Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің дамуы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Дене тәрбиесінің мәні, мақсаты және міндеттері, жалпы жүйесі ... ... ... ... .4
1.2 Дене жаттығуларының түрлі ағзалар мен жүйелердің функцияналдық жағдайына деген әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Дене тәрбиесінің қалыптасу негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4 Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .1 4
ІІ. ЖАНҰЯДАҒЫ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ
2.1 Ата - ана арасында Салауатты өмір салтын қалыптастыру, психалогиялық саулық пен тән саулығы туралы кейбір мәліметтер ... ... ... ...19
2.2 Залалды дағдылар: темекі шегу, маскүнемдік, есірткіге және улы заттарға үйірсектік-денсаулыққа қатер ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3 Дене жаттығуларының оқып үйренудің негізгі әдістер олардың орындалу техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
КІРІСПЕ
Қазақстанның бүгінгі әлеуметтік-экономикалық дамуы күрделі кезеңді басынан кешіріп отыр. Кеңестік дәуір тоқырауға душар етті. Қалыптасқан әкімшілік жүйе қоғам мүшелеріне енжарлықты, селқостықты, жауапсыздықты дамытты. Осы империяның көлеңкесіндегі өмірден Қазақстан кеңестік жүйеден түбегейлі және түпкілікті бас тартып, жаңа принциптерге негізделген егеменді мемлекет құру үстінде. Бұл үкімет білім беру мен тәрбиелеуді тәуелсіз мемлекеттің талабына үйлесімді құрып, жастарға сапалық жаңа қасиеттерді сіңіруді қолға алып, салауатты өмір салтын қалыптастыруға батыл кірісті, Тұлғаның өз болмысын тануға көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін дамытып толыққанды өмір сүру үшін рухани күш-жігер беру оқу орындарының басты міндетіне айналды. Осы орайдан оқушылардың бойына жаңа сана, жаңа көзқарас қалыптастыруда имандылық пен адамгершілік жағынан құлдыраған нашақорлық, жезөкшілік, маскүнмдік сияқты індеттерден сақтанарлықтай таным түсінік қалыптастыру басты проблема болып саналады.
Әрине, тәрбие ісіндегі келелі мәселе тек айтумен ғана шешілмейді, оның дұрыс жүзеге асуы оқушының арман - мұратына үйлесімді салауатты өмір салтының идеяларының терең ұқтырып бойына сіңіруі. Ал мұның басты құралы нақты іс-әрекет арқылы көзқарас қалыптастыру. Осы орайда орта мектептерде әдеп әліппесіне, отбасылық тәрбиеге байланысты сабақтар өту белгіленіп және сыныптан тыс жүргізілетін тәрбие жұмыстарының бағдарламалары қайта құрастырылды. Уақыт талабы бұл құжаттарды әлі де жетілдіре түсінуді және білім беруді дамытудың жаңа тұжырымдамасына үйлесімді құруды керек етіп отыр.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудағы негізгі құралдардың бірі - түрлі іс-әрекет барысында оқушылардың өзара қарым-қатынасы, пікірлесуі және мұғалімнің, ата-ананың және ересек адамдардың үлгі өнегесі деп білген жөн. Сонымен қатар оқушыға дене тәрбиесін бергенде олардың жас ерекшеліктері, денсаулығы, спортпен қаншалықты шұғылданғандығы, дене шынықтыру жаттығуына қатысуы т.б. ескерілуі керек. Бұларға қоса дәрігерлік мекемелердің ұйғарымы және адамгершілік талаптарға байланысты табиғи нышандар, дербес ерекшеліктерге мүмкіндік беріліп отыр.
І. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Дене тәрбиесінің мәні, мақсаты және міндеттері, жалпы жүйесі
Дене тәрбиесі- тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып, дамыту процесінің негізгі бір саласы. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің қалыпты жетілуін, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке, Отанды қорғауға дайындауда аса маңызды қызмет атқарады.
Дене тәрбиесі- адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы қимыл - әрекеттерін қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік - жігерін жетілдіретін негізгі тәрбие бағытының бірі.
Сондай-ақ, дене тәрбиесі - ерік-жігері мықты, тәртіпті, батыл және белсенді, өз Отаннын қорғауға лайықты жас ұрпақты ойдағыдай әзірлеуде аса маңызды әлеуметтік міндеттерді атқарады. Дене тәрбиесі жастарда ақыл-ой және еңбек әрекетінде нәтижелі жұмыс істей алатын сапа қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді.
Дене тәрбиесінің көздейтін мақсаты - балалардың дене мәдениеті мен спортпен айналысу қызығушылықтары мен қажеттіліктеір ояту, ынталандыру және дененің дамуы мен денсаулықты нығайтудың психофизиологиялық негіздерін терең ұғынуларына, сонымен қатар ақыл-ой адамгершілік және эстетикалық т.б. тәрбие салаларының дамуына да ықпал ету мүмкіншіліктеріне жағыдай жасау.
Дене тәрбиесінің мәнін ашу барысында оның міндеттері мен мазмұнын анықтау қажеттігі туындайды.
Дене тәрбиесінің мазмұны:
* Денсаулықты нығайту, ағзасын шынықтыру және дененің дұрыс қалыптасып дамуын, мүсіннің сымбатты болуын қамтамасыз ету;
* Ақыл-ой және дене күштерін жұмыс істеу қабілеттерін көтеру;
* Дененің негізгі қимыл қозғалыс сапаларын (күштілік, ептілік, шыдамдылық, шапшаңдылық) қалыптастыру;
* Гигиеналық дағдыларды қалыптастыру;
* Дене шынықтыру және спорт саласында арнаулы білімдер беру;
* Адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу (батылдығы, өжеттігі, қайсалығы, табандылығы, тәртіптілігі, жауапгершілігі, ұжымшылдығы т.с.с.);
* Дене және спорт ойындарымен үнемі және жүйелі айналысуға қажеттілігін тәрбиелеу;
* Дененің әр қашан сау болуына, сергектікке, өзіне және айналасындағы адамдарға әрқашан қуаныш әкелуге ұмтылысын тәрбиелеут.с.с.;
* Ұлттық ойындар игеру және олардың пайда болу және даму тарихымен танысу, әдіс-тәсілдерін білу.
Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны дене шынықтыру жөніндегі оқу бағдарламасында және спорт теориясы мен практикасы жөніндегі факультативтік сабақтар бағдарламасында, сондай-ақ, Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы Ережеде (Алматы, 1993) ашып көрсетілген. Бұл құжаттарда денсаулықты және ағзаны нығайтуға, қимыл-қозғалыс дағдылары мен икемділікті, төзімділікті, шапшаңдықты қалыптастырып, дамытуға баса назар аударылған.
Дене тәрбиесінің мазмұны - бұл баланың жеке басы және қоғамдық гигиена нормаларын сақтау дағдысына үйрету.
Дене тәрбиесінің мазмұнында оқушыларды дене шынықтыру және спорт жайындағы білімдер жүйесімен қаруландыруды көздейді. Мұндай білімдер оқушылардың ақыл-ой және адамгершілік ой-өрісін кеғейтеді, олардың бойында жалпы мәдениетті дамытады.
Кеңестік дәуірге дейін дене тәрбиесінің ғылыми негізін қалаған аса көрнекті педагог, әрі дәрігер П.Ф.Лесгафт болды. Ол адам денесінің жекелеген мүшелерін дамытуға бағытталған жаттығулар арқылы әсер етуді ұсынады.
Дене тәрбиесінің жүйесі және басқару.
Адам ағзасының негізгі қызметінің қалыптасып жетілуі баланың жастық шағында, әсіресе мектеп жасында жүзеге асады. Сондықтан осы кезеңде оған әсер ететін барлық факторларды барынша тиімді пайдалану қажет. Осы орайда жас ағзаның қалыпты дамуына мектептегі дене тәрбиесі мақсатты әрі жан-жақты жағдай туғызады.
Бүгінде мектеп қабырғасында дене тәрбиесін ұйымдастыру жүйесіне мыналар:
* Дене шынықтыру сабақтары;
* Факультативті сабақтар;
* Дене шынықтыру және сауықтыру жұмыстары;
* Сабақтан және мектептен тыс дене тәрбиесі мен спорттық іс-шаралар (үйірмелер, спорттық секциялар, жарыстар) жатады.
Білім беру саласында дене тәрбиесін ұйымдастыру жүйесіне дене шынықтыру сабақтары жатады. Ол оқушылардың жан-жақты жалпы дене дайындығын қамтамасыз етуді көздейді.
Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі міндеттері:
* Қимыл-қозғалыстың жалпы бір кешенді түрлерін жасауға дағдыландыру;
* Оқушылар әрбір қимыл-қозғалыстың жылдамдығын, ырғақтығын қамтамасыз етіп, оның элементтері жайында түсініктерін қалыртастыру;
Оқушылардың денсаулығын нығайту және дене тәрбиесінің басқа да міндеттерін шешуде дене шынықтыру сабақтарымен қатар, сыныптан тыс дене тәрбиесінің атқаратын қызметтері де ерекше.
Сыныптан тыс дене тәрбиесінің негізгі міндеттері:
* Оқушыларды дене тәрбиесі жұмыстары мен спорттың әр түрі мен айналысуға кең көлемде қатыстыру;
* Спорттың әр түрлі бағыттарында олардың ұйымдастыру қабілеттерін шыңдау;
* Олардың жалпы дене күштерін жетілдіріп және спортқа даярлығын арттыру және спортқа деген қызығушылығын ояту;
* Оқушылардың дене шынықтыру жаттығуларымен өз бетінше айналысуын тәрбиелеу;
Сондықтан дене тәрбиесінің сабақтан тыс жұмыстьарының жүйесі оқыту процесінде атқарылған спорттық ойындар түрлерінің мазмұнымен тығыз байланысты болуы керек.
Сыныптан тыс дене тәрбиесі жүйесінің бағыттары:
1) Оқушылардың санитарлық-гигиеналық білімдері мен түсініктерін тереңдету, оған қажетті біліктілік пен дағдысын қалыптастыру;
Осы бағытта мектеп мұғалімдері, сынып жетекшілері мен дәрігерлер оқушылармен еңбек, демалыс және дұрыс тамақтану режимі, дене гигиенасын сақтау, дене күштері мен денсаулықты шынықтыру амалдарының маңыздылығы жайында әңгіме жүргізу, баяндамалар жасау, спортшылармен қызықты кездесулер ұйымдастыру, оқушылардың жаппай спорт түрлерімен айналысуға деген қызығушылығы және қажетсінуін тәрбиелеу.
2) Оқушылардың денсаулығы мен дене күштерін шынықтыруда табиғаттың мүмкіндіктерін пайдалану (күннің көзі, таза ауа, таза су т.б.). Мысалы, табиғат аясында серуен құру, саяхат жасау, туған өлкеге жорық жасау, әртүрлі спорттық жарыс ойындарын ұйымдастыру.
3) Сыныптан тыс дене тәрбиесі жүйесінде оқушылардың спорттық жарыстарын, әртүрлі спорт түрлерімен және дене шынықтыру жұмытарын ұйымдастыру.
Мысалы, спорт секциялары мен үйірмелерін ұйымдастыру, көпшілік спорт жұмыстары, спорттық мейрамдары, әскери спорттық ойындар.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 жолдауында (1997) және Слауатты өмір салтын қалыптастыру бағытының бірі - олардың дене тәрбиесін нығайту қажет екендігін атап көрсетті.
Қорыта айтқанда, оқушылардың дене тәрбиесінің нәтижесін арттыруда оқу және сыныптан, мектептен тыс жұмыстарының көптеген құралдары мен амал тәсілдерін кеңінен пайдалану ықпалын оның педагогикалық міндеттерін іс жүзінде шешуге ықпалы және мүмкіншілігі зор.
1.2 Дене жаттығуларының түрлі ағзалар мен жүйелердің функцияналдық жағдайына деген әсері.
1. Ден жаттығуларының әсерінен бұлшық еттерде едәуір өзгерістер болады. Егер де бұлшық еттер ұзақ уақыт қимылсыз күйде тұратын болса, онда олар әлсіздене бастайды, көлемі кішірейеді. Дене жаттығулары, олардың көлемін ұлғайтады, нығаюына ыңғайлайды. Мұнымен қатар бұлшық еттердің өсуі, олардың талшықтар санының көбеюінен, ұзаруынан емес жуандауы әсерінен болмақ. Бұлшық ет созылуы жақсарады , тонусы, қан айналым және бұлшықет қоректенуі жақсарады.
2. Дене жаттығуларымен айналысқан кезде көптеген капиллярлар кеңейіп қана қоймайды, олардың саныда бірден көбейе бастайды. Әсіресе бас ми капиллярларының саны өсуінің ерекше маңызы бар, кезінде И.М.Сеченов ми даму үрдісінде бұлшықет қозғалысының маңызын талай атап өткен.
3. Жаттығу кезінде оттегін тұтыну деңгейі бірден көтеріледі, өйткені бұлшықет жүйесі қаншалықты белсенді қызмет істесе, соншадлықты жүрек те әлуетті қызмет етеді. Дене шынықтыруымен, спортпен айналыспайтын адамның жүрек бұлшық еті әр жиырылыс сайын, қолқаға 60мл шамасындай қан сол қарыншадан лықсып шығарылатын болса, жаттыққан адамда жай тыныштық жағыдайда бір жиырылыстың өзінде қолқаға 90-100 мл қан шығарады. Жаттықпаған адамда жүрек минутына 70 рет жиырылады, ал спортшыларда пульс жиілігі 1 минут ішінде жүрек 50-60 рет жиырылатын болады. Кейбір спортшыларда пульс 40-тан аспай, бір сөзбен айтқанда, жаттыққан адамның жүрегі әр систола сайын қанды көп шығарады, яғни жүрегі үнемі де, ұтымды жұмыс істейді.
4. Дене жаттығулары өкпенің тіршілік сыйымдылығын кеңейтеді, қабырға шеміршектерінің икемділігін жақсартады, тыныс еттерін күшейтеді, олардың тонусын жоғарылатады. Тыныстың минуттық көлемі - қалпы 8 л көп болмайды. Ал, тез және бар күшімен жүгіргенде не жүзгенде ТМК 20 есе көбейеді, 120-130 л жетеді .
5. Дене шынықтырумен айналысу, зат алмасудың бар үрдістеріне және зәр шығару ағзаларының жұмыстарына дұрыс әсер етеді, қан тасмалдау, лимфа жүйесінің функциясын күшейтеді.
6. Дене жаттығулары жамбас қуысында қанның іркіліп қалуын, қатпаны, гемаройды болдырмайды.
7. Қандай болмасын дене жүктемесі - склероздық өзгерістерді болдырмайды. Дене жаттығулары адамның психикасына да үлкен әсерін тигізеді. Осының әсерінен жүйке-жүйесінің күш қуаты өседі, ішкі секретция бездерінің жұмысына дем береді және жағымды эмоция тудырады.
Дене шынықтыру мен айналысуды бастайтындар үшін көптеген әр түрлі дене шынықтыру жаттығуларының мол жиынтығының арасындағы ең бірінші орынға шығаратындары : сауықтыра жүгіріс, жүріспен алмастырып тұратын жүгіру, аэробика, шейпинг, жүзу, туризм, ерік гимнастикасы, таңертеңгі сауықтыру гимнастикасы, дәстүрлі гимнастика және тыныс алу жаттығулары.
1.3 Дене тәрбиесінің қалыптасу негіздері
Адамның дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдануының тиімділігі - педагогикалық процестің ұйымдастырылуына, ғылыми және материаддык камтамасыз етілу-деңгейіне, баскару және бақылау органдарының жетілуіне байланысты. Дене тәрбиесі жүйесінің , бөдімдері белгілі бір құрамымен, оның атқаратын тиісті кызметімен, өзге қоғамдар жұйесінің өзара байланысының ерекшеліктерімен сипатталады. Барлық осы бөлімдердің жүйе күрылымындағы негізгі мақсаты - адам денесінің жан-жақты жетілуін жүзеге асыру. Жүйенің жұмыс істеу нәтижесі оның бағытының мақсаттылығына және жүйеге енетін бөлімдерді жетілдіруге байланысты.
Дене тәрбиесінің жүйесі коғамның өзте де жүйелерімен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді. Мәдениеттің, ғылымның, экономиканың және өнердің әсерімен дами өтырып, дене тәрбиесінің жүйесі қоғамдық өмірдің барлык салаларына өзінің әсерін тнгізеді. Жүйенің өз функциясын толық мағынасында орындау - әртүрлі жағдайларға, әуелі қоғамдық-саяси құрылымның сыйпатына тәуелді. Оның себебі, дене тәрбиесінің жүйесі сол құрылымның ішінде онымен бірге дамиды. Бұл ретте мынандай жағдай ескеріледі: мемлекеттік құрылыс қана дене тәрбиесі жүйесінің идеялык бағытымен бірге мүліктік қорын (спорт құрылыстарын салу, арнаулы күрад-жабдықтар дайындау, маманданған кадрлар даярлау, ғылыми жағынан камту, әдістемслік әдебиеттермен жабдыктау, т.б.) белгілен отырады.
Қазақ еліиің вз тауелсіздік бағытындағы-даму жағдайында дене тәрбиесінің жүйесін жан жакш жетіддірудің мүмкіндіктері молайды. Жаңа дамып келе жаткан коғамның құрамды бөлігі бола отырып, дене тәрбиесінің жүйесі жалпы халыктық, кемелденген әлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденіп отыр, Қазіргі кезенде еліміздегі дене тәрбиесінің жүйесі осы қоғамда өмір сүретін адамдардың денсаулығын нығайтумен қоса, тұла бойындағы биодогиялық-психологиялық қасиеттердің жан-жақты жетілуіне барлық жұмысын бағыттаған әлеуметтік ұйым болыи табылуға тиісті. Дене тәрбиесінің жүйесі әртүрлі әлеуметтік топтардың дене тәрбиесінің ерекшеліктерін ескеретін езара байлаиысты жекелеген дене тәрбиесі жүйесін құрап тұрады. Балабақша, орта мектеп жасындағы балаяар, арнайы орта оқу орнындағы, әскери қызметтегі, жоғары оқу орындарындағы жастар осы жүйедегі әлеуметгік ұйым болып табылады.
Жоғарыда аталып өткен жүйенің негізгі түсініктеріне токталатын болсақ, одарға біздер оеы сңбектің соңғы тарауларында каңінен талдау касан өткенбіз. Дегенмен, „дене тәрбиссі", „спорт", „дене шынықтыру", т.б. түсініктердік, өзара байланыстары мен айырмашылықтарыи біду, ен, әуелі, оның ғылыми теориялық аяықтамасын білуді талап етеді,
Дене тәрбиесі негізгі 2 бөлімнен тұрады: біріншісі - спорт, бұл жеке басшн белгілі бір жаттығумен тұрақты түрде шұғылданып, оны айналдыруы. Екіншісі - денешынықтыру, бұл - жеке бастың өзінің денсаулығын нығайту үшін ғана жаттығулармен шұғылдануы. Ал „Дене тәрбиесі дене шынықтыру" деген түсініктен туындайтын анық негізгі бөлімдерінің бірі болып есептеледі. „Дене тәрбиесі" педагогакалық процесте үшбағытка бөлінеді: жалпы тәрбиесі, кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесі, спорттық бағыттағы дене тәрбиесі.
Соңғы кездерде, арнайы спорттық әдебиеттерде жиі кездесетін түсініктердің бірі „физикалық рекреация". Ол белсенді демалысты қамтамасыз етуді. адам бойындағы физикалық қасиеттерді калпына келтіру үшін басқа бір іспен айналыса отырып, дене тәрбиесші тағы бір міндетті шсшуді көрсетеді,
„Физикалық реабилитация" деп денені қайта калпына келтіруді түсінуге болады. Яғни дене шынықтырумен немесе спортпен шұғылдану барысында жарақат алып, яки болмаса басқа ауруларман ауырып денсаулығын уақытша жоғалтқан адамның өз организмінің мүмкіндіктерін қалпына келтіру үшін дене жаттығуларын арнайы түрде пайдалануы.
„Дене шынықтыру мәденнеті" жекеден жалпыға қарай ұласатын ,.мәдениет" деген түсінікке жатады. Басқа сөзбен айтқанда, дене шынықтыру халық мәдениетінің бір белігі болып табылады. Дене шынықтыру адамның өзінің денесін дамытып өзгерту жолындағы қызметтің нәтижесі және оны осы жолдағы процесс деп ұғынамыз.
Материалдық игілік деп сабақ, жаттығу өткізуте қажетті әртүрлі спорт құрылыстарын, арнаулы жабдықтар мсн құралдарды каржыландыру мәселелерін, дене тәрбиесі жүйесінің идеологиялық ұйымдастырушылық және ғылыми бағытын қзмтамасыз ететін әлеуметтік іс жүзіндегі жетістіктерді айтады. Барлық материалдык және рухани игіліктер қоғамның дене шыныктыру саласындағы қызметінің нәтижесі туралы бағалауға көмектесетін мәдени дәстүрлер ғана болып коймайды. Сонымен қатар, оны пайдалануға және қолдануға итермелеп, нәтижесінде, алдағы уақытта оны толықтырып отыруды қажет етеді. Материалдық және рухани игіліктер адамдардын қоғамдық, ғылыми, сонымен бірге, педагогикалық қызметінде, өндіріс аясында жасалады. Сондықтан игіліктерді біріншідем, арнаулы ұйымдастырылған педагогикалық процесстерде; екіншіден тұрмыс жағлайында дене жаттмғуларымен айналысу түрінде; Үшіншіден қауымды қамтитын баспасөз, радио, теледидар, т.б, арқылы әртүрлі формада пайдалануға тиістіміз.
Орта мектептердегі өгкізілетін дене шынықтыру шаралары коғамымызда қалыптасқан және жасөспірім балаларды өмір сүруге даярлайтын материалдық, сонымен бірге рухани игіліктердің жиынтығынан құралады. Әрбір қоғам мүшесінің денссін шынықтыру жөніндегі игілік, тұтастай алғанда, ол мемлекет деңгейінің камтамасыз етілуге алынуға тиісті. Ал мектеп көлеміндегі бұл саладағы жұмыстар ағарту мекемелері мен сауықтыру жұмыстарымен айналысатын қызметкерлердің үлесіне тиісті.
Дене шынықтырудың құрамдас басты бөлігі - спорт. Спорт ұғымының екінші бір жағына тоқталатын болсақ, ол адамаардың дене қызметі мен қоғамымыздағы қалыптасқан материалдық және рухани байлықтарды игілігіне жарету деп білемһ. Сонымен қагар, жарыс арқылы жоғары мүмкіншілігін көрсету үшін арнайы шапшаң қарқын мен морфофункционалдық және психологиялық даярлықты айқындау.
Спорттың басқа да функциялары жеткілікті, Біріншіден спорт өз залына адамның тәрбиелік жағына дұрыс ыклалык тигізумен катар, қоғам өміріне дайындаушылық міндеттерді шеше отырып қызмет етеді. Екіншіден, спорт-өндірістік қызметке жатпайды, және материалдық игіліктерді тікелей өндіруге байланысты болмайды.
Спортқа тән барлық белгідер тұтастай балалар спортында да сақталады. Оны, баланың, сабақтан тыс кездегі кызметінің алуан түрлі болып келуі арқылы анықтауға болады. „Балалар спорты" дегеніміз -арнайы дайындық негізінде, алдын ала үйренген козғалыс, кимыл мүмкіншіліктерін толығынан пайдалану арқылы өз қатарлары арасыңда өткізілетін жарыстарда өнер көрсету.
„Жасөспірімдер спорты" деген түсінікке талдау беретін болсақ, оның шекарасы тек бір жае тобымен, яғни жасөспірімдер тобыменен шыкталады. Бұл түсінік шартгы тұрде алмнып отыр, оның себебі, ;портка кыз балалардың катысуына байланысты.
„Мектептегі спорт"' деген түсінік, катысушылардын жас белгілеріне карағаңда, „балалар спортына" сәйкес. Бұл екі түсініктің айырмашылығы, „балалар спортың" мектептерде және мектептен тыс мекемелер ұйымдастырса, „мектеп спортын" тек мектеп қана ұйымдастырады.
Жоғарыда айтылған спорт белгілері белгілі бір мөлшерде спорттық ойындарда, гимнастикада, саяхатта да болуы мүмкін. Мысалы, маманданушылык кейбір ойындарға, мысалы, спортшқ гимнастикаға ене отырып, оларды спорттың жеке түріне айналдырды, Сонымен бірге спортта ойынның жеке белгілері бар және онда ойын әдісі кеңінен қолданылады. Сол себепті, спорт ойын кызметі деп қаралуға тиісті.
Әлеуметтік-экономикалық негіздер. Дене тәрбиесі жүйесі қоғамындағы экономика, саясат, ғылым және мәдениет саласындағы жүйелермен тығыз байланысты. Қоғамдык катинастар көрінісінің бір саласы есебінде ол сол жүііедсгі жүрін жатқан өзгерістер әсерімен дамып отырады. Дене тәрбиесі жүйесінің коғамдык өндіріске кірігетіндігі осы байланыстардың нақты негізінің бірі болуына қатысты болады. Алайла қоғамдық өндіріске ол косымша жолдар аркылы әсер етеді. Бұл жүйе тікелей коғамдық өнім жасауға араласпайды. Бірақ ол осы салаға өнлірістік катынастардың субъектісі - адам арқылы дәнекерлік әсер етеді.
Өзінік әртүрлі нысандары арқылы дене тәрбиесінің жүйесі адамның әлеуметтік қызметінің барлық негізгі түрлеріне қатыста. Бұл адамның қозғалыстағы биологиялық қажеттігін қанағаттандырып қана қоймайды, сонымен бірге әлеуметтік - жеке тұлғаның калыптасуын, қоғамдық қатынастардың жетілуін де канағаттандырады. Адам кесінінің дамуының биологиялық заңдарға бағына отырып, табиғи жолмен де жүзеге асатындығы мәлім. Алаңда казіргі адамнын козғалыс белсенділігі оның дене мүмкіншілігін кажетті денгейде ұстауға әлі жеткіліксіз.
Өзінің арнайы функциясын жұзеге асыра отырып, дене тәрбиссінін жүйесі адамдардын козғалыс белсенділігікін кажеттілігін камтамасыз етуге сол арқылы дененің жетілуін және денсаулықтың жоғары деңгейге жетуін қамтамасыз етуге толық кабілетті.
Тәрбислік-педагогикалық қызметті жүзеге асыра отырып, дене тәрбиесі жүйесінің адамгершілік, эстетикалық, еңбек, мәдени даму мемлкеттерін шешуге мүмкіншілігі бар. Дене тәрбиесі жүйесі ксйбір тәрбие жүйесінің тиімсіз жерлерінде табысқа жетіп те жүр. Сонымен бірге дене тәрбиесі жүйесінің өзінде әлеуметтік, экономикалык және коғамның рухани өмірімен байланысты нәрселердің бәрі де кәрініс табады. Қоғамның әлеумсттік-экономикалық даму деңгейі жоғары болған сайын, оның азаматтарына дене шынықтырудың байлықтары толықтай беріледі, дене тәрбиесі мақсаттарына жұмсалатын ұлттық табыстың бөлігі де жоғары болады- адамдардың денсаулық деңгейі жаксарып, өмір жасы да ұзара өседі,
Жан-жақты жетілген адамы қалыптастырудағы дене тәрбиесінің орасан зор маңызын-ескере отырып, бұрынғы Кеңес Одағы кезінде де үкімет тарапынан бұл мәселсғе коғамымыздыц дамуының әртүрлі кезеңдерінде бірнеше рет назар аударылып отырылды (бұл орайда 1925, 1329, 1948, 1959, 1966, 1981. жылдарында қабылданған қаулыларды атап кеткеніміз жөн болады). Қаулылардың мазмұны сол кезеңдегі саяси жағдайды бейнелеп, орталықтан катал басқару мен бақылауға басты назар ауларылды, сонымен бірге сол кездегі және шынықтыру қозғалысының дамуына үнемі колайлы бола да бермеді.
Дене тәрбиесі жүйесі экономикалық катынастардың дамыған аумағына жатады. Өзінің ұйымдық кұрылымы жөнінен күрделі болуына байланысты (мемлекеттік және қоғамдық басқарудың қағидаларын байланыстыра жүргізу), каржыландыруды материалдық-техникалық жағынан камтамасыз етуде. де әртүрлі қаржылық көздерді өзіне жинақтады: мемлекеттік бюджет, қоғамдық корларды, кәсіпорындар, кәсіподақ кооперативтік коғамдар. Экономикалық жағынан дене тәрбиесі жүйсеі - дамыған материалдык және материалдық емес өндірісі бар халық шаруашылығының бір бөлігі есебінде көрінеді. Материалдық өндірістік сала қызметкерлерінің заттай материалдан белгілі бір- нысанаға ие болады: спорт құрылыстары құрал-жабдық аяқ-киім киімдер. Бірақ бұл сала адам денесін жетілдіруге бағытталған, өндірістік емес дене тәрбиесінің басты саласыда қарағанда қызмет көрсету сипатында ғана болады.
Құқықтық негіздер. Еліміздегі дене тәрбиесінің жүйесі оның қалыпты қызмет етуін реттейтін белгілі бір нормативтік құжаттарға, актілерге сүйенеді. Бұл құжаттардың әртүрлі заң күші бар (қаулылар, заңдар, жарлықтар, нұсқаулар). Олардың ішінде еліміздің жаңа 1995 жылғыы 30 тамызда қабылданған жаңа Коиституциясының алар орны ерекше (29-бап). Бұл бапта. Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға кұқылы екендігі бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1995 жыл 24 карашадағы № 1593 Қаулысында спортты және дене тәрбиесін нақтылы жақсарту шаралары белгіленген. Бұлардан басқа да ұйымдар мен - мекемелерді дене тәрбиесіменен камтамасыз ететін, сонымен бірге қызмет көлемін анықтайтын нормативтік құжаттар- да бар (олар-балабақша, мектеп гимназия, колледж, кәсіптік техникалық училищелер, орта және жоғары оку орындары, т.б.).
Әдістемелік негіздер дене тәрбиесінің заңдылықтарын және оқыту мен тәрбиелеу кағидаларын жүзеге асыру жөніндегі тиісті ұсыныстарды, сонымен катар, тұрғын халықтың әрбір әлеуметтік тобымен жаттығудың әдістері мен нысандарын ұйымдастыруды, құрал жабдықтарды пайдалану жөніндегі ұсыныстарды камтиды. Әдістемелік негіздерде дене тәрбиесі жүйесіне тән ғылымилық көріністерді байқауға болады. Бұл орайда бастапқы теориялық ережелер және оны іс жүзіне асыру ғылым негіздеріне (философия, социология, педагогика,-психология. биология, т.б.) арнаулы теориялық және спорттық - педагогикалық ғылымға сүйене отырып жасалады.
Бағдарламалық нормалық негіздер тұрғын халықтың дене дамуымен бірге білім деңгейіне қойылатын үш сатылы өзара байланысты талаптар жүйесінде көрсетіледі. Дене тәрбиесінің бірыңғай мемлекеттік бағдарламасы балабақшалар мен яслидеріде, жалпы білім беретін мектептерде, орта арңаулы және жоғарғы оқу орындарында өткізілетін дене тәрбиесінің ең төменгі міндетті көлемін анықтап, белгілейді. Бұл бағдарламаларда оқу орнының түрін, шұғылдаушылар жасын, жыныстық айырмашылықтарын есептей отырып, дене -дамуымен бірге бейім көрсеткішіне қойылатын талаптар мен дене тәрбиесінің негізгі құралдары көрсетіледі.
Дене тәрбиесі мен спорт саласына катысты негіздердің бір мысалы ретінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 маусымдағы № 774 қаулысын атауға болады. Осы каулының 1-бабында еліміздегі халыктардың дене тәрбиесіне катысты даярлығын Президентгік сынамалар арнаулы анықтау Ережелері бекітіліп, ол 1996 жылғы кыркүйектсн бастап күшіне енгізілсін делінген.
Сонымен катар, бұл каулыда Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігіне, Ішкі істер министрлігіне, Корғаныс министрлігіне, Ұлттық кауіпсіздік комитетіне дене тәрбиесі жөніндегі оку бағдарламаларын Президенттік сынамалардың талаптарына сәйкестендіру, оны жалпы білім беретін мектептердің, кәсіптік-техникалық училишелердің, орта арнаулы және жоғары оқу орындарының оқу процесіне енгізу жәке оның нормативтік талаптарынын орындау қамтамасыз етілсін делінген (Окулықтың соңғы беттерінде Президентгік сынамалары туралы ережесі берілген).
Спорттық бірынғай саралар дене тәрбиесі жүйесінің бағдарламалық, мөлшерлік негізінің ең жоғарғы, корытынды сатысы болып табылған. Ол елдің барлық спорт ұйымдары үшін спорттық разрядтар мен атақтарын беру ережелері мен кағидаларын, сонымен катар спортпен әр түрінен спортшының дайындығына койылатын бірыңғай мөлшерлер талаптарын белгілеген.
Спорттық саралаудың негізгі мақсаты - спортпен көпшілікті камту, спортшыларды жан-жакты тәрбиелеу, Олардың дайыңдық сапасын арттыру жане осы негізде жоғарғы стторттық көрсеткіштерге жетуді камтамасыз ету. Спорт түрлері бойынша саралаудағы мадшерлік талаптар шамамен әрбір төрт жылда кайта қаралып отырады. Бұл, әдетте, олимпиададан кейінгі бірінші жылы қайта қаралады. Сейтш, кезекті Олимпиадалық ойында спорттың жеке - түрлерінің әрі қарай дамуына жағдай жасалынады.
Спорттық разрядтар мен атактар арнаулы ережесі және жарыс календары бар спорт түрлері үшін ғана белгіленген. Оның құрамына сонымен бірге, әскери-колданбалы, кәсіптік-қолданысқа, біздің еліміздің ұлттык спорт түрлері және халықаралық дәрежеге ие болған спорт түрлері енгізілген. Спорттык саралауда мөлшерлік талаптардың екі түрі қаралған: нәтижесі объективті көрсеткішке байланысты бағаланагын (уақыт өлшемі, салмақ, қашықтық, т.б,) спорт түрлері үшін разрвд нормалары және жарыста жеке, сонымен бірге, команда құрамында өнер көрсетіп, женістің, маңызының нақтылығына байланысты жетістік бағаланатын спорт түрлері үшін разрядтық нормалар (бокс, ктрсс, снорт ойындары, т.б.). Спорттың кейбір түрлері үшін (шаңғы, велосипед, т.б.) разрядтық нормалар мен разрадтық талаптар бірдей енгізілген.
Спорттык саралау жөніндегі ереже бойынша спортшыға өзінің теориялық және жалпы дене дайындығын арттырып отыру міндеттелген. Мұнда өзі адамның жан-жақты дамуына жағдай жасайды.
Ұйымдастыру негіздері. Дене тәрбиесі жүйесінің ұйымдық негіздері мемлекеттік, өзінен-өзі туындаған қоғамдық және басқару органдарының бұртұтас байланыстылығынан құралады. Бұл байланыс - дене тәрбиесі жүйесінің бірығңай мақсаты және оның міндеттеріне, қағидаларына, идеологиялық, әдістемеліәк және бағдарламалық мөлшерлік негіздеріне, сонымен қатар, дене шынықтыру ісінің дамуын жүргізетін,бағыттап және бақылап отыратын еліміздегі қоғамдық, мемлекеттік мекемелердің іс жүзіндегі біріккен іс-қимылына сүйенеді.
Дене тәрбиесі жүйееіне катысты мемлекеттік және қоғамдық мекемелердің мұндай бірлігі мыналардан:спорт құрылыстарын салуға қаржы бөлу және бұрын соңды салынған құрылыстарды тиімді пайдаланудан, спорт құрал-жабдықтарын тегін және төлем арқылы пайдаланудан, мамандар даярлаудың мемлекеттік жетілген жүйесінен дәрігерлік ене шынықтыру кызметі болуынан, дене жаттығуларымен, айналысудың қажетті жағдайы есебінде еңбекшілердің бос уақытының үнемі өсіп отыруынан құрылады.
Дене тәрбиесі процесінде қоғам талабына сай қозғалыс дағдыларын, арнаулы білімді, табиғи күштер мен гигиеналық-факторларды, алдын-ала дайындалған жаттығулар кешендерін дене кабілетін арттыру үшін найдаланса. онда псдагогикалық жүйенің бар екендігін айкындауға болады. Басқа сөзбен айтқанда, дене тәрбиесі педагогикалық процесс есебінде адамдардың дене дамуын басқаруға және осы саладан сауаттандыруға арналған қызмет.
Дене тәрбиесінің мақсаты әрбір адамның дене шынықтырудың өзіне тиімді түрін игеруін камтамасыз етуі деп білеміз. Нәтижесінде, дене тәрбиесі арқылы адам баласы дене шынықтырудың жалпы жетістітік 63 жетістігіне, табысына айналдырады (денсаулығын жаксарту, дене дамуы деңгейін арттыру, т.б.). Сонымен бірге, дене тәрбиесінің әсерімен жеке адам түлғасының өзгеруі дене шынықтыру процесінің мазмұнына өзгеріс тигізеді. Сөйтіп дене шынықтырудың баеты көрсеткіштеріне әсер етіледі. Әрине, бұл процесс жалпы тәрбиенің өзге жақтарынан тыс, бөлек жүрмейтіндігі анық.
БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ бала денесін жетілдірудің псдагогикалык жүйесі ден білеміз.
МЕКТЕПТЕП ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ, ол ал жоғарыда айтып кеткендей жалпы педагогикалык жүйенің басты бөлшектердің бірі. Бұл жүйенің тек мектеп қабырғасында жүргізілетін жұмыстармен, мысалы, дене тәрбиесі сабақтарымен, секциялық жұмыстармен шектелетіндігі айқын.
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ мектепте, мектептен тыс жерлерде мектеп жасындағы балалармен жүргізілетін әртүрлі жұмыстарды қамтиды. Мектептегі дене тәрбиесін ұйымдастырудың негізгі кағидалары Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының дене тәрбиесі туралы ережеде баяндалған.
1.4 Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің даму кезеңдері
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемеснама пайда болуынын бастауы мен даму кезеңдеріне тоқталатын болсақ, онда оның төмендеп жайлардан туындағанын атағанымыз жөн болады. Олар:
-қоғамдық өмір практикасы. Қоғамымыздын жақсы дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәрбиесінің заңдылықтарын тануға деген ұмтылысты. туғызды және сол негізде адам денесін жетілдіруді басқару жүйесік құруды қажет етті:
- дене тәрбиесінін практикасы. Тек кана практика жағдайында барлық теориялық қағидалардын өміршеңдігі тексеріледі. Осындай жағдайларда ғана дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінін жаңа қағидаларын жасау кажеттілігі туралы тың идеялар туындауы мүмкін.
- әртүрлі кезеадерле және әргүрлі елдерде факторлардың педагогтардың, дәрігерлердің жан-жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу жолдары және оның мазмұны жөніндегі айтқан прогрестік идеялары:
- өз дамуының жоғары деңгейінде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің жетекші қайнар көзі еліміздің конституциясы болып табылады:
- ел үкіметінің дене шынықтырудың жағдайы жәие оны жетілдіру жолдары туралы қаулылары:
- дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі саласындағы ізденістер нәтижесі
Өзінің тарихи даму жолында дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі бірнеше кезеңдерден өтті.
Бірінші кезең - козғалыс дағдыларының организмге әсері жөніндегі эмпиризмдік (сезім қабылдауларын, тәжірибені дүние-танудың бірден - бір кезі деп тауып, теориялық қорытындыларды бағаламайтын, сол себепті, құбылыстардың өзара байланысын және даму заңдарын аша алмайтын философиялык ілім) білім кезеңі. Адам баласы оны күнделікті қозғалыс қимылында алады.
Эмпиризмдік білімнін жинақталуы аламды жаттығуды тиімділігін түсінуге және тәжірнбені өзгелерге беру әдістерін танып білуге әкелді. Мұның өзі дене жаттығудары пайда болуының алғы шарттары болды ал одан кейін дене тәрбиесініі де пайда болуына әкеледі.
Екінші кезең - дене тәрбиесінің ең алғашқы әдістерінің жасалу кезеңі - бұл ежелгі және орта ғасырлардағы құл иеленуші мемлекеттердің кезеңің қамтиды. Бұл әдістер тәжірибе жолымен жасалды. Педагогтар, философтар жане дәрігерлер адам организм қызметінің заңдылықтарын әлі біле қойған жоқ, дене жатгығуларының әсер ету механизмін түсіндіре алмайды, сол себепті, дене шынықтыру жаттығуларымен айналысу тиімділігін тек сыртқы өзгерістер (адам шыдамды, күшті, өзіне керекті қағдидарды игерді) бойынша ғана анықталады. Деме тәрбиесі әдістерінің ең белгілісі - Ежелгі Грецияда жасалынып пайдаланған әдіс. Ол әдіс бірыңғай жүйеге белгілі бір іс қимылдарлы, сонымен қатар үйрету әдістерін, алам бойындағы қасиеттерді арттыру жолдарын біріктірді. Орта ғасырлар кезеңдерінді әдістері саны үнемі кеңейіп отырды жчне гимнастикадан жүзуден ойындардан, садақ атудан, семсерлесудан, атпен жүруден алғашқы көмекші құралдар пайда бола бастады. Үшікші кезең - дене тарбиссі туралы теориялык білімін карқынды түрде жиналуы. Ол қайта өрлеу кезеңінен XIX ғасырдың аяғына дейінгі аралықты камтиды. Адам туралы, оны тәрбиелеу және үйрету, оны емдеу туралы ғылымның дамуы философтарды, педагогтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларын назар аударуға тартты. Дене тәрбиесінің атқаратын кызметі жөнінде педагогикалық, филасофиялық, дәрігерлік ой-пікірлер жинақтала бастады. Әрине, бүл ой-пікірлердің ол кезде әлі де жүйелі түрде жинақталмағандығын байқауға болады, себебі, олар жекелеген ғылымдардың (педагогаканың, философияның медицинаның) өз ішінде ғана туындаған. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері көптеген өзіндік мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей шешу мүмкін еместігін түсінді. Қайта өрлеу дәуірінің өзінде-ак педагог-гуманистер және социал-утопистср дене тәрбиесіне тұтастай тәрбиенің міндетті бөлігі деп караған. Мысалы, Швейцарияның демократ-педагог И.Г.Песталоции (1746 - 1827) балалардың қозғалыс мүмкіншілігін дамытуға арнап, Буын гимнастикасы теориясын жасап, дене жаттығуларының жалпы педагогикалық талаптарға сай құрыла бастағанын атап көрстеді. ХҮІІІ ғасырда анатомдар дене шынықтыру жаттығударының биомеханикалық саласында ізденістер жасаған, ал XIX ғасырда дене тәрбиесі туралы жұмыстар көріне бастады.
Коғам өміріндегі дене тәрбиесінің атқаратын қызметіне байланысты объективтік баға беру үшін К.Маркс пен Ф.Энгельстің еңбектері маңызды орын алады. Бірінші рет, олар, ғылыми түрде тәрбиенің тарихи және таптық сипатын дәлелдеді. Тәрбиенің мазмұнын ашып берумен қатар, дене тәрбиесінің орнын анықтады, адамды жан-жақты тәрбиелеу қағидаларын жүзеге асыру жолдары көрсетілді.
Сөйтіп, бұл кезеңде дене тәрбиесі теориясының негізі қаланды, XIX ғасырдың басынан бастап дене тәрбиесінің теориясы ғылыми білімнің жеке саласы есебінде калыптаса бастады.
Төртінші кезең- біздің елзмізде жеке -ғылыми және оқу пәні есебіңде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістерінің жасалу кезеңі. Бұл кезең XIX ғасырдың аяғы мен қазақ революциясына дейінгі аралықты қамтиды және дене тәрбиесінің проблемалары жөнінде арнаулы ізденістердін қарқынды дамуымен сипатталады. Осы уақытта коғамдық өмірдің көптеген салаларында дене тәрбиесі әсерінің ықпалы тигендігін аңғаруға бояады.
Дене тәрбиесі саласындағы ғалымдардың ең жаркын өкілдерінің бірі. П.ФЛесгафт (1837-1999) болды, Оның тарихтан, аиатомиядан, биологиядан, педагогикадан, антропологиядан, дене тәрбиесініц теориясы мен әдісінен еңбектеріиің қөпшілігі прогрестік бағытта бодды, сондыктанда жеке ғылыми және оқу пәні есебінде дене тәрбиесінің казіргі теориясы мен әдісінің негізіне енді. Бееінші кезең қаззн революциясынан бастап қазіргі дейінгі кезеңді қамтады. Дене тәрбиесінің проблемаларымен арнаулы ғылыми және "оқу мекемелері, көптеген балалардың ғалымдары айналысуда, нақтылы нәтижелердің және жаңа деректердің пайда болуы, жаңа заңдылықтардың ашылуы дене тәрбиесінің теориясы мен әдісінің жіктелуіне әкелді. Жаңа пәндер: дене шынықтыруды ұйымдастыру, дене жаттығуларының биомеханикасы сиякты қалыптаса бастады, Апайда ғылымның жеке салаларына осылай мамандану барлық аралас ғылымдардың табыстарын кең көлемде пайдалануды қажет етті. Мысалы, балалардың спорттык мамаңдануы - бұл тек спорттық- педагогикалық мәселеге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік, психологиялык және биологиялық та мәселе.
Дсне тәрбиесіндегі педагогикалық міндеттер негізгі үш бағытқа бөліп қарауды кажет етеді.
Жалпы деие тәрбиесі денсаулықты нығайтуға және оқу, еңбек қызметінде жұмыс қабілеттілігін сақтауға бағытталған.
Осыған байланысты, дене тәрбиесінің мазмұны күш, шапшаңдық, шыдамдылық, ептілік, икемділік және буындардағы қозғалысты белгілі дәрежеде дамытатын өмірлік кажетті қозғалыс дағдыларын игеруге бағытталған. Жалпы дене тәрбиесі қалыпты өмірге еніп кез келген кәсіптік жәяе спорттық қызметке мамандану үшін адамдарға кажетті дене дайындығының міндетті деңгейін қамтиды. Ал бұл жағдайлар мектеп жасына дейіиғі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептердің дене тәрбиесі сабақтарында, жалпы дене шынықтыру секцияларында, денсаулық топтарында, т.б. жүзеге асырылады.
Кәсіптік багыттағы дене тәрбиесі адамдардың еңбек және әскери қызметіне қажетті дене дайындығының сипаты мен деңгейін қамтамасыз етуге арналған (бұл мағынада жалпы білім беретін мектептің дене тәрбиесі мұғалімінің арнаулы дайындық, ғарышкерлердің арнаулы дене дайындығы, т.б. деп ұғу керек). Адамды таңдап алған мамандығына немесе әскери қызметке даярлауға бағытталған дене тәрбиесін дене шынықтыру дайындығы деп атайды, ал мұндай дайындықтың нәтижссінде белгілі бір дәрежеде таңдап алған мамандығын игеруде және тиімді еңбек етуге дене дайын болса онда денеңің арнайы қызметке дайын болғандығы деп білеміз.
Дене дайындығы мен дененің шыныққандығы кәсіптік қызметтің нақты түрінің талаптарына байланысты болып келеді. Сондықтанда дене жаттығулары еңбек дағдылары калыптастыруға немесе болашақ еңбек қызметінің шарттарын сәйкес келетіндсй етіп алынады. Адамды еңбек етуге даярлау үшін дене тәрбиесін пайладану мүмкіншілігі, еңбек пен цені тәрбиесінің алдына қойылатын талаптардың ұқсастығы негіз болған.
Кәсіптік бағыты бар дене тәрбиесі, адамның таңдап алған мамандығын табысты меңгеруге және осы салада жоғарғы шеберлікке жетуге, сонымен бірге әскер қатарында кызмет етуге даярлық қабілетін дамытуға оның денсаулығын жаксарту арқылы еңбек қызметіне даярлауға көмектеседі.
Еңбек кызметі мен дене тәрбиесінің ұқсастығын мынандай жағдайлардан байқауға болады:
1. Еңбек кызметінде де, дене тәрбиесінде де қозғалыс дағдылары жеке тұлғаның белсенділігіне байланысты.
Жоғарыда аталған екі қызметте де адам ұжымда әрекет етіледі. Еңбек жәнс спорт ұжымдарының кызметінде адамдардың өзара қарым-қатынасы және қызметінің тәртібі, ұжым мүшелерінің құқтары мен міндеттері, максаттары мен міндеттерінің болуы сияқты көптеген ұқсастық бар.
Адамды козғалыс дағлыларына үйрету және тәрбиелеу еңбек қызметінде де, дене тәрбиесі процесінде де бірыңғай заңдылықтар негізінде жүзеге асырылады: олар - таным тсориясы, уақытша шартты байланыстардың құрылым теориясы, информация теориясы, қозғалыстың еркіндік теориясы.
4. Ецбек кызметіндегі шеберлікті нгеру және дене тәрбиссіндегі табыстарға жету төмендегі аталған жағдайларға тақдап алған кызметке саналы және белсенді көзқарас, өз жұмысынын нәтижесіне қанағаттану, қарым-катынас сипаты, ұжымда өз орнын біле білу, денсаулық жағдайы, дене және акыл-ой жұмыс қабілеттілігі, тәжірибелілік, мүмкіншіліктерді дамыту деңгейі не тәуелді.
Кейбір жағдайларда жағымды ауысу механизмі бойынша дене тәрбиесінің нәтижесі окуда табыстарға жетуге тиімді әсер етуі мүмкін. Еңбек қызмстіне дене шынықтыру жаттығуларының тиімді әсер етуі дағды бойынша да, жеке адамның өзіне тән қасиеттері бойынша да мүмкін болуы мүмкін.
Еңбек кызметіндегі белгілі бір қабілеттілікті көрсетуде дене жаттығуларымен айналысудың жағымсыз әсері басқа кабілеттілікті дамытумен етедеді. Мысалы, футбол, бокс, ауыр атлетикамен айналысудың тиімсіз әсері окытудын бастапқы.кезеңінде күштің көп түсуі және тепе-теңсіздік жағдайында жоғары жұмыс қабілеттідігіне, сезім тұрақтылығы мен ерікке, өзінің күшіне сенімділіктің арту есебінен өтеледі. Тіпті, спорттың қай түрімен айналыспасын, адам ақырында 15-20 проңент шапшаңдық көрсетеді, сонымен бірге, жердегі транспорт құралдарын жүргізуді меңгеруді, самолетті ұшыру техникасын игеруде спортпен белсенді түрде айналыспайтындарға қарағанда тез арада жоғары көрссткіштерге жетеді. Еңбек қызметінде дене жаттығуларымен айналысу негізінде үлкен тиімділікке жету үшін: а) жаттығуларды ауыстыру құбылысы және оның түрлерімен, дене жаттығуларымен айналысу процссінде кәсіби маңызды қабілеттілікті дамыту мүмкіншіліктерімен таныстыру, кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесіне бслсенді және саналы көзқарасты қалыптастыру керек;
б) қозғалыс құрылымы физиологиялық және психологиялық қамтылуы жағынан, кәсіптік козғалыс қимылынын құрылымы жағынан өте жақын болатындай жаттығулар таңдап алынуы қажет:
в) арнаулы жаттығуларды үйрету арқылы енбектегі қозғалыс қимылдарды сенімді түрде орындау; г) мүмкіндігін дене жаттығуларының үлкек қуатын барынша пайдалану керек.
Дене жаттығуларын мамандықты игеруге көмек ретінде тиімді пайдалану үшін басты жағдайлардың бірі -- болашак еңбеккерлердің кәсіби және жалпы қабілеттіліктерін болжау және дамыту, уақытылы зерттеу болыи табылады. Әрбір адамның кабілетін анықтауда және дамытуда негізгі құрал ретінде дене жаттығуларын зтағанымыз жвн болзды. Оларды қолдану тиімділігі төмендсгі жағдайларға кегізделеді: дене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Дене тәрбиесінің мәні, мақсаты және міндеттері, жалпы жүйесі ... ... ... ... .4
1.2 Дене жаттығуларының түрлі ағзалар мен жүйелердің функцияналдық жағдайына деген әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Дене тәрбиесінің қалыптасу негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4 Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .1 4
ІІ. ЖАНҰЯДАҒЫ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ
2.1 Ата - ана арасында Салауатты өмір салтын қалыптастыру, психалогиялық саулық пен тән саулығы туралы кейбір мәліметтер ... ... ... ...19
2.2 Залалды дағдылар: темекі шегу, маскүнемдік, есірткіге және улы заттарға үйірсектік-денсаулыққа қатер ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3 Дене жаттығуларының оқып үйренудің негізгі әдістер олардың орындалу техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
КІРІСПЕ
Қазақстанның бүгінгі әлеуметтік-экономикалық дамуы күрделі кезеңді басынан кешіріп отыр. Кеңестік дәуір тоқырауға душар етті. Қалыптасқан әкімшілік жүйе қоғам мүшелеріне енжарлықты, селқостықты, жауапсыздықты дамытты. Осы империяның көлеңкесіндегі өмірден Қазақстан кеңестік жүйеден түбегейлі және түпкілікті бас тартып, жаңа принциптерге негізделген егеменді мемлекет құру үстінде. Бұл үкімет білім беру мен тәрбиелеуді тәуелсіз мемлекеттің талабына үйлесімді құрып, жастарға сапалық жаңа қасиеттерді сіңіруді қолға алып, салауатты өмір салтын қалыптастыруға батыл кірісті, Тұлғаның өз болмысын тануға көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін дамытып толыққанды өмір сүру үшін рухани күш-жігер беру оқу орындарының басты міндетіне айналды. Осы орайдан оқушылардың бойына жаңа сана, жаңа көзқарас қалыптастыруда имандылық пен адамгершілік жағынан құлдыраған нашақорлық, жезөкшілік, маскүнмдік сияқты індеттерден сақтанарлықтай таным түсінік қалыптастыру басты проблема болып саналады.
Әрине, тәрбие ісіндегі келелі мәселе тек айтумен ғана шешілмейді, оның дұрыс жүзеге асуы оқушының арман - мұратына үйлесімді салауатты өмір салтының идеяларының терең ұқтырып бойына сіңіруі. Ал мұның басты құралы нақты іс-әрекет арқылы көзқарас қалыптастыру. Осы орайда орта мектептерде әдеп әліппесіне, отбасылық тәрбиеге байланысты сабақтар өту белгіленіп және сыныптан тыс жүргізілетін тәрбие жұмыстарының бағдарламалары қайта құрастырылды. Уақыт талабы бұл құжаттарды әлі де жетілдіре түсінуді және білім беруді дамытудың жаңа тұжырымдамасына үйлесімді құруды керек етіп отыр.
Салауатты өмір салтын қалыптастырудағы негізгі құралдардың бірі - түрлі іс-әрекет барысында оқушылардың өзара қарым-қатынасы, пікірлесуі және мұғалімнің, ата-ананың және ересек адамдардың үлгі өнегесі деп білген жөн. Сонымен қатар оқушыға дене тәрбиесін бергенде олардың жас ерекшеліктері, денсаулығы, спортпен қаншалықты шұғылданғандығы, дене шынықтыру жаттығуына қатысуы т.б. ескерілуі керек. Бұларға қоса дәрігерлік мекемелердің ұйғарымы және адамгершілік талаптарға байланысты табиғи нышандар, дербес ерекшеліктерге мүмкіндік беріліп отыр.
І. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Дене тәрбиесінің мәні, мақсаты және міндеттері, жалпы жүйесі
Дене тәрбиесі- тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып, дамыту процесінің негізгі бір саласы. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің қалыпты жетілуін, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке, Отанды қорғауға дайындауда аса маңызды қызмет атқарады.
Дене тәрбиесі- адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы қимыл - әрекеттерін қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік - жігерін жетілдіретін негізгі тәрбие бағытының бірі.
Сондай-ақ, дене тәрбиесі - ерік-жігері мықты, тәртіпті, батыл және белсенді, өз Отаннын қорғауға лайықты жас ұрпақты ойдағыдай әзірлеуде аса маңызды әлеуметтік міндеттерді атқарады. Дене тәрбиесі жастарда ақыл-ой және еңбек әрекетінде нәтижелі жұмыс істей алатын сапа қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді.
Дене тәрбиесінің көздейтін мақсаты - балалардың дене мәдениеті мен спортпен айналысу қызығушылықтары мен қажеттіліктеір ояту, ынталандыру және дененің дамуы мен денсаулықты нығайтудың психофизиологиялық негіздерін терең ұғынуларына, сонымен қатар ақыл-ой адамгершілік және эстетикалық т.б. тәрбие салаларының дамуына да ықпал ету мүмкіншіліктеріне жағыдай жасау.
Дене тәрбиесінің мәнін ашу барысында оның міндеттері мен мазмұнын анықтау қажеттігі туындайды.
Дене тәрбиесінің мазмұны:
* Денсаулықты нығайту, ағзасын шынықтыру және дененің дұрыс қалыптасып дамуын, мүсіннің сымбатты болуын қамтамасыз ету;
* Ақыл-ой және дене күштерін жұмыс істеу қабілеттерін көтеру;
* Дененің негізгі қимыл қозғалыс сапаларын (күштілік, ептілік, шыдамдылық, шапшаңдылық) қалыптастыру;
* Гигиеналық дағдыларды қалыптастыру;
* Дене шынықтыру және спорт саласында арнаулы білімдер беру;
* Адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу (батылдығы, өжеттігі, қайсалығы, табандылығы, тәртіптілігі, жауапгершілігі, ұжымшылдығы т.с.с.);
* Дене және спорт ойындарымен үнемі және жүйелі айналысуға қажеттілігін тәрбиелеу;
* Дененің әр қашан сау болуына, сергектікке, өзіне және айналасындағы адамдарға әрқашан қуаныш әкелуге ұмтылысын тәрбиелеут.с.с.;
* Ұлттық ойындар игеру және олардың пайда болу және даму тарихымен танысу, әдіс-тәсілдерін білу.
Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны дене шынықтыру жөніндегі оқу бағдарламасында және спорт теориясы мен практикасы жөніндегі факультативтік сабақтар бағдарламасында, сондай-ақ, Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы Ережеде (Алматы, 1993) ашып көрсетілген. Бұл құжаттарда денсаулықты және ағзаны нығайтуға, қимыл-қозғалыс дағдылары мен икемділікті, төзімділікті, шапшаңдықты қалыптастырып, дамытуға баса назар аударылған.
Дене тәрбиесінің мазмұны - бұл баланың жеке басы және қоғамдық гигиена нормаларын сақтау дағдысына үйрету.
Дене тәрбиесінің мазмұнында оқушыларды дене шынықтыру және спорт жайындағы білімдер жүйесімен қаруландыруды көздейді. Мұндай білімдер оқушылардың ақыл-ой және адамгершілік ой-өрісін кеғейтеді, олардың бойында жалпы мәдениетті дамытады.
Кеңестік дәуірге дейін дене тәрбиесінің ғылыми негізін қалаған аса көрнекті педагог, әрі дәрігер П.Ф.Лесгафт болды. Ол адам денесінің жекелеген мүшелерін дамытуға бағытталған жаттығулар арқылы әсер етуді ұсынады.
Дене тәрбиесінің жүйесі және басқару.
Адам ағзасының негізгі қызметінің қалыптасып жетілуі баланың жастық шағында, әсіресе мектеп жасында жүзеге асады. Сондықтан осы кезеңде оған әсер ететін барлық факторларды барынша тиімді пайдалану қажет. Осы орайда жас ағзаның қалыпты дамуына мектептегі дене тәрбиесі мақсатты әрі жан-жақты жағдай туғызады.
Бүгінде мектеп қабырғасында дене тәрбиесін ұйымдастыру жүйесіне мыналар:
* Дене шынықтыру сабақтары;
* Факультативті сабақтар;
* Дене шынықтыру және сауықтыру жұмыстары;
* Сабақтан және мектептен тыс дене тәрбиесі мен спорттық іс-шаралар (үйірмелер, спорттық секциялар, жарыстар) жатады.
Білім беру саласында дене тәрбиесін ұйымдастыру жүйесіне дене шынықтыру сабақтары жатады. Ол оқушылардың жан-жақты жалпы дене дайындығын қамтамасыз етуді көздейді.
Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі міндеттері:
* Қимыл-қозғалыстың жалпы бір кешенді түрлерін жасауға дағдыландыру;
* Оқушылар әрбір қимыл-қозғалыстың жылдамдығын, ырғақтығын қамтамасыз етіп, оның элементтері жайында түсініктерін қалыртастыру;
Оқушылардың денсаулығын нығайту және дене тәрбиесінің басқа да міндеттерін шешуде дене шынықтыру сабақтарымен қатар, сыныптан тыс дене тәрбиесінің атқаратын қызметтері де ерекше.
Сыныптан тыс дене тәрбиесінің негізгі міндеттері:
* Оқушыларды дене тәрбиесі жұмыстары мен спорттың әр түрі мен айналысуға кең көлемде қатыстыру;
* Спорттың әр түрлі бағыттарында олардың ұйымдастыру қабілеттерін шыңдау;
* Олардың жалпы дене күштерін жетілдіріп және спортқа даярлығын арттыру және спортқа деген қызығушылығын ояту;
* Оқушылардың дене шынықтыру жаттығуларымен өз бетінше айналысуын тәрбиелеу;
Сондықтан дене тәрбиесінің сабақтан тыс жұмыстьарының жүйесі оқыту процесінде атқарылған спорттық ойындар түрлерінің мазмұнымен тығыз байланысты болуы керек.
Сыныптан тыс дене тәрбиесі жүйесінің бағыттары:
1) Оқушылардың санитарлық-гигиеналық білімдері мен түсініктерін тереңдету, оған қажетті біліктілік пен дағдысын қалыптастыру;
Осы бағытта мектеп мұғалімдері, сынып жетекшілері мен дәрігерлер оқушылармен еңбек, демалыс және дұрыс тамақтану режимі, дене гигиенасын сақтау, дене күштері мен денсаулықты шынықтыру амалдарының маңыздылығы жайында әңгіме жүргізу, баяндамалар жасау, спортшылармен қызықты кездесулер ұйымдастыру, оқушылардың жаппай спорт түрлерімен айналысуға деген қызығушылығы және қажетсінуін тәрбиелеу.
2) Оқушылардың денсаулығы мен дене күштерін шынықтыруда табиғаттың мүмкіндіктерін пайдалану (күннің көзі, таза ауа, таза су т.б.). Мысалы, табиғат аясында серуен құру, саяхат жасау, туған өлкеге жорық жасау, әртүрлі спорттық жарыс ойындарын ұйымдастыру.
3) Сыныптан тыс дене тәрбиесі жүйесінде оқушылардың спорттық жарыстарын, әртүрлі спорт түрлерімен және дене шынықтыру жұмытарын ұйымдастыру.
Мысалы, спорт секциялары мен үйірмелерін ұйымдастыру, көпшілік спорт жұмыстары, спорттық мейрамдары, әскери спорттық ойындар.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 жолдауында (1997) және Слауатты өмір салтын қалыптастыру бағытының бірі - олардың дене тәрбиесін нығайту қажет екендігін атап көрсетті.
Қорыта айтқанда, оқушылардың дене тәрбиесінің нәтижесін арттыруда оқу және сыныптан, мектептен тыс жұмыстарының көптеген құралдары мен амал тәсілдерін кеңінен пайдалану ықпалын оның педагогикалық міндеттерін іс жүзінде шешуге ықпалы және мүмкіншілігі зор.
1.2 Дене жаттығуларының түрлі ағзалар мен жүйелердің функцияналдық жағдайына деген әсері.
1. Ден жаттығуларының әсерінен бұлшық еттерде едәуір өзгерістер болады. Егер де бұлшық еттер ұзақ уақыт қимылсыз күйде тұратын болса, онда олар әлсіздене бастайды, көлемі кішірейеді. Дене жаттығулары, олардың көлемін ұлғайтады, нығаюына ыңғайлайды. Мұнымен қатар бұлшық еттердің өсуі, олардың талшықтар санының көбеюінен, ұзаруынан емес жуандауы әсерінен болмақ. Бұлшық ет созылуы жақсарады , тонусы, қан айналым және бұлшықет қоректенуі жақсарады.
2. Дене жаттығуларымен айналысқан кезде көптеген капиллярлар кеңейіп қана қоймайды, олардың саныда бірден көбейе бастайды. Әсіресе бас ми капиллярларының саны өсуінің ерекше маңызы бар, кезінде И.М.Сеченов ми даму үрдісінде бұлшықет қозғалысының маңызын талай атап өткен.
3. Жаттығу кезінде оттегін тұтыну деңгейі бірден көтеріледі, өйткені бұлшықет жүйесі қаншалықты белсенді қызмет істесе, соншадлықты жүрек те әлуетті қызмет етеді. Дене шынықтыруымен, спортпен айналыспайтын адамның жүрек бұлшық еті әр жиырылыс сайын, қолқаға 60мл шамасындай қан сол қарыншадан лықсып шығарылатын болса, жаттыққан адамда жай тыныштық жағыдайда бір жиырылыстың өзінде қолқаға 90-100 мл қан шығарады. Жаттықпаған адамда жүрек минутына 70 рет жиырылады, ал спортшыларда пульс жиілігі 1 минут ішінде жүрек 50-60 рет жиырылатын болады. Кейбір спортшыларда пульс 40-тан аспай, бір сөзбен айтқанда, жаттыққан адамның жүрегі әр систола сайын қанды көп шығарады, яғни жүрегі үнемі де, ұтымды жұмыс істейді.
4. Дене жаттығулары өкпенің тіршілік сыйымдылығын кеңейтеді, қабырға шеміршектерінің икемділігін жақсартады, тыныс еттерін күшейтеді, олардың тонусын жоғарылатады. Тыныстың минуттық көлемі - қалпы 8 л көп болмайды. Ал, тез және бар күшімен жүгіргенде не жүзгенде ТМК 20 есе көбейеді, 120-130 л жетеді .
5. Дене шынықтырумен айналысу, зат алмасудың бар үрдістеріне және зәр шығару ағзаларының жұмыстарына дұрыс әсер етеді, қан тасмалдау, лимфа жүйесінің функциясын күшейтеді.
6. Дене жаттығулары жамбас қуысында қанның іркіліп қалуын, қатпаны, гемаройды болдырмайды.
7. Қандай болмасын дене жүктемесі - склероздық өзгерістерді болдырмайды. Дене жаттығулары адамның психикасына да үлкен әсерін тигізеді. Осының әсерінен жүйке-жүйесінің күш қуаты өседі, ішкі секретция бездерінің жұмысына дем береді және жағымды эмоция тудырады.
Дене шынықтыру мен айналысуды бастайтындар үшін көптеген әр түрлі дене шынықтыру жаттығуларының мол жиынтығының арасындағы ең бірінші орынға шығаратындары : сауықтыра жүгіріс, жүріспен алмастырып тұратын жүгіру, аэробика, шейпинг, жүзу, туризм, ерік гимнастикасы, таңертеңгі сауықтыру гимнастикасы, дәстүрлі гимнастика және тыныс алу жаттығулары.
1.3 Дене тәрбиесінің қалыптасу негіздері
Адамның дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдануының тиімділігі - педагогикалық процестің ұйымдастырылуына, ғылыми және материаддык камтамасыз етілу-деңгейіне, баскару және бақылау органдарының жетілуіне байланысты. Дене тәрбиесі жүйесінің , бөдімдері белгілі бір құрамымен, оның атқаратын тиісті кызметімен, өзге қоғамдар жұйесінің өзара байланысының ерекшеліктерімен сипатталады. Барлық осы бөлімдердің жүйе күрылымындағы негізгі мақсаты - адам денесінің жан-жақты жетілуін жүзеге асыру. Жүйенің жұмыс істеу нәтижесі оның бағытының мақсаттылығына және жүйеге енетін бөлімдерді жетілдіруге байланысты.
Дене тәрбиесінің жүйесі коғамның өзте де жүйелерімен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді. Мәдениеттің, ғылымның, экономиканың және өнердің әсерімен дами өтырып, дене тәрбиесінің жүйесі қоғамдық өмірдің барлык салаларына өзінің әсерін тнгізеді. Жүйенің өз функциясын толық мағынасында орындау - әртүрлі жағдайларға, әуелі қоғамдық-саяси құрылымның сыйпатына тәуелді. Оның себебі, дене тәрбиесінің жүйесі сол құрылымның ішінде онымен бірге дамиды. Бұл ретте мынандай жағдай ескеріледі: мемлекеттік құрылыс қана дене тәрбиесі жүйесінің идеялык бағытымен бірге мүліктік қорын (спорт құрылыстарын салу, арнаулы күрад-жабдықтар дайындау, маманданған кадрлар даярлау, ғылыми жағынан камту, әдістемслік әдебиеттермен жабдыктау, т.б.) белгілен отырады.
Қазақ еліиің вз тауелсіздік бағытындағы-даму жағдайында дене тәрбиесінің жүйесін жан жакш жетіддірудің мүмкіндіктері молайды. Жаңа дамып келе жаткан коғамның құрамды бөлігі бола отырып, дене тәрбиесінің жүйесі жалпы халыктық, кемелденген әлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденіп отыр, Қазіргі кезенде еліміздегі дене тәрбиесінің жүйесі осы қоғамда өмір сүретін адамдардың денсаулығын нығайтумен қоса, тұла бойындағы биодогиялық-психологиялық қасиеттердің жан-жақты жетілуіне барлық жұмысын бағыттаған әлеуметтік ұйым болыи табылуға тиісті. Дене тәрбиесінің жүйесі әртүрлі әлеуметтік топтардың дене тәрбиесінің ерекшеліктерін ескеретін езара байлаиысты жекелеген дене тәрбиесі жүйесін құрап тұрады. Балабақша, орта мектеп жасындағы балаяар, арнайы орта оқу орнындағы, әскери қызметтегі, жоғары оқу орындарындағы жастар осы жүйедегі әлеуметгік ұйым болып табылады.
Жоғарыда аталып өткен жүйенің негізгі түсініктеріне токталатын болсақ, одарға біздер оеы сңбектің соңғы тарауларында каңінен талдау касан өткенбіз. Дегенмен, „дене тәрбиссі", „спорт", „дене шынықтыру", т.б. түсініктердік, өзара байланыстары мен айырмашылықтарыи біду, ен, әуелі, оның ғылыми теориялық аяықтамасын білуді талап етеді,
Дене тәрбиесі негізгі 2 бөлімнен тұрады: біріншісі - спорт, бұл жеке басшн белгілі бір жаттығумен тұрақты түрде шұғылданып, оны айналдыруы. Екіншісі - денешынықтыру, бұл - жеке бастың өзінің денсаулығын нығайту үшін ғана жаттығулармен шұғылдануы. Ал „Дене тәрбиесі дене шынықтыру" деген түсініктен туындайтын анық негізгі бөлімдерінің бірі болып есептеледі. „Дене тәрбиесі" педагогакалық процесте үшбағытка бөлінеді: жалпы тәрбиесі, кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесі, спорттық бағыттағы дене тәрбиесі.
Соңғы кездерде, арнайы спорттық әдебиеттерде жиі кездесетін түсініктердің бірі „физикалық рекреация". Ол белсенді демалысты қамтамасыз етуді. адам бойындағы физикалық қасиеттерді калпына келтіру үшін басқа бір іспен айналыса отырып, дене тәрбиесші тағы бір міндетті шсшуді көрсетеді,
„Физикалық реабилитация" деп денені қайта калпына келтіруді түсінуге болады. Яғни дене шынықтырумен немесе спортпен шұғылдану барысында жарақат алып, яки болмаса басқа ауруларман ауырып денсаулығын уақытша жоғалтқан адамның өз организмінің мүмкіндіктерін қалпына келтіру үшін дене жаттығуларын арнайы түрде пайдалануы.
„Дене шынықтыру мәденнеті" жекеден жалпыға қарай ұласатын ,.мәдениет" деген түсінікке жатады. Басқа сөзбен айтқанда, дене шынықтыру халық мәдениетінің бір белігі болып табылады. Дене шынықтыру адамның өзінің денесін дамытып өзгерту жолындағы қызметтің нәтижесі және оны осы жолдағы процесс деп ұғынамыз.
Материалдық игілік деп сабақ, жаттығу өткізуте қажетті әртүрлі спорт құрылыстарын, арнаулы жабдықтар мсн құралдарды каржыландыру мәселелерін, дене тәрбиесі жүйесінің идеологиялық ұйымдастырушылық және ғылыми бағытын қзмтамасыз ететін әлеуметтік іс жүзіндегі жетістіктерді айтады. Барлық материалдык және рухани игіліктер қоғамның дене шыныктыру саласындағы қызметінің нәтижесі туралы бағалауға көмектесетін мәдени дәстүрлер ғана болып коймайды. Сонымен қатар, оны пайдалануға және қолдануға итермелеп, нәтижесінде, алдағы уақытта оны толықтырып отыруды қажет етеді. Материалдық және рухани игіліктер адамдардын қоғамдық, ғылыми, сонымен бірге, педагогикалық қызметінде, өндіріс аясында жасалады. Сондықтан игіліктерді біріншідем, арнаулы ұйымдастырылған педагогикалық процесстерде; екіншіден тұрмыс жағлайында дене жаттмғуларымен айналысу түрінде; Үшіншіден қауымды қамтитын баспасөз, радио, теледидар, т.б, арқылы әртүрлі формада пайдалануға тиістіміз.
Орта мектептердегі өгкізілетін дене шынықтыру шаралары коғамымызда қалыптасқан және жасөспірім балаларды өмір сүруге даярлайтын материалдық, сонымен бірге рухани игіліктердің жиынтығынан құралады. Әрбір қоғам мүшесінің денссін шынықтыру жөніндегі игілік, тұтастай алғанда, ол мемлекет деңгейінің камтамасыз етілуге алынуға тиісті. Ал мектеп көлеміндегі бұл саладағы жұмыстар ағарту мекемелері мен сауықтыру жұмыстарымен айналысатын қызметкерлердің үлесіне тиісті.
Дене шынықтырудың құрамдас басты бөлігі - спорт. Спорт ұғымының екінші бір жағына тоқталатын болсақ, ол адамаардың дене қызметі мен қоғамымыздағы қалыптасқан материалдық және рухани байлықтарды игілігіне жарету деп білемһ. Сонымен қагар, жарыс арқылы жоғары мүмкіншілігін көрсету үшін арнайы шапшаң қарқын мен морфофункционалдық және психологиялық даярлықты айқындау.
Спорттың басқа да функциялары жеткілікті, Біріншіден спорт өз залына адамның тәрбиелік жағына дұрыс ыклалык тигізумен катар, қоғам өміріне дайындаушылық міндеттерді шеше отырып қызмет етеді. Екіншіден, спорт-өндірістік қызметке жатпайды, және материалдық игіліктерді тікелей өндіруге байланысты болмайды.
Спортқа тән барлық белгідер тұтастай балалар спортында да сақталады. Оны, баланың, сабақтан тыс кездегі кызметінің алуан түрлі болып келуі арқылы анықтауға болады. „Балалар спорты" дегеніміз -арнайы дайындық негізінде, алдын ала үйренген козғалыс, кимыл мүмкіншіліктерін толығынан пайдалану арқылы өз қатарлары арасыңда өткізілетін жарыстарда өнер көрсету.
„Жасөспірімдер спорты" деген түсінікке талдау беретін болсақ, оның шекарасы тек бір жае тобымен, яғни жасөспірімдер тобыменен шыкталады. Бұл түсінік шартгы тұрде алмнып отыр, оның себебі, ;портка кыз балалардың катысуына байланысты.
„Мектептегі спорт"' деген түсінік, катысушылардын жас белгілеріне карағаңда, „балалар спортына" сәйкес. Бұл екі түсініктің айырмашылығы, „балалар спортың" мектептерде және мектептен тыс мекемелер ұйымдастырса, „мектеп спортын" тек мектеп қана ұйымдастырады.
Жоғарыда айтылған спорт белгілері белгілі бір мөлшерде спорттық ойындарда, гимнастикада, саяхатта да болуы мүмкін. Мысалы, маманданушылык кейбір ойындарға, мысалы, спортшқ гимнастикаға ене отырып, оларды спорттың жеке түріне айналдырды, Сонымен бірге спортта ойынның жеке белгілері бар және онда ойын әдісі кеңінен қолданылады. Сол себепті, спорт ойын кызметі деп қаралуға тиісті.
Әлеуметтік-экономикалық негіздер. Дене тәрбиесі жүйесі қоғамындағы экономика, саясат, ғылым және мәдениет саласындағы жүйелермен тығыз байланысты. Қоғамдык катинастар көрінісінің бір саласы есебінде ол сол жүііедсгі жүрін жатқан өзгерістер әсерімен дамып отырады. Дене тәрбиесі жүйесінің коғамдык өндіріске кірігетіндігі осы байланыстардың нақты негізінің бірі болуына қатысты болады. Алайла қоғамдық өндіріске ол косымша жолдар аркылы әсер етеді. Бұл жүйе тікелей коғамдық өнім жасауға араласпайды. Бірақ ол осы салаға өнлірістік катынастардың субъектісі - адам арқылы дәнекерлік әсер етеді.
Өзінік әртүрлі нысандары арқылы дене тәрбиесінің жүйесі адамның әлеуметтік қызметінің барлық негізгі түрлеріне қатыста. Бұл адамның қозғалыстағы биологиялық қажеттігін қанағаттандырып қана қоймайды, сонымен бірге әлеуметтік - жеке тұлғаның калыптасуын, қоғамдық қатынастардың жетілуін де канағаттандырады. Адам кесінінің дамуының биологиялық заңдарға бағына отырып, табиғи жолмен де жүзеге асатындығы мәлім. Алаңда казіргі адамнын козғалыс белсенділігі оның дене мүмкіншілігін кажетті денгейде ұстауға әлі жеткіліксіз.
Өзінің арнайы функциясын жұзеге асыра отырып, дене тәрбиссінін жүйесі адамдардын козғалыс белсенділігікін кажеттілігін камтамасыз етуге сол арқылы дененің жетілуін және денсаулықтың жоғары деңгейге жетуін қамтамасыз етуге толық кабілетті.
Тәрбислік-педагогикалық қызметті жүзеге асыра отырып, дене тәрбиесі жүйесінің адамгершілік, эстетикалық, еңбек, мәдени даму мемлкеттерін шешуге мүмкіншілігі бар. Дене тәрбиесі жүйесі ксйбір тәрбие жүйесінің тиімсіз жерлерінде табысқа жетіп те жүр. Сонымен бірге дене тәрбиесі жүйесінің өзінде әлеуметтік, экономикалык және коғамның рухани өмірімен байланысты нәрселердің бәрі де кәрініс табады. Қоғамның әлеумсттік-экономикалық даму деңгейі жоғары болған сайын, оның азаматтарына дене шынықтырудың байлықтары толықтай беріледі, дене тәрбиесі мақсаттарына жұмсалатын ұлттық табыстың бөлігі де жоғары болады- адамдардың денсаулық деңгейі жаксарып, өмір жасы да ұзара өседі,
Жан-жақты жетілген адамы қалыптастырудағы дене тәрбиесінің орасан зор маңызын-ескере отырып, бұрынғы Кеңес Одағы кезінде де үкімет тарапынан бұл мәселсғе коғамымыздыц дамуының әртүрлі кезеңдерінде бірнеше рет назар аударылып отырылды (бұл орайда 1925, 1329, 1948, 1959, 1966, 1981. жылдарында қабылданған қаулыларды атап кеткеніміз жөн болады). Қаулылардың мазмұны сол кезеңдегі саяси жағдайды бейнелеп, орталықтан катал басқару мен бақылауға басты назар ауларылды, сонымен бірге сол кездегі және шынықтыру қозғалысының дамуына үнемі колайлы бола да бермеді.
Дене тәрбиесі жүйесі экономикалық катынастардың дамыған аумағына жатады. Өзінің ұйымдық кұрылымы жөнінен күрделі болуына байланысты (мемлекеттік және қоғамдық басқарудың қағидаларын байланыстыра жүргізу), каржыландыруды материалдық-техникалық жағынан камтамасыз етуде. де әртүрлі қаржылық көздерді өзіне жинақтады: мемлекеттік бюджет, қоғамдық корларды, кәсіпорындар, кәсіподақ кооперативтік коғамдар. Экономикалық жағынан дене тәрбиесі жүйсеі - дамыған материалдык және материалдық емес өндірісі бар халық шаруашылығының бір бөлігі есебінде көрінеді. Материалдық өндірістік сала қызметкерлерінің заттай материалдан белгілі бір- нысанаға ие болады: спорт құрылыстары құрал-жабдық аяқ-киім киімдер. Бірақ бұл сала адам денесін жетілдіруге бағытталған, өндірістік емес дене тәрбиесінің басты саласыда қарағанда қызмет көрсету сипатында ғана болады.
Құқықтық негіздер. Еліміздегі дене тәрбиесінің жүйесі оның қалыпты қызмет етуін реттейтін белгілі бір нормативтік құжаттарға, актілерге сүйенеді. Бұл құжаттардың әртүрлі заң күші бар (қаулылар, заңдар, жарлықтар, нұсқаулар). Олардың ішінде еліміздің жаңа 1995 жылғыы 30 тамызда қабылданған жаңа Коиституциясының алар орны ерекше (29-бап). Бұл бапта. Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға кұқылы екендігі бекітілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1995 жыл 24 карашадағы № 1593 Қаулысында спортты және дене тәрбиесін нақтылы жақсарту шаралары белгіленген. Бұлардан басқа да ұйымдар мен - мекемелерді дене тәрбиесіменен камтамасыз ететін, сонымен бірге қызмет көлемін анықтайтын нормативтік құжаттар- да бар (олар-балабақша, мектеп гимназия, колледж, кәсіптік техникалық училищелер, орта және жоғары оку орындары, т.б.).
Әдістемелік негіздер дене тәрбиесінің заңдылықтарын және оқыту мен тәрбиелеу кағидаларын жүзеге асыру жөніндегі тиісті ұсыныстарды, сонымен катар, тұрғын халықтың әрбір әлеуметтік тобымен жаттығудың әдістері мен нысандарын ұйымдастыруды, құрал жабдықтарды пайдалану жөніндегі ұсыныстарды камтиды. Әдістемелік негіздерде дене тәрбиесі жүйесіне тән ғылымилық көріністерді байқауға болады. Бұл орайда бастапқы теориялық ережелер және оны іс жүзіне асыру ғылым негіздеріне (философия, социология, педагогика,-психология. биология, т.б.) арнаулы теориялық және спорттық - педагогикалық ғылымға сүйене отырып жасалады.
Бағдарламалық нормалық негіздер тұрғын халықтың дене дамуымен бірге білім деңгейіне қойылатын үш сатылы өзара байланысты талаптар жүйесінде көрсетіледі. Дене тәрбиесінің бірыңғай мемлекеттік бағдарламасы балабақшалар мен яслидеріде, жалпы білім беретін мектептерде, орта арңаулы және жоғарғы оқу орындарында өткізілетін дене тәрбиесінің ең төменгі міндетті көлемін анықтап, белгілейді. Бұл бағдарламаларда оқу орнының түрін, шұғылдаушылар жасын, жыныстық айырмашылықтарын есептей отырып, дене -дамуымен бірге бейім көрсеткішіне қойылатын талаптар мен дене тәрбиесінің негізгі құралдары көрсетіледі.
Дене тәрбиесі мен спорт саласына катысты негіздердің бір мысалы ретінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 маусымдағы № 774 қаулысын атауға болады. Осы каулының 1-бабында еліміздегі халыктардың дене тәрбиесіне катысты даярлығын Президентгік сынамалар арнаулы анықтау Ережелері бекітіліп, ол 1996 жылғы кыркүйектсн бастап күшіне енгізілсін делінген.
Сонымен катар, бұл каулыда Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігіне, Ішкі істер министрлігіне, Корғаныс министрлігіне, Ұлттық кауіпсіздік комитетіне дене тәрбиесі жөніндегі оку бағдарламаларын Президенттік сынамалардың талаптарына сәйкестендіру, оны жалпы білім беретін мектептердің, кәсіптік-техникалық училишелердің, орта арнаулы және жоғары оқу орындарының оқу процесіне енгізу жәке оның нормативтік талаптарынын орындау қамтамасыз етілсін делінген (Окулықтың соңғы беттерінде Президентгік сынамалары туралы ережесі берілген).
Спорттық бірынғай саралар дене тәрбиесі жүйесінің бағдарламалық, мөлшерлік негізінің ең жоғарғы, корытынды сатысы болып табылған. Ол елдің барлық спорт ұйымдары үшін спорттық разрядтар мен атақтарын беру ережелері мен кағидаларын, сонымен катар спортпен әр түрінен спортшының дайындығына койылатын бірыңғай мөлшерлер талаптарын белгілеген.
Спорттық саралаудың негізгі мақсаты - спортпен көпшілікті камту, спортшыларды жан-жакты тәрбиелеу, Олардың дайыңдық сапасын арттыру жане осы негізде жоғарғы стторттық көрсеткіштерге жетуді камтамасыз ету. Спорт түрлері бойынша саралаудағы мадшерлік талаптар шамамен әрбір төрт жылда кайта қаралып отырады. Бұл, әдетте, олимпиададан кейінгі бірінші жылы қайта қаралады. Сейтш, кезекті Олимпиадалық ойында спорттың жеке - түрлерінің әрі қарай дамуына жағдай жасалынады.
Спорттық разрядтар мен атактар арнаулы ережесі және жарыс календары бар спорт түрлері үшін ғана белгіленген. Оның құрамына сонымен бірге, әскери-колданбалы, кәсіптік-қолданысқа, біздің еліміздің ұлттык спорт түрлері және халықаралық дәрежеге ие болған спорт түрлері енгізілген. Спорттык саралауда мөлшерлік талаптардың екі түрі қаралған: нәтижесі объективті көрсеткішке байланысты бағаланагын (уақыт өлшемі, салмақ, қашықтық, т.б,) спорт түрлері үшін разрвд нормалары және жарыста жеке, сонымен бірге, команда құрамында өнер көрсетіп, женістің, маңызының нақтылығына байланысты жетістік бағаланатын спорт түрлері үшін разрядтық нормалар (бокс, ктрсс, снорт ойындары, т.б.). Спорттың кейбір түрлері үшін (шаңғы, велосипед, т.б.) разрядтық нормалар мен разрадтық талаптар бірдей енгізілген.
Спорттык саралау жөніндегі ереже бойынша спортшыға өзінің теориялық және жалпы дене дайындығын арттырып отыру міндеттелген. Мұнда өзі адамның жан-жақты дамуына жағдай жасайды.
Ұйымдастыру негіздері. Дене тәрбиесі жүйесінің ұйымдық негіздері мемлекеттік, өзінен-өзі туындаған қоғамдық және басқару органдарының бұртұтас байланыстылығынан құралады. Бұл байланыс - дене тәрбиесі жүйесінің бірығңай мақсаты және оның міндеттеріне, қағидаларына, идеологиялық, әдістемеліәк және бағдарламалық мөлшерлік негіздеріне, сонымен қатар, дене шынықтыру ісінің дамуын жүргізетін,бағыттап және бақылап отыратын еліміздегі қоғамдық, мемлекеттік мекемелердің іс жүзіндегі біріккен іс-қимылына сүйенеді.
Дене тәрбиесі жүйееіне катысты мемлекеттік және қоғамдық мекемелердің мұндай бірлігі мыналардан:спорт құрылыстарын салуға қаржы бөлу және бұрын соңды салынған құрылыстарды тиімді пайдаланудан, спорт құрал-жабдықтарын тегін және төлем арқылы пайдаланудан, мамандар даярлаудың мемлекеттік жетілген жүйесінен дәрігерлік ене шынықтыру кызметі болуынан, дене жаттығуларымен, айналысудың қажетті жағдайы есебінде еңбекшілердің бос уақытының үнемі өсіп отыруынан құрылады.
Дене тәрбиесі процесінде қоғам талабына сай қозғалыс дағдыларын, арнаулы білімді, табиғи күштер мен гигиеналық-факторларды, алдын-ала дайындалған жаттығулар кешендерін дене кабілетін арттыру үшін найдаланса. онда псдагогикалық жүйенің бар екендігін айкындауға болады. Басқа сөзбен айтқанда, дене тәрбиесі педагогикалық процесс есебінде адамдардың дене дамуын басқаруға және осы саладан сауаттандыруға арналған қызмет.
Дене тәрбиесінің мақсаты әрбір адамның дене шынықтырудың өзіне тиімді түрін игеруін камтамасыз етуі деп білеміз. Нәтижесінде, дене тәрбиесі арқылы адам баласы дене шынықтырудың жалпы жетістітік 63 жетістігіне, табысына айналдырады (денсаулығын жаксарту, дене дамуы деңгейін арттыру, т.б.). Сонымен бірге, дене тәрбиесінің әсерімен жеке адам түлғасының өзгеруі дене шынықтыру процесінің мазмұнына өзгеріс тигізеді. Сөйтіп дене шынықтырудың баеты көрсеткіштеріне әсер етіледі. Әрине, бұл процесс жалпы тәрбиенің өзге жақтарынан тыс, бөлек жүрмейтіндігі анық.
БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ бала денесін жетілдірудің псдагогикалык жүйесі ден білеміз.
МЕКТЕПТЕП ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ, ол ал жоғарыда айтып кеткендей жалпы педагогикалык жүйенің басты бөлшектердің бірі. Бұл жүйенің тек мектеп қабырғасында жүргізілетін жұмыстармен, мысалы, дене тәрбиесі сабақтарымен, секциялық жұмыстармен шектелетіндігі айқын.
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ мектепте, мектептен тыс жерлерде мектеп жасындағы балалармен жүргізілетін әртүрлі жұмыстарды қамтиды. Мектептегі дене тәрбиесін ұйымдастырудың негізгі кағидалары Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының дене тәрбиесі туралы ережеде баяндалған.
1.4 Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің даму кезеңдері
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемеснама пайда болуынын бастауы мен даму кезеңдеріне тоқталатын болсақ, онда оның төмендеп жайлардан туындағанын атағанымыз жөн болады. Олар:
-қоғамдық өмір практикасы. Қоғамымыздын жақсы дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәрбиесінің заңдылықтарын тануға деген ұмтылысты. туғызды және сол негізде адам денесін жетілдіруді басқару жүйесік құруды қажет етті:
- дене тәрбиесінін практикасы. Тек кана практика жағдайында барлық теориялық қағидалардын өміршеңдігі тексеріледі. Осындай жағдайларда ғана дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінін жаңа қағидаларын жасау кажеттілігі туралы тың идеялар туындауы мүмкін.
- әртүрлі кезеадерле және әргүрлі елдерде факторлардың педагогтардың, дәрігерлердің жан-жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу жолдары және оның мазмұны жөніндегі айтқан прогрестік идеялары:
- өз дамуының жоғары деңгейінде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің жетекші қайнар көзі еліміздің конституциясы болып табылады:
- ел үкіметінің дене шынықтырудың жағдайы жәие оны жетілдіру жолдары туралы қаулылары:
- дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі саласындағы ізденістер нәтижесі
Өзінің тарихи даму жолында дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі бірнеше кезеңдерден өтті.
Бірінші кезең - козғалыс дағдыларының организмге әсері жөніндегі эмпиризмдік (сезім қабылдауларын, тәжірибені дүние-танудың бірден - бір кезі деп тауып, теориялық қорытындыларды бағаламайтын, сол себепті, құбылыстардың өзара байланысын және даму заңдарын аша алмайтын философиялык ілім) білім кезеңі. Адам баласы оны күнделікті қозғалыс қимылында алады.
Эмпиризмдік білімнін жинақталуы аламды жаттығуды тиімділігін түсінуге және тәжірнбені өзгелерге беру әдістерін танып білуге әкелді. Мұның өзі дене жаттығудары пайда болуының алғы шарттары болды ал одан кейін дене тәрбиесініі де пайда болуына әкеледі.
Екінші кезең - дене тәрбиесінің ең алғашқы әдістерінің жасалу кезеңі - бұл ежелгі және орта ғасырлардағы құл иеленуші мемлекеттердің кезеңің қамтиды. Бұл әдістер тәжірибе жолымен жасалды. Педагогтар, философтар жане дәрігерлер адам организм қызметінің заңдылықтарын әлі біле қойған жоқ, дене жатгығуларының әсер ету механизмін түсіндіре алмайды, сол себепті, дене шынықтыру жаттығуларымен айналысу тиімділігін тек сыртқы өзгерістер (адам шыдамды, күшті, өзіне керекті қағдидарды игерді) бойынша ғана анықталады. Деме тәрбиесі әдістерінің ең белгілісі - Ежелгі Грецияда жасалынып пайдаланған әдіс. Ол әдіс бірыңғай жүйеге белгілі бір іс қимылдарлы, сонымен қатар үйрету әдістерін, алам бойындағы қасиеттерді арттыру жолдарын біріктірді. Орта ғасырлар кезеңдерінді әдістері саны үнемі кеңейіп отырды жчне гимнастикадан жүзуден ойындардан, садақ атудан, семсерлесудан, атпен жүруден алғашқы көмекші құралдар пайда бола бастады. Үшікші кезең - дене тарбиссі туралы теориялык білімін карқынды түрде жиналуы. Ол қайта өрлеу кезеңінен XIX ғасырдың аяғына дейінгі аралықты камтиды. Адам туралы, оны тәрбиелеу және үйрету, оны емдеу туралы ғылымның дамуы философтарды, педагогтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларын назар аударуға тартты. Дене тәрбиесінің атқаратын кызметі жөнінде педагогикалық, филасофиялық, дәрігерлік ой-пікірлер жинақтала бастады. Әрине, бүл ой-пікірлердің ол кезде әлі де жүйелі түрде жинақталмағандығын байқауға болады, себебі, олар жекелеген ғылымдардың (педагогаканың, философияның медицинаның) өз ішінде ғана туындаған. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері көптеген өзіндік мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей шешу мүмкін еместігін түсінді. Қайта өрлеу дәуірінің өзінде-ак педагог-гуманистер және социал-утопистср дене тәрбиесіне тұтастай тәрбиенің міндетті бөлігі деп караған. Мысалы, Швейцарияның демократ-педагог И.Г.Песталоции (1746 - 1827) балалардың қозғалыс мүмкіншілігін дамытуға арнап, Буын гимнастикасы теориясын жасап, дене жаттығуларының жалпы педагогикалық талаптарға сай құрыла бастағанын атап көрстеді. ХҮІІІ ғасырда анатомдар дене шынықтыру жаттығударының биомеханикалық саласында ізденістер жасаған, ал XIX ғасырда дене тәрбиесі туралы жұмыстар көріне бастады.
Коғам өміріндегі дене тәрбиесінің атқаратын қызметіне байланысты объективтік баға беру үшін К.Маркс пен Ф.Энгельстің еңбектері маңызды орын алады. Бірінші рет, олар, ғылыми түрде тәрбиенің тарихи және таптық сипатын дәлелдеді. Тәрбиенің мазмұнын ашып берумен қатар, дене тәрбиесінің орнын анықтады, адамды жан-жақты тәрбиелеу қағидаларын жүзеге асыру жолдары көрсетілді.
Сөйтіп, бұл кезеңде дене тәрбиесі теориясының негізі қаланды, XIX ғасырдың басынан бастап дене тәрбиесінің теориясы ғылыми білімнің жеке саласы есебінде калыптаса бастады.
Төртінші кезең- біздің елзмізде жеке -ғылыми және оқу пәні есебіңде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістерінің жасалу кезеңі. Бұл кезең XIX ғасырдың аяғы мен қазақ революциясына дейінгі аралықты қамтиды және дене тәрбиесінің проблемалары жөнінде арнаулы ізденістердін қарқынды дамуымен сипатталады. Осы уақытта коғамдық өмірдің көптеген салаларында дене тәрбиесі әсерінің ықпалы тигендігін аңғаруға бояады.
Дене тәрбиесі саласындағы ғалымдардың ең жаркын өкілдерінің бірі. П.ФЛесгафт (1837-1999) болды, Оның тарихтан, аиатомиядан, биологиядан, педагогикадан, антропологиядан, дене тәрбиесініц теориясы мен әдісінен еңбектеріиің қөпшілігі прогрестік бағытта бодды, сондыктанда жеке ғылыми және оқу пәні есебінде дене тәрбиесінің казіргі теориясы мен әдісінің негізіне енді. Бееінші кезең қаззн революциясынан бастап қазіргі дейінгі кезеңді қамтады. Дене тәрбиесінің проблемаларымен арнаулы ғылыми және "оқу мекемелері, көптеген балалардың ғалымдары айналысуда, нақтылы нәтижелердің және жаңа деректердің пайда болуы, жаңа заңдылықтардың ашылуы дене тәрбиесінің теориясы мен әдісінің жіктелуіне әкелді. Жаңа пәндер: дене шынықтыруды ұйымдастыру, дене жаттығуларының биомеханикасы сиякты қалыптаса бастады, Апайда ғылымның жеке салаларына осылай мамандану барлық аралас ғылымдардың табыстарын кең көлемде пайдалануды қажет етті. Мысалы, балалардың спорттык мамаңдануы - бұл тек спорттық- педагогикалық мәселеге ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік, психологиялык және биологиялық та мәселе.
Дсне тәрбиесіндегі педагогикалық міндеттер негізгі үш бағытқа бөліп қарауды кажет етеді.
Жалпы деие тәрбиесі денсаулықты нығайтуға және оқу, еңбек қызметінде жұмыс қабілеттілігін сақтауға бағытталған.
Осыған байланысты, дене тәрбиесінің мазмұны күш, шапшаңдық, шыдамдылық, ептілік, икемділік және буындардағы қозғалысты белгілі дәрежеде дамытатын өмірлік кажетті қозғалыс дағдыларын игеруге бағытталған. Жалпы дене тәрбиесі қалыпты өмірге еніп кез келген кәсіптік жәяе спорттық қызметке мамандану үшін адамдарға кажетті дене дайындығының міндетті деңгейін қамтиды. Ал бұл жағдайлар мектеп жасына дейіиғі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептердің дене тәрбиесі сабақтарында, жалпы дене шынықтыру секцияларында, денсаулық топтарында, т.б. жүзеге асырылады.
Кәсіптік багыттағы дене тәрбиесі адамдардың еңбек және әскери қызметіне қажетті дене дайындығының сипаты мен деңгейін қамтамасыз етуге арналған (бұл мағынада жалпы білім беретін мектептің дене тәрбиесі мұғалімінің арнаулы дайындық, ғарышкерлердің арнаулы дене дайындығы, т.б. деп ұғу керек). Адамды таңдап алған мамандығына немесе әскери қызметке даярлауға бағытталған дене тәрбиесін дене шынықтыру дайындығы деп атайды, ал мұндай дайындықтың нәтижссінде белгілі бір дәрежеде таңдап алған мамандығын игеруде және тиімді еңбек етуге дене дайын болса онда денеңің арнайы қызметке дайын болғандығы деп білеміз.
Дене дайындығы мен дененің шыныққандығы кәсіптік қызметтің нақты түрінің талаптарына байланысты болып келеді. Сондықтанда дене жаттығулары еңбек дағдылары калыптастыруға немесе болашақ еңбек қызметінің шарттарын сәйкес келетіндсй етіп алынады. Адамды еңбек етуге даярлау үшін дене тәрбиесін пайладану мүмкіншілігі, еңбек пен цені тәрбиесінің алдына қойылатын талаптардың ұқсастығы негіз болған.
Кәсіптік бағыты бар дене тәрбиесі, адамның таңдап алған мамандығын табысты меңгеруге және осы салада жоғарғы шеберлікке жетуге, сонымен бірге әскер қатарында кызмет етуге даярлық қабілетін дамытуға оның денсаулығын жаксарту арқылы еңбек қызметіне даярлауға көмектеседі.
Еңбек кызметі мен дене тәрбиесінің ұқсастығын мынандай жағдайлардан байқауға болады:
1. Еңбек кызметінде де, дене тәрбиесінде де қозғалыс дағдылары жеке тұлғаның белсенділігіне байланысты.
Жоғарыда аталған екі қызметте де адам ұжымда әрекет етіледі. Еңбек жәнс спорт ұжымдарының кызметінде адамдардың өзара қарым-қатынасы және қызметінің тәртібі, ұжым мүшелерінің құқтары мен міндеттері, максаттары мен міндеттерінің болуы сияқты көптеген ұқсастық бар.
Адамды козғалыс дағлыларына үйрету және тәрбиелеу еңбек қызметінде де, дене тәрбиесі процесінде де бірыңғай заңдылықтар негізінде жүзеге асырылады: олар - таным тсориясы, уақытша шартты байланыстардың құрылым теориясы, информация теориясы, қозғалыстың еркіндік теориясы.
4. Ецбек кызметіндегі шеберлікті нгеру және дене тәрбиссіндегі табыстарға жету төмендегі аталған жағдайларға тақдап алған кызметке саналы және белсенді көзқарас, өз жұмысынын нәтижесіне қанағаттану, қарым-катынас сипаты, ұжымда өз орнын біле білу, денсаулық жағдайы, дене және акыл-ой жұмыс қабілеттілігі, тәжірибелілік, мүмкіншіліктерді дамыту деңгейі не тәуелді.
Кейбір жағдайларда жағымды ауысу механизмі бойынша дене тәрбиесінің нәтижесі окуда табыстарға жетуге тиімді әсер етуі мүмкін. Еңбек қызмстіне дене шынықтыру жаттығуларының тиімді әсер етуі дағды бойынша да, жеке адамның өзіне тән қасиеттері бойынша да мүмкін болуы мүмкін.
Еңбек кызметіндегі белгілі бір қабілеттілікті көрсетуде дене жаттығуларымен айналысудың жағымсыз әсері басқа кабілеттілікті дамытумен етедеді. Мысалы, футбол, бокс, ауыр атлетикамен айналысудың тиімсіз әсері окытудын бастапқы.кезеңінде күштің көп түсуі және тепе-теңсіздік жағдайында жоғары жұмыс қабілеттідігіне, сезім тұрақтылығы мен ерікке, өзінің күшіне сенімділіктің арту есебінен өтеледі. Тіпті, спорттың қай түрімен айналыспасын, адам ақырында 15-20 проңент шапшаңдық көрсетеді, сонымен бірге, жердегі транспорт құралдарын жүргізуді меңгеруді, самолетті ұшыру техникасын игеруде спортпен белсенді түрде айналыспайтындарға қарағанда тез арада жоғары көрссткіштерге жетеді. Еңбек қызметінде дене жаттығуларымен айналысу негізінде үлкен тиімділікке жету үшін: а) жаттығуларды ауыстыру құбылысы және оның түрлерімен, дене жаттығуларымен айналысу процссінде кәсіби маңызды қабілеттілікті дамыту мүмкіншіліктерімен таныстыру, кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесіне бслсенді және саналы көзқарасты қалыптастыру керек;
б) қозғалыс құрылымы физиологиялық және психологиялық қамтылуы жағынан, кәсіптік козғалыс қимылынын құрылымы жағынан өте жақын болатындай жаттығулар таңдап алынуы қажет:
в) арнаулы жаттығуларды үйрету арқылы енбектегі қозғалыс қимылдарды сенімді түрде орындау; г) мүмкіндігін дене жаттығуларының үлкек қуатын барынша пайдалану керек.
Дене жаттығуларын мамандықты игеруге көмек ретінде тиімді пайдалану үшін басты жағдайлардың бірі -- болашак еңбеккерлердің кәсіби және жалпы қабілеттіліктерін болжау және дамыту, уақытылы зерттеу болыи табылады. Әрбір адамның кабілетін анықтауда және дамытуда негізгі құрал ретінде дене жаттығуларын зтағанымыз жвн болзды. Оларды қолдану тиімділігі төмендсгі жағдайларға кегізделеді: дене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz