XVIII-XX ғасырлардағы қазақ мәдениеті

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

Қарағанды облыстық жоғары мейіргерлік колледжі

Тақырыбы:XVIII-XX ғасырлардағы қазақ мәдениеті

Қарағанды 2017ж.

Жоспар:
1. XVIII ғасырдағы Ресей экспедициясы
2. Қазақстанды зерттеудегі орыс ғалымдардың атқарған рөлі.
3. Қазақ Әдебиеті.
4. Ақтамберді жырау.
5. Бұқар жырау.
6. Тәтіқара.
7.Үмбетей Тілеуұлы.
8. Шал Күлекеұлы.
9. Дәстүрлі билер соты.
10.Тарихи әңгімелер.
11. Шежіре.
12. Музыка өнері және айтыс.
13. XVIII ғасырдың соңында ашылған мектептер.
14. Қазак ауылы.
15. Қазақтардың қысқы және жазғы тұрғын үйлері.
16.Мал шаруашылығы.
17. Өрт қою.
18. Жұт
19.Халықтық мал емдеу тәсілі.
20. Шөп шабу ісінің дамуы.
21.Егіншілік кәсібі.
22.Аңшылық.
23.Балық аулау.
24.Қазақ халқының мерекелері мен ұлттық ойындары.
25.Қазақ халқының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлері.

XVIII ҒАСЫРДАҒЫ ҒЫЛЫМЫ МЕН БІЛІМІ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТІ

XVIII ғасырда патша үкіметі Қазақстанның тарихын, этнографиясын, географиясын белсенді түрде зерттей бастады. Ол зерттеулер Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының үлкен бір бөлігінің Ресейдің қол астына өтуді қабылдаған 30-40 жылдардан кейін бұрынғыдан да күшейе түсті. XVIII ғасырда қазақтардың өздерінің ежелгі бірегей мәдениетінің төлтмалығын сол күйі сақтап қалған болатын.Олардың мәдениетінде ақындардың, жыраулардың және билердің шығармашылығы көрнекті орын алды. XVIII ғасырдың аяқ кезінде Ресеймен шекаралас аймақтарды алғашқы мектептер ашылды.

1.Ресей ғалымдарының Қазақстанды ғылыми зерттеуі.
Қазактар Ресейдің кол астына өткен бойда-ақ өлкені ғылыми түрғыдан зерттеу үрдісі басталды. Зерттеу жүмыстарымен ғылыми мекемелер де, жеке адамдар да айналысты. Ресейлік көптеген зерттеушілер қазақ фольклоры, генеалогиялық (шежірелік) және этнографиялык материалдар негізінде іргелі еңбектерін жазды.
Қазақстанды XVIII ғасырда кешенді зерттеудің алғашкы әрекеттері М.В. Ломоносовтың есімімен байланысты. Ол өлке аумағын зерттейтін ғылыми экспедициялар ұйымдастырудың және оның географиялық картасын жасаудың бастамашысы болды. 1768-1774 жылдары Қазақстанға жіберілген алғашқы экспедициялардың бірін академик, табиғат зерттеушісі П.С. Паллас басқарды. Ол экспеди- цияның жұмысына белгілі ғалымдар, саяхатшылар И.П. Фальк және И.Г. Георги қатысты. Экспедиция бағыты Солтүстік-Батыс, Солтүстік және Солтүстік-Шығыс Қазақстанның жерлерін басып өтетін болып белгіленді. Бұл экспедиция жүмысыныц нәтижесі ретінде П.С. Палластың Ресей империясының әр турлі провинциялары бойынша жасалған саяхататты үш бөлімнен түратын еңбегі жарық көрді (СПб., 1773). Онда казақ халқының тарихы мен этнографиясы жөнінде күнды материалдар бар.
Зерттеуші ғалым И.Г. Георги Қазакстан аумағына дербес экспе - диция үйымдастырды. 1796 жылы ол Ресей мемлекетін мекендейтін барлық халықтардың, сондай-ақ олардың турмыстық әдет-гұрыптарының, тургын үйлерінің, киім-кешектерінің және басқа да назар ауда- рарлық ерекшеліктерінің сипаттамасыатты жан-жақты да байсалды жазылған жұмысын әзірлеп, жария етті. Ол кітапта қазактардың тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті, әдет-ғұрыптары мен салт-жоралары, сондай-ақ шаруашылық өмірінің ерекшеліктері туралы аса кұнды деректер келтірілген.
Ресейдің зерттеушілері Қазақстандағы жұмыстарын өлкені отар- лаудың мүдделерін басшылыққа ала отырып жүргізді. Қырғыз-қай- сақ экспедициясын құрған И.К. Кириллов Қыргыз-қайсақ және қара- қалпақ ордалары туралы түсіндірулер атты еңбек жазып калдырды. Онда автор казак пен каракалпак жерлерін егжей-тегжейлі сипат- тады: табиғат жағдайларын, пайдалы казба байлықтарын және сау- да жолдарын көрсетіп берді. Ол Ресейдің Орта Азия халыктары және казақтармен сауда-экономикалык байланыстар орнатуының мүмкіндіктерін және мұның пайдалы екенін дәлелдеп шыкты.
Кіші жүз аумағының табиғи байлықтарын зерттеуде Ресей Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі П.И. Рычков қызықты еңбектер жазып қалдырды. Өзінің іргелі еңбектерінің арқасында Орынбор өлкесінің Колумбыдеген даңққа бөленді. Ол кезде Орын- бор өлкесіне Кіші жүздің жерлері де қарайтын. П.И. Рычков Орын- бордың тарихыжәне Орынбор губерниясының топографиясы немесе сипаттамасыдеген кұнды еңбектерін жазды. Ол еңбектерде қазақ- тардың Еділ-Жайық өңіріне Хақназар ханның билігі кезінде келгені жөнінде, Кіші жүз қазақтарының Ресейдің күрамына отуінің бары- сы туралы егжей-тегжейлі баяндайтын деректер бар. Автор Орын - бор қаласының, Жайық пен Орынбор шекаралык шептерінің са- лынуын, Ресейдің Орта Азия және казак даласымен сауда-саттык байланыстарының калай орнатылғанын бастан-аяк баяндайды. Ол Орынбордан Бұхараға бара жатқан көпестерге жергілікті халыктар- дын тарихы жөнінде, тіпті араб тілінде жазылған болса да, әдебиеттер ала келуге тапсырыс беретін. П.И. Рычков Е. Пугачев көтерілісіне байланысты оқиғаларды да жан-жақты суреттеді. Ол қазак халқының тілі мен мәдениетін терең білді, казак фольклорының көптеген үлгі- лерін жинастырды.
XVIII ғасырдың аяқ кезінде және бір орыс офицері И.Г. Андреевтің Орта жуз қыргыз-қайсақтарының сипаттамасыеңбегі жа- рык көрді. Автор Сібір шекаралық шебінде ұзак уакыт кызмет етіп, қазақ халкының өмірі мен түрмысын жақсы зерттеген еді. Ол өзінің кітабында Орта жүздің тарихы мен шекарасы туралы егжей-тегжейлі мәлімет қалдырды. Онда далалықтардың әдет-ғұрыптары мен салт- жоралары жан-жақты суреттеледі. Сондай-ақ қазактардың Ертістің оң жағалауына қашан өткені туралы айтылады.
Өскемен бекінісінде қызмет еткен орыс офицері генерал-майор А.Д. Скалон алғашқылардың бірі болып бірегей орыс-қазак создігінжасады. Мұның өзі жергілікті халықты орыс мәдениетіне тартудың алғашқы кадамдары және орыстардың қазак, тілін үйренуге деген талпынысының бірі болды.
2.Қазақстанды зерттеудегі орыс ғалымдардың атқарған рөлі.
Қазақстанның тарихы мен географиясын, этнографиясын және мәдениетін зерттеуде Ресей ғалымдарының сіңірген еңбегі зор болды. Ресей зиялы қауымының Қазақстан аумағына саяси себептермен жер аударылып келген өкілдері көптеген ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Олар, әрине, әр түрлі кәсіп пен мамандық иелері -- ақын-жазушылар, тарихшылар, географтар, әскери қызметкерлер мен дәрігерлер болатын. Сонымен қатар олар қазақ өлкесін отарлау саясатына ғылыми тұрғыдан негіздеуге де ішінара қызмет етті.
Қазақстанды зерттеушілердің басым көпшілігі Орынборға, Омбыға, Ташкентке -- Орынбор, Батыс Сібір және Түркістан өлкелерінің әкімшілік орталықтарына шоғырланды. 1830 жылы Отечественные записки журналында орыс офицері Б.С. Броневскийдің Орта жүз қырғыз-қайсақтары туралы жазбалар атты жұмысы жарияланды. Онда Солтүстік-шығыс Қазақстан қазақтарының тарихынан, өмірі мен тұрмыс-тіршілігінен егжей-тегжейлі құнды деректер берілген. Белгілі тарихшы А .И. Левшин (1799 -- 1879) Қырғыз-қазақ, немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы деген үш бөлімнен тұратын зерттеу еңбегін жазды. Осы бірегей әрі іргелі еңбегі үшін ол Қазақ тарихының Геродоты деген атаққа лайықты ие болды. Автор өз зерттеуінде қазақ өлкесінің тарихы мен этнографиясы және географиясы туралы егжей-тегжейлі мәліметтер келтіреді.
Семенов-Тян-Шанский(1827 -- 1914) де Қазақстанды зерттеуші ірі ғалымдардың бірі болды. Ол Алтай мен Жетісудың және Қазақстанның оңтүстік өңірін зерттеуге қатысты. Ғалым Ресей. Толық географиялық сипаттамасы атты көп томдық серияның Қырғыз өлкесі және Түркістан өлкесі деген іргелі екі томын әзірлеуге белсене қатысты. Оларда Қазақстанның географиясы ғана емес, сонымен қатар қазақтардың тарихы, тұрмыс-тіршілігі, сауда-саттығы және шаруашылық қызметінің түрлері туралы егжей-тегжейлі мәліметтер келтірілген.
Белгілі ғалым әрі Батыс Сібірдің әкімшілік қызметкері В.В. Велъяминов-Зернов XVI -- XVIII ғасырлардағы қазақ халқының тарихын мұқият зерттеді. Ол Қасымов патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу, Кырғыз-қайсақтар туралы тарихи деректер деген еңбектер жазды.
Торғай облысының мал дәрігері А.И. Добросмыслов қыруар мол дерек көздері негізінде Торғай облысы. Тарихи очерк атты үш томдық іргелі еңбек жазып қалдырды. Онда Кіші жүздегі қазақ хандықтарының тарихы мен саяси оқиғалар егжей-тегжейлі толық сипатталған. Автор XIX ғасырдың 60-жылдарындағы әкімшілік реформалар барысын және қалай жүргізілгенін толық баяндаған.
Торғай облысының әскери губернаторы Л.Ф. Баллюзек Кіші қырғыз Ордасындағы орын алған, қазір де ішінара орын алып келе жатқан халықтық әдет-ғұрыптар деген атпен қазақтардың әдет-ғұрып құқықтарының жинағын құрастырып, басып шығарды. Баллюзек Қазақстанда қызмет еткен кезінде орыс шенеуніктеріне қазақтың билері мен сұлтандарынан дәстүрлі әдет-ғұрып құқықтары туралы материалдар жинастыру жөнінде тапсырма беретін. Ол сондағы жиналған материалдарды өндеп, кітап етіп шығарды.
XIX ғасырдың орта кезінде M M. Красовский Сібір қырғыздарының аймағы атты үш томдық еңбек жазды. Онда Қазақстанның Солтүстік-шығыс аймағындағы қазақтардың өмірінен көптеген егжей-тегжейлі тарихи-статистикалық, географиялық және этнографиялық мәліметтер келтірілген. Аса көрнекті орыс ғалымы, тарихшы әрі этнограф Н.Н Аристов Түркі тайпаларының этностық құрамы туралы жазбалар, Үлкен орда қырғыз-қазақтарының және қырғыздардың этностық құрамын анықтау тәжірибесі сияқты тағы басқа да теңдесі жоқ тарихи-этнографиялық еңбектер жазып қалдырды.

Григорий Николаевич Потаниннің Қазақстанды зерттеудегі рөлі.
Г.Н. Потанин (1835-1920) Жәмішев селосында Сібір казактарының отбасында дүниеге келді. Ол - Ресейдің аса ірі қоғам қайраткері, публицист, географ-ғалым әрі этнограф. Омбы кадет корпусында оқыды, сонда жүріп Шоқан Уәлихановпен танысып, дос болды. Қазақтың тілін, тұрмыс-тіршілігін, Қазақстанның тарихы мен географиясын өте жақсы білді. XIX ғасырдың 60 -- 90-жылдары Қазақстан, Орталық Азия, Моңғолия, Урянхай өлкесі, Қытай жәнеТибет жерлеріне бірнеше ірі саяхат жасады. Сол сапарлары кезінде қазақ фольклоры үлгілерін жинап, зерттеді. Г.Н. Потанин қазақ халқының Ә. Бөкейханов, М. Шорманов, К. Өскенбаев, И. Сәтбаев, сондай-ақ Шыңғыс Уәлиханов сияқты көрнекті өқілдерімен достық қарым-қатынаста болды. Ғалым қазақ ертегілеріне, наным-сенімдеріне, халық поэзиясының үлгілеріне, тарихы мен этнографиясына талдау жасаған мақалалар жазды. Атап айтқанда, ол қазақтардың өмірінен Қырғыз жәрмеңкесінде, Қырғыздардың сауда-саттығы, Шоң би, Қазақ-қырғыз ұрпақтары туралы, Ең соңғы қырғыз ханзадаларының отауында сияқты басқа да мақалалар жариялады. Замандастары оны қазақ халқының адал әрі шын берілген сүйікті досы деп білді. 1915 жылы қазақ зиялыларының көшбасшылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов пен М. Дулатовтар Г. Потанинге деген зор құрметтің белгісі ретінде Орынборда оның 80 жасқа толған мерейтойын салтанатты жағдайда ұйымдастырып, атап өтті. Қазақтар оны Греке деп құрметпен атайтын.

Әбубәкір Диваевтың зерттеулері.
Қазақ тарихы мен этнографиясын зерттеуші ғалымдардың бірі Әбубәкір Диваев (1856 -- 1933) болды. Ол Орынбор қаласында дүниеге келген, башқұрт болатын. Орынбор кадет корпусында оқып жүріп, қазақ халқының тарихы мен этнографиясына қызығушылық танытады, XIX ғасырдың 80-жылдарының аяқ кезінде отставкаға шыққан ол өз өмірін қазақ халқының тарихы мен этнографиясын зерттеу ісіне арнайды. Ол әуесқой археологтардың Түркістан үйірмесінің, сондай-ақ Орыс географиялық қоғамының мүшесі болды. 1917 жылға дейін Ә. Диваев 100-ден астам тарихи-этнографиялық еңбек жариялады.
Ғалым Қазақстанның ежелгі тарихын жазу кезінде фольклорлық материалды пайдаланудың маңызды екенін атап көрсетті. Ол қазақтардың Тазша бала, Жалмауыз кемпір ертегілерін жазып алды. Сондай-ақ Қырғыздардың ауру-сырқаулары мен оларды емдеу тәсілдері, Аспан денелері қырғыздардыңкөзқарасы бойынша деген мақалалар да жариялады. Ә. Диваев орыс ғалымдарымен қосылып, қазақтың 4000-ға жуық мақал-мәтелін жинады.

Орыс ақындары мен жазушылары Қазақстан туралы.
Қазақстан орыстың атақты ақыны Александр Сергеевич Пушкинге ерекше әсер етті. 1833 жылы ұлы ақын Пугачев көтерілісінің болған жерлеріне сапар шекті. Соның барысында Орал мен Орынборға да тоқталып өтті. A. С. Пушкинді қазақтардың ауыз әдебиеті қатты қызықтырды. Ол қазақ халқының тарихына, оның мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігіне аса қызығушылық танытты. Сол жылы А.С. Пушкин Орал қаласында болғанда қазақтың Қозы Көрпеш -- Баян сұлу эпосының бір нұсқасын жазып алды. Ол өзінің Капитан қызы атты әйгілі повесінде Е. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісін суреттеумен қатар қазақ халқының өмірі мен тұрмысын да, олардың сол оқиғаларға қатысын да баяндайды. Ұлы ақынның бұл повесі орыстың алдыңғы қатарлы зиялы қауымының өкілдері арасында, әсіресе ориенталистер арасында қазақ халқына деген орасан зор қызығушылық тудырды.
Қазақстан аумағында Ресейдің аса белгілі ғалымдарының бірі Владимир Иванович Далъ сегіз жылға таяу, 1833 -- 1841 жылдары тұрып, еңбек етті. В.И. Даль қарапайым көшпелі халықтың өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне көп көңіл бөлді. Ол өзінің хаттарының бірінде былай деп жазды: Тағы дa көшпелілік салтында тұрып жатырмын. Бұл дегеніңіз рақат өмір! Тіпті одан кеткім де келмейді. Қазақтармен қызыға әңгімелескен В. Даль халықтың әдет-ғұрпын, салт-санасын зерттеуге кірісті. Оның соншалықты зор құштарлықпен еткен еңбегінің арқасында қазақтардың XIX ғасырдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы құнды материалдар жазылды. В. Даль қазақтар өмірінен Майра, Түнгі күзетші сияқты бірнеше әңгіме және Бикен мен Маулана атты повесть жазды. 1845 жылы Бикен мен Маулана повесі Парижде француз тілінде жарияланды. Еуропаның қарапайым оқырмандары қазақ деген халықтың бар екенін сол хикаят арқылы танып білді.

Саяси жер аударғандардың Қазақстанды зерттеуі.
XIX ғасырдың орта кезіне қарай Қазақстан саяси жер аударылғандар тұратын орынға айнала бастады. Декабристер, петрашевшілдер үйірмесінің мүшелері, Польшнадағы ұлт-азаттық көтерілістерге қатысқандар жер аударылып келді.
Орыс акыны А.Н. Плещеев 1850-1859 жылдары он жылға жуық Қазақстанда саяси айдауда болды. Ол Ақмешітте жүрген кезінде қазақтармен бірге болып, Қоқан хандығына қарсы күреске қатысты. Ол қазақтарға зор кұрметпен қарады, олар туралы былай деп сүйсіне жазды: Қазақтарга қызыға қараудан көз тоймайды. Жарқын жүзді, жомарт жүректі жандар. Оларды сыйламау мүмкін емес... Ол бүкіл өмір бойы қазақ халқына деген шын пейілді ыстық махаббатымен құрметін атап айтумен өтті.
Қазақстанда жер аударылып келген Польшаның революционер-демократы Адолъф Янушкевич те XIX ғасырдың 40-жылдарында Орталық Қазақстанға жасалған ғылыми экспедицияға белсене қатысты. Сол сапары кезінде күнделік жазып жүрді. Кейін ол күнделік поляк тілінде жарық көрді. А. Янушкевич өзінің күнделігінде қазақ даласы тұрғындарының тарихын, тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлерін суреттейді. Ол өзінің бір хатында қазақ халқы туралы былай деп өте жақсы жылы лебіз білдіреді: Кұдіреті күшті құдай осыншама қабілетті етіп жаратқан бұл халықтың адамзат өркениетінен тыс қалып қоюы мүмкін емес... жергілікті көшпелі номадтардың күткен күні ертең-ақ туады, сөйтіп олар өздеріне қазір жоғарыдан менсінбей қарайтын өзге халықтардың арасынан лайықты да құрметті орнын ойып тұрып алатын болады. Польшадан Семейге жер аударылып келгендердің бірі Северин Гросс болатын. Ол да қазақтарға зор құрметпен қарады. Атап айтқанда, қазақтың ұлы ақыны Абай Кұнанбаевпен дос болды. Қазақтардың әдет-ғұрып құкықтары туралы құнды материалдар жинастырды. Кейінірек сол жинастырған материалдары негізінде Омбы қаласында Қазақтардың тұрмыстық заңдарын оқып үйренуге арналған материалдар деген кітап шығарды.
Тарас Григорьевч Шевченконың Қазақстанда болуы.
Украинаның ұлы ақыны әрі суретшісі Тарас Григорьевич Шевченко 1847 жылдан 1857 жылға дейін Қазақстанның Кіші жүзі аумағында айдауда болды. Оның жер аударылуына ақынның бостандықты аңсаған өлеңдері себеп болған еді. Ол өзінің өлеңдеріне украин халқының бостандық пен тәуелсіздік алуға деген асқақ арманын арқау етті. 1847 жылы ол саяси айыбы үшін 33 жасында дербес Орынбор корпусына солдат етіп жіберіледі. Украинаның ұлы ақыны, талантты суретшісі Қазақстанға жер аударылып Ресей империясының солдатына айналады. Ол солдаттық борышын Орынбор, Ор бекініс-қамалдарында, Маңғыстау түбегіндегі Новопетровск бекініс-қамалында өтеді. Т. Шевченко мен жергілікті қазақтардың арасында достық жылы қарым-қатынас орнады.
Патша үкіметі оның қазақтар туралы жазуына тыйым салды. Солай бола тұрса да Т. Шевченко Түрмеден қашқан (Варнак) атты повесть жазды. Онда қазақтардың аянышты ауыр халі суреттелді. Кейінірек Т. Шевченко Егіздер повесінде бұл тақырыпты тереңдете түсті.
Қазақ кедейлерінің азапты ауыр өмірі Т. Шевченконың салған суреттерінде шыншылдықпен бейнеленді. Бақташы бала, Салт атты қырғыз, Келі түйген келіншек, Боранда, Қайыршылар деген туындылары дала кедейлерінің өміріне арналды. Суретшінің бейнелеу өнері саласында қалдырған мүрасы 450-ге тарта суретті қамтиды, ал соның шамамен 350-ге жуығы Қазақстан тақырыбына, оның табиғатына, адамдарының өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне арналған. Ұлы ақын жергілікті халық арасында зор сый-құрметке бөленді. Қазақтар ақын Тараз деп құрметпен атады. Жергілікті қазақтардың өмірімен жақын танысқан ол қазақ және украин халықтарының тарихи тағдырлас мақсат-мүддесі ортақ екенін айқын көре білді.

Қазақсатан аумағындағы ғылыми мекемелер мен кешендерді зерттеулер.
Қазақстанды ғылыми тұрғыдан зерттеуде Императорлық Орыс Географиялық Қоғамы елеулі рөл атқарды. Қоғамның Қазақстанда, онымен шекаралас аумақтарда -- Орынборда, Омбыда, Семейде және Ташкентте бөлімдері мен бөлімшелері ашылды.
XIX ғасырдың 70-жылдары Қазақстан аумағында облыстар құрылғаннан кейін олардың барлығында да статистикалық комитеттер пайда болды. Олар Қазақстан халқының тарихы, мәдениеті және шаруашылығы жөнінде құнды деректер мен мәліметтер жинастырды. Ол материалдар облыстарда жыл сайын мұқият шығып тұратын Шолуларда және Естелік кітапшаларда жарияланып тұрды.
Батыс Қазақстанның тарихын зерттеуде Орынбор ғылыми мұрагат комиссиясы көп жұмыс атқарды. Ол 1887 жылы құрылған болатын. Комиссия мәжілістерінде мұрағаттык дерек көздері негізінде әзірленген ғылыми баяндамалар талқыланды. Ол материалдар Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясының еңбектері деген атпен жарияланып тұрды.
1895 жылдан бастап Қазақстанның оңтүстік аумағын археологиялық тұрғыдан Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі зерттеуге кірісті. Үйірме мүшелері археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді, оның нәтижелерін ғылыми басылым беттерінде жариялап тұрды. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде Қазақстанның далалық уездерін Ф. Щербина бастаған экспедициялық топ зерттеді. Экспедицияға қатысушылар Қырғыздардың (қазақтардың. - авт.) жер пайдалануы туралы материалдар деген атпен 12 томдық еңбек әзірледі. Бұл топтың жұмысына Қазақстанның әр түрлі уездеріндегі білімді қазақтар да белсене қатысты. Атап айтқанда, экспедицияның жұмысына Алаш қозғалысының көшбасшысы Ә. Бөкейханов, Омбы мал дәрігерлік мектебін бітірген А. Исин, сондай-ақ О. Базанов, Р. Мәрсеков, Е. Итбаев, М. Шомбалов, Д. Сатыбалдин сияқты окыған жастар қатысты. Бұл материалдар XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басындағы қазақ шаруашылығының жай-күйі жөніндегі теңдесі жоқ деректеме болып табылады. Сонымен катар қазақ халқы туралы құнды деректер Ресей империясының 1897 жылы өткізілген Алғашқы жалпыға бірдей халық санағы кезінде жиналды. Онда Қазақстанның шаруашылық қызметі, мәдениеті, тарихы, сондай-ақ халқының саны жөнінде аса қажетті мәліметтер мол болды.

Ағылшын,неміс және француз зерттеушілері.
ХІХ-XX ғасырлардың бас кезінде Қазақстан жөнінде неміс, ағылшын және француз ғалымдары құнды еңбектер жазып қалдырды. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағын ағылшын саяхатшысы әрі суретшісі Т. Аткинсон (1799-1861) егжей-тегжейлі зерттеді. Ол 1848-1855 жылдары Жетісу қазақтарының көші-қон жерлерін аралап, жергілікті халықтың өмірі жайлы бағалы деректер жинады. Суретші ретінде көшпелі қазақтардың тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін суреттер салды. Неміс географы, этнограф әрі тарихшы Ф. фон Хеллъвалъд (1842-1892) Орталық Азия. Жер бедері мен халқы атты іргелі еңбек жазды. Ол еңбегінде қазақ- тардың тұрмыс-тіршілігін, көршілес халықтармен өзара қарым-қатынасын жан-жақты сипаттады.. Француз ғалымы Ш.Е. Ужвалъди де Мезе-Ковез Оңтүстік Қазақстан қалаларын зерттеп, едәуір материалдар жинап, жариялады.

Қазақ зерттеушілері.
XIX ғасырдың екінші жартысында білімді қазақтардың тұтас бір тобы туған өлкенің тарихы мен этнографиясын зерттеуге белсене араласты. Атап айтқанда, Ресей географиялык қоғамының Семейдегі бөлімшесінде Ә. Бөкейханов, Ш. Құдайбердиев, Ж. Ақбаев, М. Шорманов, С. Жантөреев, Б. Дауылбаев және басқалары жемісті еңбек етті.
Шоқан Уәлихановтың әкесі Шыңгыс Уәлиханов (1811 -- 1901) өз ұлының ісін одан әрі жалғастырды. Ол Сібір әкімшілігіне қажетті тарихи-этнографиялық материалдар жинастырды. 1867 жылы Мәскеуге көрмеге қою үшін қазақтардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін ауқымды экспонаттар кешенін жіберді. Белгілі қазақ этнографы Мұса Шорманов (1819-1884) маңызды этнографиялық зерттеулер қалдырды. М. Шорманов Омбы кадет корпусында оқиды. Оқуын бітіргеннен кейін болыс, Баянауыл сыртқы округының аға сұлтаны лауазымды қызметін атқарды. Орыс ар- миясының полковнигі шенін алады. Ол Батыс Сібір қырғыздарының мал өсіру кәсібі туралы, Қырғыздардың ұлттық дәстүрлері, Павлодар уезінің қырғыздары туралы жазбалардеген макалалар жариялады. Қазақтардың тарихы мен этнографиясын зерттеумен көрнекті қоғам және мемлекет қайраткерлері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Ермеков, М. Жұмабаев, К. Кемеңгеров, А. Сейітов және басқалар шұғылданды. Өз елінің тарихы мен мәдениетін зерттеуге қатысу олардың халықтың аянышты ауыр халін неғұрлым тереңірек түсінуіне жәрдемдесті.

Мұхаммед-Салық Бабажановтың ғылыми қызметі.
М.С. Бабажанов қазақтың алғашқы этнографтарының бірі болды. Бөкей хандығының аумағында дүниеге келген. Болашақ ғалым Орынбор кадет корпусында жан-жақты білім алды. Оны бітіргеннен кейін Ішкі Ордада бірқатар лауазымды әкімшілік қызметтер атқарды. 1862 жылы М.-С. Бабажанов Орыс географиялық қоғамының мүшесі болып сайланды және оның Үлкен күміс медалімен марапатталды. Оның Нарын құмы туралы географиялық және этнографиялық деректер, Ішкі Қырғыз ордасындағы саятшылық, т.б. құнды мақалалары жарық көрді.

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының атқарған қызметі.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
Көрнекті қазақ ақыны, публицист, этнограф және ағартушы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Семей облысының Баянауыл сыртқы округында дүниеге келген. Бұхарадағы Көкілташ діни мед- реседе оқып, жоғары мұсылмандық білім алған. Бірнеше жыл туған өлкесінде мұғалімдік қызмет атқарып, қазақ балаларының мұсылманша сауатын ашқан. Ол 1872 жылдан бастап қазақтардың халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинауға кіріседі. Осы мақсатпен Омбы, Павлодар, Семей, Петропавл, Атбасар сияқты тағы басқа да қалалардың маңындағы қазақ ауылдарын көп аралады.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы ауыз әдебиеті үлгілерін жинаумен қатар өзі де көптеген поэтикалық шығармалар жазды. Оның Исабек ишан, Мұса Шорманұлы сияқты жоқтау өлеңдерінде тарихи деректер көп кездеседі. 1893 жылы ол патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған өлеңдері мен мақалаларын жариялай бастады. 1907 жылы Қазан қаласында Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының Хал-ахуал, Сарыарқаның кімдікі екендігі, Тірлікте көп жасағаннан көрген бір тамашамыз атты үш кітабыбасылып шықты. Сарыарқаның кімдікі екендігі еңбегінде тарихи нақты деректер негізінде, оның шын мәніндегі заңды иесі қазақтар екендігін ашып айтты. 1905 жылы 9 қаңтарда болған оқиғаға арнап Қанды жексенбі өленін жазды. Ол осы еңбектері үшін патша үкіметі тарапынан қуғын-сүргінге ұшырады. Елден кетіп, Самарқанд, Бұхар жағына, Еділ мен Орал жағына барып бой тасалауға мәжбүр болды. Алайда қайда жүрсе де ауыз әдебиетінің үлгілерін жинауды жалғастыра берді.
Оның мақалалары алғашқы қазақ газеті Дала уәлаяты газетінде және Айқап журналында жарияланып тұрды. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинауға ынталылықпен кірісуінің арқасында көптеген құнды бірегей тарихи аңыздар, этнографиялық материалдар, хандар мен сұлтандардың, батырлар мен би, қожалардың шығу тектері туралы егжей-тегжейлі деректер біздің күнімізге дейін сақталып, аман жетті.

Қазақтардың медицина саласындағы зертеулері.
XX ғасырдың бас кезінде медицина саласында да қазақ ғалымдары шыға бастады. Жұқпалы аурулардың таралып, өз отандастарының өлім-жітімге ұшырауы қазақ дәрігерлерін бейжай қалдырған жоқ. Олар өз халқының денсаулығын сақтауға барынша аянбай еңбек етті. Қазақтың алғашқы дәрігері, ғылым қайраткерлерінің катарында Мұхамеджан Қарабаев (1858 -- 1928), Халел Досмұхамедов (1883-1937), ағайынды Асылбек және
Асылбек Сейітов
Мұсылманбек Сейітовтер және басқалары болды. Қазан университетінің медицина факультетін бітірген М. Қарабаев көп жылдар бойы Солтүстік Қазақстан аумағында жұмыс істеді. Ол Қостанай уездік дәрігері қызметін атқарды. 1907 жылы Торғай облысының Ырғыз уезінде жұқпалы бөртпе сүзек ауруына қарсы жүргізілген күресті басқарды. X. Досмұхамедов Санкт-Петербургтегі әскери-медицина академиясын бітіріп, денсаулық сақтау саласында ұзақ жылдар бойы еңбек етті. Ол Орал облысының Темір уезінде дәрігер болып істеді. Жалпыұлттық Қазақ газетінің бетінде оның Ауру-сырқаулар жөнінде, Жұқпалы ауру түрлері сияқты тағы басқа да бірқатар мақалалары жарияланды. А. Сейітов Томск университетінің медицина факультетін бітіріп, әуелі Омбы Асылбек Сейітов. қаласында, одан соң Баянауыл мен Семейде жұмыс істеді. Семей облысында жұқпалы ауруларға қарсы жүргізілген шараларды басқарды. Оның медицина саласында жазылған мақалалары әлі күнге дейін ғылыми-практикалық маңызын жоғалтқан жоқ. 3.Қазақ әдебиеті.
XVIIIғ.:
XVIII ғасыр казак хал- кы мәдениетінін тарихында ерекше орын ала- ды. Көшпелі өмір салты жағдайында халық- тың ауыз әдебиеті, жыраулық дәстүрі, музы - ка өнері ерекше дамыды.
Қазактардың жоңғар баскыншыларына карсы күресі, патша үкіметінің отаршылдык саясатына карсы дала тұрғындарының ұлт- азаттық козғалысы сол кездегі ақын-жырау- лардың негізгі тақырыбына айналды. Қазак әдебиеті тарихында Ақтамберді Сарыұлы, Бүкар жырау Қалқаманұлы, Тәтіқара, Үм- бетей Төлеуұлы сияқты көрнекті ақындар мен жыраулар ерекше орын алады.
Қазақтың көрнекті жырауларынын бірі - Ақтамберді жырау Сарыулы. Ол жоңғарларға қарсы көптеген жорыктарға қатысқан және батыр ретінде де белгілі болған жырау. XVIII ғасырдың 50- жылдарында жоңғарлардан азат етілген жерлерге казақтардың кайта оралуын басқарды. Ақтамберді жыраудың бүкіл шығармашылығы елді ерлікке, қаһармандык пен батылдыкка үндеуге арналды. Онын кесенесі Шығыс Қазакстан облысы аумағындағы Жүрекжота шо- кысының баурайында осы уакытқа дейін бой кетеріп тұр.
XVIII ғасырда қазақтардың арасында атак-даңқы кеңінен жайыл- ған жырау, қазактардың әдет-ғұрып зандары мен шежіресінің ғажа- йып білгірі, би әрі данышпан дипломат, мемлекет кайраткері Бұқар Қалқаманулы болды. Ол қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданындағы Далба тауының етегінде дүниеге келген. Әкесі Қалқаман батыр да ерлігімен және жаужүрек батылдығымен халыкка кеңінен танымал болған еді. Халык арасында Бұкар жырау Көмекей әулие атанды. Бұқар жырау көптеген терең ойлы, ғибрат ал ар- лык осиет олендер шығарды. Олардың негізгі идеясы Қазақ ханды- ғының тәуелсіздігін сақтау мен нығайту мәселесіне арналды. Бұқар жырау Абылайдың түсындағы данагөй билердің бірі. Ол Абылайдың ең жакын кеңесшісі әрі сенімді серіктерінің бірі болды. Өзінің толғауларында Абылайдың мінін ашык та батыл айтумен бірге оны прогресшіл мемлекет қайраткері ретінде де мадақтады:
...Хан Абылай атандың,
Дүниеден шыкпай еш мінің,
Алтын тақтың үстінде Үш жұздің басын құрадың,
Жетім менен жесірге Ешбір жаман кылмадың.
Әділдікпен жүрдің сен,
Әдепті іске кірдің сен...
Бұқар жыраудың өз замандастарынан ерекше бір қасиеті шын- дықты бетің бар, жүзің бар демей, әрқашан тура айтқан. Болашақты болжай білетін көріпкелдік дарыны да болған. Ол өзінің жыр-толғауларында патша үкіметінің алысты көздейтін отаршылдық саясаты- ның зардабы болашақта қандай болатынын күні бұрын сезіп, болжай білді. Бұқар жырау шығармаларынын негізгі тақырыбы -- туған елге, өскен жерге деген шексіз сүйіспеншілік, отаншылдық, қазак батырларының ерлігін мадақтау. Сыртқы жаулардан қатер төнген кезде халықты жұмылған жұдырықтай бірлікке, топтасқандыққа шақырды. Ол Қазакстаннын өз алдына күшті, бір орталыкка бағынған әрі тәуелсіз мемлекет болуын армандап өтті.
Бұқар жыраумен замандас және оған рухы жағынан жақын Үмбетей Тілеуүлы болды. Ол жоңғарларға карсы жорықтардың бәріне де қатысты. Қазақ батырларының көрсеткен ерлігін жырлады. Қазақ халқының қас батыры Қанжығалы қарт Бөгенбайды жоқтау және оның өлімін Абылай ханға естірту сияқты жырлары халық жадын- да сақталған.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың бас кезінде Тәтіқара, Шал, Көтеш жыраулардың жырлары халык арасында кеңінен таралды.
Тәтіқара жырау казіргі Қостанай облысының аумағындағы Сарыкөл деген жерде дүниеге келді.
Цинь империясына қарсы соғысқа қа- тысты. Абылай ханның төңірегіне топ- тасқан жақын серіктерінің бірі болды, оның көптеген әскери жорықтарында ерлігімен кезге түсті. Ол өзінің ерлігі ар- қылы қазак сарбаздарын Отан үшін кан- дай да болсын киыншылықтардың ал- дында бас имеуге шақырды. Оның шы- ғармалары жауынгерлерді жауға карсы ерлікпен шайқасуға, туған елге адал бо- луға үндеді. Абылайханның батырларын мадактап, даңқын арттыруға арналды.
Суырыпсалма ақындар Көтеш пен Шал (Тілеуке Күлекеұлы) өз замандас- тары өмірінің моральдық және этикалық жақтарына арналған толғаулар шығарды, сондай-ақ көшпелілердің діни сенімімәселелерін де козғады. Олардың жырлары Казакстанның барлық жеріне жетіп, жатқа айтылып жүрді. Халык Шал ақын деп атап кеткен Тілеуке Күлекеүлы қазіргі Ақмола облысының аумағында туған. Ол Есіл өзенінің жағасында атақты Күлеке батырдың отбасында дүниеге келген. Ақын ретінде он бес жасынан танылды. Ақын өтірікті, жағымпаздыкты өлердей жек көрді, адамгершілік ар-намыс- ты бәрінен де жоғары койды. Өз тайпаластарының арасындағы дос- тықты, бірлікті және ауызбіршілікті мадақтап, жырға косты. Ақын бүкіл қазакты топтасып қуатты ел болуға, кайырымдылық пен әділеттілікке шакырды.
XVIII ғасырдағы қазақ ақындары мен жыраулары шығармалары- ның басым көпшілігі ұрпақтан ұрпакка ауызша жеткізіліп келді. Тек XIX -- XX ғасырларда ғана қазак және орыс зерттеушілерінің ел аузы- нан жазып алуы аркасында баспа бетінде жарык көрді.

XIXғ:
Қазақ әдебиеті ХІХ ғасырда аса бір елеулі, құнарлы кемелденуді , түрленіп, түлеуді бастан кешті. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің бел асқан кезеңі болды. Әдебиет тарихының мәселелері түпкілікті қозғала бастаған жиырмасыншы ғасырдың басынан бері ХІХ ғасыр әдебиеті айрықша назарда болды : шұқшия зерттелді.
Бұл дәуірдің әдебиет үлгілері , оның туу жасау себептері тек қана сырт мазмұндау емес, көркемдік негіздерімен дәлелденіп, айғақтала бастады. ХІХ ғасыр әдебиетінің сан-саласы, оны туғызушылардың өмірбаяны, шығармашылық мұрасы ғылым назарына ілікті. Өкінішке орай, түрлі саяси қаулы-қарар: әдеби мұраны ары тартып, бері тартып саясаттың, идеологияның көкпарына айналдырған тұстар аз болған жоқ: ол уақыттарда көркемдік әлем , сөз өнері жайлы ғылым жаландыққа, жасандылыққа барды, тоқыраған сәттері болды.
Соның өзінде әдебиеттану ғылымы әдеби мұраны жиып, теріп, жариялап, бастырып: зерттеу ісін тоқтатқан жоқ.
Қазіргі күнде қолымызда ХІХ ғасырда жасаған қазақ әдебиеті үлгілерінің қырау мұрасы бар: сол әдебиетті туғызушылардың өмірбаян, шығармашылық ғұмыры жайлы толып жатқан мәнді, маңызды мәлімет бар. Негізігі, басты сипаттары, ерекшелектері қамтылған ғылыми-зерттеу еңбектер бар.
Соңғы уақыттарға шейін ХІХ ғасыр әдебиеті түрлі атауларымен бөлініп келгені мәлім. Бірақ ол атауларға көбіне сол әдебиеттің көркемдік негізі , әдеби үлгісі емес, көбіне мазмұндық, саяси мән жағынан берілген жалпы баға негіз болды. Кертартпа романтикалық, сыншыл реалистік деген атаулар әдебиет ерекшелігін ажыратуға қатысты қолданыстар, айғақтар болғанымен, өз мәнінде қолданылды деуге болмас. Бір кездерде біздің әдебиеттану ғылымымызда, көркемдік танымымызда реализм тек Абайдан басталды деген ұғындыру басым болды. Көркем әдебит реалистік негізсіз тумайтынын, жасамайтының мойындағымыз келмеді.
ХІХ ғасырдағы әдебиеттің өзіне шейінгі жасап келген әдебиетпен сабақтастығы бола тұра , көркемдік жөнінде де, басылым, шығармашылық тақырып, мазмұн жөнінен де, бірнеше ерекшелігі, айырмасы бар. Негізінен, ХІХ ғасырға шейін ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы болып келсе, енді әдебиет сырт түрі, үлгісі жағынан бірнеше түрлі болды. Ішкі көркемдік сапа жөнінен де көп өзгеріс, жаңалық туды
Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетін көркемдік жөнінен жіктеп отырып, ХІХ ғасыр әдебиетінің бір қырын көрсетер мына бір жайларға тоқталады.
Халық әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жүйелі түрде хатқа түсе бастады. Әдетте оны қызығушылар мен Радлов, Потанин, Ильминский, Мелиоранский сияқты шығыстанушы мамандар жазып алды.Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этногроф Әубәкір Ахметжанұлы Диваев болды. Қырық жылдан астам уақыт бойы ол шаршамай-талмай қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинады, жүйеледі және орыс тіліне аударды.
Халық әдебиеті үлгілерін Омбыдағы орыс оқымыстыларының, зиялыларының тапсыруымен Шыңғыс Уәлихановтың, Шоқан Уәлихановтың жиыстырғаны белгілі.
ХІХ ғасырдың соңына қарай қазақ тіліндегі баспасөзде Түркістан уәлаятының газетасы, Дала уәлаятының газетасы беттерінде әдебиет материалдары, оларға қатысты пікір, сыни ойлар жарияланды.Орыс тіліндегі түрлі басылымдарда, қазақ тіліндегі басылымдарда Алекторовтың, Диваевтың, Радловтың, Лютшьтің еңбектеріндегі әдебиет үлгілері жарық көріп жатты.
ХІХ ғасырдың соңын ала, төңкеріске шейін Қазанда көптеген өлең кітап, жинақтар басылып шықты. Дулаттың Өсиетнамасы, Шортанбайдың Бала зары, түрлі қиссалар.
ХІХ ғасырда жазба әдебиет туғанын М.Әуезов те нығыздай айтты.
М.Әуезов түрлі саяси күйдің әдебиетке жаңа сарындар әлеуметшілдік, азаматтық бағыт әкелгенін айтты.
ХІХ ғасыр әдебиетіне байланысты Сәбит Мұқанов 1942 жылы мынандай тұжырым жасады. ХІХ ғасыр әдебиетінің дәуірлері одан бұрынғы ғасырлардың әдебиет дәуірлеріндей көмескі емес, айқын, ашық. Мәселен: ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында ұлт бостандығын жырлайтын әдебиет жасалды. ХІХ ғасырдың 50-70 жылдарында Зар заман әдебиет басым болды. ХІХ ғасырдың 70 жылдардан бастап просветительдік (мәдениет үндеуші) әдебиет туды.
С.Мұқанов ХІХ ғасыр әдебиетінде Айтысқа айрықша тоқталды.
Айтыс- ХІХ ғасырда жасаған әдебиет үлгілерінің бір түрі.
Мұқанов жіктеуінде, бөлуінде (1942ж) сыншыл реализм атауы жоқ, Абай дәуіріндегі әдебиетті мәдениетке үндеу деп бөледі.
ХІХ ғасыр әдебиетінің негізгі бітім-болмысы, саяси-тарихи жағдайлары Х. Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев, Ә. Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, С. Қирабаев, Т. Кәкішов, Р. Бердібаев, М.Мырзахмедов. М. Мағауин, А. Жақсылықов, Б. Омарұлы т.б ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қарастырылды.
ХІХ ғасыр әдебиет үлгісі, түрі мол, сан жанрлы әдебиет. ХІХ ғасырда қазақ әдебиетінде жыр үлгісінің түрлі дәстүрлі жанрымен бірге жаңа өлең түрлері туып дамыды. Уақиғалы дастан-поэмалар, түрлі сырлы лирикалық өлеңдер, сатира, айтыс түрлері қатар жасады. Көркем прозаның үлгілері (Ыбырай әңгімелері), сыни мақалалар, түрлі баспасөз жанрлары, аударма әдебиет ғылыми-публицистика туып, қалыптаса бастады. Мазмұн мен түрдің жалпы сырт сипатына қарағанда әдебиет мынадай үлгілерде , салаларда көрінеді:
1. Жыр үлгісінде келген түрлі толғау, терме, үгіт-насихат өлең: Ерлік, бостандық күрес жырлары. Тарихи жырлар: жоқтау, естірту, зар:
2. Ақыл-нақыл , афоризм:
3. Айтыс өлеңдер
4. Сал-серілердің ән өлеңдері.
5. Қиссалар
6. Саяси-әлеуметтік көңіл-күй лирикалары
7. Поэмалар
8. Көркем қара сөз
9. Публицистика
10. Сын
11. Аударма.
ХІХ ғасыр әдебиетінің аса көрнекті өкілдері бостандық рухты жырлаған Махамбет ақын, Шернияз.
- зар заман әдебиетінің айтулы тұлғалары Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әубәкір.
- әйгілі айтыс ақындары Шөже, Орынбай, Кемпірбай, Түбек, Марабай.
- атышулы сал серілер Сегіз Сері, Біржан сал, Жаяу Мұса, Ақан сері.
- қиссашыл ақындар: Қоқан езгісіндегі өңірдің әдебит өкілдері Сүйінбай, Мәделі, Құлыншақ, Майлықожа , Базар:
- жаңа жазба әдебиет өкілдері: Абай, Ыбырай, Шоқан.

Дәстүрлі билер соты

XIX гасырдың бас кезіне дейін қазақтардың өздеріне тән бірегей дәстурлі билер соты болды. Ол көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтына бейімделген еді. XIX гасырдың 20-жылдарынан бас - тап патша укіметі билер сотын бірте-бірте жоя бастады.

I. Қазақтың билер соты -- бірегей сот жүйесі.
Ресей Қазақстан аумағына азаматтык және әскери сот жүйесін енгізгенге дейін мүнда дәстүрлі билер соты болатын. Ол қылмыстық, мүліктік, ішкі отба- сылық тәртіп бүзушылықтар мен кылмыс түрлерін қарап, қоғам- ның құқықтық өмірін ретке келтіріп отыратын.
Қазақ қоғамында билер ешқашан сайланып та, тағайындалып та қойылмаған. Би лауазымына бекіту деген атымен болмаған. Би қыз- меті атадан балаға мұра болып та қалмайтын. Би болатын адамның бойынан бірнеше касиет табылуы тиіс еді. Би, біріншіден, қазақтың дәстүрлі әдет құкығын жете білуге міндетті. Мәселен, ол Қасьш ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын, Тәуке ханның Же- mi жаргысын жатқа білуі керек. Екіншіден, би атағынан үміткердің шешендік өнер мен аталы сөзді жақсы меңгеруі, түйткілді істің түйінін шешуде үшқыр ойлы, тапкыр болуы кажет. Үшіниііден, ба- рынша адал, ешкімге бұра тартпайтын әділ болуы шарт. Ондай би- лердің атақ-даңқы жөніндегі хабар дала түрғындары арасына тез та- ралатын. Кейде билердің баласы да өзінің бойындағы қасиеттеріне қарай би бола алатын. Бірақ мұндай жағдай ілуде бір рет кездесетін. Өзінің беделіне дак түсірген би сот ісіне араласу құкығынан айырыл- ды. Дала түрғындары өзіне жүгінуін токтатқан кезден бастап ол би аталудан қалады.
Өз үлының бойында би боларлық касиеттері бар екенін байқаған ата-ана оның дүниеге көзқарасын дүрыс қалыптастырудың амалын қарастырған. Оны жас кезінен атакты билердің нөкерлері қатарына қосуға тырысты. Сойтіп бала жастайынан далалық сот билігінің не- бір нәзік тұстарын меңгеруге ден қоятын. Болашақта би болудан үміткер бала кылмыстық істер каралатын сот процесіне үнемі қаты- сып отырған.
Сот процесі шағымданушының тілегі немесе хан мен сұлтан, старшындардын тапсыруы бойынша басталды. Дәстүрге сай ежелгі салт-жоралар қатаң сакталынды. Мәселен, белгілі бір бидің билік жүргізуін тандау үшін сотқа катысушылар оның алдына камшы тас- тайтын. Билер соты әдеттегі үсақ тәртіп бүзушылықтан бастап, ең ауыр кылмыс саналатын кылмысты істерді қарастырды.
Билер соты дауға әділ билік айту принципі бойынша жүргізілетін. Би әділ де тапқыр, Әйтеке би айтқандай, дұрыс созге тоқтай білген, басқаның созін тоқтата білген дана болуы тиіс. Билер казақ халқы- ның ауызбірлігін, өзара түсінісуін нығайтып, дау-шарды әділ шешіп отырған. Бидін бір өзі тергеушінің, әрі айып- таушы мен судьянын (казының) кызметін коса атқарған. Билер соты ауызекі сөз жа- рыстыру түрінде өтетін. Куәлардан жауап алу да қарастырылатын. Билер сотының бір ар- тықшылығы ол халықтын, көз алдында ашық өткізілетін, оған кез келген адам өзінің кала- уынша қатыса алатын.
Екі би айтысқанда жалпы үкімді шығару үшін Төбеби сайланған.
Билердің әділетсіз шешіміне шағым жасау ілуде бір рет, өте сирек кездесетін. Би дұрыс үкім шығармаған жағдайда өзінің абы- ройы мен беделінен жұрдай болып, би атағы- нан айырылып қалатын. Би өзінің сіңірген еңбегі үшін бидің билігі деген сыйақы ала - тын. Ол кінәлі жактың есебінен өндірілетін.
Сыйақының мөлшері дауда өндірілетін мүліктің оннан бір болігіне тең болатын.
XVIII ғасырда мемлекеттік және қоғам- дық қызметінің маңыздылығы, шешендік өне- рінің күші мен поэтикалык шеберлігі жағы- нан Қазақстан тарихында өшпес із калдырған атақты билер болды. Олар -- Үлы жүздегі Төле би,Орта жүздегі Қазыбек би және Кіші жүздегі Әйтеке би.XIX ғасырда Өткел би, Аслан би т.б. билердің есімдері халық арасында кеңінен танылды.
Куәлар. Айыпкердін күнәлі екенін дәлелдеу немесе оны ақтап шығу үшін жұртқа Өткел би (Түркістан кеңінен танымал кемінде 2-4 адамның куәлігі альбомы, 1871-1872). керек болатын. Ондай куәлар табылмаған
жағдайда адал адамдардың ант ішуіне жүгіну рәсімі колданылатын. Әйелдердің, үй қызметшілері мен құлдардың, жасы кәмелетке тол- маған балалардың куәгер болуына, ант ішуіне рұқсат етілмейтін. Мінез-күлқы нашар адамдар да куәгерлікке алынбайтын. Бұрын өтірік куәлік бергені белгілі болған адамдар да ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.