Ұлттық мінез құлық немесе менталитет

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

1. Ұлттық мінез құлық немесе менталитет

Ұлттық мінез құлықтың бар болуы туралы болжамдар әрқашан да күнделікті
таныммен қатар әлеуметтік ғылымдардың да құпия алғы шарттары болып қала
береді. Г. Д. Гачев оның мағынасын өте терең ашқан:
Халықтың ұлттық мінез құлқы, ойлары, әдебиеті – өте қу және қиын
сезілетін материя. Оның бар екенін сезесін, ал енді оны сөз арқылы
анықтауға тырысқан кезде ол жоқ болып кетіп, өз өзіңді міндетті емес
сөздерді айтып алдайсын немесе одан тек оған ғана емес, сонымен қатар басқа
халықтарға да тән нәрселерді іздеуге тырысасын. Бұл қауіптен құтылу мүмкін
емес, алайда оны әрқашан да ұмытпай, жеңуге емес онымен күресуге
тырысамыз (Гачев, 1988, 55 бет).
Алғашқыда ұлттық мінез құлық сипаттаушы ұғымы әртүрлі халықтардың
өмір сүру салтын көрсету мақсатында саяхат туралы әдебиеттерде қолданылды.
Одан кейінгі уақыттарда ұлттық сипат туралы сөз қозғалғанда бір авторлар
оны темперамент ретінде қабылдап, кейбіреулері көңілді тұлғалық белгілерге
аударса, үшіншілері құндылық бағыттарға, билікке, еңбекке және т.б.
құндылықтарға деген қатынасына көңіл аударған. Мәдени антропологияда
индивид ерешелігінің тұтастық паттернін анықтау үшін мәдениетте көптеген
жаңа терминдер пайда болды (мәдениет конфигурациясы, базалық тұлға,
модальді тұлға), осыдан кейін зерттеушілер ұлттық мінез құлық ұғымына
қайтып оралды. Қазіргі уақыттың өзінде де ұлттық сипат дегеніміз не деген
сұраққа байланысты көз қарастар ғана емес, сонымен қатар, осы ұғымның бар
болуы туралы және де ол әлемдегі барлық адамдарды біріктіретін немесе бір-
біріне қатты ұқсайтын индивидтерді ажэырататын тұлғалық элементтерге
қарағанда маңызды ма, осыған байланысты көптеген көз қарастар бар. Жағдай,
сонымен қатар, қазіргі уақытта психологиядан сипат тақырыбының қуылып
мінез құлық интегралдық ұғымының тұлғалық құлықтар немесе жай ғана
тұлға ұғымымен алмасуының байқалуымен қиындатылады.
Алайда, егер де ұлттық сипат ұғымын зерттеушілер өздерінің
әдістемелік және теориялық көз қарастарына байланысты бір халықты
екіншісінен ажырататын қандай да бір психологиялық ерекшеліктерді қосатын
түсініксіз ұғым ретінде қарастыратын болсақ, онда нақты анықталған қандай
да бір принциптерді ұстану керек.
Біріншіден, этнос мінез құлқы – оны құрайтын жекелеген өкілдерінің
сипаттарының қосындысы емес, индивидтердің айтарлықтай санына тән мінез
құлықтарының тұрақтылығы екені анық болып қалады. Сондықтан да, бұл орайда
ұлттық мінез құлықты түсіну үшін алдымен оның тарихын, қоғамдық құрылысын
және мәдениетін оқу керек, жеке психологиялық әдістер бұл жағдайда
жеткіліксіз екенін атап кеткен И. С. Кон дұрыс айтқан.
Екіншіден, қандай да бір мінез құлықтарды жекелеген этникалық
қоғамдастықтардың жетістігі деп қарастыру дұрыс емес. Мінез құлықтар мен
олардың қосындысы емес, олардың құрылымы бірегей болып табылады мәселе
мінез құлықтардың қандай да бір жиынында емес, осы жиындағы қандай да бір
жиынның осы жиында көріну дәрежесінде, оның көріну спецификасында. Мысалы,
еңбек сүйгіштік жапондықтармен қатар немістердің де улттық сипаттың маңызды
бөлігі ретінде қарастырылады. Алайда, неміс халқы үнемді жұмыс істейді,
оларда бәрі есептеліп алдын ала қарастырылған. Жапондықтар жұмысқа сүйсіне
беріледі, оларға тән әдемілік қасиеттерін еңбек барысында көрсетеді.
Сонымен қатар, мінез құлықтарды халықтың өмір сүру салтынан,
географиялық және әлеуметтік экономикалық жағдайлардан тәуелді
құндылықтардың жалпы жүйесімен қатынасында түсінуге болады. Жоғарыда
қарастырылған еңбексүйгіштік жалпы адамдық құндылық болып табылады, алайда
тарихи жағдайлардың кешені қандай да бір мәдениеттегі құндылық мағынасына
әсер етеді. Дербес жағдайда, еңбек моралін өндіру проблемасымен өз
уақытында қанаудан босаған африкалық мемлекеттер кездесті, олардағы халық
еңбегі ғасырлар бойы еріксіз, құлдық сипатта болды, ол еңбексүйгіштіктің
дамуына еш оң әсерін тигізген емес.
Ұлттық мінез құлықтарды интерпретацияларға апаратын жолдардың ішінен
әлеуметтік немесе мәдени детерминизм принципін ұстанатын әлеуметтік тарихи
жолды дұрыс деп есептеу керек. Ұлттық мінез құлықтың айтарлықтай дамытылған
әлеуметтік тарихи интерпретациясы бізге белгілі Мәдениет пен тұлға
концепциясында көрініс тапқан. Кар-Динердің базалық тұлға идеясы әртүрлі
мәдени ортаның әсерінен пайда болатын түбірлі тұлғалық ерекшеліктерге
негізделген.
Мысал ретінде жұмбақ орыс жанының зерттеуін келтіруге болады. Оңай
түсіндіруге болатын себептер бойынша, орыстың ұлттық мінез құлқы екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейінгі алғашқы жылдары батыс мәдени
антропологтардың қызығушылығын оятты.
Оның ерекшеліктері британдық мәдени антрополог Дж. Горердің жоғарыда
аталған болжамдарынан шығарылады. Осы болжамның әйгілі болуына оны
Легенда о юности Максима Горького еңбегінде қолданған М. Мид пен Э.
Эриксон үлкен роль атқарды.
Негізінен, болжамды жақтаушылар балаларды тығыз орау практикасы царизм
мен сталинизмнің автократикалық саяси институттардың негізгі себебі болып
табылатынын немесе ол орыс халқының маниакальді дипрессивті базалық
тұлғасының қалыптасуына алып кеді деп айтпайды. Керісінше, олар
себептіліктің бір ғана бір бағытты тізбегімен шектелмеу керектігін атап
көрсетеді. Горердің өзі балаларды орауды орыстардың балаларын күшті сыртқы
биліктің қажеттілігі жөнінде ақпараттандыратын бірден бір тәсіл ретінде
қарастырады.
Ал Эриксон болса, қатты орау әлемдік мәдениеттегі әмбебап дәстүр
екенін ұғына отырып, оның Ресейде балалардың ерте әлеуметтену
ерекшеліктерінің орыс мәдениетінің басқа да элементтерімен синхрондалуының
әсерінен күшейгенін айтады. Орыс мәдениетінен ол бірдей формаға ие бірнеше
паттерндерді атап көрсетеді – толық пассивті және асқан эмоциональді
разрядталудың алмасуы. Осылайша, оның ойынша, орыс адамының тұлғасының
қалыптасуына суық климаттағы крестьяндық өмірдің – салыстырмалы
әрекетсіздік пен ұзақ қыс айларындағы пассивтілікпен көктемгі еруден
кейінгі периодты босаудың ауысуы әсер етті.
Атап кететін жағдай, орыс ұлттық мінез құлқының қалыптасуының
негізінде жатқан бастамалардағы қарама-қайшылықтар әртүрлі философиялық
және тарихи концепцияларының өкілдерінің назарынан тыс қалған жоқ. Н. А.
Бердяевтің ойынша орыс жанының қалыптасу негізіне екі қарама қайшы
бастама кірген: табиғи, тілдік дионистикалық стихия және аскетикалық
монахтық православие. Оның ойынша, дәл осы орыс халқының жоғары дәрежеде
полярланғанының және деспотизм мен анархизм, қаталдық пен күш көрсету мен
адамгершілік сияқты қарама-қайшылықтарды үйлестірудің тарихи себебі болып
табылады.
Неміс философы В. Шубарт орыс мәдениетінің аяғы мен батыс мәдениетінің
ортасын қарсы қойған кезде орыс жанының негізін провославиенің
ерекшеліктерінен көреді:
Орыс жанына орташалау тән емес. Орыстарда екі шетті байланыстыратын
орталық звено жоқ. Орыс адамындағы контрасттар бір біріне тығыз орналасқан,
олардың қатаң үйкелісі жанды қатты жаралайды. Мұнда қатаңдық жүрек
жұмсақтығына жақын, қатігездік сезімталдыққа жақын, күнәхарлық пәктікке
жақын.
Психологиялық антропологияда балаларды тәрбиелеу тәсілдерін анықтау
мен бала тәжірибесінің ерекшеліктері арқылы орыстың ғана емес, сонымен
қатар, басқа да халықтардың ұлттық мінез құлықтарын зерттеуге тырысқандар
бар. Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде және одан кейін де АҚШ-та жапон
және неміс ұлттық мінез құлықтарына байланысты көптеген еңбектер пайда
болды.
Осылайша, Р. Бенедикт атақты Хризантема и меч кітабының атында
тұрған жапон мінезіндегі қарама қайшылықты түсіндіруге тырысты:
жапондықтарға тән кереметтік сезім мен билікке, әсіресе императорға деген
сенім. Жапон эстеттерінің қатігездігінің себебін ол Жапониядағы
әлеуметтенуден көрді, мұнда бала жас кезінен өзінің армандарының топ
мүдделерінен тәуелділігін түсінеді және өзінің және өзінің отбасының
масқара болуының алдын алудың кез келген тәсілін іздейді.
Мәдени антропологтар ұлттық мінез құлықты зерттеу кезінде айтарлықтай
объективті әдістерді қолданған кезде (терең сұхбаттасулар мен психологиялық
тестілеу) халықтың мінез құлқы туралы тұтас түсінікті жоғалтып, психологтар
сияқты сапалар жиынын қарастырған. Жалпы жағдайда К. Клакхонмен орыстарға
тән сапаларды бөліп көрсеткен: сезімталдық, адамгершілік, тығыз әлеуметтік
байланыстардан тәуелділігі, эмоционалді тұрақсыздық, иррационалдық, билікке
бағынуға деген қажеттілік.
Кейінгі уақытта ұлттық мінез құлық ұғымы да базалық және модальді
тұлға ұғымдарының соңынан психологиялық және мәдени антропологиялық
әдебиеттердің беттерінен жойылып барады. Оның орнына этникалық
қоғамдастықтардың ерекшеліктерін атап көрсету үшін ментальдық ұғымы
келді. Өз уақытында бұл терминді өздерінің зерттеушілік қызығушылықтарын
бөліп көрсету үшін Аннал мектебінің француз тарихшылары таңдап алған,
олар оны ұжымдық ұсыныстар, ұжымдық ессіздік және осыған ұқсас
түсініктердің орнына қолдануды жөн көрді.
Олардың ойынша, менталъдық – бұл адамның әлем туралы және осы
әлемдегі өзінің орны туралы түсініктердің негізінде жатқан бейнелер жүйесі,
сонымен қатар олар адамдардың іс-әректтері мен өзін өзі ұстау қабілеттерін
анықтайды. Шетел тілдеріне қиын аударылатын mentahte француз сөзі
ментальдықтың осындай түсінігі негізінде орыстың қоғамдық формацияларды,
кезеңдерді немесе этникалық қоғамдастықтарды сипаттайтын дүниетаным сөзіне
жақын келеді.
Этностарды әлеуметтік экономикалық бірліктер ретінде қарастыратын
кейбір авторлар ментальдықтардың – көз қарастардың тұрақты жүйесінің бөліну
мүмкіндігін жоққа шығарады. Алайда, этносты ядерлік сипаттамасы адамдардың
адамға тиістілігін ұғынуы болып табылатын топ ретінде анықтау кезінде
біздің ойымызша ментальдық этнопсихологиялық зерттеудің негізгі пәні болуы
керек.
Сонымен қатар, этнопсихологияның пайда болуының ең басынан оның атақты
өкілдері басқа атпен қарастырса да ментальдықты аса қызығушылықпен
зерттеген. Неміс ғалымы В. Вундт жалпы ұғымдарды халық жанының мазмұны
ретінде қарастырған, американ ғалымы Ф. Хсю психологиялық антропология
қандай да бір мәдениет мүшелерінің ұқсас келетін әлеуметтік көз қарастарын
зерттейді деп атап көрсеткен, орыс философы Г. Г. Шпет типтік ұжымдық
қобалжулар ұғымын енгізген, ал француз ғалымы Л. Леви-Брюль mentahte
терминін қолданған. Ментальдықтың элементі – өз мәдениеті туралы көз
қарастар жүйесі ретінде - Г. Триандиса айтуындағы субъективті мәдениетті
де қарастыруға болады.
1993 жылы Вопросы философии журналының редакциясында Ресей
ментальдығы тақырыбындағы дөңгелек үстел отырысы өткізілді, мұнда отырыс
қатысушылары оның табиғаты мен өзгерістерін, құндылық бағыттары мен неізгі
сипаттамаларын қарастырды. Пікір сайыс барысында орыс ментальдығының осы
шақ пен болашақтың арасындағы үзіліс, болашаққа толығымен ену, тұлғалық
танымның жоқ болуы, сонымен байланысты қауіп пен анықталмағандық
жағдайындағы шешім қабылдаудағы жауапкершіліктің болмауы, ұлттық идеялардың
мессиандық көзқарастарға ұласуы, ашықтық немесе көмектесуге дайындық
сияқты компоненттері талқыға алынды.
Осы сипаттамалардың әрқайсысына қарсы контр фактілер мен
контраргументтерді табуға болады деп есептейтін А. П. Огурцов өте дұрыс
айтады.
Мысалы, осы шақта өмір сүре алмау және болашаққа деген үмітпен қарауды
Ресейдің барлық тарихына емес, тек соңғы жүз жылдығына ғана тән утопиялық
тоталитарлық таным сипаттамасы ретінде қарастыруға болады. Осындай
проблемалар этнос ментальдығын оның сипаттамаларынынң жиыны ретінде
қарастырған сайын пайда болып отырады.
Шынында да, қазіргі заманғы зерттеушілер ментальдық терминінің
формальданбауынан оны кең диапазонда және адам туралы психологиялық талдау
мен гуманитарлық ойдың қосындысы ретінде қолдануға мүмкіндік беретін
жетістік ретінде қарастырады. Дәл осы эллективті тәсіл арқылы әлемнің
көптеген елдеріндегі психологтар мен этнологтар этникалық қоғамдастықтардың
ментальдығын ұлттық мінез құлыққа келтіре отырып зерттейді. Мысал ретінде
О. Даунның Шведская ментальность еңбегін келтіруге болады. Бұл еңбекте
сандық (психологиялық тесттер мен репрезентативті таңдамаларға жүргізілген
сауалнамалар) және сапалық (шведтер мен имигранттармен жүргізілген терең
сұхбаттасулар, мәдени антропологиялық бақылаулар) әдістер арқылы алынған,
сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарының, жолдық ескертпелердің, шетел
зерттеушілерімен жүргізілген швед қоғамының зерттеу материалдары бірін бірі
толықтырып отырады.
Осыншама көп материалдар көздерін талдау нәтижесінде Даун шведттерге
тән мінез құлықтарды толық сипаттайды. Ерекше көңілді зерттеуші тұлға
аралық және қоғамдық қатынастарда көрінетін сапаларына
бөледі:коммуникациялардан қорқу, ұялшақтық, бұл сапа шведтермен жаман емес
жақсы сапа ретінде қабылданады, ұстамдылық пен жасырыну, жеке және қоғамдық
арасындағы нақты шекара, шиеленістерден қашу, адалдық, тәуелсіздік,
эмоциональды салқындық. Швед ментальдығының орталық сипаттамасы ретінде
Даун адамның моральдық міндеттерін қоса сөздің кең мағынасында
компетенттілікретінде қолданылатын duktig жергілікті сапасын
қарастырады.
Алайда, Аннал мектебінің тарихшылары ментальдық сипаттамалар жиыны
емес, әлеуметтік топ мүшелерінің әрекетін реттейтін өзара байланысқан
ұстанымдар жүйесі екенін атап көрсетеді. Өкінішке орай, этнопсихологтар
этникалық қоғамдастықтардың ментальдығын осылайша түсінуге енді ғана
кірісіп жатыр. Бұл орайда ментальдықтың орталық аймағын бөліп алу
мүмкіндігі қызығушылық танытады, ол өзінің концепциясына байланысты
төмендегідей бөліктерден тұрады:
• Біз – образбен, жақтаушы образынан тұратын жақсылық көзін жою;
• зұлымдық образын, яғни жау образын жою;
• жақсылық жамандықты жеңетін кездегі әрекеттерді көрсету.
Дәстүрлі орыс ментальдығында зерттеушінің ойынша, жақсылық көзі
ретінде – қауым (әлем) қарастырылды, ал жау ретінде, яғни жамандық көзі
халықпен үнемі шиеленісте болатын мемлекет қарастырылған.
Лурьенің ұсынған идеясының дамуы ретінде төмендегі тұжырым негізделген
болып есептеледі: орыс ментальдығының жүйесінде жақсылықтың жамандықты
жеңуіне апаратын маңызды әрекеттің тәсілі жаумен, яғни мемлекетпен
орнатылатын заңдар емес, кешірімділік. Осының бейнесі ретінде Ю. М.
Лотманмен көрсетілген тұжырымды келтіруге болады: орыс әдебиеттеріндегі
заңдағы құрғақ әрі адамгершіліксіз бастамаларды кешірімділік, құрбандық
және махаббат сияқты формальді емес ұғымдарға қарсы қойылуы болып табылады.
Орыс адамының заң мен моральдық принциптерді қарама-қарсы қоюының көрнекі
мысалы ретінде А. С. Пушкиннің Капитанская дочка еңбегін атауға болады.

Орыс ментальдығының осы қабілетін орыс психологтары қазіргі заманғы
жастардың моральдық және құқықтық дамуын зерттеу кезінде байқаған.
Авторлардың айтуы бойынша, заң бойынша емес – ар бойынша. Бұл тұжырым
зерттеушілердің тарихты – қатысушылары басқа адамның орнын иеленгені үшін
жол серігіне пара берген баласы бар ана мен, осы орынның заңды иесі болып
табылатын өмірлік жағдайды талқылау барысында нақты көрінген. Сұрағандардың
барлығы заңды ескерген жоқ, яғни билетті сатып алған адамның жағдайы,
барлығы одан қайырымдылық күтіп отырды, орын бермеген жағдайда оны
адамгершілігі жоқ адам деп есептеді.

2.3. Қалып және патология проблемалары.

Осы проблеманы зерттеу барысында туындайтын ең бірінші сұрақ –
индивидтің қандай әрекеттерін қалыпқа сәйкес емес деп есептеуге болады және
әмбебап стандарттар бар ма әлде олар мәдениеттен мәдениетке өткен сайын
өзгеріп отыра ма? Бүгінгі күні көптеген зерттеушілер қалып пен
патология мәдениетпен детирмирленген ұғымдар екенін атап көрсетеді.
Мәдени релятивизм жақтаушылары, 1934 жылы Антропология и анормальное
еңбегін шығарған Р. Бенедикттен бастап берілген қоғамдастықпен орнатылатын
және осы қоғамдастықта сақталатынның барлығы қалыпқа сәйкес келеді деп
есептейді. Осы проблемаға деген осындай көзқарас батыс мәдениетінің адам
үшін қызықты әрі түсініксіз дәстүрлі қоғамдастықтардың өмірінен алынған
фактілер мен этнопсихологияның пайда болуына алып келді. Алайда
релятивистер қазіргі күнге дейін дау туғызатын сұрақтарға жауап беруден бас
тартуда:
Мазмұны жағымсыз болып табылатын қазіргі заманғы тарих мәдениетіндегі
құбылыстарға қалай қарау керек, рацизмнің әртүрлі көрінісі болып табылатын
адам жеу сияқты мәдени құндылықтарға сыймен қарауға бола ма?.
Сұрақтардың тағы да бір шеңбері әртүрлі мәдениеттердегі тұлға
патологиясын қарастырумен байланысты: психопатологиялық құбылыстар пайда
болуы мен көрінуі жағынан инвариантты, әмбебап (барлық мәдениеттерде
көрсетілген) немесе мәдени спецификалық (әрбір мәдениетте бірегей) болып
табыла ма.
Органикалық психикалық құбылыстарды, мысалы, деменцияны және алкоголь
мен анашаны тұтыну кезінде пайда болатын ауруларды талдау кезінде
абсолюттік позициясы тең құқылы болып табылатын сияқты. Алайда зерттеу
нәтижелері, осы күнге дейін аз мөлшерде жүргізілсе де, мәдениет факторлары
осы аурулардың да көріну формаларына әсер ететінін көрсеттті. Осылайша
шарап ішудің мәдени нормалары (қайда және кіммен ішу) алкоголизмнің
әртүрлі көрінуіне алып келеді. Қазіргі уақытта психопатологияны мәдениеттен
бөлек деп қарастыруға болмайды: біз қандай да бір психикалық құбылысты
мәдени контестті есепке алу арқылы ғана анықтай аламыз.
Алайда, универсалистік және релятивистік жақтаушылардың арасында
психикалық құбылыстардың әртүрлі аспектілеріне мәдениеттің әсерінің
дәрежесі туралы дау дамайлар тоқтаған жоқ. Мысалы, шизофрения және
дипрессия ауруларын зерттеу кезінде универсалисттік көзқарастың
негізделгенін байқауға болады.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының эгидасы негізінде (БДСҰ) тоғыз
елдегі шизофрения ауруының белгілері мен таралуы зерттелді (Ұлыбритания,
Дания, Үндістан, Колумбия, Нигерия, Кеңес Одағы, АҚШ, Чехословакия және
Тайвань). Зерттеушілердің ойынша шизофрения – барлық мәдениеттерде бірдей
белгілермен көрінетін әмбебап психикалық құбылыс. Алайда, қандайда бір
мәдениет аралық айырмашылықтар да анықталды. Дербес жағдайда, дамушы
елдерде аса дамыған индустриалды елдерге қарағанда ауру аса жеңіл
формаларда және аса ұзақ ремисси периодтарымен жүретіні анықталды. Бұл
айырмашылықтарды әлеуметтік мәдени факторлармен түсіндіруге болады,
дәстүрлі мәдениеттерде аурудан кейін қалпына келу ауырған адамдардың
емделуден кейін туыстардың ортасына және еңбек ұжымына қатып оралумен
жеңілдейді. Айырмашылықтар сонымен қатар, мәдениеттер қандай да бір
белгілерге байланысты шыдамдылық танытуымен байланысты болады. Осылайша,
Нигерия мәдениетінде жалған дауыстар, яғни галлюцинациялар дұрыс болып
есептеледі
Көптеген мәдени антропологтар БДСҰ зерттеулерінде батыс
психиатриясының әдістері мен ұғымдары ғана қолданбағанда және таңдама тек
европа мәдениетіне бейімделген аурулардан тұрмағанда бұдан да көп мәдениет
аралық айырмашылықтар табылтын еді деп есептейді.
Сонымен қатар, этнопсихиатрияда шизофрения цивилизация ауры деген
көзқарас кеңінен тараған. Аурудың негізгі себебін бұл жағдайда қазіргі
заманғы қоғамның тұлғаның жекеленуі мен қарым-қатынас жасауындағы, өз
ішіндегі Мен – басқалар деген өзара қарым-қатынасын реттеудегі
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмауы деп көреді.
Әрине, аса дәстүрлі қоғамдарда да осы қажеттіліктер әртүрлі дәрежеде
қанағаттандырылады: кейбіреулерінде адамдар басқаларына қарағанда көбірек
қарым қатынас жасайды. Алайда қарым-қатынас пен жекешеленуді тепе теңдікте
ұстайтын механизмдер де бар болады. Африка елдерінде адамдардың барлық
өмірі әлемде, яғни барлығымен тығыз қарым-қатынаста өтеді, ең болмағанда
нәрестеге де күніне бірнеше адам келіп кетеді. Алайда, осындай мәдениетте
адам өмірінің ерекше кезеңдері жалғыз қалу мен жекешеленуді талап ететін
арнайы дәстүрлермен қатар жүреді. Ал латыш отбасының өмірі хуторда,
туыстары мен достарынан алыс жерде өтеді. Алайда мәдениет хуторларда
тұратын адамдардың қарым-қатынасындағы қажеттіліктерді де қанағаттандырады,
оған дәстүрлі ән мерекелерін жатқызуға болады.
Мәдени антропологтар қазіргі заманғы психиатрияның ұсынған шизофрения
ауруының себептерімен келіскен жағдайда да сынаудың кейбір түрлері аурудың
дамуын жеделдететінін атап көрсетеді. Дербес жағдайда, қазіргі заманғы
адамға келіп түсетін қиын ақпараттың үлкен көлемінің әсері аталып жүр.
Ақпарат алмасу процессінің этномәдени спецификасынан Ұлыбританиядағы
ирландықтардың американдықтарға қарағанда шизофрения диагнозымен ауруханаға
жататын адамдар санының көптігінің себебін көреді. Ирлан мәдениетінде
сөйлеудің тірілігі мен күлкінің ерекше типі – екі жақты күлулер қолдау
тапқан, олар ақпараттың қиыдығын арттырып анықтығын азайтады. Бұл жағдайда
күлкінің құрбаны осы түсініксіз ақпаратты тез ғана түсініп қана қоймай оған
жауап беруі керек.
Салыстырмалы мәдени зерттеулерде тағы да бір психикалық құбылыс –
дипрессияның негізгі белгілерінің әмбебаптылығы дәлелденген. Алайда бұл
жағдайда да мәдениет аралық айырмашылықтар анықталған: егер индивидуалдық
мәдениеттердің өкілдері жалғыздық және жеке қалу сезімдеріне
қанағаттанбаса, ұжымдық мәдениеттер мүшелері бастың ауруы сияқты белгілерге
қанағаттанбайды.
Дипрессияда болу ұғымының өзі де әртүрлі мәдениеттерде кеңінен
қолданады, ал батыс қоғамында бейімделу тәжірибесі дипрессияға деген
шағымдарының артуына алып келеді. Дәстүрлі мәдениеттердегі дипрессияның
классикалық белгілерінің аз таралғандығын А. Марселла төмендегі
жағдайлармен түсіндіреді:
– ұжымдық мәдениеттерде үлкет отбасыларының көп болуы, мұнда адам
әлеуметтік қолдауды көбірек алады және махаббат қатынасын жоғалтудан
қорықпайды;
– әртүрлі мәдениеттердегі жерлеу рәсімдерінің әртүрлілігі, дәстүрлі
мәдениеттердегі жақын адамын жоғалтқан кездегі қайғыны ашық түрде
көрсету.
Алайда, көптеген психикалық құбылыстардың әмбебаптылығын дәлелдеумен
қатар, мәдени спецификалық белгілердің үлкен көлемі де анықталды, олардың
бар болуының өзі қалып және патология проблемасына релятивистік жағынан
жақындауды қажет етедіОлардың барлық түрлерін төмендегідей бөлуге болады:
– әлеуметтік тарихи түбірлері бар аурулар (мысалы саяси истерия –
белгісі ұлттық тарихтағы толған кризистар мен ұжымдық
трагедиялардан тұратын өлімдер мен төтенше жағдайлардың қоғамдық
көңіл күй мен менталитетке әсері);
– шаманский типті күнәсіз аурулар. Діни наным жүйесіндегі
шаманизмді сақтап қалған халықтың сенімдері бойыншаОсындай аурумен
ауыратын адамдардың түсіне өлген адамдардың жандары келіп өліммен
қорқыта отырып шаман әрекеттерін жасауға мәжбүрлейді. Психиканың
бұзылуы болашақ шамандарға ғана тән екенін ескеру керек, бұл
жағдайда олар өлген адамдардың жандарының шақыруын басынан өткізеді
Шаман аталғаннан кейін ауру құбылыстары жоғалады.
– дүниенің әртүрлі бөлігінде кездесетін этникалық психоздар. Олардың
бірі малайзияда С. Цвейгтің новелласының арқасында кездесетін –
амок. Ит жындылығына ұқсас жындылықтың бұл түрі мағынасыз,
қанішерлік құбылыс, бұл жағдайда адам орнынан атып тұрып, пышақты
ала сала көшеге қарай жүгіреді. Жолына тап болған адам болсын,
жануар болсын өлтіреді, ал көрген қан оны одан сайын ушықтырады.
Этникалық психоздардың басқа да түрлерін келтіруге болады:
1. Публокток немесе әртістік истерия – үйден кетуге деген
бақыланбайтын ұмтылыс, Гренландия мен Аляскадағы полярлық қыс
кезінде киімін шешіп тастау. Осы аурудың себебін ғалымдар ғимаратта
ұзақ уақыт жалғыз қалуы, күн мен түннің спецификалық түрде
тізбектелуі, ағзадағы кальцийдің жетіспеушілігі деп біледі.
2. Сусто – Анд тауларының тұрғындарын, әсіресе балаларды қамтитын
ұйқысыздық, апатия, депрессия, қобалжу. Жергілікті сенімдер бойынша
ауру адамның табиғаттан тыс күштермен байланысы кезінде пайда
болады, ол адамның өз жанын жоғалтуына алып келеді Зерттеушілер
сусто ауруын гипогликемиеямен – қан құрамында глюкозаның
жетіспеуіне байланысты туындайтын аурумен тұспа тұс қояды, алайда
мәдениет факторларының ролін де жоққа шығармайды.
3. Витико – канадтық үндістердің ауруы, ол кәдімгі тамаққа деген
жиіркеніш сезімінен, дипрессия және қобалжу сезімдерінен, өлтіруге
және каннибализмге деген құштарлық сезімдерінен байқалады.
Жергілікті тұрғындар аурудың себебі - витико – адамдарды жейтін
үлкен жануардың жанын қабылдауы деп сенеді. Мәдени антропологтар
бұл аурудың себебін аштан өлуден қорқудың шеткі формасы деп
қарастырады.
Көрсетілген және көптеген басқа да этникалық психоздардың ерекшелігі –
олардың европалық бақылаушылар үшін экзотикалық қасиеттері, оларды
туындатқан мәдениеттен интерпретациялау мүмкіндігі. Негізінен универсалист
ғалымдар экзотикалық белгілер қандайда бір әмбебап құбылыстардың локальді
көрінуі болып табыла ма деген сұрақты қоя отырып олардың батыс
психиатриясында сипатталатын психикалық аурулармен ұқсастығы бар екнін
анықтауға тырысуда. Осы арқылы, жоғарыда аталып өткен этникалық
психоздардан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.