көрсете бастады.
Сауда кең құлаш жайды. 1926 жылы Қазақстан аумағында 200-ге жуық жәрмеңке жұмыс істеді. Экономикадағы жағдайдың жолға қойлып келе жатқанына темір жолдарының тоқтаусыз жұмыс істей бастауына дәлел болды. Қазақстанда ескі магистральдармен қатар жаңадан салынған Петропавл-Көкшетау, Славогород-Павлодар тармақтары мен Омбы темір жолының Семей бөлігі толыққанды пайдаланыға берілді. Ертіс, Сырдария, Жайық өзендеріндегі өзен көлігінің жұмысы қалпына келтіріліп, жаңдана түсті.
Тұтас алғанда Республика бойынша 1925 жылы қазанда ауыл шаруашылық кооперациясының жүйесінде 322 690 мүшіс бар 2811 бірлестіктері жұмыс істеді, олардың ішінде 62 546 мүшесі бар бір мың қазақ бірлестіктері де бар еді. Сонымен қатар қазақ және қоныс аударып келген шаруашылықтардың төрттен бірінен көбі (27,1 пайыз) бірлестіктерге қамтылды. Бірлестіктер қатарына 96 коммуна, 557 артель, 58 жай серіктер кірді. Тұтыну кооперациясы көшпелі ауылда кеңінен дамыды. Олардан басқа республикада 35 совхоз және 4 мыңнан астам шаруалар комитеттерінің өзара көмек қоғамындары жұмыс істеді.
Кооперациялық құрылысты жүргізуде орыстар арасында шаруалардың өзара жәрдемдесу комитеттері, ал қазақтар расында Қосшы одағы маңызды рөл атқарды. 1925-1926 жылдары шаруалардың қоғамдық өзара жәрдемдесу комитеттері 335 мың, ал Қосшы одағы 140 мыңнан астам ауыл шаруашылғының жұмысшыларын, кедейлер мен орташаларды біріктіреді.
Алайда, Қаазақстанда жаңа экономикалық саясат негізінде өнекәсіпті қалпына келтіру 1925 жылы аяқталмай қалды және ол жалпы одақтық деңгейден едәуір төмен болды. Республикада өнеркәсіпті қалпына келтіру 1927 жылға дейін созылып, екі жылға кешігіп аяқталды. Өлкедегі өнеркәсіп салалары, соның ішінде өндірігш күштерін дамыту нашар жүрді, ірі ауыр өнеркәсіп ошақтары болмады, өнеркәсіпте негізінен тұтыну құралдарын, шикізат өндіру жетекші орын алды. Өнеркәсіп құрылысын өрістетуге негіз болатын табиғи пайдалы қазбалар, яғни жер қойнауындағы байлық әлі жете зерттелмеді.
Ауыл шаруашылғындағы жағдай да өте күрделі болды. Ауыл- селолардағы әміршіл-әкімшіл жолмен жүргізілген жер-су реформасы, шаруаларға жерлерді қайта бөлеп беру қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық өзгерістеріне әсерін тигізді. Ауылдық жерлерде патриархаттық-феодалдық қатынастар әлі де күшті болып, сал мен шұрайлы жердің дені байлардың қолында сақталып қалды.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатты жүргізуде Кеңестердің рөлі күшейді. Оларға шаруалар қауымының сенімі арта бастады. Бұл тұста кеңестерді нығайтуға байланысты біраз жұмыстар жүргізілді. 1921 жылы уездер мен губернияларда Кеңестер съезі болып өтті. Алайда Қазақстандағы кеңес құрылысында бірқатар қиыншылықтар мен кемшіліктер кездесті. Көптеген қызметкерлер жаңа экономикалық саясаттың мәнін түсінбеді, бұрынғысынша әскери коммуинзм әдістерімен жұмыс жасады. Кеңестер құрамына жаңа құрылысқа қарсы, ішен бүлдіру әркетіне бейім адамдардың кіріп алу фактілері орын алды. Дегенмен Кеңестерді құрып, нығайту жұмысы мақсатты талық Атқару Комитетінің тұңғыш төрағасы С.Мендешев, орынбасары Ә.Жангелдин, Ішкі істер халық комиссары Ә.Әйтиев және басқалары Кеңестердің жұмысын жандандаруға елеулі еңбек сіңірді.
1921 жылы 4-10 қазанда Қазақ АКСР Кеңестерінің екінші съезі болып өтті. Онда республика өмір сүрген алғашқы жыл ішіндегі мемелекеттік және шаруашылық құрылыстың қорытындылары шығарылыды. Сонымен бірге жергілікті жерлерде кеңестерді нығайтудың жолдары белгіленді.
1922 жылы Кеңестер сайлауы өтті. Олардың құрамын жергіліктендіру іске асырылды. Бөкей, Орал, Ақтөбе, Семей губернияларында болыстық атқару комитеттері сайлауынан кейін, депутатардың жартысынан астамы қазақтар болды. Бұқара арасында саяси жұмыстың жаңа түрлері пайдаланылды.
ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің тұңғыш қызыл керуені 1922 жылы Ә.Жангелдиннің басқаруымен ел аралауға шықты. 9 маусымға дейін керуен Орынбор мен Семей аралығындағы 26 болыстың 37 ауылында, сондай- ақ Екібастұз бен Спаск зауытында болды. 126 жиын, 420 әңгіме өткізді. Керуен Кеңестердің іс қағаздарын қазақ тілінде жұргізуді жолға қойды. Мүның өзі ұлттық-мемлекеттік жүйені нығайтуға ықпал етті.
1922 жылы 30 желтоқсанда Мәскеуде өткен Кеңестердің Бүкілодақтық бірінше съезі Кеңестердің Социалистік Республикалар Одағы құрылғанын жариялады. Басқа да автономиялық Кеңес республикалары сияқты Қазақ АКСР-да Кеңестік Ресей Федерациясы құрамында Одаққа кірді.
Орта Азия Кеңес республикаларын ұлттық-мемлекеттік жағынан 1924 жылы жүргізілген межелеу республика өміріндегі маңызды оқиға еді. Ұлттық жерлердің межеленуі нәтижесінде Түркістан АКСР-інің құрамындағы ьұрынғы Жетісу және сырдария обылстарының жерлері Қазақ АКСР-іне қарайтын болды. Соның нәтижесінде Қазақстан жері 700 мың шаршы шақырымға, ал халқы- 1 млн 468 724 дамаға өсіп 5 230 мыңға жетті. Тұрғындары негізінен орыстар болып табылатын Орынбор губерниясы Қазақстаннан бөлінді. Республиканың астанасы Қызылордаға (Ақмешіт) көшті. Қазақ жері мен халқын біртұтас ұлттық мемлекетке біріктірудің республика үшін зор әлеуметтік және экономикалық маңызы болды. Атап айтқанда, өлкенің өндіргіш күштердің дамуына қолайлы жағдай жасады.
1925 жылы сәуірде Қызылордада республика кеңестердің бірінші съезі өтті. Ол Ауылға, қыстаққа және деревняға бет бұрайық деген ұран негізінде жұмыс істеп, шаруаларды жерге орналастыру жұмыстарының келелі жоспары, суландыру құрылысын дамыту, мемлекеттік және кооперативтік сауданың рөлін одан әрі нығайту, өндірістік серіктерді қолдау мәселелерін талқылады. Създе халықтың байырғы тарихы атауы қалпына келтіріліп-қазақ халқы, ал республиканы- Қазақ АКСР-і деп атау туралы қаулы қабылданда. Сол жылы кеңестерге 60 мыңға жуық депутат сайланды. Олардың құрамында жұмысшы және селолық жердегі жалдамалы жұмысшылар- 6,1 пайыз, кедейлер- 70,9, орты шаруа- 18,8, қызметшілер- 4 пайызын қамтыды.
1925 жылы ақапанда жаңа қазақ жерлерінің бірігуіне байланысты Қазақстан облыстық партия комитеті өлкелік болып қайта құрылды. Сол жылдың аяғына таман Республика партия ұйымында 30 мыңнаң астам партия мүшесі мен партия мүшелегіне кандидаттар есепте тұрды. Бұл кезде бұқара арасындағы саяси ағарту жұмысына көп көңіл бөлінді. Осының нәтижесінде өлкеде 76 қалалық клуб, 72 кітапхана мен ықызыл шайхана, 12 қызы отау, 168 қызыл бұрыш, 9 шаруа мен малшы үйі, 93 болыстық кітапхан жұмыс істеді. Егер республика құрылған кезде небары үшақ газет шықса, 1925 жылы Еңбекші Қазақстан, Народной хозяйство Казахстана, Советская степь, Қызыл Қазақстан т.б. 13газе пен 5 журнал шықты.
Кәсіподақтардың қатары өсті. 1925 жылы қаңтардан қыркүйекке дейін кәсіподақтарға мүше болып 20 мыңға жуық жұмысшы мен қызметші, соның ішінде 6 мыңнан астам қызық еңбекшісі өтті. Республикадағы кәсіподақ мүшелеріні саны 100 мыңнан асты.
1925 жылы республиканың коммунистік жастар одағының ұялары 51 мың қыздер мен жігіттерді біріктірді. Жастардың көптеген танымал басшылары шықты. Олардың арасында С.Жақыпов, Қ.әміров, С.Нұрпейісов, Ф.Рузаев, С.Сапарбеков, С.Тәтібеков, А.Шымболатов және т.б. бар еді.
1925 жылы Қазақстан жастары өздерінің дарынды басшыларының бірі Ғани Мұратбаевтаң айырылды. Ол 1902 жылы бұрынғы Сырдария облысы Қазалы уезіндетуған. Ғани 15 жасынан бастап өзінің өмірін жастар арасындағы жұмысқа арнады. Зор қабілетті, ғажайып күш-жігері мен еңбегі арқасында ол Түркістан республикасының, ал кейіннен бүкіл еліміздің жастар ұйымында басшы қызметте істеді. 1921 жылы қыркүйектен бастап Ғ.Мұратбаев Түркістан қомсомолы Орталық Комитетінің хатшысы, ал 1922 жылғы мамырдан бастап РКЖО Орта Азия бюросының хатшысы болып істеді.
Қазақ әйелдері қоғамдық-саяси жұмысқа белсене араласты. 1925 жылы қаладағы және ауыл мен селодағы еңбекші әйелдердің 6,6 мың жергілікті кеңестерге мүше болып сайланды. Қазақ әйелдерін басыбайлықтан құтқаруға бағытталған істер атқарылды. Республикадағы әйелдер қозғалысына Алма Оразбаева, Мәдина Бегалиева, Сара Есова және тағы басқалары ұйытқа болды.
1928 жылы Қазақстанда жаңадан әкімшілік-территорияларға бөлу іске асырылды. Осы уақытқа дейін болып келген алты губерния, екі округ, отыз екі уезд және 400 болыстықтардың орнына 13 облыс және 193 аудан құрылды. Жаңа аудандардың құрылуы кеңес апаттарының бұқара халыққа жақындасуына, оларды кеңес құрылысына тартуға ықпалын тигізді. 1929 жылы әкімшіл-территориялық қайта құру негізінен аяқталуымен және Түркістан-Сібір темір жолының құрылысының бітуімен байланысты Қазақ Автономиялық Советтік Республикасының орталығы Қызылордадан Алматы қаласына көшірілді.
Сонымен бірге 20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде қайғылы жағдайлар қалыптаса бастады. Ол сталинизм идеологиясы негізінде қалыптасқан тоталитарлық жүйенің нығаюмен байланысты еді. Елдегі орын алған экономикалық саясаттың тоқталуымен байланысты одан әрі тереңдей түсті. Республикада әскери коммунизм саясатты кезіндегі жұмыс тәсілдері қайтадан жанданды. Халықтың өкіметі жеке адамнын дара басшылығымен ауыстырылып, басқарудың командалық- бюрократтық тәсілі іске аса бастады. Мұның барлығы БКП(б) Қазақ Өлкелік комитетінің бірінші хатшылығна 1925 жылы қыркүйекте Ф.И. Голощекиннің келуімен байланысты болды. Ол келісімен республикада халыққа қысым жасау саясатты күшейіп, бұл ерекше қатаң сипат алды. Осы кезде- Қазақстанның қоғамдық саяси өмірінде күрт өзгерістер енгізілді. 1925 ж. Желтоқсанында өткен өлкелік партия комитетінің бесінші конференциясында Ауылда кеңестендіру туралы шешім қабылданылды. Ол ауылдық жерлерде тап күреснің шұғыл шиеленісуіне түрткі болды. Республикада Кіші қазан революциясын өткізу үшін идеологиялық негіз жасалды, сөйтіп жаппай жазалау дәуірі басталып, ол қазақ халқын құлақ есітпген қайғы қасіретке ұшыратты.
Қазақстанда голощекиндік-сталиндік үлгі бойынша қайта құрумен келіспеген көрнекті жауапты қызметкерлердің қарсылығы жанышталды. 1927-1929 жж. әр түрлі сылтаулармен белгілі мемлекет қайраткерлері Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов. С.Қожанов, М.Мырзағалиев Республикадан аластатылды. Қазақстан Атқару Комитетінің Төрағасы Ж.Мыңбаев, Ағартухалық комиссары С.Сәдувақасов, Жер халық комиссары Ж.Сұлтанбеков және басқалар қызметінен алынды. Қазақ қызметкерлерінің көпшілік бөлігі топқа бөлініп, жікшілдік күреске қатынасқан деп кінәланды. Оны 1927 ж. Қарашад өткен 3-ші өлкелік партия конференциясының шешімдері айқын көрсетіп берді. БКП(б) Орталық Бақылау комиссиясы негізгі топқа бөлунушілердің бірі С.Сәдувақасовтың ісімен арнайы шұғылданғанына қарамай, мұндай топтардың бар екенін таба алмады. И.в.Сталинге, В.М.Молотовқа, Л.М.Кагановичке жазған хатында Қазақстан өлкелік партия комитетінің ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі Н.И.Ежов Алматыдан Мәскеуге ауысар алдында өзінің лауазымына осылай даярланды, 1937 жылғы жаппай жазалау соның жанталасуымен жүргізілді.
20-шы жылдардың соңында республикада саяси жағдайды ұшықтыру мен күдікшілік жаппай сипат алды. Орталықта троцкийшілік-зинвьевшіл оппозициямен және оңшыл оппортунистермен күрестің күшеюі ұл республикаларында ұлт-азаттық қозғалысының өкілдерін жазалау түрінде көрініс тапты. 1928 жылдың аяғында буржуазиящыл-ұлтшылдар деп атағандардың ішінде бұрынғы Алашорда қайраткерлерінің ішінен 44 адамға жалған айып тағылып, қамауға алында. А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Ғаббасов және басқалар бар еді. Құрамында М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Ақпаев, К.Кемеңгеров және басқалары бар ұлттық интеллегенцияның (40 адамдай) басқа тобы 1930 жылы қыркүйек- қазанда ұсталды. Кешікпей олардың 15 адам Ресейдің Орталық қара топырақты облыстарына жер аударылды. Бұлардың барлығы дерлік 1937-1931 жылдары қазақ интеллигенция өкілдерінің он мыңынан астамы жаппай жазалауға ұшырады.
Сөйтіп, 20-шы жылдардың аяғынан бастап сталиндік тоталитарлық идеологиялық аппараты халқының зердесін жоюға. Оның басында тұрған ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілдерін құртуға бағыт алды. Тоталитарлық жүйенің нығая түсуімен байланысты Алаш партиясына қатысқандарды, сондай-ақ республикадағы әлеуметтік экономикалық құрылыстардың қарқыны мен әдістері туралы мәселеде өзінің көзқарасы бар бірсыпыра басшы қызметкерлерді саяси қудалау күшейе түсті.
1927-1928 ж.ж. ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде күштеу әдісіне көшудің басталуы
1921-1922 жылдарда патша үімтенінің жер мәселесіндегі отарлау саясатының зардапты мұраларын жойған Қазақстан мен Түркістандағы аграрлық реформалардың жергілікті ұлт еңбекшілері, сондай-ақ қоныс аударған еңбекші шаруалар үшін елеулі маңызы болды. Ол көшпелі және жартылай көшепелі ауылдардағы кедейлердің салықтан босатылып, жеңілдіктен алуына жол ашты. Сонымен бірге олар ұжымдандарудын алғашқы қарапайым түрлері: сауда-саттық жасау, жабдықтау, несиені пайдалану, кейде мәдени ағарту жұмытарының басын біріктіретін қарапайым кооперативтендіруді дамытуға жол салды.
Мемлекектік кооперативтік сауда жүйесімен құрумен бірге қазақ даласында сауда құрылысының жаңа мазмұнымен байытылған ескі түрлері: жәрменкелер, сауда керуендері пайда болды. Міне, осының нәтижесінде 1923 жылы баяуырақ болса да, ауыл шаруашылығы өндіргіш күштернің өрлеуі бастады. Ауыл шаруашылығын машиналар және құралдармен, тұқымдық астықпен жабдықтау жақсарды. Мал саны да өсті. Ауыл шаруашылығын қалпына келтіруінде- кооперацияның рөлі артты.
1924 жылы сәуірде РКФСР үкіметі Қазақ АКСР-інің көшпелі және отырықшылдыққа көкен халықтарын жерег орналастыру туралы жарлық шығарды. Жере орналастыруға байланысты барлық шығынды мемлекет өз мойынына алды. Отырықшыланған шаруашылықтарға салық жөніне жеңілдіктер берілді. Ауыл кедейлері мен шаруаларына қаржылай көмек беру ұйымдастырылып, оның көлемі 1,5 млн сомға өсті. Осы жылдын қазақ айында ұжымдастырылған шаруашылықтарының саны 794-ке жетіп, оның 96-сы коммуна, 456-сы ауыл шаруашылық артель, 242-і жай серіктестіктер болды. Мемлекет техника және қаражат беріп, еңбекші шаруаларға жеңілдіктер жасап, колхоздарға көмек көрсетуге пейіл қылды. Бірақ көп жерлерде бұл шаралар тиісті нәтиже берген жоқ. Бұл кезде республикада совхоздар мен МТС-тар құрыла бастады. Олар шаруалардың ұжымдандыру мәселесін шешуге көмектесуге тиіс еді.
1926-1927 жылдары Кеңес үкіметі Қазақстанда шабындық және егістік жерлерді қайта бөлу шараларын жүргізді. Оның қортындысы бойынша өлкеде 1 млн. 250 мың десятина егіндік және 1 млн 360 мың десятина шабындық жер қайта бөлінді. Бұл жүзеге асрылған аграрлық реформалардың басында кейде шаруалар барлық шабындық жерлердің 61,6 пайызын, егіндік жерлердің 59,3 пайызын иемденді. Барлық осы жүргізілгегн реформа алғаш кезінде бастап-ақ өзінің әлсіз жақтарын көрсете бастады. Өйткені егістік жерлерді қайта бөлу барысында кейде шаруалардың және кейбір орташа шаруалықта жүргізу мүмкіндіктері, өндіріс қорлары: жұмыс көлігі, ауыл шаруашылық құрал-жабдықтары, тұқым т.б. мүмкіндіктері ескірілмеді. Міне, осындай себептерден келіп, жерге қолы жеткен көптеген экономикалық әлсіз кейде шаруашылық онда бас тартып, бұрынғы иелеріне яғни ауқаттты байларға қайтарып беруге мәжбүр болды. Өлкеде шабындық жерлерді қайта бөлу ісінде де осындай көлеңкелі жағдай орын алды. Реформа шартына сәйкес, шабындықтарды қайта бөлу жан басына қарай өткізілетін болды, ал қазақ қоғамдағы бұрынғы дәстүр бойынша жер мал санына қарай бөлініп келді. Осы жағдаймен байланысты байдың шабындығын ала қоятын кедей топтары аз кездеседі. Бұған қосы қазақ қоғамдағы қалыптасқан ескі патриархалық-рулық қоныстардың қалдықтарында үлкен әсерін тигізді. Сол себептерден келіп, шабындық жерлер малдары көп ауыл бай-шонжарларының қолында сақталып қалды. Сөйтіп Кеңес өкіметінің қазақ ауыл-селоларында жүргізген тағы бір аграрлық реформасы өзінің алдына қойған мақсатын жүзеге асыра алмады.
Бұл кезде елде аграрлық саясаты іске асыру кеңес өкіметі ірі байлардың, жартылай феодалдардың ең әуелі малын сосын еңбек құралын одан кейін олардың тұратын үйлерін тартып алып, жер аударып жіберуге бағыт алды. 1927 ж. желтоқсанында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-байлар шарушылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін комиссия құрылды. Комисиясының төрағасы болып Е.Еназаров тағайындалды. Оның құрамына О.Исаев, Н.Нұрмақов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов т.б. кірді. 1928 ж. 27 тамызында Орталық Атқару Коммитеті мен Республика Халық Комиссарлары Кеңеснің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң жобасы қабылданып, жарлық қауыл түріндегі құжатқа айналды. Республика округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауыл-ауылға тікелей мыңнан астам өкіл жіберілді, демек комиссияларында 4700 адам жұмыс істейді.
Қазақстан бойынша көшпелі аудандарда Қаулыға сәйкес 400-ден аса мал бар ірі қараға шыққанда 700 шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда малы-300, ал отырықшы аудандарда 150-ден асатын шаруашылықтар тәркіге салу белгіленді. Бұл науқанды 1928 жылдың 1 қарашасында аяқтау жоспарланды. Науқанның қорытындысы бойынша іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіге салынды, олардың 619-ы тұрған округінен тыс жерлерге айналды. Тәркіленгендерден ірі қараға шаққанда 145 мыңдай мал және ауыл шаруашылық саймандары тартып алынды.
Қазақ байларын тәркілеу барысында заңға қайшы көптеген бұрмалаушылықтар орын алды. Кейбір жерлерде 300-400 қаралы қойы бар, орта қолды дәулетті шаруалар қожалықтары орынсыз тәркіге ұшырады. Ал қайсыбір жерлерде туысқан жанұларының малдары қосылып жазалып, оларды тәркіге жатты.
Тәркілеген малдың 80 мыңы кедеймен батырақтарға, 30 мыңға жуығы ұжымшаларға берілді. Мал мен құрал-сайманға ие болған кедейлер ауылдағы орташалар тобы қатарына көтерілді. Бірақ олар мемлекетке қажетті мөлшерде тауарлы астық бере алмады. Сондықтан бүкіл одақ бойынша және республикада астық жетіспейді, ал оған деген сұраныс қала халқының өсуіне байланысты барған сайын арта түсті. Бұл Қазақстанның ауыл мен село халықтарына алым-салық мөлшерін көбейтуге алып келді және оған қоса өзара салық деген енгізілді. Бұлардың барлығы әміршіл-әкімшіл әрекеттері іс-қимылы незініде жүргізілді.
1920-шы жылдардың аяғында Қазақстанда көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды отырақшыландыруға бағытталған шаралар іске асырылды. Мұнын өзі бастапқыда кейбір жеңілдіктер беру (құрал-сайман, көш-көлік, қаржы беру, 2 жылға астық, ет тапсырудан құтқару) арқылы бірте-бірте жүргізілетін болып белгіленгенмен, шынтуайтқа келгенде, күштеп отырықшыландыру әдісі белең алды. Көптеген жерлерде көшпелі шаруашылықтар бір жерге иіліп, кигіз үйлерден көшесі бар қалашықтар құралды. 10-15 күннен кейін ондағы адамдар жан-жаққа ішкімді тыңдамай қашуға, көшуге мәжбүр болды. 1930-31 жылдарда осындай зорлап отырықшыландыру зобалаңына ұшыраған мал шаруашылығымен айналасатын 25 ауданнан 35 мыңнан астам шаруашылықтар республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Маңғыстау ауданы халқының 50 пайызы Қарақалпақ, Түркіменияға, Ресейге көшіп кетіп оралмады. Ондағы малдын саны 65 пайызға азайды. Тек Батыс Қазақстан облысы бойынша ол 82,2, република бойынша - 51,8 пайызға қысқарды. Жалпы Қазақстан бойынша 1931 жылдын тамыз айына дейін 281 мыңнан астам шаруа қожалықтары республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Ал бұл көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтар жаңа экономикалық саясат іске асыру барысында өздерінің малдарының сандарын көбейтіп, қалаларға ет, жүн, т.б. шығарып сатып, жағдайларын біраз түзеп алған болатын.
Сонымен 20-жылдардың аяғына қарай қазақ даласындағы ірі өзгерістерге: халық шаруашылғын қалпына келтіруге, өнеркәсіп орындарын салып, кәсіпорындарың, жолдын кең жүйесін дамытуға себепші болған жаңа экономикалық саясаттың әрекетін тежеп, әміршіл-әкімшіл басқару әдісіне көшуге бір жола бетбұрыс жасады. ЖЭС жылдарында орташаланып қалған ауқатты шаруалар қаладағы жағдайын түзеп алған қолөнершілер мен қызметкерлер енді жат таптың өкілі есебінде қудалауға алына бастады. Саясаттағы солақайлық етек ала берді. Халықты ызғарымен ықтырып, тұманымен тұңшықтырып, отына күйдіріп Сталин бастаған әміршілк-әкімшілік басқару жүйеснің қызыл шоқтай тарғылданған күні туып келе жатты.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру және оның зардаптары. 1931-1932 жылдардағы аштық.
20-шы жылдардың басында қабылданғна жаңа экономикалық саясат бойынша шаруаларды ұжымдастыру, халықтың материалдық әл-ауқаты мен мәдени дәрежесін көтері сияқты күрделі мәселелер шешілді деп ессептелінді. Шаруалара коооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес, экономикалық тиімділік шарттарын сөзсіз орындау арқылы жүзеге асатын шарлар ретінде қаралды. Жаңаэкономикалық саясаттың алғашқы жылдардағы тәжірибесі оның мүмкін екенін дәйектеп берді.
Алайда, 20-шы жылдардың екінші жартысында жаңа экономикалық саясат негізінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгерді. Басты міндет- ең зәру көкейкесті мақсат индустрияландыруды қызу қарқынмен жүргізу деп жар салынды. Индустрияландырудыру қам-қарекетін қамтамасыз ететін қорды жинауды шаруалар қауымын тікелей және жаңамалап экспроприялау есебінен жүргізу көзделді. Атап айтқанда, бұл мақсат мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау, яғн шаруаларды ұжымдастыру жаппай күштеп өткізу арқылы іске асырылды. Сөйтіп, 20-шы жылдардың аяқ шенінде бүкіл елдегі сияқты Қазақстанда да колхоздастыру науқаны басталды. Бұл шараның іске асырылуына шаруалардың тілегі мен ықыласы ескерілген жоқ, ол жоғарыдан берілген әмір, нұсқаулар негізінде жүргізілді. Қазақстанда колхоздандыруды 1932 жылдың көктеміне қарай аяқтау белгіленді. Шаруаларды күштеп ұжымдастырудың арқасында республикада колхоздар саны қауырт өсіп 1927 жылы 1072 болса, 1928 жылы- 2 354, ал 1929 жылы-4 876-ға жетті. Бұлар колхоздастыру саясатын жүргізудегі жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу үшін, құрылған жасанды шаруашылықтар еді. Оларды құру барысында небір сұмдық зорлыққа, күштеуге жол берілді. Ол тұста қабылданған бірнеше қаулы-қарарлардың заңдылығын тексеру барысында Қазақстан Республикасы Жоғарға Кеңестің Төралқы комиссиясының 1992 жылғы желтоқсандағы қорытындылары жарияланды. Онда келтірілген деректер мен мағлұматтар колхоздастырудың қандай әдістермен жүргізілген жөнінде толық түсінік береді.
Колхаздастырудың 1929 жылдың орта шенінде басталғаны белгілі. Оның құлаш жаюы Сталиннің сол жылғы 7 қарашадағы Правда газетінде Ұлы бетбұрыс деп атлатын мақаласының шығуымен тұспа-тұс келді. Мұның алдында бай-құлақтарға шабуыл жөніндегі нұсқаулар негізінде Қазақстанда байлардың шаруашылықтарын тәркілеу аяқталған болатын. Енді жаңа экономикалық саясат негізінде жүргізілген шаруаларды кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отырған күшпен ұжымдастыру шарасына орын берді. Ал, бұл шара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz