Жаңа заман халықаралық қатынастар тарихындағы Шығыс мәселесі

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС УНИВЕРСИТЕТІ

ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ

Зерттеу жұмыстың тақырыбы: «Жаңа заман халықаралық қатынастар тарихындағы Шығыс мәселесі»

Пәні: Халықаралық қатынастардың жаңа заман тарихы

Орындаған: Шаймерден Әсем

Тобы: 16. 310/ХҚ

Тексерген: Мұқан С. /PhD

Aлматы, 2017

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

Жаңа заман халықаралық қатынастар тарихындағы Шығыс мәселесі . . . 4

Қорытынды . . . 7

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 8

КІРІСПЕ

Мен ойлана келе, зерттеу жұмысының тақырыбын «Жаңа заман халықаралық қанытастар тарихындағы Шығыс мәселесі» деп алдым. Менің бұл тақырыпты таңдау себебім Шығыс мәсесінің халықаралық қатынастар тарихында атқаратын рөлін білу еді. Тарихқа үнілетін болсақ, Шығыс мәселесі XVIIІ- XX ғасыр аралығындағы балкан халықтарының «түрік қанауына» қарсы күресі мен ұлы державалардың (Ресей, Австрия, Ұлыбритания, Франция, кейіннен Италия мен Германия) әлсіреген Осман империясын бөлудегі бақталастығын қамтитын халықаралық қақтығыстардың күрделі кешені болып табылады.

XVII ғасырдың орта тұсында Осман империясы ішкі және сыртқы саяси терең дағдарысқа бойлады. 1683 жылы Вена түбінде австриялықтар мен поляктардан жеңілген түріктер Еуропаға жылжуын тоқтатуға мәжбүр болады. XVII-XVIII ғасырларда Түркия келесі мемлекеттермен болған соғыстарда ойсырай жеңілді: Австрия, Венеция, Речь Посполита және Ресей. Империяның әлсіреген күйін пайдаланған балкан халықтары (молдаван, валах, болгар, серб, черногор, албан, грек) ұлт-азаттық қозғалыс шығарудың тиімді сәтін күтті. Оның үстіне осы аймақтағы ықпалынан айырылғысы келмеген Англия мен Францияның өзге державалардың (әсіресе Ресей мен Австрия) империяны бөлісу үрдісі мен балкан халықтарының азаттығына түбегейлі қарсылығы жағдайды шиеленістіріп жіберді.

Осман империясының басты қарсыласы Ресей болды. Орыс-түрік соғыстарындағы Ресей басымдылығы оның Түркиядағы христиан халықтарына ықпалын арттырып, аймақтағы мүддесінінің өсуіне әкеліп соқты. Ендігі жерде Осман империясының сөзсіз ыдырауына көзін жеткізген Батыс елдері оны өзара тиімді бөлісу үдерісіне көшті. Тарихтағы мұндай күрделі мәселе Ресей, Ұлыбритания, Франция және Австрия сынды ұлы державалардың Жерорта теңізіндегі мүддесін тоғыстырды. Бір кездері Осман империясы аталған ұлы держава бірте-бірте халықаралық субъект болмысынан өзге державалардың территориалды, сауда-экономикалық және саяси бөліністерінің объектісіне айналды.

ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде Шығыс мәселесі одан әрі шиеленіскен сипат алды. Босния мен Герцеговина, кейіннен Болгарияда түріктерге қарсы жаппай көтерілістер ұйымдастырылды. Осман империясындағы осындай тұрақсыздықтар державалар тарапынан оң қабылданды. «Балкан халықтарын түріктер қанап жатыр» деген желеумен Ресей империясы 1877 жылы 24 сәуірде ресми түрде Түркияға соғыс жариялады. Соғыстың бастапқы кезеңінде лорд Биконсфильд бастаған Ұлыбритания үкіметі барынша қатаң саясат ұстанып, соғыс қимылдарынан тайынбайтынын көрсете білді. Ресей тарапынан ағылшындардың бұл әрекеті үреймен қабылданды. Ұлыбританияның Ресей империясына жіберген ресми нотасында үш шарт көрсетілді: Ресей Суэц каналына қол сұқпайды, Ресейге Египетті уақытша болса да оккупациялауға рұқсат етілмейді және Константинополь мен бұғаздар мәселесі Англияның шешімімен реттеледі. Ресей императоры бұған жауап ретінде Ұлыбритания үкіметіне бейбіт келісімшарт ұсынады, ол келесідей мәселелерді қамтыды: Болгария оңтүстігінде Адрианополь мен Родоп тауларына дейін созылып, автономия статусын иеленеді; Ресейге Бессарабияның оңтүстік-батыс бөлігі мен Батум беріледі. Дегенмен Британ үкіметі бітім шартты жоққа шығарып, байланыс орнатуды орынсыз көреді. Бұл кезде Осман империясы орыс әскерінен ойсырай жеңіліп, Ұлыбританиядан қолдау көрсетуін сұрайды.

Осылайша, «Шығыс мәселесі» XVIII және XX ғасырдың басында Балқан халықтарының түрік мызғымасынан босатылуына, Осман империясының құлдырауына және Осман мұрагерлігі үшін күресіне байланысты халықаралық келіспеушіліктерді белгілеу ретінде дипломатия мен тарихи әдебиетте шартты түрде қабылданады.

ЖАҢА ЗАМАН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ТАРИХЫНДАҒЫ ШЫҒЫС МӘСЕЛЕСІ

XVIII ғасырдың аяғында Ресейдің билеуші таптарының алдында Оттоман Портасының мәселесі тұрды. Орыс дипломатиясы Осман империясының ыдырауын тездететін бағыт-бағдарларды қарастыра білді. Оның ішіндегі ең тез әрі ең тиімді жол күш қолану әрекетімен сипатталды. Ресей мен Түркия арасындағы 1798-1806 жж., 1833-1844 жж. бейбіт келісімдер сәйкесінше 1768-1806 жж., 1787-1791 жж., 1806-1812 жж., 1828-1829 жж., 1853-1856 жж. орыс-түрік соғыстарымен алмастырылды. Бұл тарихи қайшылық Еуропа және әлем тарихы үшін елеулі рөлге ие болды. Өйткені Еуропадағы екі ірі империяның қақтығысына өзге державалар, айталық, Франция, Анлгия, Австро-Венгри мүдделері араласты және бір империяның екінші империя үстінен билік орнатуына қарсы шықты. Орыс-түрік соғыстарының ортақ ерекшелігі Еуропа мен Азияның шекарасында орналасқан даулы территориялық иеліктерді бағындыру болып табылады.

Ресейдің революцияға дейінгі тарихнамасында белгілі бір шекараны «Шығыс мәселесі» және оның нақты мазмұнын ашуға бірнеше әрекет жасалды. 1883 жылы профессор В. А. Ульяницкийдің кітабы Мәскеуде жарық көрді. «XVIII ғасырда Дарданелла, Босфор және Қара теңіз». Ол Шығыстағы ресейлік саясаттың тарихи дәстүрлері мен міндеттерінің не екенін анықтау міндетін қойды. Оның қорытындылары ұлттық және діни мәселелердің тек қана бауырында болғанын және Ресейдің ең жақын мүдделерін қамтамасыз етуге ұмтылу құралы болғанын атап өтті: Ресей-Түрік шекарасының қауіпсіздігі және осы уақыттың оңтүстік ресейліктерінің экономикалық дамуы. Осылайша, Ульяницкий Түркияға қатысты Ресейдің Босфор мен Дарданелдер арқылы ресейлік кемелерге өтуіне және Қара теңіздегі кеме жүзу еркіндігін қамтамасыз етуге ұмтылысын дәлелдеуге тырысты. Демек, шығыс мәселесінің мәні тек экономикалық мәселелерге ғана шектелген. Бұл көзқарас орыс тарихнамада кеңінен таралған1.

Осы мәселені қарастынатын болсақ, Ресейдің алдың ала жоспарлап қойған стратегиясының бар екендігін байқауға болады. Осылайша, Ресей империясының өзінің жер көлемін ұлғайтқысы келетінің және сауда байланыс жайғайын жақсартуды жоспарлағаны белгілі.

Тағы бір ұстаным С. А. Жигарева. Жұмыстың авторы ресейлік журналистика мен ғылыми зерттеулердің «Шығыс мәселесі» туралы пікірін жоққа шығарады, себебі бұл тақырыпқа қатысты да, сондай-ақ фактілердің де қайшы келуіне байланысты.

С. А. Жигарев С. М. Соловьев және Н. Я. Данилевский айтқан проблеманы өте кең және түсініксіз деп есептеп, «Шығыс мәселесін» анықтауға өзі тырысады. С. А. Жигарев, «шығыс мәселесі» тарихына шығу нүктесі Осман түріктерінің Византия империясының күйреуі негіз болуды деп есептейді. Бұдан әрі С. А. Жигарев, Шығыс мәселесінің мазмұнын ашуға тырысып, оның шығысындағы Ресейдің экономикалық мүдделері мен мәселесін талқылауға кірісті. Сонымен бірге, автор өз көзқарасына қайшы келеді, өйткені ол Ресей мен Түркия арасындағы қарым-қатынастар Шығыстағы орыс халқының материалдық мүдделерімен сарқылуы мүмкін болмағанын атап көрсетті. Нәтижесінде, «шығыс мәселесі» анықтамасында кітабының авторы екі міндет қойды: навигация еркіндігі және түріктердің құлдығынан славяндардың қорғалуы. Сонымен қатар, С. Жигарев өзі үшін «шығыс мәселесін» шеше отырып, Ресей империясының Еуропаның теңгерімін әрдайым ойластырып, Еуропаның басқа да тәуелсіз күштері мен түрік христиандарының өздерінің заңды мүдделері мен құқықтарын бұзбауға тырысты2.

Автордың айтып отырған мәселесіне байланысты ой-пікір білдірсек, автордың сөзі бойынша Ресей империясының славян ұлттына көмектесу үшін жасаған сығысы деп айтылады. Бірақ менің ойымша, Ресей империясының басқада деген позициясы бар. Себебі, Қара Теңіз бойындағы сауда байланысы және құрлықта да, суда да гегемонияғв ие болу еді деп ойлаймын.

Революцияға дейінгі революция тарихындағы бүкіл Ресейдегі проблеманың дәл анықтамасын Византия ғалымы Ф. И. Успенский ұсынды. Оның пікірінше, «Шығыс мәселесі» Таяу Шығыстағы және Балқан түбегінде орын алған саяси өзгерістерді христиан халықтарының түркиялық жаулауы нәтижесінде туындады. Шығыс мәселесінің тарихы христиан халықтарының бұзылған мемлекеттік және аумақтық құқықтарын қалпына келтіруге және оларды мұсылман билігінен босату әрекеттерінен тұрады. Осылайша, Ф. И. Успенский тарихы «Шығыс мәселесі» XV ғасырда басталады. Ғалымның пікірінше, Ресей үшін оңтүстік бағыт Константинополдың құлағаннан кейін де өзекті болды. Мәселенің мәні Ф. И. Успенский екі аспектіде: Балқан халықтарының ұлт-азаттық күресі түрік лағынасына қарсы және еуропалық мемлекеттердің (соның ішінде Ресей) Осман империясымен қарым-қатынасында3

Сараптамаға келсек, мен Ф. И. Успенскийдің сөзінің жаны бар деуге болады. Бірақ тарихты біз толығымен біле алмаймыз. Сол себепті, бұл тұжымдаманың дұрыс немесе дұрыс емес деп айта алмаймыз.

Осман империясының ішкі ыдырауы және оның әскери жеңіліске ұшырауы XVIII ғасырдың аяғында орналастырылған. Еуропада түрік әлемінің Еуропадағы ірі державалар (Англия, Ресей, Франция, Австрия) арасында бөлінуі мәселесі. Негізгі еуропалық державалардың әрқайсысы Османлы мұрасына өздерінің талаптарын жеткізді. Олардың бірде-біреуі Османлы империясындағы саяси және экономикалық үстемдікті басқа біреуге мойындағысы келмеді. 1800 жылы поданной графом Ф. В. Растопчиннің императоры Павелге хатында: «Порта, барлық бөліктерде өкініп, өз билігіндегі шешілмегендікті және соңғы күштерді алып тастайды. Қазіргі уақытта қабылдайтын барлық шаралар дәрігерлер өз қауіп-қатерін жариялағысы келмейтін үмітсіз науқасқа берілетін дәрі емес»4. Осы сөйлемнің нәтижесінде Ф. В. Ростопчин Түркияның бөлінуін ұсынды.

Осман империясының құлдырауы ішкі мәселесіне байланысты болағы жайлы көп деректерде көрсетілген болатын. Осман империясының ыдырауы державалар арасында жерге деген даудың пайда болуна түрткі болды. Империяның бөлінуі және жеоге деген талас халықаралық қатынастар арасында үлкен дауды тудырған болатын.

1821 жылы тарихшы Соловьев тің пікірінше, грек көтерілісі басталды және түріктер пайда болды. Халықтың сезім мен қарым-қатынастарының барлық саяси өзгерістерінен босатылып, өздерін Ресейдің табиғи жаулары деп санайды, ал Ресейді Түркияның табиғи жаулары ретінде Ресейдің грек көтерілісіндегі себептерін көргісі келеді, олар оған барлық ашу-ыза мен қорлыққа қарсы тұрады. Тағы да көршілермен соғыс басталуы керек болды. Бірақ Еуропадағы державалар бұл соғысқа тыныш қарай алмайды, мұнда саясаттың негізгі ережесі - Түркияны қорғау болып еместелді, Ресейге кедергі келтірмеуі немесе оны біртұтас халыққа сүйеніп, оның үстіне ықпалын күшейтуі. Содан бері, Еуропанын төрттен бір бөлігі Шығыста дағдарысқа қарсы науқан, Христиан Ресейге қарсы күрес және Мұхаммед Түркияны қорғайтын корелигионисттер дайындады5.

Шығыс мәселесі жылдар сайын қиындай түсті. Себебі, Еуропадағы үлкен державалар Ресейдің жасап жатқан стратериясынан қорқа бастады. Егер Ресей империясы Осман империясына үстелдік жүргізсе, ол империя дұниедегі ең мықты империяға айналатың еді.

ҚОРЫТЫНДЫ

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.