Өнімді бұрмалаудың әдістері және түрлері
Пән: Сертификаттау, стандарттау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:
Жоспар:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
1. Бұрмалау. Тауарды бұрмалаудың тарихы
2. Өнімді бұрмалаудың әдістері және түрлері. Асортименттік бұрмалау
түрлері және пайда болу жағдайлары
3. Өнімнің (тауардың) квалиметриялық бұрмалану түрлері
4. Өнімнің (тауардың) сапалық бұрмалану түрлері
5. Өнімнің (тауардың) мөлшерлік және көлемдік бұрмалану түрлері
6. Өнімнің (тауардың) құндық бұрмалану түрлері
7. Өнімнің (тауардың) ақпараттық бұрмалану түрі
8. Өнімнің технологиялық және сатылым алдындағы бұрмалануы
9. Бұрмалаудың болдырмау жолдары. Өнімді бұрмалаудың жауапкершілігі
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
Бұрмалану туралы заңдар әлі күнге дейін Ресейде қабылданылған
жоқ.Бұрмалау барысында қолданылатын көптеген қосымшалар адам ағзасына
зиянды. Осылай, сүрлеуші агент ретінде қолданылатын бор қышқылының 0,5-3 г
пайдаланған мөлшері асқазандағы өңез бен эпителийдің бөлінуіне соқтырады,
бұл ас қорыту процесіне зиянды. Соданы сүтке қосу нәтижесінде асқазандағы
тұз қышқылының пайда болуы жойылып, бактериалды флора құртылады.Революцияға
дейін Ресейде бұрмалаудан сақтанудың заңдық шараларымен қоса, бүгінгі күн
көзқарасы бойынша социалды деп атауға болатын шара түрлері қабылданғаны
жайлы ескертіп кеткен жөн. Осылай, жасанды тауарды өндірушінің аты, тегі
барша жарияланған, бұрмаланған тауарды анықтау әдістері кітаптарда жазылып,
баспада шығып отырған. Осындай кітаптардың бірі – физика және химия
профессоры А. Альмадингенаның Жасанды тауарды үй жағдайында анықтау -
азық-түлік өнімдерінің, үйді жөндеу барысында қолданылатын кейбір
заттардың, тағам дайындау технологиясында пайдаланылатын химиялық заттардың
бұрмалануын анықтауға көмектеседі. Қызықтыратыны, осы анықтауыштар ішінде
бор қышқылының, салицил қышқылының және сүт пен басқа да тамақ тауарларының
бұрмалануы барысында қолданылатын басқа қосымшалардың Сәйкестендіру
рецепттері келтірілген.
Бұрмалау. Тауарды бұрмалаудың тарихы. Тауардың бұрмалануы, құқықтық
тұрғыда, түрлі тауарлық алданыстың, залымдықтың мәні болып саналады.
Бұрмаланған тауардың тұтынушы денсаулығына тигізетін зақымын ескере отырып,
бұрмалау туралы заңдық актілерді жасау барысында, өндіруші мен делдал
залымдық деп квалификацияланған алданыстың бір түрінің қармағына тұтынушыны
түсіп қалудан сақтап, және де сатып алушыны өзінің сатып алған затының
шынайы артықшылықтары туралы хабарландырып отыруы тиіс. Тамақ өнімдерін,
ойыншықтарды, тұсқағаздар, бояуларды, және де тамаққа, оны дайындауға
арналған ыдыстарды құқықтық күзетке ала отырып, жоғарыда аталған тәсілді
Германия (1879ж.) заңдары қолданды. Бұл заң, бұрмалауға әрекет жасау және
тауар саудасын бақылауға қарсылық көрсету іс-қимылдарын қатаң түрде
жазалады: полицейлердің сауда ережелері жайлы жарлықтарын бұзған адамға 150
маркаға дейін айып тағылып, қамауға алынады, ал 6 айлық түрме мерзімі және
1500 маркаға дейін айып – тамақ өнімдерінің жасанды түрін өндіріп, оны
сақтау мен сатуға бағытталған іс-әрекеттер иелеріне тағайындалады. Тамақ
өнімдерінің бұрмалануы туралы заң XIX ғасырда дамыған европалық елдерде –
Францияда (1851ж.), Италияда (1890ж.), Бельгияда (1891ж.), кейін Англияда,
Австрияда, Швейцарияда қабылданған. Бұл елдердің заңдарында тауарды
бұрмалау үшін жазалау шаралары қарастырылған – қатаң айыпақылар, оның
өлшемі тауар бұрмалануынан зардап шеккен тұтынушы денсаулығына тигізілген
зақым дәрежесіне байланысты; шаралары – азаматтық құқықтан, құрмет атағынан
айыру, қамауға алу және түрмеге отырғызу. Тауар бұрмалануы туралы түсінік
әртүрлі европалық елдерде түрліше қалыптасты, осыған сәйкес тамақ
өнімдерінің жасанды түрін шығару әрекетіне қолданылған жазалау түрі де
түрлі болды. Англия мен Австрияда жаза түрлері жеңіл болды, себебі бұл
елдердің заң шығарушы органдары, өздерінің қатарында өнімнің бұрмаланғанын
білмеу себептен, әдейі емес сауда жасау оқиғаларының тіркелмегеніне
байланысты, бұрмалану туралы түсінікті шектеді. Германияда сатушының
тауардың жасандылығын анықтай білмеуі оны жазадан босатпады.Ресейдің
мұрағат құжаттарына қарағанда, бұрмалау мәселесі жаңа түсініктер қатарына
жатпайды. I Петрдің билігі кезінде астананың базарларында тамақ
тауарларының саудасы жайлы көптеген қаулылар қабылданған. 1713 жылғы 18
қыркүйектегі сенат қаулысында былай жазылған: Ет қатарларында бұрынғыдай
тек таза малды сойып, сату керек, ал біреудің малы ауру болса, оны соймай,
сатпай, жасырын түрде қасапшының осы әрекеттерді істемеуін болдырмау үшін
қатаң бақылап тұру керек.1718 жылғы қаулыда таза емес жейтін ас пен
өлексенің саудасына тыйым салынып, қатаң жазалау шаралары орнатылған:
бірінші айыпқа – қамшымен ұру, екіншісіне – каторгаға жіберу, үшіншісіне -
өлім жазасы тағайындалған.1722 жылғы қаулыда былай жазылған: тың етті
иттерге тастап, әлде бөлек жерлерде көмкеру керек, ал егер біреуде саудаға
түскен өлексе бар болса, оларды қамшымен сабап, мұрнын кесіп, каторгаға
жіберу керек . Өнім сапасын бақылау полицияға жүктелген. Сенаттың
жарлықтары бойынша (1756ж.) азық-түлік өнімдерінің базардағы бағасын
бақылап отыратын полицияның құқықтары анықталды. Пристав базардағы өз
бөлігінің жағдайын тексеріп отыруы тиіс, түскен шағымдарды қарап, қымбат
бағаларды өзгерту қолынан келмегендіктен, басқару органдарына ұсынады .
Алайда, жазалардың қаталдығына, өнімнің жақсы сапалылығын бақылап отыратын,
арнайы қызмет полициясына көмектесетін мекеменің қатысуына қарамастан,
мәселе XVIII ғ. ортасы мен XIX ғ. бас кезінде актуалды болып қала берді.
Бұл туралы 1837, 1841, 1861, 1866 жылдардағы қаулылар куәландырады. Осылай,
әлемдік соттармен жөнделетін жазалар туралы Қаулы бойынша саудаға
дайындалған, денсаулыққа зиян әлде бұзылған жейтін керек-жарақ пен
ішімдіктер саудасына, сол секілді денсаулыққа зиян заттардан ыдыс-аяқтар
жасағаны үшін (115б.) 100 рубльге дейін айып пұл салынған немесе бір айға
дейін қамау мерзімі тағайындалған.1890ж. 12 мамырдағы Заң бойынша саудаға
дайындалған немесе сауданың өзіне, сауда және өнеркәсіп орындарындағы
бұрмаланған тауардың сақталуы теңестірілді. Жазалар да артқан: 300 рубльге
дейін айып пұл және 3 айға дейін қамау мерзімі.Заң шығарушы органдарда
ескертілген азық-түлік өнімдерінің арасында нан, ет (1845ж.), сиыр майы,
маргарин және жасанды сары май, майлар (1891ж.) болды. Кейінірек тізімге
ара балы, кофе, сүт, ұн, сыра, қант, шай, әйел сүтін алмастырушылар және
т.б. енді. XX ғ. басында Ресейде өнімнің бұрмалануы жайлы мәселе қайта
өрістеді. Жүзім шараптарының бұрмалануы туралы мағлұматпен иемдене отырып,
профессор В.Е. Таиров елдің әйгілі ғалымдарына, қызмет барысында кездесетін
жасанды өнім туралы өздерінің ойларын айтуға ұсыныс жасады. Жіберілген
мағлұматтарға негізделе отырып, В.Е. Таиров Азық-түлік өнімдерінің
бұрмалануы туралы заң жобасын жасады (Азық-түлік тауарларының бұрмалану
мәселесі жайлы мағлұматтар. С.-Пб., 1901ж; В.Е. Таировтың бастамасымен
жасалған заңдардың жеке жобасы. Одесса: Шарапшылық жаршысы, 1901ж. ).
Алайда бұл заң белгілі бір ойларға байланысты қабылданбады. Бұрмалану
туралы заңдар әлі күнге дейін Ресейде қабылданылған жоқ.Бұрмалау барысында
қолданылатын көптеген қосымшалар адам ағзасына зиянды. Осылай, сүрлеуші
агент ретінде қолданылатын бор қышқылының 0,5-3 г пайдаланған мөлшері
асқазандағы өңез бен эпителийдің бөлінуіне соқтырады, бұл ас қорыту
процесіне зиянды. Соданы сүтке қосу нәтижесінде асқазандағы тұз қышқылының
пайда болуы жойылып, бактериалды флора құртылады.Революцияға дейін Ресейде
бұрмалаудан сақтанудың заңдық шараларымен қоса, бүгінгі күн көзқарасы
бойынша социалды деп атауға болатын шара түрлері қабылданғаны жайлы
ескертіп кеткен жөн. Осылай, жасанды тауарды өндірушінің аты, тегі барша
жарияланған, бұрмаланған тауарды анықтау әдістері кітаптарда жазылып,
баспада шығып отырған. Осындай кітаптардың бірі – физика және химия
профессоры А. Альмадингенаның Жасанды тауарды үй жағдайында анықтау -
азық-түлік өнімдерінің, үйді жөндеу барысында қолданылатын кейбір
заттардың, тағам дайындау технологиясында пайдаланылатын химиялық заттардың
бұрмалануын анықтауға көмектеседі. Қызықтыратыны, осы анықтауыштар ішінде
бор қышқылының, салицил қышқылының және сүт пен басқа да тамақ тауарларының
бұрмалануы барысында қолданылатын басқа қосымшалардың Сәйкестендіру
рецепттері келтірілген.
Өнімді бұрмалаудың әдістері және түрлері.Бұрмалау (лат сөзі Calsifico –
қолдан жасанды жасаймын) – сатып алушыны алдау жолымен және жаман оймен
объекті сату – сатып алуын жалған терде жасау әрекеттері.Бұрмалау –
тұтынушылардың тауарға деген сұранымын төмендетеді немесе қолданылуы
мақсатымен сақталуының сапасының төмендеуі.А3- гүл өнімдерінің бұрмалануы
өндірісте өнімдің әртүрлі жағдайға түсуі, мысалы сыртқы көрнісінің
төмендеуі немесе қоғамдық құндылығының жоғалту, сонымен қатар
қорғанысы.Ауыстырушы және дефекті тауарлар бұрмалауға жатпайды, егерде
маркасында немесе тауардың құжаттарында оның жасанды аталуы
көрсетілсе.Бұрмалау бөлімдері және идентификация екеуі бір нәрсе, бұрмалау
жағдайының бір мүмкіндігі.
Бұрмалау түрлері.Бұрмалауда бір немесе бірнеше тауар жасанды болады, ол
бұрмалаудың бірнеше түрін көрсетеді: ассортименті (түрлері), сапасы,
көлемі, бағасы, информациясы. Әрбір бұрмалау түрінің тауарды жасанды етудің
өз әдістері бар.
• Сапалы бұрмалану – сулардың қосылуы, түрлі тағам қосылыстары, көп
сапасыз компоненттер, сапалы өнімді имитатормен немесе басқа заттық
қосылыстармен алмастырылуы.
• Бағалы бұрмалану – сапасы аз тауарды өте сапалы тауармен бағалау.
• Көлемді бұрмалану - тауардың дұрыс емес өлшенуі.
• Ақпараттық бұрмалану - тұтынушыға толық емес және тауарға қатысты
ешқандай ақпарат берілмеуі.
Ассортименттік бұрмалау түрлері және пайда болу жағдайлары.
Ассортиментті бұрмалауда жасандылық толық немесе бөлек-бөлек ауыспалы
тауарлы түрде жүреді.Ауыстырымға белгілі сипаттамаға ие: табиғи тауарға
қаржы өте арзан, тұтынушылық жағдайлар төмен, сыртқы көрінісі, түсі, иісі
және дәмі, консистенциялық ұқсастықтары төмен.Бұрмалауға байланысты
ауыспалы және бұрмаланған өнімнен айырмашылықтары төмендегі бұрмалау
әдістері бойынша:
• өнімді сумен бөлшектік алмастыру;
• өнімге төмен бағалы, алмастырғыш қосу, табиғи өнімді имитатормен
алмастыру.
Барлық алмастырғыштар 2 топқа бөлінеді.Азықтық және азықтық емес.Азықтық
алмастырғыштар – арзан бағалы азық, ол табиғи өнімнен бір немесе бірнеше
жақтарымен айырмашылықта болады. Ассортиментті бұрмалау ретінде көбінеше
төмендегі азықтық алмастырушы өнім мен заттар қолданылады. Суды – сұйық
өнім үшін, басқа имитаторлар бірнеше сипатттамаға түрлері байланысты. Су –
мөлдір, түссіз өнімдер үшін өте кең тараған алмастырғыш, әсіресе бұл
спиртте, арақта, түссіз мөлдір сұйықтық, ақ шарап, минералды суда
қолданылады. Ал боялған сусындарда қосымша бояғыштар қолданылып, олар
табиғи түсін ұқсатырады. Мысалы, боялған су арқылы ассортименті бұрмалауға
коньякты, қызыл шарап, сыра, квас, боялған алкогольсіз сусындарды мысалға
келтіруге болады. Суды сапалы бұрмалау табиғи өнімде алмастырғыш ретінде
қолданылады, табиғи өнімді сумен еріткенде немесе ылғандандырып (мысалы,
қант, құрғақ жеміс және т.б. құрғақ азықты ылғал жерге қояды). Суды
алмастырғыш ретінде қолданған кейбір жағдайда өнім табиғи және сапасыз
болса өнім жауап шықпайды. Ассортиметті бүрмалауды сумен араластырғанда
иісінен немесе дәмінен оңай білуге болады, ал сапалы фальцификацияда өз
көлемнен аз қосылса оны тек қана тәжірибелі дегустатор біле алады. Көптеген
тұтынушылар оны байқамайды немесе өзінің ойына сенімді болмайды әсіресе
органолептикалық бағада. Шырынға және шарапқа 10% су қоссаң дегустаторлар
оны байқамайды. Ал 20% су қоссаң дегустатор сапасына күдік білдіреді және
50% қосылғаны олар дәмінің сулылығын айтады. Белгісіз дәрежеде суды қосу
бұрмалауда тек қана оның физ-химиялық көрсеткіштері арқылы қант немесе
қышқыл арқылы білуге болады 10% су қосымша қант және қышқыл, құрғақ зат
мөлшері нормаға сәйкес келмейді. Титрленген қышқыл өзгеремейді, себебі суды
қосқышды дипссоцияциялы қышқыл және қышқыл тұзға көтеріледі ол ион
Н+ ерітіндісін құрамын көтереді. Тек көп көлемде (30%) физ. химиялық
көрсеткіш өзгереді. Азықтық алмастырғышқа, азықтың имитаторлар кіреді, олар
арнайы табиғи азықтың тауарға алмастырғыш ретінде ойлап табылған. Мысалы:
дән негізінде кофелі сусын, концентрант, шырын, сусынға қолданылатын
синтетикалық бояғыштар, қышқыл, ароматтағыштар. Ассортиментті бұрмалау бір
бөлімі ролик түрде табиғи өнімдерді алмастырады. Бір бөлімін немесе толық
жоғары сапалы тауарды басқа арзандау тауармен алмастыру, ол сол топқа
немесе басқа топқа жатуы мүмкін. Картоп крахмалын бұрмалаулауды бидай ұнына
немесе жүгері крахмалына. Кең тараған бұрмалау түріне сары майды
маргаринмен алмастыру. Азықтық емес алмастырғыштарға органикалық минералды
азыққа жарамайтын заттар жатады. Олардың көбі адам денсаулығына зиян
келтіреді, кейбір жағдайлардаөнімге алып келеді. Азықтық емес алмастырғышқа
көбіне бор, известь, күл ұнға араласпа ретінде, крахмалды қолданылады.
Кейбір жағдайларда ұнға улы химиялық жолмен өңделген дәнді майдасын қосады.
Қазіргі уақытта бұрмалау әдісінде бұндай жағдайлар кездеспейді. Тамырлы
заттардан картопты бұрмалау әдісінде алынуына ретінде жер тармақ өсімдік
қалдығы кіреді.
Өнімнің (тауардың) квалиметриялық бұрмалану түрлері. Азық-түлік
тауарларын классификациялау – бұл оларды жалпы және көбірек әсер етуші
белгілер бойынша топоарға және кластарға жіктеу. Классификациялаудың
негізгі белгілері: тауарлардың шығу тегі, химиялық құрамы, белгіленуі, т.б.
Осыған байланысты азық-түлік тауарларының әр түрлі классификациясы
қалыптасады, бірақ олардың біреуі де жалпыға ортақ емес. Оқып-үйрету
классификациясы бойынша барлық азық-түлік тауарлары келесі топтарға
бөлінеді: дән-ұннан жасалған; көкөністер мен саңырауқұлақтар; крахмал
өнімдері, қант, әсел, кондитерлік тауарлар; дәмдік, астық майлар; сүт
өнімдері; Жұмыртқа, ет және балық өнімдері; астық концентраттар. Аталған
классификациялауды топтауда тауарларды негізгі шикізат бойынша, ал жеке
топтарын бұл белгі бойынша біріктіруге болмайды. Дегенмен мұндай
ретсіздікке қарамастан бұл классификациялау оқу орындарында тауартану
курсын оқыту ыңғайлы болғандықтан, сату тәжірибесіне жақын және көп
қолданылады. Топ ішіндегі тауарларды шикізатқа, өндіріс технологиясына,
әдісіне, сапасына және т.б. белгілеріне байланысты түрге, типке, сортқа
кейде одан да кіші кластарға, топтарға(нөмір, марка) жіктеледі. Мысалы,
ұнтақты дәннің түріне байланысты: құлмақ, бидай, кебек, т.б; өңделуіне
байланысты: өңделген, бүтін және жарма; сапсына байланысты сорттарға:
жоғарғы, 1-ші, 2-ші болып бөлінеді. Тауардың сорты тауардың сапа белгісімен
анықталады. Тауартанудағы бірқатар тауарларға (жеміс, көкөніс, ұнтақ,
балық) биологияда қабылданған классификация қолданылады. Мысалы, балық
тұқымдастарға, мүшелерге, түрлерге жіктеледі; дәнді-дақылдарды:
түр,топ,сортқа бөледі. Тауар сортынан ерекше, табиғи сорттар ботаникалық
принциптері бойынша топталады және атауларға иеленеді. Осылайша,
жемістердің табиғи сорттарын помологиялық, жүзімді – ампелографиялық,
жидектерді – тұрмыстық-ботаникалық деп атайды. Тағайындалуына байланысты
астық өнімдері былайша бөлінеді:
• Дәстүрлі технологиялармен өндірілген және негізгі тұрғындар тобына
белгіленген жалпы тұтыну өнімдері;
• Емдік және емдік-профилактикалық өнімдер- арнайы емдік және
профилактикалық тағам ретінде жасалған майсыз, калориясыз, қанттың
азайтылған мөлшерімен, т.б.
• Балалар тағамы – 3жасқа дейінгі дені сау және ауру балаларға арналған.
Саудада кейбір азық-түлік тауарларды бакалейлік және гастрономиялық деп
бөледі. Бакалейлікке: ұн, ұнтақ, крахмал, қант, макарон өнімдері, шай, шай
сусындары, кофе, кофе сусындары, тұз, ашытқы, өсімдік майы, қоюландырылған
сүт, бөтелке мен қораптағы сүттер, алкогольді сусындар және кейбір
дәмдеуіштер жатады. Ассортименттер деп белгілері бойынша біріктірілген
тауарлар жиынтығын айтады. Оларды өнеркәсіптік және саудалық деп бөледі.
Өнеркәсіптік ассортимент белгілі бір кәсіпорында не белгілі бір салада
өндірілетін өнімдерді жинақтайды. Саудалық ассортимент – көтерме және
бөлшек жүйесімен анықталатын тауарлар номенклатурасы. Ол өнеркәсіптік және
тауарлар тобының ассортименттері болып жіктеледі.
Өнімнің (тауардың) сапалық бұрмалану түрлері. Сапалы бұрмалау – тауарды
азықтық немесе азықтық емес заттардың көмегімен органолептикалық шектерін
жасау. Бұл бұрмалауда сол тауардың нормасында көрсетілген аттар
қолданылады, бірақ деген градациядағы сапалы бұрмалау әдістері. Сапасын
жоғарлату үшін қоспа, ұқсастырғыш-алмастырғыштарды қолдану.Қоспалар – бұл
зат немесе шикізат, оны азық өнімге тұтынушылық сапасын арттыру үшін
қосады. Азықтық қоспаларды азық-түлік өндірісінде және азықтық және
импорттық тауарларда әсіресе – шығыс – европада, азықтық өнімнің рецептінде
көрсетілгенше қолданылады. Көптеген отандық және импорттық тауарларды
әсіресе – шығыс – европада, азықтық қоспаны қосуға мүмкіндік берген, олар
Кодекс Алиментариде маркасы Е белгісімен, реттік номерімен (мыс: Е300-
лимон қышқылын) қолданылады. Бұндай азықтық қоспаны қолданылады бұрмалауға
жатқызуға болмайды. Сапалы бұрмалау рұқсат етілген және рұқсат етілмеген,
рецепте көрсетілмесе қоспаларды тұтынушы олардың назары үшін қолданылады.
Сапалы бұрмалауға бояу немесе азықтық ароматтау, ол рецепте, сынада өнімнің
қасиетінде көрсетілген. Бұрмалаудың соңғы мақсаты – тұтынушылардың тауарға
деген сапасы өнімге деген тұтынушының қасиетіне байланысты. Рұқсат етілген
азықтыққа қоспаны қосу, регистураға байланысты болады, егер жаңалық болмаса
өзгерісі туралы және рецепті оның бұрмалануы тұтынушыны алдау болып
табылады. Жаңалықтармен қамтылған тұтынушыны тауарды өзі таңдауға болады.
Рұқсат етілмеген қоспаларды қосуға болмайды, себебі ол тұтынушы денсалығына
қауіпті болып табылады. Және де, оған гигиеналық сертификат және сәйкестік
сертификаты берілмейді. Бұрмалаудың бұдан қауіпті түрлері бар – төменгі
сортты кофе дәніне сұрғыш өң беру үшін, оны аммиакпен бірге суда немесе
қорғасын барабанында өңдейді. Кофені қазіргі заманға өңдеу әдісі: қуырылған
кофе дәніне жылтырақ беру үшін қуыру кезінде өсімдік майы немесе маргарин
қосады. Кофені бұрмалаудың бірінші 2 әдісі денсаулыққа зиян. Кофе дәндерін
маймен өңдеу зиянсыз бірақ сапалы тауар түрінде сатылады. Бірақта кофе ұзақ
сақталса, май бұзылады, онда перекис, альдегид және кетон түзіледі. Бірақ
иісі бойынша ажыратуға болады. Зиянды келтіру жағынан өнімді бұрмалау түрлі
сатыларға бөлінеді, тұтынушының өміріне және денсаулығына қауіпті.Қауіпсіз
бұрмалауда тұтға тек материалды немесе моральды шығын келтіріледі,
қауіптіде – сонымен қатар өміріне және денсаулығына зиян келтіреді. Бұл 2
түрінде де администрациялық және қылмыстық іс қаралады. Сорттың ет, шұжық,
ұн, крахмал, кофе реализацилауға бұл тауарлар толығы ... жалғасы
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
1. Бұрмалау. Тауарды бұрмалаудың тарихы
2. Өнімді бұрмалаудың әдістері және түрлері. Асортименттік бұрмалау
түрлері және пайда болу жағдайлары
3. Өнімнің (тауардың) квалиметриялық бұрмалану түрлері
4. Өнімнің (тауардың) сапалық бұрмалану түрлері
5. Өнімнің (тауардың) мөлшерлік және көлемдік бұрмалану түрлері
6. Өнімнің (тауардың) құндық бұрмалану түрлері
7. Өнімнің (тауардың) ақпараттық бұрмалану түрі
8. Өнімнің технологиялық және сатылым алдындағы бұрмалануы
9. Бұрмалаудың болдырмау жолдары. Өнімді бұрмалаудың жауапкершілігі
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
Бұрмалану туралы заңдар әлі күнге дейін Ресейде қабылданылған
жоқ.Бұрмалау барысында қолданылатын көптеген қосымшалар адам ағзасына
зиянды. Осылай, сүрлеуші агент ретінде қолданылатын бор қышқылының 0,5-3 г
пайдаланған мөлшері асқазандағы өңез бен эпителийдің бөлінуіне соқтырады,
бұл ас қорыту процесіне зиянды. Соданы сүтке қосу нәтижесінде асқазандағы
тұз қышқылының пайда болуы жойылып, бактериалды флора құртылады.Революцияға
дейін Ресейде бұрмалаудан сақтанудың заңдық шараларымен қоса, бүгінгі күн
көзқарасы бойынша социалды деп атауға болатын шара түрлері қабылданғаны
жайлы ескертіп кеткен жөн. Осылай, жасанды тауарды өндірушінің аты, тегі
барша жарияланған, бұрмаланған тауарды анықтау әдістері кітаптарда жазылып,
баспада шығып отырған. Осындай кітаптардың бірі – физика және химия
профессоры А. Альмадингенаның Жасанды тауарды үй жағдайында анықтау -
азық-түлік өнімдерінің, үйді жөндеу барысында қолданылатын кейбір
заттардың, тағам дайындау технологиясында пайдаланылатын химиялық заттардың
бұрмалануын анықтауға көмектеседі. Қызықтыратыны, осы анықтауыштар ішінде
бор қышқылының, салицил қышқылының және сүт пен басқа да тамақ тауарларының
бұрмалануы барысында қолданылатын басқа қосымшалардың Сәйкестендіру
рецепттері келтірілген.
Бұрмалау. Тауарды бұрмалаудың тарихы. Тауардың бұрмалануы, құқықтық
тұрғыда, түрлі тауарлық алданыстың, залымдықтың мәні болып саналады.
Бұрмаланған тауардың тұтынушы денсаулығына тигізетін зақымын ескере отырып,
бұрмалау туралы заңдық актілерді жасау барысында, өндіруші мен делдал
залымдық деп квалификацияланған алданыстың бір түрінің қармағына тұтынушыны
түсіп қалудан сақтап, және де сатып алушыны өзінің сатып алған затының
шынайы артықшылықтары туралы хабарландырып отыруы тиіс. Тамақ өнімдерін,
ойыншықтарды, тұсқағаздар, бояуларды, және де тамаққа, оны дайындауға
арналған ыдыстарды құқықтық күзетке ала отырып, жоғарыда аталған тәсілді
Германия (1879ж.) заңдары қолданды. Бұл заң, бұрмалауға әрекет жасау және
тауар саудасын бақылауға қарсылық көрсету іс-қимылдарын қатаң түрде
жазалады: полицейлердің сауда ережелері жайлы жарлықтарын бұзған адамға 150
маркаға дейін айып тағылып, қамауға алынады, ал 6 айлық түрме мерзімі және
1500 маркаға дейін айып – тамақ өнімдерінің жасанды түрін өндіріп, оны
сақтау мен сатуға бағытталған іс-әрекеттер иелеріне тағайындалады. Тамақ
өнімдерінің бұрмалануы туралы заң XIX ғасырда дамыған европалық елдерде –
Францияда (1851ж.), Италияда (1890ж.), Бельгияда (1891ж.), кейін Англияда,
Австрияда, Швейцарияда қабылданған. Бұл елдердің заңдарында тауарды
бұрмалау үшін жазалау шаралары қарастырылған – қатаң айыпақылар, оның
өлшемі тауар бұрмалануынан зардап шеккен тұтынушы денсаулығына тигізілген
зақым дәрежесіне байланысты; шаралары – азаматтық құқықтан, құрмет атағынан
айыру, қамауға алу және түрмеге отырғызу. Тауар бұрмалануы туралы түсінік
әртүрлі европалық елдерде түрліше қалыптасты, осыған сәйкес тамақ
өнімдерінің жасанды түрін шығару әрекетіне қолданылған жазалау түрі де
түрлі болды. Англия мен Австрияда жаза түрлері жеңіл болды, себебі бұл
елдердің заң шығарушы органдары, өздерінің қатарында өнімнің бұрмаланғанын
білмеу себептен, әдейі емес сауда жасау оқиғаларының тіркелмегеніне
байланысты, бұрмалану туралы түсінікті шектеді. Германияда сатушының
тауардың жасандылығын анықтай білмеуі оны жазадан босатпады.Ресейдің
мұрағат құжаттарына қарағанда, бұрмалау мәселесі жаңа түсініктер қатарына
жатпайды. I Петрдің билігі кезінде астананың базарларында тамақ
тауарларының саудасы жайлы көптеген қаулылар қабылданған. 1713 жылғы 18
қыркүйектегі сенат қаулысында былай жазылған: Ет қатарларында бұрынғыдай
тек таза малды сойып, сату керек, ал біреудің малы ауру болса, оны соймай,
сатпай, жасырын түрде қасапшының осы әрекеттерді істемеуін болдырмау үшін
қатаң бақылап тұру керек.1718 жылғы қаулыда таза емес жейтін ас пен
өлексенің саудасына тыйым салынып, қатаң жазалау шаралары орнатылған:
бірінші айыпқа – қамшымен ұру, екіншісіне – каторгаға жіберу, үшіншісіне -
өлім жазасы тағайындалған.1722 жылғы қаулыда былай жазылған: тың етті
иттерге тастап, әлде бөлек жерлерде көмкеру керек, ал егер біреуде саудаға
түскен өлексе бар болса, оларды қамшымен сабап, мұрнын кесіп, каторгаға
жіберу керек . Өнім сапасын бақылау полицияға жүктелген. Сенаттың
жарлықтары бойынша (1756ж.) азық-түлік өнімдерінің базардағы бағасын
бақылап отыратын полицияның құқықтары анықталды. Пристав базардағы өз
бөлігінің жағдайын тексеріп отыруы тиіс, түскен шағымдарды қарап, қымбат
бағаларды өзгерту қолынан келмегендіктен, басқару органдарына ұсынады .
Алайда, жазалардың қаталдығына, өнімнің жақсы сапалылығын бақылап отыратын,
арнайы қызмет полициясына көмектесетін мекеменің қатысуына қарамастан,
мәселе XVIII ғ. ортасы мен XIX ғ. бас кезінде актуалды болып қала берді.
Бұл туралы 1837, 1841, 1861, 1866 жылдардағы қаулылар куәландырады. Осылай,
әлемдік соттармен жөнделетін жазалар туралы Қаулы бойынша саудаға
дайындалған, денсаулыққа зиян әлде бұзылған жейтін керек-жарақ пен
ішімдіктер саудасына, сол секілді денсаулыққа зиян заттардан ыдыс-аяқтар
жасағаны үшін (115б.) 100 рубльге дейін айып пұл салынған немесе бір айға
дейін қамау мерзімі тағайындалған.1890ж. 12 мамырдағы Заң бойынша саудаға
дайындалған немесе сауданың өзіне, сауда және өнеркәсіп орындарындағы
бұрмаланған тауардың сақталуы теңестірілді. Жазалар да артқан: 300 рубльге
дейін айып пұл және 3 айға дейін қамау мерзімі.Заң шығарушы органдарда
ескертілген азық-түлік өнімдерінің арасында нан, ет (1845ж.), сиыр майы,
маргарин және жасанды сары май, майлар (1891ж.) болды. Кейінірек тізімге
ара балы, кофе, сүт, ұн, сыра, қант, шай, әйел сүтін алмастырушылар және
т.б. енді. XX ғ. басында Ресейде өнімнің бұрмалануы жайлы мәселе қайта
өрістеді. Жүзім шараптарының бұрмалануы туралы мағлұматпен иемдене отырып,
профессор В.Е. Таиров елдің әйгілі ғалымдарына, қызмет барысында кездесетін
жасанды өнім туралы өздерінің ойларын айтуға ұсыныс жасады. Жіберілген
мағлұматтарға негізделе отырып, В.Е. Таиров Азық-түлік өнімдерінің
бұрмалануы туралы заң жобасын жасады (Азық-түлік тауарларының бұрмалану
мәселесі жайлы мағлұматтар. С.-Пб., 1901ж; В.Е. Таировтың бастамасымен
жасалған заңдардың жеке жобасы. Одесса: Шарапшылық жаршысы, 1901ж. ).
Алайда бұл заң белгілі бір ойларға байланысты қабылданбады. Бұрмалану
туралы заңдар әлі күнге дейін Ресейде қабылданылған жоқ.Бұрмалау барысында
қолданылатын көптеген қосымшалар адам ағзасына зиянды. Осылай, сүрлеуші
агент ретінде қолданылатын бор қышқылының 0,5-3 г пайдаланған мөлшері
асқазандағы өңез бен эпителийдің бөлінуіне соқтырады, бұл ас қорыту
процесіне зиянды. Соданы сүтке қосу нәтижесінде асқазандағы тұз қышқылының
пайда болуы жойылып, бактериалды флора құртылады.Революцияға дейін Ресейде
бұрмалаудан сақтанудың заңдық шараларымен қоса, бүгінгі күн көзқарасы
бойынша социалды деп атауға болатын шара түрлері қабылданғаны жайлы
ескертіп кеткен жөн. Осылай, жасанды тауарды өндірушінің аты, тегі барша
жарияланған, бұрмаланған тауарды анықтау әдістері кітаптарда жазылып,
баспада шығып отырған. Осындай кітаптардың бірі – физика және химия
профессоры А. Альмадингенаның Жасанды тауарды үй жағдайында анықтау -
азық-түлік өнімдерінің, үйді жөндеу барысында қолданылатын кейбір
заттардың, тағам дайындау технологиясында пайдаланылатын химиялық заттардың
бұрмалануын анықтауға көмектеседі. Қызықтыратыны, осы анықтауыштар ішінде
бор қышқылының, салицил қышқылының және сүт пен басқа да тамақ тауарларының
бұрмалануы барысында қолданылатын басқа қосымшалардың Сәйкестендіру
рецепттері келтірілген.
Өнімді бұрмалаудың әдістері және түрлері.Бұрмалау (лат сөзі Calsifico –
қолдан жасанды жасаймын) – сатып алушыны алдау жолымен және жаман оймен
объекті сату – сатып алуын жалған терде жасау әрекеттері.Бұрмалау –
тұтынушылардың тауарға деген сұранымын төмендетеді немесе қолданылуы
мақсатымен сақталуының сапасының төмендеуі.А3- гүл өнімдерінің бұрмалануы
өндірісте өнімдің әртүрлі жағдайға түсуі, мысалы сыртқы көрнісінің
төмендеуі немесе қоғамдық құндылығының жоғалту, сонымен қатар
қорғанысы.Ауыстырушы және дефекті тауарлар бұрмалауға жатпайды, егерде
маркасында немесе тауардың құжаттарында оның жасанды аталуы
көрсетілсе.Бұрмалау бөлімдері және идентификация екеуі бір нәрсе, бұрмалау
жағдайының бір мүмкіндігі.
Бұрмалау түрлері.Бұрмалауда бір немесе бірнеше тауар жасанды болады, ол
бұрмалаудың бірнеше түрін көрсетеді: ассортименті (түрлері), сапасы,
көлемі, бағасы, информациясы. Әрбір бұрмалау түрінің тауарды жасанды етудің
өз әдістері бар.
• Сапалы бұрмалану – сулардың қосылуы, түрлі тағам қосылыстары, көп
сапасыз компоненттер, сапалы өнімді имитатормен немесе басқа заттық
қосылыстармен алмастырылуы.
• Бағалы бұрмалану – сапасы аз тауарды өте сапалы тауармен бағалау.
• Көлемді бұрмалану - тауардың дұрыс емес өлшенуі.
• Ақпараттық бұрмалану - тұтынушыға толық емес және тауарға қатысты
ешқандай ақпарат берілмеуі.
Ассортименттік бұрмалау түрлері және пайда болу жағдайлары.
Ассортиментті бұрмалауда жасандылық толық немесе бөлек-бөлек ауыспалы
тауарлы түрде жүреді.Ауыстырымға белгілі сипаттамаға ие: табиғи тауарға
қаржы өте арзан, тұтынушылық жағдайлар төмен, сыртқы көрінісі, түсі, иісі
және дәмі, консистенциялық ұқсастықтары төмен.Бұрмалауға байланысты
ауыспалы және бұрмаланған өнімнен айырмашылықтары төмендегі бұрмалау
әдістері бойынша:
• өнімді сумен бөлшектік алмастыру;
• өнімге төмен бағалы, алмастырғыш қосу, табиғи өнімді имитатормен
алмастыру.
Барлық алмастырғыштар 2 топқа бөлінеді.Азықтық және азықтық емес.Азықтық
алмастырғыштар – арзан бағалы азық, ол табиғи өнімнен бір немесе бірнеше
жақтарымен айырмашылықта болады. Ассортиментті бұрмалау ретінде көбінеше
төмендегі азықтық алмастырушы өнім мен заттар қолданылады. Суды – сұйық
өнім үшін, басқа имитаторлар бірнеше сипатттамаға түрлері байланысты. Су –
мөлдір, түссіз өнімдер үшін өте кең тараған алмастырғыш, әсіресе бұл
спиртте, арақта, түссіз мөлдір сұйықтық, ақ шарап, минералды суда
қолданылады. Ал боялған сусындарда қосымша бояғыштар қолданылып, олар
табиғи түсін ұқсатырады. Мысалы, боялған су арқылы ассортименті бұрмалауға
коньякты, қызыл шарап, сыра, квас, боялған алкогольсіз сусындарды мысалға
келтіруге болады. Суды сапалы бұрмалау табиғи өнімде алмастырғыш ретінде
қолданылады, табиғи өнімді сумен еріткенде немесе ылғандандырып (мысалы,
қант, құрғақ жеміс және т.б. құрғақ азықты ылғал жерге қояды). Суды
алмастырғыш ретінде қолданған кейбір жағдайда өнім табиғи және сапасыз
болса өнім жауап шықпайды. Ассортиметті бүрмалауды сумен араластырғанда
иісінен немесе дәмінен оңай білуге болады, ал сапалы фальцификацияда өз
көлемнен аз қосылса оны тек қана тәжірибелі дегустатор біле алады. Көптеген
тұтынушылар оны байқамайды немесе өзінің ойына сенімді болмайды әсіресе
органолептикалық бағада. Шырынға және шарапқа 10% су қоссаң дегустаторлар
оны байқамайды. Ал 20% су қоссаң дегустатор сапасына күдік білдіреді және
50% қосылғаны олар дәмінің сулылығын айтады. Белгісіз дәрежеде суды қосу
бұрмалауда тек қана оның физ-химиялық көрсеткіштері арқылы қант немесе
қышқыл арқылы білуге болады 10% су қосымша қант және қышқыл, құрғақ зат
мөлшері нормаға сәйкес келмейді. Титрленген қышқыл өзгеремейді, себебі суды
қосқышды дипссоцияциялы қышқыл және қышқыл тұзға көтеріледі ол ион
Н+ ерітіндісін құрамын көтереді. Тек көп көлемде (30%) физ. химиялық
көрсеткіш өзгереді. Азықтық алмастырғышқа, азықтың имитаторлар кіреді, олар
арнайы табиғи азықтың тауарға алмастырғыш ретінде ойлап табылған. Мысалы:
дән негізінде кофелі сусын, концентрант, шырын, сусынға қолданылатын
синтетикалық бояғыштар, қышқыл, ароматтағыштар. Ассортиментті бұрмалау бір
бөлімі ролик түрде табиғи өнімдерді алмастырады. Бір бөлімін немесе толық
жоғары сапалы тауарды басқа арзандау тауармен алмастыру, ол сол топқа
немесе басқа топқа жатуы мүмкін. Картоп крахмалын бұрмалаулауды бидай ұнына
немесе жүгері крахмалына. Кең тараған бұрмалау түріне сары майды
маргаринмен алмастыру. Азықтық емес алмастырғыштарға органикалық минералды
азыққа жарамайтын заттар жатады. Олардың көбі адам денсаулығына зиян
келтіреді, кейбір жағдайлардаөнімге алып келеді. Азықтық емес алмастырғышқа
көбіне бор, известь, күл ұнға араласпа ретінде, крахмалды қолданылады.
Кейбір жағдайларда ұнға улы химиялық жолмен өңделген дәнді майдасын қосады.
Қазіргі уақытта бұрмалау әдісінде бұндай жағдайлар кездеспейді. Тамырлы
заттардан картопты бұрмалау әдісінде алынуына ретінде жер тармақ өсімдік
қалдығы кіреді.
Өнімнің (тауардың) квалиметриялық бұрмалану түрлері. Азық-түлік
тауарларын классификациялау – бұл оларды жалпы және көбірек әсер етуші
белгілер бойынша топоарға және кластарға жіктеу. Классификациялаудың
негізгі белгілері: тауарлардың шығу тегі, химиялық құрамы, белгіленуі, т.б.
Осыған байланысты азық-түлік тауарларының әр түрлі классификациясы
қалыптасады, бірақ олардың біреуі де жалпыға ортақ емес. Оқып-үйрету
классификациясы бойынша барлық азық-түлік тауарлары келесі топтарға
бөлінеді: дән-ұннан жасалған; көкөністер мен саңырауқұлақтар; крахмал
өнімдері, қант, әсел, кондитерлік тауарлар; дәмдік, астық майлар; сүт
өнімдері; Жұмыртқа, ет және балық өнімдері; астық концентраттар. Аталған
классификациялауды топтауда тауарларды негізгі шикізат бойынша, ал жеке
топтарын бұл белгі бойынша біріктіруге болмайды. Дегенмен мұндай
ретсіздікке қарамастан бұл классификациялау оқу орындарында тауартану
курсын оқыту ыңғайлы болғандықтан, сату тәжірибесіне жақын және көп
қолданылады. Топ ішіндегі тауарларды шикізатқа, өндіріс технологиясына,
әдісіне, сапасына және т.б. белгілеріне байланысты түрге, типке, сортқа
кейде одан да кіші кластарға, топтарға(нөмір, марка) жіктеледі. Мысалы,
ұнтақты дәннің түріне байланысты: құлмақ, бидай, кебек, т.б; өңделуіне
байланысты: өңделген, бүтін және жарма; сапсына байланысты сорттарға:
жоғарғы, 1-ші, 2-ші болып бөлінеді. Тауардың сорты тауардың сапа белгісімен
анықталады. Тауартанудағы бірқатар тауарларға (жеміс, көкөніс, ұнтақ,
балық) биологияда қабылданған классификация қолданылады. Мысалы, балық
тұқымдастарға, мүшелерге, түрлерге жіктеледі; дәнді-дақылдарды:
түр,топ,сортқа бөледі. Тауар сортынан ерекше, табиғи сорттар ботаникалық
принциптері бойынша топталады және атауларға иеленеді. Осылайша,
жемістердің табиғи сорттарын помологиялық, жүзімді – ампелографиялық,
жидектерді – тұрмыстық-ботаникалық деп атайды. Тағайындалуына байланысты
астық өнімдері былайша бөлінеді:
• Дәстүрлі технологиялармен өндірілген және негізгі тұрғындар тобына
белгіленген жалпы тұтыну өнімдері;
• Емдік және емдік-профилактикалық өнімдер- арнайы емдік және
профилактикалық тағам ретінде жасалған майсыз, калориясыз, қанттың
азайтылған мөлшерімен, т.б.
• Балалар тағамы – 3жасқа дейінгі дені сау және ауру балаларға арналған.
Саудада кейбір азық-түлік тауарларды бакалейлік және гастрономиялық деп
бөледі. Бакалейлікке: ұн, ұнтақ, крахмал, қант, макарон өнімдері, шай, шай
сусындары, кофе, кофе сусындары, тұз, ашытқы, өсімдік майы, қоюландырылған
сүт, бөтелке мен қораптағы сүттер, алкогольді сусындар және кейбір
дәмдеуіштер жатады. Ассортименттер деп белгілері бойынша біріктірілген
тауарлар жиынтығын айтады. Оларды өнеркәсіптік және саудалық деп бөледі.
Өнеркәсіптік ассортимент белгілі бір кәсіпорында не белгілі бір салада
өндірілетін өнімдерді жинақтайды. Саудалық ассортимент – көтерме және
бөлшек жүйесімен анықталатын тауарлар номенклатурасы. Ол өнеркәсіптік және
тауарлар тобының ассортименттері болып жіктеледі.
Өнімнің (тауардың) сапалық бұрмалану түрлері. Сапалы бұрмалау – тауарды
азықтық немесе азықтық емес заттардың көмегімен органолептикалық шектерін
жасау. Бұл бұрмалауда сол тауардың нормасында көрсетілген аттар
қолданылады, бірақ деген градациядағы сапалы бұрмалау әдістері. Сапасын
жоғарлату үшін қоспа, ұқсастырғыш-алмастырғыштарды қолдану.Қоспалар – бұл
зат немесе шикізат, оны азық өнімге тұтынушылық сапасын арттыру үшін
қосады. Азықтық қоспаларды азық-түлік өндірісінде және азықтық және
импорттық тауарларда әсіресе – шығыс – европада, азықтық өнімнің рецептінде
көрсетілгенше қолданылады. Көптеген отандық және импорттық тауарларды
әсіресе – шығыс – европада, азықтық қоспаны қосуға мүмкіндік берген, олар
Кодекс Алиментариде маркасы Е белгісімен, реттік номерімен (мыс: Е300-
лимон қышқылын) қолданылады. Бұндай азықтық қоспаны қолданылады бұрмалауға
жатқызуға болмайды. Сапалы бұрмалау рұқсат етілген және рұқсат етілмеген,
рецепте көрсетілмесе қоспаларды тұтынушы олардың назары үшін қолданылады.
Сапалы бұрмалауға бояу немесе азықтық ароматтау, ол рецепте, сынада өнімнің
қасиетінде көрсетілген. Бұрмалаудың соңғы мақсаты – тұтынушылардың тауарға
деген сапасы өнімге деген тұтынушының қасиетіне байланысты. Рұқсат етілген
азықтыққа қоспаны қосу, регистураға байланысты болады, егер жаңалық болмаса
өзгерісі туралы және рецепті оның бұрмалануы тұтынушыны алдау болып
табылады. Жаңалықтармен қамтылған тұтынушыны тауарды өзі таңдауға болады.
Рұқсат етілмеген қоспаларды қосуға болмайды, себебі ол тұтынушы денсалығына
қауіпті болып табылады. Және де, оған гигиеналық сертификат және сәйкестік
сертификаты берілмейді. Бұрмалаудың бұдан қауіпті түрлері бар – төменгі
сортты кофе дәніне сұрғыш өң беру үшін, оны аммиакпен бірге суда немесе
қорғасын барабанында өңдейді. Кофені қазіргі заманға өңдеу әдісі: қуырылған
кофе дәніне жылтырақ беру үшін қуыру кезінде өсімдік майы немесе маргарин
қосады. Кофені бұрмалаудың бірінші 2 әдісі денсаулыққа зиян. Кофе дәндерін
маймен өңдеу зиянсыз бірақ сапалы тауар түрінде сатылады. Бірақта кофе ұзақ
сақталса, май бұзылады, онда перекис, альдегид және кетон түзіледі. Бірақ
иісі бойынша ажыратуға болады. Зиянды келтіру жағынан өнімді бұрмалау түрлі
сатыларға бөлінеді, тұтынушының өміріне және денсаулығына қауіпті.Қауіпсіз
бұрмалауда тұтға тек материалды немесе моральды шығын келтіріледі,
қауіптіде – сонымен қатар өміріне және денсаулығына зиян келтіреді. Бұл 2
түрінде де администрациялық және қылмыстық іс қаралады. Сорттың ет, шұжық,
ұн, крахмал, кофе реализацилауға бұл тауарлар толығы ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz