ҚАЗАҚСТАНДА МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАНДА МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. Ежелгі дәуірдегі Қазақстан аумағында мемлекеттіліктің қалыптасу
мәселелері
1.1 Мемлекет ұғымы және ерте замандағы мемлекет қызметінің тарихи
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Сақ, ғұн дәуіріндегі мемлекетіліктің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... .13
2-тарау. Түркі дәуіріндегі мемлекеттіліктің даму мәселелері
2.1 Ежелгі түрік қоғамының мемлекеттік ұйымының қалыптасуы ... ... ... .32
2.2 Түркі дәуіріндегі мемлекеттік басқару формалары мен әкімшілік
бөлінісінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
3-тарау. ХІІІ-ХҮ ғғ. мемлекттіліктің даму мәселелері
3.1 Моңғол шапқыншылығының қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің дамуына
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 ХV ғасырдың ортасындағы тарихи оқиғалар және қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасуының аяқталуы
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... .84
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні халықаралық саяси аренада еліміздің
егемен ел ретінде танылуының тарихи тамыры тереңде. Тарихтың түрлі
кезеңінде еліміздің кең байтақ жеріндегі бабаларымыздың жеке шаңырақ
көтеріп, егемен де тәуелсіз мемлекет болуға тырысушылығы қазіргі күні
толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға болып отыр. Дегенмен қазіргі таңда
әлемнің өркениетті елдері қатарынан көрінген еліміздің саясат пен экономика
және әлеуметтік саладағы қол жеткізген зор табыстарының тарихи тамырларын
ғылыми тұрғыдан негіздеу басты мәселе болып отыр. Мұндағы назар аударарлық
басты жайт – қазіргі Қазақстан жеріндегі мемлекеттіліктің қалыптаса бастауы
мен даму мәселесі болып табылады.
Еліміз егемендік алғаннан бері коммунисттік идеология және
большевиктердің қатаң бақылауында болып келген тарих ғылымы мен тарихи
үдерістердегі негізгі оқиғаларға қатысты тың көзқарастар қалыптасып, ғылыми
жұмыстар барынша шынайылыққа жақындай түсті. Нәтижесінде тарихымыздың
ақтаңдақ мәселелері өз зерттеушілерін тауып, шешімін тапқаны белгілі.
Дегенмен бұл тарихымыздың өзекті мәселелерінің зерттеліп біткендігі туралы
қате түсінік қалыптастырмауы тиіс. Өйткені әлі де болса обьективті
зерттеуді талап етіп отырған мәселелер жетерлік. Солардың бірі – біздің
зерттеу жұмысымызға негіз болып отыр.
Бүгінгі заман талаптары мен жаһандану үдерісінің ерекшеліктері ұлттық
тарихқа деген сұранысты арттыратыны сөзсіз. Ал ұлттың ұлт болып сақталып
қалу мәселесі өзекті болып тұрған кезеңде, қазақ ұлтының мемлекетілігіне
күмән келтіретін де пікірлер жоқ емес. Бұл өз кезегінде қарастырып отырған
мәселеміздің өзектілігінің бір белгісі болып табылады. Қазақстанда
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесінің өзектілігі әсіресе
жаһандану заманында артып отырғаны да белгілі. Бүтіндей ұлттың жоғалуына
алып келетін бұл үдеріске қарсы тұратын ұлттық идеология десек, ұлттық
идеологияның негізі ұлттық тарих болып табылады. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев: Бұл жылы да біз өткенде жинақталған тәжірибені ескере отырып,
тұғырдан тайса да санадан әлі сырыла қоймаған тоталитаризм идеологиясын
әшкерелеуді жалғастыра түсеміз. Тоталитаризмге ұлттық тарихтың қажеті жоқ.
Ол ұлттың тарихи жадын жойып, мәңгүрттік психологияны орнықтыруға мүдделі.
Өйткені, өткенін білмейтін халықтың өзіне сенімі болмайды. Ал қазақ елінің
тарихы, ғылымы, мәдениеті өзінің жер асты байлықтарындай танымал ма. Олай
дей алмаймыз. Осынау дүбірлі дүниеде өзімізді мойындатудың сенімді жолы -
тағылымды тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің - деген сөзі де ұлттық
тарихымыздың мәртебесіне берілген баға [1, 7-8 бб.]. Қазіргі таңда кеңестік
дәуірде саналы түрде бұрмаланған ұлттық тарихымызды жаңа тұрғыдан
зерттеліп, оған тиісті баға беріліп жатыр. Еліміздің тарихшы ғалымдарының
ғылыми-зерттеу жұмыстарындағы қол жеткізген табыстары осыған дәлел.
Дегенмен әлі де болса тың зерттеуді талап ететін мәселелердің қатарында
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесін атап өтуге
болады.
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесін айшықтауда
Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Ұлытау төріндегі сұхбаты
негіз болады. Сұхбат барысында қазіргі заманның ерекшеліктері мен
ұлтымыздың бүгінгі көкейкесті мәселелерін тізбектеле келе, Елбасы Біздің
елдігіміз, қазақ жұртының арғы түбі ғұндардан басталады. Ғұндардан кейін
түріктерге жалғасады. Одан кейін Алтын Орда орнығады. Сөйтіп, хандық
дәуірге ұласып, біртіндеп Тәуелсіздікке барып тіреледі. Осындай үлкен
тарихымыз бар. Жастарымыз мұны білуі керек. Біз кеше ғана пайда болған
халық емеспіз деп тұжырымдаған болатын [2, 6-7 б]. Демек Ұлытау төріндегі
сұхбат Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуының негізгі шынайы
төрт кезеңін анықтап берді. Бұл біздің жұмысымыздың негізгі зерттеу
бағытына айналды.
Зерттеу жұмысы барысында Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен
дамуының негізгі кезеңдері ерте темір дәуіріндегі мемлекеттік құрылымдардан
басталады. Сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар бұл мемлекеттердің құрылымдары
мен қызметтерінің бүгінгі күнмен салыстырғанда өзіндік ерекшелікке ие
болғаны анық. Зерттеу жұмысы барысында Қазақстандағы мемлекеттіліктің
қалыптасуының келесі кезеңдері түркі дәуірі және моңғол шапқыншылығы
барынша ашылады. Сонымен қатар XV ғасырдың ортасындағы тарихи оқиғалардың
Қазақ хандығының қалыптасуына тигізген әсеріне баға беріле отырып,
Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесі тұжырымдалады.
Ең бастысы осы күнге дейінгі зерттеу жұмыстарында Қазақстандағы
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері жекелеген оқиға
ретінде қарастырылып келген болатын. Демек Қазақ хандығы құрылу тарихы
баяндалғанымен, оның сақ, ғұн дәуірінен басталған саяси үдерістердің заңды
жалғасы болғандығы ашыла бермейді. Қазақстанда мемлекеттіліктің
қалыптасуының негізгі үдерісін қорытындылаған Қазақ хандығы – XV ғасырда
өздігінен пайда бола салған мемлекет емес. Ол ұзақ жылдар мен ғасырларды
қамтыған күрделі даму нәтижесінде пайда болды. Демек көпшілік зерттеу
жұмыстарында осы тарихи сабақтастық мәселесі көп ескеріле бермейді. Біздің
жұмысымыздың басты ерекшелігі – Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуы
үдерісін тұтас бір құбылыс ретінде әрі мұрагерлік принципі тұрғысынан
қарастыруымыз болып табылады.
Қарастырып отырған мәселеміздің әртүрлі кезеңдері Отандық тарих
ғылымында едәуір зерттелді. Бірақ аталған мәселе әлі де болса кешенді
зерттеуді талап ететіні сөзсіз. Қарастырып отырған мәселе өте күрделі
болғандықтан толығымен шешімін тапты деуге болмайды. Дегенмен Қазақстанда
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуы мәселесі заман талабына сай әр
кезеңде өз зерттеушісін табады деген сенімдеміз.
Сонымен қарастырып отырған мәселеміз, яғни Қазақстанда мемлекеттіліктің
қалыптасуы мен дамуы мәселесі заман талаптарына сай қайта кешенді түрде
қарастырылып, оның тарихи аспектісі ашыла бастады. Бұл тақырыптың тарих
ғылымында теориялық және практикалық, сонымен қатар методологиялық маңызы
өте жоғары, өз зерттеушісін күтіп тұрған мәселе деген анық қорытынды
жасаумызға болады. Бұл сөзсіз зерттеліп отырылған мәселесіміздің
өзектілігінің анық дәлелі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен
даму үдерісі сонау сақ, ғұн дәуірінен бастау алатыны сөзсіз. Бұл тарихи
үдерістің заңды қорытындысы XV ғасырдың орта шеніндегі Қазақ хандығының
құрылуымен аяқталды. Мұндай бірнеше ғасырларға созылған тарихи үдеріс
барысындағы өзекті мәселелер еліміздің және шет ел зерттеушілерінің ғылыми
жұмыстарына арқау болғаны да рас. Бір атап өтетін жайт кез-келген зерттеуші
осы тарихи үдерісті бір оқиғалар желісі немесе Қазақ хандығын сақ, ғұн
дәуірінен басталған үдерістің қорытындысы ретінде мұрагерлік принцип
бойынша емес, әр тарихи оқиғаны жеке қарастыру үрдісі тарихнамада берік
орнаған. Сондықтан біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда Қазақстандағы
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму үдерісін Қазақ хандығының құрылуына
дейінгі аралықты өзара байланысты әрі бір-бірін толықтырушы фактор ретінде
қарастырдық.
Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесіне қатысты
зерттеу жұмыстары тек бір елдің, нақытырақ айтқанда Қазақстанның ғана
ғалымдарының зерттеу нысаны болып қана емес, шет елдік тарихнамада да
өзекті мәселеге айналды. Әсіресе орыс тіліндегі бірқатар құнды зерттеу
жұмыстары жарық көрген болатын. Зерттеу жұмысы барысында Қазақстандағы
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен осы тарихи үдеріске қатысқан жекелеген
мемлекеттердің тарихына қатысты отандық ғалымдардың теориялық және
методолгиялық тұжырымдары басшылыққа алынып, зерттеу жұмысымыздың негізгі
бағыты айқындалды [3].
Зерттеу жұмысымызға қатысты жарық көрген ғылыми еңбектерді екі топқа
бөліп қарастыруды жөн санадық. Оның біріншісі отандық зерттеушілердің, ал
екіншісіне шетелдік ғалымдардың еңбектерін топтастырдық.
Әрине Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуы мәселесіне
қатысты Отандық тарихнамада бірқатар зерттеу жұмыстары бар. Әрине біздің
зерттеу жұмысымыз осы үлкен үдерісті қамтығанымен, зерттеу жұмыстары
жекелеген мәселеге арналды. Мысалы Кемал Ақышевтың Курган Иссык. Искусство
саков Казахстана атты еңбегінде Қазақстан жеріндегі алғашқы
мемлекеттіліктің қалыптасу тарихы ашылса [4], Ә. Хасеновтың Қазақ
тарихының бес мың жылдық баяны атты еңбегінде де жеріміздегі
мемлекеттіліктің, нақтырақ айтқанда сақ, ғұн дәуіріндегі саяси үдерістер
тарихы барынша ашылған [5]. Сонымен қатар Нығмет Мыңжанның Қазақтың
қысқаша тарихы атты еңбегінде де қытай деректері негізінде Қазақстан
жеріндегі мемлекеттіліктің қалыптасу тарихы баяндалған[6]. Сонымен қатар
ғұн мемлекеті тұсындағы Қазақстан жеріндегі мемлекеттіліктің тарихы Қ.
Жұмағұловтың Каталаунская битва атты зерттеу жұмысында барынша ашылады
[7]. Ғұн мемлекетінің Қазақстан территориясындағы саясаи тарихы С.
Өтениязовтың Ғұн мұрасы атты ғылыми-зерттеу жұмысында да барынша көрініс
тапқан [8]. Қазақстан жеріндегі мемлекеттіліктің түркілік кезеңіндегі
тарихы С. Сыздықовтың Қарлық мемлекетінің тарихы [9], Б.Е. Көмековтың
Государство кимаков IX-X вв. по арабским источником [10], З. Қинаятұлы
Монғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары [11] атты зерттеу
жұмыстарын атап өтуімізге болады. Сонымен қатар зерттеу жұмысы барысында Ж.
Қасымбаевтың Государственные деятели казахских ханств XVIII- первой
половины XIX вв [12], М.Х. Абусеитованың Казахстан и Центральная Азия в
XV-XVII вв: история, политика, дипломатия [13], К.А. Пищулинаның Юго-
восточный Казахстан в середине XIV- начале XVI вв [14] және жалпы Қазақ
хандығының құрылуына қатысты жарық көрген Б.Б. Кәрібаевтың Қазақ
хандығының құрылу тарихы атты іргелі еңбегі зерттеу жұмысы барысында
барынша пайдаланылды [15]. Әрине Қазақстан территориясындағы
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуы мәселесіне қатысты отандық өзге де
зерттеушілердің еңбектері зерттеу жұмысымыз барысында барынша пайдаланылды.
Мәселеге қатысты зерттеу жұмыстарының үлкен бөлігі шетелдік ғалымдардың
еңбектері құрап отыр. Әрине әр еңбек пайда болу уақытысына қарай өзіндік
құндылықтарға ие. Мысалы Кеңестік билік жылдарында жарық көрген ғылыми
жұмыстар белгілі бір идеологияның шеңберінде ғана жызылғанымен, құндылығы
өте жоғары деп айтуға толық негіз бар. Олардың қатарында Н.Я. Бичуриннің
Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена
[16], Н.В. Кюнердің Китайские известия о народах южной Сибири, Центральной
Азии и Дальнего Востока [17], И.В. Пьянковтың Саки (Содержание понятия)
[18], С.И. Руденконың Горно Алтайские находки и скифы [19], М.А.
Дандамаевтың Политическая история Ахеменидской державы [20], Л.Н.
Гумилевтың История народа хунну [21], В.С. Таскинның Материалы по истории
сюнну (по китайским источникам) [22,] В.В. Бартольдтың Древнетюркские
надписи и арабские источники [23], А.И. Левшинның Описание киргиз-
казацких, или киргиз - казачьих, орд и степей [24], В.П. Юдин мен Б.А.
Ахмедов Государство кочевых узбеков [25], В.В. Трепавлов Государственный
строй Монгольской империи ХІІІ в [26], Э. Хара-Даванның Чингис-хан как
полководец и его наследие [27], Г.А. Федоров-Давыдов Общественный строй
Золотой Орды [28], Б.Д. Греков пен А.Ю. Якубовскийдың Золотая Орда и ее
падение [29] атты еңбектерді мәселемізді барынша ашу үшін пайдаландық.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Мәселенің бүгінгі
таңдағы маңыздылығы мен оның жаһандану заманындағы өзектілігін ескере келе,
нақты тарихи деректер мен мәселеге қатысты жарық көрген еңбектер мен
зерттеу жұмыстарын пайдалана отырып, Қазақстанда мемлекеттіліктің
қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін анықтау және осы үдерісті ғылыми
негіздеу – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Магистрлік
диссертациялық жұмысы өзінің алға қойған мақсатын шешуде төмендегідей
міндеттер тобын анықтады:
- мәселенің теориялық негізіне тоқталып, жалпы мемлекет ұғымын
айшықтап, ерте замандағы мемлекеттердің өзіндік ерекшілігіне баға
беру;
- Қазақстанда мемлекеттіліктің пайда болуының сақ, ғұн дәуіріндегі
көрінісін анықтау;
- Ежелгі түрік қоғамының мемлекеттік ұйымының қалыптасуы үдерісін
айқындау;
- Түркі дәуіріндегі мемлекеттік басқару формалары мен әкімшілік
бөлінісінің ерекшелігіне тоқталу;
- Моңғол шапқыншылығының қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің дамуына
қосқан үлес салмағын анықтау;
- ХV ғасырдың ортасындағы тарихи оқиғалар және қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасуының аяқталуын ғылыми тұжырымдау;
Диссертацияның деректік негізі. Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы
мен дамуы мәселесіне қатысты әр түрлі тілдегі бірқатар деректердің тобы
бар. Әрине мұндай деректердің үлкен тобы тілдік өзгешіліктеріне байланысты
түрлі мазмұндық және мақсаттық ерекшеліктерге де ие. Сонымен қатар біздің
зерттеу жұмысы барысында мәселенің теориялық негізі, яғни мемлекеттің пайда
болуы мен жалпы қалыптасу тарихына қатысты да антикалық және өзге де тарихи
кезеңдердегі авторлардың деректік құндылығы жоғары бір тобын арнайы
қарастырған болатынбыз. Жалпы мәселеге қатысты деректердің мынандай үлкен
топтарын бөліп, қарастырдық:
- деректердің алғашқы тобына мәселенің теориялық негізін ашатын
деректерді жатқызуға болады. Рас, мәселенің теориялық негізі әсіресе
грек, антика дәуірінің авторларының еңбектерінде сақталған. Зерттеу
жұмысы барысында пайдаланылған осындай деректердің қатарында
Аристотельдің Политика [30], Платонның Диалоги [31], Г.
Гроцийдің О праве войны и мира [32], Б. Спинозаның Сочинения
[33], Т. Гоббс Сочинения в двух томах [34], Ш. Монтескьенің
Избранные сочинения [35], Дж. Локктың Сочинения в 3 томах [36],
И. Канттың Сочинения [37], әл-Фарабидің трактаттарын [38] атап
өтуге болады. Аталмыш деректер тобында жалпы мемлекет ұғымы мен оның
қалыптасуы және ең бастысы ерте мемлекеттердің ерекшеліктері барынша
ашылған. Осы авторлардың еңбегі арқылы диссертациялық жұмысымыздың
алғашқы тарауы, яғни мемлекеттердің пайда болуы мен ерте
мемлекеттердің тарихи ерекшеліктерін ашуға тырыстық.
- Мәселеге қатысты деректердің келесі тобын жекелеген адамдардың
шығармалары құрап отыр. Бір ескеретін жайт, деректердің бұл тобы аса
сақтықты қажет етеді. Өйткені, жекелеген авторлардың еңбегі олардың
есте сақтау немесе ақпаратты талдай білу қабілетіне тікелей
байланысты. Сондықтан, мұндай деректерде қателесу мен өз жанынан
қосылған ақпараттар да болуы ғажап емес. Дегенмен біздің мәселемізге
қатысты деректердің үлкен тобы жекелеген авторлардың шығармалары
болып табылады. Олардың қатарында, Геродоттың История [39],
Страбонның География [40], Сыма Цянның Исторические записки [41],
Қадырғали Жалайырдың Шежірелер жинағы [42], Рашид ад-Диннің Джами
ат-Таварих [43], Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарих-и Рашиди [44]
атты деректермен қатар, бірқатар ортағасырлық авторлардың
шығармасының жинағы болып табылатын Сборник материалов, относящихся
к истории Золотой Орды [45], Материалы по истории казахского ханства
XV-XVIII вв. (Извлечения из персидских и тюркских сочинении) [46]
атты деректердің жиынтығы зерттеу жұмысы барысында барынша
пайдаланылды. Жекелеген авторлардың тарихи шығармалары Қазақстанда
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму үдерісінің жекелеген кезеңдері
бойынша барынша пайдаландық. Сонымен қатар ортағасырлық авторлардың
еңбектер жиынтығындағы тарихи шығармалар да мәселеміздің түрлі
кезеңін ашу барысында пайдаланылды.
- Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасу мәселесінің жекелеген
кезеңдері сөзсіз археологиялық немесе құнды тарихи жәдігерлерде
сақталған. Мысалы Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуының
алғашқы кезеңінендегі оқиғалар желісін Дарий І Бехистун жазбасынан
біле аламыз [47]. Бұл әсіресе сақ дәуіріндегі мемлекеттілік
мәселесін барынша ашып көрсетуге үлкен септігін тигізді. Сақтардың
сыртқы саясатының негізгі бағыттары мен олардың мемлекет ретінде
қалыптаса алуының ерекшеліктерін көрсетіп бере отырып, сақтардың
өзара бөлінуімен мемлекеттік құрылымынан да мағлұматтар береді.
Сонымен қатар сақ патшаларының есімі де дәл осы тас жазбада да
кездеседі. Сонымен қатар Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуы
мен дамуының келесі кезеңін сөз жоқ Күлтегін мен Тоныкөктің жазба
ескерткіштеріндегі мәліметтер арқылы тұжырымдауға болады [48].
Сөзсіз деректердің бұл тобы Қазақстандағы мемлекеттіліктің
қалыптасу барысын ашудағы төл деректер болып табылады. Сондықтан да
бұл деректер біз үшін аса құнды саналатыны да шындық. Осы руна
жазуларында Қазақстан жерінде құрылған түркі қағанаттары мен
қағандарының жүргізген саясаты мен қағанаттардың ыдырау себептері
де барынша ашыла түскен.
Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шегі.
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесі ұзақ мерзімді
қамтиды. Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шеңбері сақ, ғұн дәуірінен
бастап ХV ғасырдың орта шеніндегі тарихи оқиғалар аралығын қамтиды. Осы
мерзім ішіндегі Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуындағы сақ,
ғұн, түркі, Алтын Орда мен Қазақ хандығының құрылу тарихы толық ашылады.
Ежелгі қазақ жеріндегі алғашқы мемлекет құру талпыныстары Қазақстан
Республикасының құрылуы мен бүгінгі мемлекеттілігінің қалыптасуының басты
себепкері ретінде қарастырыла келе, диссертациялық жұмыстың негізгі
мәселелері толық талданады. Автор қарастырып отырған мәселенің, яғни
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесінің Отан
тарихындағы маңыздылығы мен оның болашқтағы маңыздылығына ерекше назар
аударады. Осы мәселеге қатысты өз ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізген
авторлардың еңбегін көрсетіп, барынша талданады. Бұл ретте әр еңбектің жеке
табиғатына мән бере отырып, зерттеу жұмысының пайда болған уақытымен де
санасады.
Диссертациялық жұмыстың методологиялық негізі. Диссертациялық зерттеу
жұмысының методологиялық негізі тарих ғылымына белгілі төмендегі теориялық
принциптер құрап отыр. Олар: деректік эвристика, яғни қажетті деректерді
табу мен барынша оларға сыртқы жәнеішкі сын жүргізіп, жалпы сипаттама
жасау; үдерістер мен тарихи оқиғаларды зерттеуде шынайы бағалау мен
нақтылық; жалпы ғылыми жұмысты ұйымдастырудағы жүйелілік пен логикалық
үйлесімділікті сақтай отырып, тарихи оқиағлардың өзара байланыстылығына
баға беру.
Диссертациялық жұмыс барысында мәселеге қатысты зерттеушілердің
еңбектері және ондағы көтерілген тұжырымдық ой-пікірлер өткен және қазіргі
кезеңдегі байланыстық мағына дәрежесінде сәтті пайдаланылды.
Диссертациялық зерттеу жұмысы барысында жалпы ғылымға белгілі
бірқатар зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда жалпыдан жалқыға көшу
принципін сақтай отырып, жұмыс барысында анализ, синтез, салыстыру және
тағы да басқада әмбебап зерттеу әдістері қолданылды.
Ұсынылып отырған диссертация жұмысында жасалған ой-тұжырымдар мен
қорытындылар Қазақстан тарихы бойынша курстық жұмыс жазу барысында, түрлі
баяндамалар мен мектептегі жас ұрпақты ұлтжанджылыққа тәрбиелеу
мақсатындағы ашық сағаттар барысында пайдалануға болады.
Диссертация жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында автор алдына қойған мақсаттарына жете отырып, өзі үшін
төмендегідей жаңалықтар жасады. Мысалы:
- тақырыпқа қатысты деректер мен зерттеу жұмыстарындағы мәселеміздің
бейнелену дәрежесін барынша обьектитвті көрсете отырып, деректанулық және
тарихнамалық талдау жасалды;
- мемлекет теориясы мен оның қызметтері мен белгілері анықталып, ерте
замандағы мемлекеттердің өзіндік ерекшеліктеріне баға берілді;
- Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасу үдерісін сақ, ғұн дәуірінен
басталатын ғылыми негізделіп, мемлекет болып қалыптасу тарихы ашылды;
- Түркі дәуіріндегі мемлекеттіліктің даму үдерісі ашылып, оның сақ, ғұн
дәуірімен тарихи сабақтастығы ғылыми негізделді;
- Қазақстанда мемлекеттіліктің дамуындағы моңғол шапқыншылығының тигізген
әсеріне шынайы баға берілді;
- ХV ғасырдың ортасында Жошы ұлысындағы тарихи оқиғалардың барысы
талданып, оның Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуының аяқталуына
тигізген әсері ғылыми тұжырымдалды;
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен (әр бөлім екі
бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Тарих, археология және этнология
факультетінің Қазақстан тарихы кафедрасында дайындалып, талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
1. Мемлекет ұғымы және ерте замандағы мемлекет
қызметінің тарихи ерекшелігі
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуы мәселесі – бүгінгі
Отандық тарих ғылымы үшін маңыздылығын жоймаған тақырыптардың бірі деп
айтуға толық негіз бар. Бүгінгі таңда халықаралық саяси аренада өзіндік
беделге ие болып үлгерген Қазақстан Республикасының егеменді ел атануының
тарихи алғышарттарын Кеңес үкіметінің ыдырауы емес, қазақ жеріндегі алғашқы
мемлекеттік құрылымдардың пайда болуымен тығыз байланысты. Осы турасында
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Ұлытау төріндегі сұхбат барысында:
Біздің елдігіміз, қазақ жұртының арғы түбі ғұндардан басталады. Ғұндардан
кейін көк түріктерге жалғасады. Одан кейін Алтын Орда орнығады. Сөйтіп,
хандық дәуірге ұласып, кейін біртіндеп Тәуелсіздікке келіп тіреледі.
Осындай үлкен тарихымыз бар. Жастарымыз мұны білуі керек. Біз кеше ғана
пайда бола қалған халық емеспіз деп тұжырымды ой айтып, ғылыми
жұмысымыздың бағытын анықтап берді. Рас аталмыш мәселені ғылыми тұрғыдан
негіздеу мәселесі аса маңызды. Осы тұста әсіресе сол кезеңнің ерекшелігі
мен ерте замандағы мемлекет түсінігінің анықтамасы анықтай алу қажет. Бұл
алдымен мемлекет ұғымын айшықтау және оның қалыптасқан теориясына баға
берудің маңыздылығын көрсетеді.
Мемлекет түсінігі және оның белгілері мәселесі сонау антика дәуірі
ойшылдарын да қызықтырған тақырыптардың бірі болғаны анық. Олардың
еңбектеріндегі мемлекет белгілеріне берген анықтамалары жалпы мемлекет
ұығымын анықтауға септігін тигізері сөзсіз. Мысалы мемлекеттің бір белгісі
– құқықтық нормалар жиынтығының болуы деп санасақ, осы турасында Аристотель
Заңның күші жоқ жерде, мемлекеттік құрылымның қандай болмасын нысаны жоқ
деп тұжырым жасаған [30, 155 с.]. Өз кезегінде мемлекеттің белгісінің
құқықтық негізі туралы Цицерон да бірқатар тұжырымдар жасаған. Атап
айтқанда мемлекеттің құқықтық белгісі туралы халықтың ісі болып табылад
және мемлекет құқықтық араласу мен жалпы құқықтық тәртібімен ерекшеленуі
тиіс деп қорытынды жасаған. Ежелгі Грецияның және Римнің мемлекеттік
құрылымына қатысты жасалған бұл қорытындылар – мемлекеттің құқықтық белгісі
туралы идеялар мен құқықтық мемлекет туралы ілімдердің қалыптасып, дамуына
белгілі дәрежеде өз әсерін тигізген болатын.
Антика дәуірінің жарқын өкілдерінің бірі – Платон болып табылады. Оның
мемлекет туралы бірегей тұжырымдары қайта өрлеу, жаңа заман, қазіргі заман
зерттеушілері тарапынан басшылыққа алынып келгендігі белгілі. Платонның
пікірінше мемлекеттің пайда болуының басты факторы – қажеттілік. Оның бір
мысалы ретінде Платон адамдардың шаруашылық түрлерінің іске асу үдерісін
көрсетуге тырысады. Атап айтқанда белгілі бір аймақтағы адамдар
шаруашылықтың сан түрімсен айналысады және шаруашылық өнімдері үнемі
айырбас үстінде болады деп есептеген. Мысалы белгілі бір топ егіншілікпен
айналысса, ендігі бір топ мал шаруашылығын кәсіп етсе, келесі бір топ қол
өнермен шұғылданады. Өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында осы
адамдар тобы айырбас жасауға мәжбүр болады. Сондықтан адамдар тек бірігіп
өмір сүре алады деп тұжырымдайды [31, 479-511 сс.]. Жалпы мемлекеттік
құрылыс мәселесіне келген Платон мемлекетті үлкен үш топтан тұрады деп
есептеген. Олар:
1. Әкімдер
2. Қорғаушылар
3. Өндірушілер
Бұл үш топ та мемлекеттің қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосады.
Өйткені әкімдер табиғатынан шындықты, ақиқатты танып біле алатын адамдар
болса, қорғаушылар мемлекетті қорғайды. Ал өндірушілер болса мемлекеттің
экономикалық тұрғыдан дамуына өз септігін тигізеді деп санаған. Бір
байқағанымыз антика және кейінгі қайта өрлеу заманының көрнекті өкілдері
мемлекетті қоғамдық келісім нәтижесінде пайда болады деп санаған. Платон да
өз кезегінде қоғамдық меншікті қолдаған. Демек оның пікірінше мемлекет –
қоғамдық бірлік нәтижесінде пайда болады. Өйткені тек ортақтық қана мүддені
ортақ ете алады. Өз кезегінде ортақ мүдде – мемлекеттің игілігі үшін аса
қажет факторлардың бірі. Мемлекеттің құрылуындағы ортақ мүдде мен ұжымдық
бірлік мәселесі Цициеронның да еңбектерінде кездеседі [49, 233-244 сс].
Мемлекеттің белгілері туралы және оның бірнеше белгілерінің ішінде
құқықтық қарым-қатынастардың болуы туралы ой-пікірлер Еуропада қайта өрлеу
дәуірінің жарқын өкілдері Н. Макиавелли және Ж.Боденнің шығармаларында
кездеседі. Әрине бұл кезеңінің өкілдеріне тән бір ерекшелік – анағұрлым
дамыған әрі бүгінгі заман талаптарына жауап бере алатын мемлекет нұсқасын
қалыптасыруға тырысушылық болатын десек қате болмас. Сонымен қатар
Макиавеллидің пікірінше, мемлекет – мүлікті еркін пайдалану мүмкіндігі мен
адам қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатын институт деп қарастыруға
тырысқан. Тиісінше Боден мемлекетті көптеген отбасылардың және олардың
иелігіндегі заттарды құқықтық басқаратын құрылым ретінде дәлелдеуге
тырысқан болатын.
Мемлекеттің құрылымы мен оның атқаратын қызметінің ерекшелігі туралы
мәселе әсіресе XVII ғасырдағы Еуропаның ағартушы ғалымдары мен ойшылдарының
еңбектерінде белсенді көтеріле бастады. Мұндай ғалымдар мен ойшылдардың
қатарында Г. Гроций, Б. Спиноза, Т. Гоббс, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.
Дидромен қатар, кейінгі кезеңдегі П. Гольбахты атауға болады. Әрине өз
заманының тарихи ерекшелегіне байланысты жасаған тұжырымдары күні бүгінге
дейін өзекті болып отыр. Мысалы Г. Гроций қайта құру заманындағы мемлекет
және оның құқықтық негізі туралы теориялармен қатар іргелі еңбектердің
авторы болып табылады. Г. Гроцийдің пікірінше, мемлекет – көпшіліктің
келісімі бойынша әр адамға өз мүлкін еркін пайдалануды қамтамасыз ететін
және жеке меншікке құқықтық иеленушілік беретін адамдар бірлестігі болып
табылады [32, 65-67 сс.]. Әрине Гуго Гроцийдің жалпы құқық саласындағы
белсенді қызметін ескерсек, оның еңбегіндегі мемлекеттің құқықтық тұрғыдан
негізделуі түсінікті болады.
Сәйкесінше мемлекеттің ұғымы мен оның атқаратын қызметіне қатысты Б.
Спиноза да бірқатар тұжырымдар жасап, өзіндік пікірін білдірген болатын. Б.
Спинозаның пікірінше мемлекет – адамдардың басын қосып отырған институт
және мемлекеттің негізгі қызметі оның әрбір азаматының өмірін қорғап,
олардың жеке мүдделерінің қорғалуына кепіл бола алады деп нақты тұжырым
жасаған. Сөзсіз Б. Спинозаның бұл тұжырымы оның мемлекеттілік мәселесінде
демократиялық көзқарастарды ұстанғандығы белгілі болып отыр. Өз заманының
ерекшелігіне байланысты діни көзқарастардың жетегінде жазылған еңбекте
бірнеше нақты ғылыми тұжырымдар да жасалған. Еврей халқының мемлекеттілік
жолындағы қызметін мысалға келтіре отырып, Б. Спиноза мемлекет қалпы туралы
өзекті мәселелерді көтере білген. Атап айтқанда мемлекет – азаматтардың
сеніміне негізделуі тиіс деген пікірі өміршеңдігімен ерекшеленетіндігі
түсінікті [33, 177-179 сс]. Сонымен қатар автор табиғаттағы сұрыпталу
үдерісін мысалға келтіре отырып, күнделікті өмірде билеуші топ өкілдерінің
қарапайым халықты қанау үшін емес, керісінше өзара сенімділік арқылы
олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуі тиіс деген пікіріді алға тартады.
Билік өкілдері азаматтарының құқығын өзінікіндей қорғай алуы – мемлекеттік
биліктің заңдылығының бір көрінісі болып табылады деп есептеген Б. Спиноза
[33, 181 с]. Демек Б. Спиноза мемлекет азаматтарының шынайы құқықтары мен
еріктерін қамтамасыз ететін демократиялық мемлекеттің теориялық
негіздемесін жасап шығарды. Себебі оның пікірінше, мемлекет әрбір азаматтың
өмірін қорғап қана қоймай, сонымен бірге олардың мүдделерінің
қанағаттандырылатынына кепілдік берсе ғана күшті болады дей келе, ең
бастысы мемлекет билеушілерінің мемлекеттік құрылым мен билік ету барысында
барынша жеке меншік, қауіпсіздік, ар-ұят пен бостандық және өзге де
игіліктің сақталуы қажеттігін ескертеді.
Жалпы мемлекет теориясы мен оның саяси институт ретінде атқаратын
қызметі туралы қайта өрлеу дәуірінің тағы бір жарқын өкілі Т. Гоббстың
еңбектерінде нақты тұжырымдалған. Томас Гоббстың мемлекет туралы пікірлері
де өміршеңдігімен ерекшеленді және оның еңбектері құқықтық мемлекет
теорисының негізінің қалануына үлкен үлес қосқан. Т. Гоббстың пікірінше,
мемлекеттің басты мақсаты – қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар мемлекетті құра отырып, оның азаматтары мен билеушілерін
біріктіру тиіс тағы бір мақсат – әлеуметтік шиеленісті күшейтетін соғыс
қимылдарынан бас тарта отырып, игілігі мен байлығы мол қоғам құру болып
табылуы тиіс деп санаған. [34, 129 с]. Автор адамдардың қауым болып тұрған
шақтарындағы қарым-қатынастарды мысалға келтіре отырып, мемлекет болып
ұйымдасудың үлкен артықшылықтарын баса көрсетеді. Мысалы мемлекеттілікке
дейін адамдар бірін-бірі тонап өмір сүріп, әлеуметтік қарым-қатынастарды
шиеленістіре түсті деп қорытынды жасай келе, мемлекет болып ұйымдасу
нәтижесінде заң үстемдік етіп, өзара қарым-қатынастар реттеледі деген
пікірге негіздеме жасаған. Т. Гоббстың пікірінше мемлекет – көпшіліктің
келісімі нәтижесінде жүзеге асады және мемлекет билеушілері мен азаматтары
мемлекеттің қалпының сақталуына бірдей жауапты деген пікірді басшылыққа
алған [34, 131-132 сс.]. Мемлекеттің пайда болуы мен қалыптасуы мәселесінде
қоғамдық келісім теориясының маңызы ерекше. Өйткені қоғамдық келісім
жағдайында ғана мемлекет құру мүмкіндігі жоғары болмақ деп санаймыз. Т.
Гоббс, Ж. Руссо еңбектеріндегі мемлекет белгілі дәрежеде азаматтардың өзара
келісімінің нәтижесінде дүниеге келетіндігі баса айтылады. Әрине егер
қоғамдық топтар мен олардың өкілдерінің арасында келісім болмаса
мемлекеттің даму болашағы қиындай түсетін еді.
Мемлекеттің пайда болу қажеттілігі мен оның атқаратын қызметі турасында
Монтескьенің де пікірі мен ұстанған тұжырымдары күні бүгінге дейін
өзектілігін жойған емес. Қайта өрлеу дәуірінің жарқын өкілінің бірі,
француз ағартушысы Ш. Монтескье жалпы мемлекеттің пайда болуы немесе
құрылуы азаматтық қоғамдағы саяси бостандықтың қажеттілігінен туындаған
деген пікірді ұстанған. Оның пікірінше бостандық заң шеңберінде рұқсат
етілген әрекеттерді жүзеге асыру болып табылады. Ал тыйым салынған
әрекеттерге бару – бостандықтың емес, керісінше шиеленіскен қарым-
қатынастардың қалыптасуын білдіретін бірден-бір көрсеткіш. Өйткені тек бір
адам ғана емес, адам топтарының мұндай әрекеті сөзсіз реттелмеген қарым-
қатынастар жүйесін құрайтыны түсінікті. Өз кезегінде тыныштық пен бір жолға
қойылған қарым-қатынастар тек заң шеңберінде ғана жүруі мүмкін. Сондықтан
Ш. Монтескье адамдардың тыныштық пен бейбітшілікте және дұрыс жолға
қойылған қарым-қатынастар мен заң үстемдік ететін қоғам құруға деген
талпынысы мемлекеттің пайда болуына жағдай жасаған деген тұжырымды ұстанады
[35, 289 с].
Еуропадағы қайта өрлеу дәуірінің тағы бір өкілі, ағылшын философы Д.
Локк мемлекетті қоғамдық келісім нәтижесінде пайда болатын саяси институт
ретінде көреді және бұл қоғамдық келісім тұлға мен оның жеке меншігін
қорғау мақсатында жасалады деп есептеген. Әрине автор азаматтардың қоғамдық
келісім жасауы сөз жоқ жекелеген құқықтарынан бас тартуына алып келетінін
жасырмайды. Өйткені ұжымдық тәртіп адамдардың жеке қызығушлықтарынан жоғары
тұрады деп есептеген. Д. Локктың пікірінше, мемлекет – қоғамдық қарым-
қатынастарды реттеп, заңға қайшы келетін әрекеттерге барып, азаматтың жеке
меншігіне қол сұққандарды жазалау үшін аса қажет және бұл қажеттілік
мемлекеттің пайда болуына жағдай жасаған. Өйткені тек мемлекет қана саяси
институт ретінде азаматтар арасындағы келіспеушіліктерді тоқтата алатын
қабілетке ие. Осындай міндетке сай мемлекеттегі жекелеген биліктің түрлері
пайда болып, биліктің тармақталуы жүзеге асады деп нақты тұжырым жасайды
[36, 114 с.].
Сонымен қатар бүгінгі таңдағы мемлекет ұғымым мен оның атқаратын
негізгі функциялары туралы ұғымдардың қалыптасуына Вольтер, Ж. Руссо,
Гельвеций, Пейн және тағы да басқа зерттеушілердің еңбегі мен жасаған
тұжырымдары негіз болғандығы да шындық. Осындай зерттеушілердің И. Кант
болып табылатыны сөзсіз. И. Кант мемлекет теориясын және оның философиясын
терең зерттеп, тұжырым жасаған ғалымдардың бірі. Сөзсіз автор мемлекеттің
үстемдігін құқықпен тығыз байланыстырады. И. Канттың пікірінше адамдар
құқықтық заңдар жиынтығына бағынған жағдайда ғана, белгілі дамудың сатысына
өту мүмкін. Ал өз кезегінде құқық немесе заң азаматтардың бостандығын,
теңдігін және егемендігін қамтамасыз етуі тиіс [37, 233 с]. Демек автордың
жасаған тұжырымы осы аралықта қалыптаса бастаған пікірді қолдап, қуаттай
түскендігі байқалады. Өйткені қайта өрлеу дәуірінің өкілдерінің басым
көпшігі мемлекет пен құқық ұғымын қатар қойып, кәсіби мемлекеттілік
мәселесі заң шеңберіндегі қарым-қатынастардан тұрады деген ұстанымды берік
ұстанған.
Антика және Еуропаның қайта өрлеу дәуіріндегі ойшылдар мен ғалымдардың
пікірі мемлекет ұғымының, оның пайда болу себептері мәселесі кез-келген
тарихи кезеңде өзекті болғандығын көрсетеді. Егер антика дәуірінде алғаш
рет мемлекет ұғымы мен оның пайда болуы туралы көзақарстар айтыла бастаса,
Еуропаның қайта өрлеу дәуірінде бұл ұғымдар ғылыми тұрғыдан нақтылана
бастады. Әрине мемлекет ұғымы мен оның пайда болу себептері тек Еуропа ғана
емес, Шығыс ойшылдарының да қызығушылығын тудырған. Атап айтқанда мемлекет
туралы әл-Фарабидің көзқарастары мен ой-пікірлері мемлекеттің саяси
институт ретіндегі мәні мен қызметі туралы жүйелі түсінік қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Аристотельден кейінгі екінші ұстаз саналатын шығыс
ойшылдарының көшбасшысы әл-Фарабидің бізге жеткен трактаттарында мемлекет
туралы, оның белгілері мен атқаратын қызметтері турасында бірқатар құнды
пікірлер кездеседі. Өзінің Қайырымды қала тұрғындары, Бақытқа жету
туралы шығармаларында жалпы қоғам, мемлекет, оның формалары мен мемлекет
тұрғындарының мінезі, әділетті басшы туралы ой-пікірлері барынша ашылып
көрсетіледі. Мысалы Қайырымды қала тұрғындары атты трактатында
мемлекеттік құрылыс мәселесін қарапайым қоғамдық құрылысты талдаудан
бастап, оның бір көрінісі болып табылатын қала халқының өмірін мысалға
келтіреді. Сөзсіз қала адамдар қауымының өмір сүру ортасы және мемлекеттің
бір бөлігі болып табылады. Сондықтан әл-Фарабидің мемлекет туралы негізгі
ойлары да дәл осы қалалық өмірді мысалға алып жазған еңбегінен байқауға
болады.
Әл-Фарабидің мемлекет туралы негізгі ойлары өзінің Қайырымды қала
тұрғындары атты еңбегінде тұжырымдалған. Әл-Фарабидің пікірінше
мемлекеттің қалыптасуы мен дамуына елдің азаматтарының бірігіп еңбек етіп,
жүйелі қарым-қатынастарды қалыптастыра алуы үлкен үлес қосады. Автор
мемлекеттің қызметін адам тәнінің қызметіне ұқсас етіп қарастырады. Осы
қызметке сәйкес мемлекеттің де құрылысы баяндалады. Әл-Фарабидің осы
еңбегіндегі айтылған негізгі пікірлерді сараптай келе, осындай қиялдағы
мемлекеттің өзінде теңсіздік, билеушілер мен бағынушылардан тұрады деп
түсінуге болады. Сонымен қатар әл-Фараби мемлекеттің құрылуы мен дамуындағы
негізгі үлес қарапайым халықтың еншісінде деп қорытындылайды. Дегенмен әл-
Фараби халықты мемлекеттің жүрегі деп бағалағанымен, қарапайым халық
мемлекеттің болашағы үшін билеушіге бағынып өмір сүруге мәжбүр болады деген
пікір білдіреді. Алайда автор мұны жоюдың бірден-бір жолы билеушілердің
адамгершілік тәрбиесін күшейтіп, ағартушылық жұмыстарды белсенді
жүргізілуінде деп біледі [38, 548-553 сс.]. Тек осындай үдерістерді қолға
алған жағдайда ғана әділ қоғам құруға болады деген тұжырым жасайды. Әрине
мұндай тұжырым сол қоғамның даму барысындағы ерекшелікке сай асығыс
жасалған деген пікірдің де болуы заңды. Дегенмен әл-Фараби мұндай
мемлекеттің болу мүмкіндігі тікелей мемлекет басшысының ақыл-парасатына,
ғұламалығына, таланты мен тәрбиесіне байланысты деген өміршең тұжырым
жасайды [38, 584-597 сс.].
Шығыс ойшылдарының мемлекет туралы негізгі ойлары бірі ретінде
Конфуцийдің де еңбектерінде айтылған көптеген пікірлерді де атап өтуге
болады. Қытайдағы саяси жəне философиялық iлiм тарихында конфуцизм iлiмi
маңызды роль атқарады. Оның негiзiн қалаған б.з.д. 551-479 жылдары өмiр
сүрген ұлы Қытай ойшылы Конфуций болды. Оның көзқарастары оның шəкiрттерi
құрастырған Лунь юй (Əңгiмелер мен пiкiрлер) кiтабында жинақталған. Бұл
кiтап ғасырлар бойы Қытай халқының өмiрi мен көзқарасына, тəлiм-тəрбиесiне
едəуiр ықпал еттi. Оны балалар жатқа айтты, отбасылық жəне саяси iстерде
үлкендер беделге ие болды. Оның даналық туралы өсиеттерi əлi күнге дейiн
мəнiн жойған жоқ. Ол даналыққа бiз үш түрлi жолмен жетемiз, ең iзгi жол –
санамен саралау, ең оңай жол – елiктеу, ең қиын жол – тəжiрибеден тəлiм
алу дедi. Дəстүрлi көзқарастарға сүйенген Конфуций мемлекеттiң
патриархалды-патерналистiк концепциясын дамытты. Оның айтуы бойынша,
мемлекет – үлкен жанұя. Патшаның қол астындағыларға билiгi əкенiң балаға
билiгi ретiнде көрсетiледi. Патшаның билiгi отбасындағы жасы кiшiлердiң
ересектерге бағыныштылығымен теңестiрiледi. Конфуций суреттеген əлеуметтiк-
саяси жүйедегi адамдар теңсiздiгi, қараңғы адамдар, төменгi адамдар,
құрметтi адамдар, жоғары шендi адамдар, лауазымды адамдар ретiнде
көрсетiледi. Əлеуметтiк теңсiздiктi қалыпты жағдай ретiнде қарастырған
Конфуций аристократиялық билiк концепциясын, яғни ақсүйектер тобының
билiгiн жақтады. Билiктiң зорлықсыз тəсiлiн жақтаған Конфуций билеушiлердi
өз бағыныштыларына қайырымды болуға шақырды. Билеушi қайырымды болса,
төменгi адам да қайырымды болады. Билiктiң осы ережесiн жақтаған
Конфуцийден Шөп жел соққан жаққа қисаяды деген нақыл сөз қалған. Iшкi
жəне сыртқы соғыстарға қарсы болған Конфуций Қытай жерiнен алыс тұратын
басқа халықтарды бiлiмдiлiкпен жəне ақылмен жаулап алуды ұсынды. Конфуций
барлық нəрсе үнемi өзгерiсте болады, уақыт тоқтамайды, əрбiр нəрсенiң
басталуы мен аяқталуы болады дей келе адамның iсi де солай, бас-аяғынсыз
бiрде-бiр iс жоқ. Оның басталуы мен аяқталуын анық түсiнген адам ақиқатқа
жақын тұрады деп қорытындылайды [49, 14-15 сс.].
Конфуций мен әл-Фарабидің мемлекет туралы ойларын салыстыра қарасақ,
екеуіне тән ортақтық адами құндылықтың жоғары бағалануы болып табылады деп
есептейміз. Өйткені әл-Фараби мен Конфуций мемлекеттік биліктің барынша
адамгершілік пен имандылыққа негізделуін алға тартады. Ал мемлекет теориясы
тұрғысынан келген олардың пікірі демократиялық билікті аңсаушылығымен
ерекшеленеді.
Сонымен антика және шығыс, Еуропадағы қайта өрлеу заманының көрнекті
өкілдерінің мемлекет туралы айтқан пікірлерін сараптай келе, мемлекет –
белгілі бір аумақта адамдарды немесе қоғамды басқару құралы болып табылады.
Антика және Еуропадағы қайта өрлеу дәуірі мен шығыс ойшылдары мемлекет – өз
басқарушылары бар саяси ұйым деген қорытынды жасайды. Сонымен қатар олардың
пікірінше мемлекет ұғымы – өзіндік басқару құрылымына ие ұйым болып
табылады. Әрине бұл басқару жүйесі белгілі бір аумақта жүзеге асады. Демек
осы аумақтағы мемлекеттің билігі орын алған жағдайда, мемлекеттің де сол
қоғам алдындағы белгілі бір атқаратын қызметтер түрін пайда болдырады.
Мемлекеттің негізгі қызметі қоғамды басқару мақсатында атқарылатын
әлеуметтік жұмыстарының негізгі бағыттарын білдіреді [50, 5 с.].
Антика мен Еуропадағы қайта өрлеу дәуірінен бастау алған мемлекет ұғымы
уақыт өте бүгінгі таңда кәсіби терминдері бар өзіндік теориясын
қалыптастырды. Соған сай мемлекет дегеніміз арнайы басқару және мәжбүрлеу
аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратың және оның дамуының
қамтамасыз ететін, бұқаралық биліктің, егеменді, саяси ұйымы.
Мемлекет қоғамды басқаруды жүзеге асыратын, өзінің барлық мүшелерінің
мүдделері үшін тәртіпті қамтамасыз ететін, әрі үстем таптардың немесе билік
жүргізуші топтың немесе халық топтарының мүддесін артықшылықтан қорғайтын
биліктің ерекше ұйымы болып табылады.
Мемлекет – елді басқару функциясын орындайтын және сол арқылы қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз етіп, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға тырысатын адамзат қоғамын дұрыс ұйымдастырудың айрықша нысаны болып
табылады. Мемлекет – саяси ұйым ретінде адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде
пайда болған. Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың,
топтардың, таптардың өзара қарым-қатынастарын реттеп отырып, заңдарды
қабылдайды және оның орындалуын қамтамасыз ететін саяси ұйым. Мемлекет –
қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік
беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1.Территориясының болуы. Аталған аумақта сол мемлекеттің тұрғындары,
халқы шоғырландырылады және осы аумақтың көлемінде мемлекеттің билігі
таралып іске асырылады.
2. Бұқаралық биліктің болуы. Бұқаралық билікке мемлекеттік билік пен
басқару органдары, мәжбүр ету аппараттары жатады.
3. Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу. мемлекеттік билік өзінің
аумағында тұратын адамдардың арасындағы қоғамдық қатынастарды құқық, заң
арқылы реттеу үшін, сол халыққа арналған құқықтық-нормативтік актілерді
қабылдайды.
4. Салық жүйесі. Салықтар, алымдар, төлемақылар – мемлекеттік аппаратты
қызметкерлерді ұстауға, қоғамның басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға
жұмсалатын, мемлекет қазынасына түсетін, қайтарылмайтын халық табысының бір
бөлігі.
5. Егемендік. Мемлекеттің ішкі және сыртқы істерді атқарудағы толық
тәуелсіздігі.
6. Құқық және заңның үстемдік құруы болып табылады. Мемлекет өзінің
саясатын, билігін белгілі бір құықтық бір құқықтық нормативті актілерді
қабылдау арқылы іске асырады. Қоғамдағы тұрақтылық пен тәртіпті,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет [50, 46-49 сс.].
Мемлекеттің қалыптасуы мен даму барысы үздіксіз үдеріс болып табылады.
Бұл үдеріс мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, мәдени саяси мазмұнымен
және алдында тұрған мақсаттарымен байланысты. Мемлекет пайда болғаннан
кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туыңдайтыны түсінікті. Сондықтан
қоғамда басқару, билік жүргізу мақсатындағы арнайы адамдардың топтарын
қалыптасып, олардың атқаратын қызметтері айқындала бастайды. Сөз жоқ уақыт
өте бұл құрылым кәсіби дәрежеге көтеріліп, мемлекеттің арнайы тетіктері
қалыптасады. Әрине мемлекет ұғымын талқылаған тұста оның өмір сүру кезеңіне
немесе табиғатына жете мән беру аса қажет. Өйткені жалпы мемлекеттің пайда
болуы мен оның ұғымы әр тарихи кезеңге сай өзіндік ерекшелігі болғаны анық.
Сондықтан кез-келген мемлекеттің шығу тарихына тоқталғанда оны сол
замандағы мемлекеттік ерекшелігіне жете мән беру қажет. Керісінше сол
мемлекеттің ерте замандағы ерекшелігін бүгінгі түсінік тұрғысынан бағалау
қате тұжырым жасауға алып келеді. Демек бүгінгі таңда мемлекет туралы
қалыптасқан пікір мен ерте замандағы мемлекеттің даму ерекшілігі екі түрлі
болуы әбден мүмкін. Ендеше ерте замандағы мемлекеттердің белгілері мен даму
ерекшелігін анықтап алу біздің ғылыми-зерттеу жұмысымыз үшін аса қажет.
Адамдардың топтасуы нәтижесінде пайда болған мемлекет ұғымының екінші
мазмұнға өтуі мен күрделіленуіне және өз аумағының кеңеюіне қарай мемлекет
төмендегідей даму сатыларынан өтеді:
1. ном, полис – халқы да, аумағы да аз, басқару жүйесі қарапайым
протомемлекеттер;
2. бірнеше полис немесе тайпалық одақтардың бірігуінен пайда болған,
басқару жүйесі әлсіз, ортақ заң жүйесі жоқ немесе нашар дамыған,
ыдырап кету қаупі күшті, қазіргі кездегі конфедерацияға ұқсас
құрылым;
3. орталықтанған мемлекет — ішкі әкімшілік аймақтарда экономикалық
қарым-қатынастар күшейіп, ортақ ақша, ортақ заң жүйесі енгізілген,
ыдырап кету қаупі болмашы ғана. Мұндай елдердің халқы әдетте ұлт деп
аталады;
4. империя – орталықтанған мемлекеттер күшейе келе көрші елдер
аумақтарын басып алады, әр түрлі шаруашылық жүйелерін біріктіріп, әр
түрлі қоғамдық құрылысы бар елдерді күшпен бір орталыққа
бағындырады, нәтижесінде империя пайда болады [51]. Әрине мемлекет
саяси институт ретінде тарихшылар мен саясаттанушылар тарапынан
тереңінен зерттелген мәселе. Дегенмен мемлекеттің пайда болуының
алғышарттары мен оның даму кезеңдері мәселесі әлі күнге дейін даулы
тақырыптардың бірі болып тарихнамада қалып отыр. Мемлекеттіліктің
қалыптасуының негізгі екі кезеңін атап көрсетуге болады. Олардың
бірі ерте мемлекеттер болса, екіншісі қалыптасқан мемлекет болып
табылатыны сөзсіз. Ерта мемлекеттер дегеніміз мемлекет эволюциясының
алғашқы кезеңі болып табылады. Ерте мемлекеттер теориясы жалпы
мемлекеттің саяси институт ретінде маңыздылығын ашу үшін аса қажет.
Дегенмен бұл теория өз кезегінде зерттеушілер тарапынан әлі де болса
толықтырылып келе жатыр және біздің пікірімізше бұл әлі де болса
жалғаса түсетін үдеріс болып табылады.
Біздің пікірімізше мемлекеттің эволюциясын шартты түрде үш кезеңге
бөліп көрсетуге болады:
1. Ерте мемлекеттер. Осы мемлекеттерге тән құбылыс мемлекеттің әлі де
болса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАНДА МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1-тарау. Ежелгі дәуірдегі Қазақстан аумағында мемлекеттіліктің қалыптасу
мәселелері
1.1 Мемлекет ұғымы және ерте замандағы мемлекет қызметінің тарихи
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Сақ, ғұн дәуіріндегі мемлекетіліктің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... .13
2-тарау. Түркі дәуіріндегі мемлекеттіліктің даму мәселелері
2.1 Ежелгі түрік қоғамының мемлекеттік ұйымының қалыптасуы ... ... ... .32
2.2 Түркі дәуіріндегі мемлекеттік басқару формалары мен әкімшілік
бөлінісінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
3-тарау. ХІІІ-ХҮ ғғ. мемлекттіліктің даму мәселелері
3.1 Моңғол шапқыншылығының қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің дамуына
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 ХV ғасырдың ортасындағы тарихи оқиғалар және қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасуының аяқталуы
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... .84
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні халықаралық саяси аренада еліміздің
егемен ел ретінде танылуының тарихи тамыры тереңде. Тарихтың түрлі
кезеңінде еліміздің кең байтақ жеріндегі бабаларымыздың жеке шаңырақ
көтеріп, егемен де тәуелсіз мемлекет болуға тырысушылығы қазіргі күні
толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға болып отыр. Дегенмен қазіргі таңда
әлемнің өркениетті елдері қатарынан көрінген еліміздің саясат пен экономика
және әлеуметтік саладағы қол жеткізген зор табыстарының тарихи тамырларын
ғылыми тұрғыдан негіздеу басты мәселе болып отыр. Мұндағы назар аударарлық
басты жайт – қазіргі Қазақстан жеріндегі мемлекеттіліктің қалыптаса бастауы
мен даму мәселесі болып табылады.
Еліміз егемендік алғаннан бері коммунисттік идеология және
большевиктердің қатаң бақылауында болып келген тарих ғылымы мен тарихи
үдерістердегі негізгі оқиғаларға қатысты тың көзқарастар қалыптасып, ғылыми
жұмыстар барынша шынайылыққа жақындай түсті. Нәтижесінде тарихымыздың
ақтаңдақ мәселелері өз зерттеушілерін тауып, шешімін тапқаны белгілі.
Дегенмен бұл тарихымыздың өзекті мәселелерінің зерттеліп біткендігі туралы
қате түсінік қалыптастырмауы тиіс. Өйткені әлі де болса обьективті
зерттеуді талап етіп отырған мәселелер жетерлік. Солардың бірі – біздің
зерттеу жұмысымызға негіз болып отыр.
Бүгінгі заман талаптары мен жаһандану үдерісінің ерекшеліктері ұлттық
тарихқа деген сұранысты арттыратыны сөзсіз. Ал ұлттың ұлт болып сақталып
қалу мәселесі өзекті болып тұрған кезеңде, қазақ ұлтының мемлекетілігіне
күмән келтіретін де пікірлер жоқ емес. Бұл өз кезегінде қарастырып отырған
мәселеміздің өзектілігінің бір белгісі болып табылады. Қазақстанда
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесінің өзектілігі әсіресе
жаһандану заманында артып отырғаны да белгілі. Бүтіндей ұлттың жоғалуына
алып келетін бұл үдеріске қарсы тұратын ұлттық идеология десек, ұлттық
идеологияның негізі ұлттық тарих болып табылады. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев: Бұл жылы да біз өткенде жинақталған тәжірибені ескере отырып,
тұғырдан тайса да санадан әлі сырыла қоймаған тоталитаризм идеологиясын
әшкерелеуді жалғастыра түсеміз. Тоталитаризмге ұлттық тарихтың қажеті жоқ.
Ол ұлттың тарихи жадын жойып, мәңгүрттік психологияны орнықтыруға мүдделі.
Өйткені, өткенін білмейтін халықтың өзіне сенімі болмайды. Ал қазақ елінің
тарихы, ғылымы, мәдениеті өзінің жер асты байлықтарындай танымал ма. Олай
дей алмаймыз. Осынау дүбірлі дүниеде өзімізді мойындатудың сенімді жолы -
тағылымды тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің - деген сөзі де ұлттық
тарихымыздың мәртебесіне берілген баға [1, 7-8 бб.]. Қазіргі таңда кеңестік
дәуірде саналы түрде бұрмаланған ұлттық тарихымызды жаңа тұрғыдан
зерттеліп, оған тиісті баға беріліп жатыр. Еліміздің тарихшы ғалымдарының
ғылыми-зерттеу жұмыстарындағы қол жеткізген табыстары осыған дәлел.
Дегенмен әлі де болса тың зерттеуді талап ететін мәселелердің қатарында
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесін атап өтуге
болады.
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесін айшықтауда
Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Ұлытау төріндегі сұхбаты
негіз болады. Сұхбат барысында қазіргі заманның ерекшеліктері мен
ұлтымыздың бүгінгі көкейкесті мәселелерін тізбектеле келе, Елбасы Біздің
елдігіміз, қазақ жұртының арғы түбі ғұндардан басталады. Ғұндардан кейін
түріктерге жалғасады. Одан кейін Алтын Орда орнығады. Сөйтіп, хандық
дәуірге ұласып, біртіндеп Тәуелсіздікке барып тіреледі. Осындай үлкен
тарихымыз бар. Жастарымыз мұны білуі керек. Біз кеше ғана пайда болған
халық емеспіз деп тұжырымдаған болатын [2, 6-7 б]. Демек Ұлытау төріндегі
сұхбат Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуының негізгі шынайы
төрт кезеңін анықтап берді. Бұл біздің жұмысымыздың негізгі зерттеу
бағытына айналды.
Зерттеу жұмысы барысында Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен
дамуының негізгі кезеңдері ерте темір дәуіріндегі мемлекеттік құрылымдардан
басталады. Сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар бұл мемлекеттердің құрылымдары
мен қызметтерінің бүгінгі күнмен салыстырғанда өзіндік ерекшелікке ие
болғаны анық. Зерттеу жұмысы барысында Қазақстандағы мемлекеттіліктің
қалыптасуының келесі кезеңдері түркі дәуірі және моңғол шапқыншылығы
барынша ашылады. Сонымен қатар XV ғасырдың ортасындағы тарихи оқиғалардың
Қазақ хандығының қалыптасуына тигізген әсеріне баға беріле отырып,
Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесі тұжырымдалады.
Ең бастысы осы күнге дейінгі зерттеу жұмыстарында Қазақстандағы
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері жекелеген оқиға
ретінде қарастырылып келген болатын. Демек Қазақ хандығы құрылу тарихы
баяндалғанымен, оның сақ, ғұн дәуірінен басталған саяси үдерістердің заңды
жалғасы болғандығы ашыла бермейді. Қазақстанда мемлекеттіліктің
қалыптасуының негізгі үдерісін қорытындылаған Қазақ хандығы – XV ғасырда
өздігінен пайда бола салған мемлекет емес. Ол ұзақ жылдар мен ғасырларды
қамтыған күрделі даму нәтижесінде пайда болды. Демек көпшілік зерттеу
жұмыстарында осы тарихи сабақтастық мәселесі көп ескеріле бермейді. Біздің
жұмысымыздың басты ерекшелігі – Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуы
үдерісін тұтас бір құбылыс ретінде әрі мұрагерлік принципі тұрғысынан
қарастыруымыз болып табылады.
Қарастырып отырған мәселеміздің әртүрлі кезеңдері Отандық тарих
ғылымында едәуір зерттелді. Бірақ аталған мәселе әлі де болса кешенді
зерттеуді талап ететіні сөзсіз. Қарастырып отырған мәселе өте күрделі
болғандықтан толығымен шешімін тапты деуге болмайды. Дегенмен Қазақстанда
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуы мәселесі заман талабына сай әр
кезеңде өз зерттеушісін табады деген сенімдеміз.
Сонымен қарастырып отырған мәселеміз, яғни Қазақстанда мемлекеттіліктің
қалыптасуы мен дамуы мәселесі заман талаптарына сай қайта кешенді түрде
қарастырылып, оның тарихи аспектісі ашыла бастады. Бұл тақырыптың тарих
ғылымында теориялық және практикалық, сонымен қатар методологиялық маңызы
өте жоғары, өз зерттеушісін күтіп тұрған мәселе деген анық қорытынды
жасаумызға болады. Бұл сөзсіз зерттеліп отырылған мәселесіміздің
өзектілігінің анық дәлелі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен
даму үдерісі сонау сақ, ғұн дәуірінен бастау алатыны сөзсіз. Бұл тарихи
үдерістің заңды қорытындысы XV ғасырдың орта шеніндегі Қазақ хандығының
құрылуымен аяқталды. Мұндай бірнеше ғасырларға созылған тарихи үдеріс
барысындағы өзекті мәселелер еліміздің және шет ел зерттеушілерінің ғылыми
жұмыстарына арқау болғаны да рас. Бір атап өтетін жайт кез-келген зерттеуші
осы тарихи үдерісті бір оқиғалар желісі немесе Қазақ хандығын сақ, ғұн
дәуірінен басталған үдерістің қорытындысы ретінде мұрагерлік принцип
бойынша емес, әр тарихи оқиғаны жеке қарастыру үрдісі тарихнамада берік
орнаған. Сондықтан біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда Қазақстандағы
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму үдерісін Қазақ хандығының құрылуына
дейінгі аралықты өзара байланысты әрі бір-бірін толықтырушы фактор ретінде
қарастырдық.
Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесіне қатысты
зерттеу жұмыстары тек бір елдің, нақытырақ айтқанда Қазақстанның ғана
ғалымдарының зерттеу нысаны болып қана емес, шет елдік тарихнамада да
өзекті мәселеге айналды. Әсіресе орыс тіліндегі бірқатар құнды зерттеу
жұмыстары жарық көрген болатын. Зерттеу жұмысы барысында Қазақстандағы
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен осы тарихи үдеріске қатысқан жекелеген
мемлекеттердің тарихына қатысты отандық ғалымдардың теориялық және
методолгиялық тұжырымдары басшылыққа алынып, зерттеу жұмысымыздың негізгі
бағыты айқындалды [3].
Зерттеу жұмысымызға қатысты жарық көрген ғылыми еңбектерді екі топқа
бөліп қарастыруды жөн санадық. Оның біріншісі отандық зерттеушілердің, ал
екіншісіне шетелдік ғалымдардың еңбектерін топтастырдық.
Әрине Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуы мәселесіне
қатысты Отандық тарихнамада бірқатар зерттеу жұмыстары бар. Әрине біздің
зерттеу жұмысымыз осы үлкен үдерісті қамтығанымен, зерттеу жұмыстары
жекелеген мәселеге арналды. Мысалы Кемал Ақышевтың Курган Иссык. Искусство
саков Казахстана атты еңбегінде Қазақстан жеріндегі алғашқы
мемлекеттіліктің қалыптасу тарихы ашылса [4], Ә. Хасеновтың Қазақ
тарихының бес мың жылдық баяны атты еңбегінде де жеріміздегі
мемлекеттіліктің, нақтырақ айтқанда сақ, ғұн дәуіріндегі саяси үдерістер
тарихы барынша ашылған [5]. Сонымен қатар Нығмет Мыңжанның Қазақтың
қысқаша тарихы атты еңбегінде де қытай деректері негізінде Қазақстан
жеріндегі мемлекеттіліктің қалыптасу тарихы баяндалған[6]. Сонымен қатар
ғұн мемлекеті тұсындағы Қазақстан жеріндегі мемлекеттіліктің тарихы Қ.
Жұмағұловтың Каталаунская битва атты зерттеу жұмысында барынша ашылады
[7]. Ғұн мемлекетінің Қазақстан территориясындағы саясаи тарихы С.
Өтениязовтың Ғұн мұрасы атты ғылыми-зерттеу жұмысында да барынша көрініс
тапқан [8]. Қазақстан жеріндегі мемлекеттіліктің түркілік кезеңіндегі
тарихы С. Сыздықовтың Қарлық мемлекетінің тарихы [9], Б.Е. Көмековтың
Государство кимаков IX-X вв. по арабским источником [10], З. Қинаятұлы
Монғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары [11] атты зерттеу
жұмыстарын атап өтуімізге болады. Сонымен қатар зерттеу жұмысы барысында Ж.
Қасымбаевтың Государственные деятели казахских ханств XVIII- первой
половины XIX вв [12], М.Х. Абусеитованың Казахстан и Центральная Азия в
XV-XVII вв: история, политика, дипломатия [13], К.А. Пищулинаның Юго-
восточный Казахстан в середине XIV- начале XVI вв [14] және жалпы Қазақ
хандығының құрылуына қатысты жарық көрген Б.Б. Кәрібаевтың Қазақ
хандығының құрылу тарихы атты іргелі еңбегі зерттеу жұмысы барысында
барынша пайдаланылды [15]. Әрине Қазақстан территориясындағы
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуы мәселесіне қатысты отандық өзге де
зерттеушілердің еңбектері зерттеу жұмысымыз барысында барынша пайдаланылды.
Мәселеге қатысты зерттеу жұмыстарының үлкен бөлігі шетелдік ғалымдардың
еңбектері құрап отыр. Әрине әр еңбек пайда болу уақытысына қарай өзіндік
құндылықтарға ие. Мысалы Кеңестік билік жылдарында жарық көрген ғылыми
жұмыстар белгілі бір идеологияның шеңберінде ғана жызылғанымен, құндылығы
өте жоғары деп айтуға толық негіз бар. Олардың қатарында Н.Я. Бичуриннің
Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена
[16], Н.В. Кюнердің Китайские известия о народах южной Сибири, Центральной
Азии и Дальнего Востока [17], И.В. Пьянковтың Саки (Содержание понятия)
[18], С.И. Руденконың Горно Алтайские находки и скифы [19], М.А.
Дандамаевтың Политическая история Ахеменидской державы [20], Л.Н.
Гумилевтың История народа хунну [21], В.С. Таскинның Материалы по истории
сюнну (по китайским источникам) [22,] В.В. Бартольдтың Древнетюркские
надписи и арабские источники [23], А.И. Левшинның Описание киргиз-
казацких, или киргиз - казачьих, орд и степей [24], В.П. Юдин мен Б.А.
Ахмедов Государство кочевых узбеков [25], В.В. Трепавлов Государственный
строй Монгольской империи ХІІІ в [26], Э. Хара-Даванның Чингис-хан как
полководец и его наследие [27], Г.А. Федоров-Давыдов Общественный строй
Золотой Орды [28], Б.Д. Греков пен А.Ю. Якубовскийдың Золотая Орда и ее
падение [29] атты еңбектерді мәселемізді барынша ашу үшін пайдаландық.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Мәселенің бүгінгі
таңдағы маңыздылығы мен оның жаһандану заманындағы өзектілігін ескере келе,
нақты тарихи деректер мен мәселеге қатысты жарық көрген еңбектер мен
зерттеу жұмыстарын пайдалана отырып, Қазақстанда мемлекеттіліктің
қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін анықтау және осы үдерісті ғылыми
негіздеу – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Магистрлік
диссертациялық жұмысы өзінің алға қойған мақсатын шешуде төмендегідей
міндеттер тобын анықтады:
- мәселенің теориялық негізіне тоқталып, жалпы мемлекет ұғымын
айшықтап, ерте замандағы мемлекеттердің өзіндік ерекшілігіне баға
беру;
- Қазақстанда мемлекеттіліктің пайда болуының сақ, ғұн дәуіріндегі
көрінісін анықтау;
- Ежелгі түрік қоғамының мемлекеттік ұйымының қалыптасуы үдерісін
айқындау;
- Түркі дәуіріндегі мемлекеттік басқару формалары мен әкімшілік
бөлінісінің ерекшелігіне тоқталу;
- Моңғол шапқыншылығының қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің дамуына
қосқан үлес салмағын анықтау;
- ХV ғасырдың ортасындағы тарихи оқиғалар және қазақ мемлекеттілігінің
қалыптасуының аяқталуын ғылыми тұжырымдау;
Диссертацияның деректік негізі. Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы
мен дамуы мәселесіне қатысты әр түрлі тілдегі бірқатар деректердің тобы
бар. Әрине мұндай деректердің үлкен тобы тілдік өзгешіліктеріне байланысты
түрлі мазмұндық және мақсаттық ерекшеліктерге де ие. Сонымен қатар біздің
зерттеу жұмысы барысында мәселенің теориялық негізі, яғни мемлекеттің пайда
болуы мен жалпы қалыптасу тарихына қатысты да антикалық және өзге де тарихи
кезеңдердегі авторлардың деректік құндылығы жоғары бір тобын арнайы
қарастырған болатынбыз. Жалпы мәселеге қатысты деректердің мынандай үлкен
топтарын бөліп, қарастырдық:
- деректердің алғашқы тобына мәселенің теориялық негізін ашатын
деректерді жатқызуға болады. Рас, мәселенің теориялық негізі әсіресе
грек, антика дәуірінің авторларының еңбектерінде сақталған. Зерттеу
жұмысы барысында пайдаланылған осындай деректердің қатарында
Аристотельдің Политика [30], Платонның Диалоги [31], Г.
Гроцийдің О праве войны и мира [32], Б. Спинозаның Сочинения
[33], Т. Гоббс Сочинения в двух томах [34], Ш. Монтескьенің
Избранные сочинения [35], Дж. Локктың Сочинения в 3 томах [36],
И. Канттың Сочинения [37], әл-Фарабидің трактаттарын [38] атап
өтуге болады. Аталмыш деректер тобында жалпы мемлекет ұғымы мен оның
қалыптасуы және ең бастысы ерте мемлекеттердің ерекшеліктері барынша
ашылған. Осы авторлардың еңбегі арқылы диссертациялық жұмысымыздың
алғашқы тарауы, яғни мемлекеттердің пайда болуы мен ерте
мемлекеттердің тарихи ерекшеліктерін ашуға тырыстық.
- Мәселеге қатысты деректердің келесі тобын жекелеген адамдардың
шығармалары құрап отыр. Бір ескеретін жайт, деректердің бұл тобы аса
сақтықты қажет етеді. Өйткені, жекелеген авторлардың еңбегі олардың
есте сақтау немесе ақпаратты талдай білу қабілетіне тікелей
байланысты. Сондықтан, мұндай деректерде қателесу мен өз жанынан
қосылған ақпараттар да болуы ғажап емес. Дегенмен біздің мәселемізге
қатысты деректердің үлкен тобы жекелеген авторлардың шығармалары
болып табылады. Олардың қатарында, Геродоттың История [39],
Страбонның География [40], Сыма Цянның Исторические записки [41],
Қадырғали Жалайырдың Шежірелер жинағы [42], Рашид ад-Диннің Джами
ат-Таварих [43], Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарих-и Рашиди [44]
атты деректермен қатар, бірқатар ортағасырлық авторлардың
шығармасының жинағы болып табылатын Сборник материалов, относящихся
к истории Золотой Орды [45], Материалы по истории казахского ханства
XV-XVIII вв. (Извлечения из персидских и тюркских сочинении) [46]
атты деректердің жиынтығы зерттеу жұмысы барысында барынша
пайдаланылды. Жекелеген авторлардың тарихи шығармалары Қазақстанда
мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму үдерісінің жекелеген кезеңдері
бойынша барынша пайдаландық. Сонымен қатар ортағасырлық авторлардың
еңбектер жиынтығындағы тарихи шығармалар да мәселеміздің түрлі
кезеңін ашу барысында пайдаланылды.
- Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасу мәселесінің жекелеген
кезеңдері сөзсіз археологиялық немесе құнды тарихи жәдігерлерде
сақталған. Мысалы Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуының
алғашқы кезеңінендегі оқиғалар желісін Дарий І Бехистун жазбасынан
біле аламыз [47]. Бұл әсіресе сақ дәуіріндегі мемлекеттілік
мәселесін барынша ашып көрсетуге үлкен септігін тигізді. Сақтардың
сыртқы саясатының негізгі бағыттары мен олардың мемлекет ретінде
қалыптаса алуының ерекшеліктерін көрсетіп бере отырып, сақтардың
өзара бөлінуімен мемлекеттік құрылымынан да мағлұматтар береді.
Сонымен қатар сақ патшаларының есімі де дәл осы тас жазбада да
кездеседі. Сонымен қатар Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуы
мен дамуының келесі кезеңін сөз жоқ Күлтегін мен Тоныкөктің жазба
ескерткіштеріндегі мәліметтер арқылы тұжырымдауға болады [48].
Сөзсіз деректердің бұл тобы Қазақстандағы мемлекеттіліктің
қалыптасу барысын ашудағы төл деректер болып табылады. Сондықтан да
бұл деректер біз үшін аса құнды саналатыны да шындық. Осы руна
жазуларында Қазақстан жерінде құрылған түркі қағанаттары мен
қағандарының жүргізген саясаты мен қағанаттардың ыдырау себептері
де барынша ашыла түскен.
Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шегі.
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесі ұзақ мерзімді
қамтиды. Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шеңбері сақ, ғұн дәуірінен
бастап ХV ғасырдың орта шеніндегі тарихи оқиғалар аралығын қамтиды. Осы
мерзім ішіндегі Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуындағы сақ,
ғұн, түркі, Алтын Орда мен Қазақ хандығының құрылу тарихы толық ашылады.
Ежелгі қазақ жеріндегі алғашқы мемлекет құру талпыныстары Қазақстан
Республикасының құрылуы мен бүгінгі мемлекеттілігінің қалыптасуының басты
себепкері ретінде қарастырыла келе, диссертациялық жұмыстың негізгі
мәселелері толық талданады. Автор қарастырып отырған мәселенің, яғни
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен даму мәселесінің Отан
тарихындағы маңыздылығы мен оның болашқтағы маңыздылығына ерекше назар
аударады. Осы мәселеге қатысты өз ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізген
авторлардың еңбегін көрсетіп, барынша талданады. Бұл ретте әр еңбектің жеке
табиғатына мән бере отырып, зерттеу жұмысының пайда болған уақытымен де
санасады.
Диссертациялық жұмыстың методологиялық негізі. Диссертациялық зерттеу
жұмысының методологиялық негізі тарих ғылымына белгілі төмендегі теориялық
принциптер құрап отыр. Олар: деректік эвристика, яғни қажетті деректерді
табу мен барынша оларға сыртқы жәнеішкі сын жүргізіп, жалпы сипаттама
жасау; үдерістер мен тарихи оқиғаларды зерттеуде шынайы бағалау мен
нақтылық; жалпы ғылыми жұмысты ұйымдастырудағы жүйелілік пен логикалық
үйлесімділікті сақтай отырып, тарихи оқиағлардың өзара байланыстылығына
баға беру.
Диссертациялық жұмыс барысында мәселеге қатысты зерттеушілердің
еңбектері және ондағы көтерілген тұжырымдық ой-пікірлер өткен және қазіргі
кезеңдегі байланыстық мағына дәрежесінде сәтті пайдаланылды.
Диссертациялық зерттеу жұмысы барысында жалпы ғылымға белгілі
бірқатар зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда жалпыдан жалқыға көшу
принципін сақтай отырып, жұмыс барысында анализ, синтез, салыстыру және
тағы да басқада әмбебап зерттеу әдістері қолданылды.
Ұсынылып отырған диссертация жұмысында жасалған ой-тұжырымдар мен
қорытындылар Қазақстан тарихы бойынша курстық жұмыс жазу барысында, түрлі
баяндамалар мен мектептегі жас ұрпақты ұлтжанджылыққа тәрбиелеу
мақсатындағы ашық сағаттар барысында пайдалануға болады.
Диссертация жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында автор алдына қойған мақсаттарына жете отырып, өзі үшін
төмендегідей жаңалықтар жасады. Мысалы:
- тақырыпқа қатысты деректер мен зерттеу жұмыстарындағы мәселеміздің
бейнелену дәрежесін барынша обьектитвті көрсете отырып, деректанулық және
тарихнамалық талдау жасалды;
- мемлекет теориясы мен оның қызметтері мен белгілері анықталып, ерте
замандағы мемлекеттердің өзіндік ерекшеліктеріне баға берілді;
- Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасу үдерісін сақ, ғұн дәуірінен
басталатын ғылыми негізделіп, мемлекет болып қалыптасу тарихы ашылды;
- Түркі дәуіріндегі мемлекеттіліктің даму үдерісі ашылып, оның сақ, ғұн
дәуірімен тарихи сабақтастығы ғылыми негізделді;
- Қазақстанда мемлекеттіліктің дамуындағы моңғол шапқыншылығының тигізген
әсеріне шынайы баға берілді;
- ХV ғасырдың ортасында Жошы ұлысындағы тарихи оқиғалардың барысы
талданып, оның Қазақстандағы мемлекеттіліктің қалыптасуының аяқталуына
тигізген әсері ғылыми тұжырымдалды;
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен (әр бөлім екі
бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Тарих, археология және этнология
факультетінің Қазақстан тарихы кафедрасында дайындалып, талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
1. Мемлекет ұғымы және ерте замандағы мемлекет
қызметінің тарихи ерекшелігі
Қазақстанда мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуы мәселесі – бүгінгі
Отандық тарих ғылымы үшін маңыздылығын жоймаған тақырыптардың бірі деп
айтуға толық негіз бар. Бүгінгі таңда халықаралық саяси аренада өзіндік
беделге ие болып үлгерген Қазақстан Республикасының егеменді ел атануының
тарихи алғышарттарын Кеңес үкіметінің ыдырауы емес, қазақ жеріндегі алғашқы
мемлекеттік құрылымдардың пайда болуымен тығыз байланысты. Осы турасында
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Ұлытау төріндегі сұхбат барысында:
Біздің елдігіміз, қазақ жұртының арғы түбі ғұндардан басталады. Ғұндардан
кейін көк түріктерге жалғасады. Одан кейін Алтын Орда орнығады. Сөйтіп,
хандық дәуірге ұласып, кейін біртіндеп Тәуелсіздікке келіп тіреледі.
Осындай үлкен тарихымыз бар. Жастарымыз мұны білуі керек. Біз кеше ғана
пайда бола қалған халық емеспіз деп тұжырымды ой айтып, ғылыми
жұмысымыздың бағытын анықтап берді. Рас аталмыш мәселені ғылыми тұрғыдан
негіздеу мәселесі аса маңызды. Осы тұста әсіресе сол кезеңнің ерекшелігі
мен ерте замандағы мемлекет түсінігінің анықтамасы анықтай алу қажет. Бұл
алдымен мемлекет ұғымын айшықтау және оның қалыптасқан теориясына баға
берудің маңыздылығын көрсетеді.
Мемлекет түсінігі және оның белгілері мәселесі сонау антика дәуірі
ойшылдарын да қызықтырған тақырыптардың бірі болғаны анық. Олардың
еңбектеріндегі мемлекет белгілеріне берген анықтамалары жалпы мемлекет
ұығымын анықтауға септігін тигізері сөзсіз. Мысалы мемлекеттің бір белгісі
– құқықтық нормалар жиынтығының болуы деп санасақ, осы турасында Аристотель
Заңның күші жоқ жерде, мемлекеттік құрылымның қандай болмасын нысаны жоқ
деп тұжырым жасаған [30, 155 с.]. Өз кезегінде мемлекеттің белгісінің
құқықтық негізі туралы Цицерон да бірқатар тұжырымдар жасаған. Атап
айтқанда мемлекеттің құқықтық белгісі туралы халықтың ісі болып табылад
және мемлекет құқықтық араласу мен жалпы құқықтық тәртібімен ерекшеленуі
тиіс деп қорытынды жасаған. Ежелгі Грецияның және Римнің мемлекеттік
құрылымына қатысты жасалған бұл қорытындылар – мемлекеттің құқықтық белгісі
туралы идеялар мен құқықтық мемлекет туралы ілімдердің қалыптасып, дамуына
белгілі дәрежеде өз әсерін тигізген болатын.
Антика дәуірінің жарқын өкілдерінің бірі – Платон болып табылады. Оның
мемлекет туралы бірегей тұжырымдары қайта өрлеу, жаңа заман, қазіргі заман
зерттеушілері тарапынан басшылыққа алынып келгендігі белгілі. Платонның
пікірінше мемлекеттің пайда болуының басты факторы – қажеттілік. Оның бір
мысалы ретінде Платон адамдардың шаруашылық түрлерінің іске асу үдерісін
көрсетуге тырысады. Атап айтқанда белгілі бір аймақтағы адамдар
шаруашылықтың сан түрімсен айналысады және шаруашылық өнімдері үнемі
айырбас үстінде болады деп есептеген. Мысалы белгілі бір топ егіншілікпен
айналысса, ендігі бір топ мал шаруашылығын кәсіп етсе, келесі бір топ қол
өнермен шұғылданады. Өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында осы
адамдар тобы айырбас жасауға мәжбүр болады. Сондықтан адамдар тек бірігіп
өмір сүре алады деп тұжырымдайды [31, 479-511 сс.]. Жалпы мемлекеттік
құрылыс мәселесіне келген Платон мемлекетті үлкен үш топтан тұрады деп
есептеген. Олар:
1. Әкімдер
2. Қорғаушылар
3. Өндірушілер
Бұл үш топ та мемлекеттің қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосады.
Өйткені әкімдер табиғатынан шындықты, ақиқатты танып біле алатын адамдар
болса, қорғаушылар мемлекетті қорғайды. Ал өндірушілер болса мемлекеттің
экономикалық тұрғыдан дамуына өз септігін тигізеді деп санаған. Бір
байқағанымыз антика және кейінгі қайта өрлеу заманының көрнекті өкілдері
мемлекетті қоғамдық келісім нәтижесінде пайда болады деп санаған. Платон да
өз кезегінде қоғамдық меншікті қолдаған. Демек оның пікірінше мемлекет –
қоғамдық бірлік нәтижесінде пайда болады. Өйткені тек ортақтық қана мүддені
ортақ ете алады. Өз кезегінде ортақ мүдде – мемлекеттің игілігі үшін аса
қажет факторлардың бірі. Мемлекеттің құрылуындағы ортақ мүдде мен ұжымдық
бірлік мәселесі Цициеронның да еңбектерінде кездеседі [49, 233-244 сс].
Мемлекеттің белгілері туралы және оның бірнеше белгілерінің ішінде
құқықтық қарым-қатынастардың болуы туралы ой-пікірлер Еуропада қайта өрлеу
дәуірінің жарқын өкілдері Н. Макиавелли және Ж.Боденнің шығармаларында
кездеседі. Әрине бұл кезеңінің өкілдеріне тән бір ерекшелік – анағұрлым
дамыған әрі бүгінгі заман талаптарына жауап бере алатын мемлекет нұсқасын
қалыптасыруға тырысушылық болатын десек қате болмас. Сонымен қатар
Макиавеллидің пікірінше, мемлекет – мүлікті еркін пайдалану мүмкіндігі мен
адам қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатын институт деп қарастыруға
тырысқан. Тиісінше Боден мемлекетті көптеген отбасылардың және олардың
иелігіндегі заттарды құқықтық басқаратын құрылым ретінде дәлелдеуге
тырысқан болатын.
Мемлекеттің құрылымы мен оның атқаратын қызметінің ерекшелігі туралы
мәселе әсіресе XVII ғасырдағы Еуропаның ағартушы ғалымдары мен ойшылдарының
еңбектерінде белсенді көтеріле бастады. Мұндай ғалымдар мен ойшылдардың
қатарында Г. Гроций, Б. Спиноза, Т. Гоббс, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.
Дидромен қатар, кейінгі кезеңдегі П. Гольбахты атауға болады. Әрине өз
заманының тарихи ерекшелегіне байланысты жасаған тұжырымдары күні бүгінге
дейін өзекті болып отыр. Мысалы Г. Гроций қайта құру заманындағы мемлекет
және оның құқықтық негізі туралы теориялармен қатар іргелі еңбектердің
авторы болып табылады. Г. Гроцийдің пікірінше, мемлекет – көпшіліктің
келісімі бойынша әр адамға өз мүлкін еркін пайдалануды қамтамасыз ететін
және жеке меншікке құқықтық иеленушілік беретін адамдар бірлестігі болып
табылады [32, 65-67 сс.]. Әрине Гуго Гроцийдің жалпы құқық саласындағы
белсенді қызметін ескерсек, оның еңбегіндегі мемлекеттің құқықтық тұрғыдан
негізделуі түсінікті болады.
Сәйкесінше мемлекеттің ұғымы мен оның атқаратын қызметіне қатысты Б.
Спиноза да бірқатар тұжырымдар жасап, өзіндік пікірін білдірген болатын. Б.
Спинозаның пікірінше мемлекет – адамдардың басын қосып отырған институт
және мемлекеттің негізгі қызметі оның әрбір азаматының өмірін қорғап,
олардың жеке мүдделерінің қорғалуына кепіл бола алады деп нақты тұжырым
жасаған. Сөзсіз Б. Спинозаның бұл тұжырымы оның мемлекеттілік мәселесінде
демократиялық көзқарастарды ұстанғандығы белгілі болып отыр. Өз заманының
ерекшелігіне байланысты діни көзқарастардың жетегінде жазылған еңбекте
бірнеше нақты ғылыми тұжырымдар да жасалған. Еврей халқының мемлекеттілік
жолындағы қызметін мысалға келтіре отырып, Б. Спиноза мемлекет қалпы туралы
өзекті мәселелерді көтере білген. Атап айтқанда мемлекет – азаматтардың
сеніміне негізделуі тиіс деген пікірі өміршеңдігімен ерекшеленетіндігі
түсінікті [33, 177-179 сс]. Сонымен қатар автор табиғаттағы сұрыпталу
үдерісін мысалға келтіре отырып, күнделікті өмірде билеуші топ өкілдерінің
қарапайым халықты қанау үшін емес, керісінше өзара сенімділік арқылы
олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуі тиіс деген пікіріді алға тартады.
Билік өкілдері азаматтарының құқығын өзінікіндей қорғай алуы – мемлекеттік
биліктің заңдылығының бір көрінісі болып табылады деп есептеген Б. Спиноза
[33, 181 с]. Демек Б. Спиноза мемлекет азаматтарының шынайы құқықтары мен
еріктерін қамтамасыз ететін демократиялық мемлекеттің теориялық
негіздемесін жасап шығарды. Себебі оның пікірінше, мемлекет әрбір азаматтың
өмірін қорғап қана қоймай, сонымен бірге олардың мүдделерінің
қанағаттандырылатынына кепілдік берсе ғана күшті болады дей келе, ең
бастысы мемлекет билеушілерінің мемлекеттік құрылым мен билік ету барысында
барынша жеке меншік, қауіпсіздік, ар-ұят пен бостандық және өзге де
игіліктің сақталуы қажеттігін ескертеді.
Жалпы мемлекет теориясы мен оның саяси институт ретінде атқаратын
қызметі туралы қайта өрлеу дәуірінің тағы бір жарқын өкілі Т. Гоббстың
еңбектерінде нақты тұжырымдалған. Томас Гоббстың мемлекет туралы пікірлері
де өміршеңдігімен ерекшеленді және оның еңбектері құқықтық мемлекет
теорисының негізінің қалануына үлкен үлес қосқан. Т. Гоббстың пікірінше,
мемлекеттің басты мақсаты – қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар мемлекетті құра отырып, оның азаматтары мен билеушілерін
біріктіру тиіс тағы бір мақсат – әлеуметтік шиеленісті күшейтетін соғыс
қимылдарынан бас тарта отырып, игілігі мен байлығы мол қоғам құру болып
табылуы тиіс деп санаған. [34, 129 с]. Автор адамдардың қауым болып тұрған
шақтарындағы қарым-қатынастарды мысалға келтіре отырып, мемлекет болып
ұйымдасудың үлкен артықшылықтарын баса көрсетеді. Мысалы мемлекеттілікке
дейін адамдар бірін-бірі тонап өмір сүріп, әлеуметтік қарым-қатынастарды
шиеленістіре түсті деп қорытынды жасай келе, мемлекет болып ұйымдасу
нәтижесінде заң үстемдік етіп, өзара қарым-қатынастар реттеледі деген
пікірге негіздеме жасаған. Т. Гоббстың пікірінше мемлекет – көпшіліктің
келісімі нәтижесінде жүзеге асады және мемлекет билеушілері мен азаматтары
мемлекеттің қалпының сақталуына бірдей жауапты деген пікірді басшылыққа
алған [34, 131-132 сс.]. Мемлекеттің пайда болуы мен қалыптасуы мәселесінде
қоғамдық келісім теориясының маңызы ерекше. Өйткені қоғамдық келісім
жағдайында ғана мемлекет құру мүмкіндігі жоғары болмақ деп санаймыз. Т.
Гоббс, Ж. Руссо еңбектеріндегі мемлекет белгілі дәрежеде азаматтардың өзара
келісімінің нәтижесінде дүниеге келетіндігі баса айтылады. Әрине егер
қоғамдық топтар мен олардың өкілдерінің арасында келісім болмаса
мемлекеттің даму болашағы қиындай түсетін еді.
Мемлекеттің пайда болу қажеттілігі мен оның атқаратын қызметі турасында
Монтескьенің де пікірі мен ұстанған тұжырымдары күні бүгінге дейін
өзектілігін жойған емес. Қайта өрлеу дәуірінің жарқын өкілінің бірі,
француз ағартушысы Ш. Монтескье жалпы мемлекеттің пайда болуы немесе
құрылуы азаматтық қоғамдағы саяси бостандықтың қажеттілігінен туындаған
деген пікірді ұстанған. Оның пікірінше бостандық заң шеңберінде рұқсат
етілген әрекеттерді жүзеге асыру болып табылады. Ал тыйым салынған
әрекеттерге бару – бостандықтың емес, керісінше шиеленіскен қарым-
қатынастардың қалыптасуын білдіретін бірден-бір көрсеткіш. Өйткені тек бір
адам ғана емес, адам топтарының мұндай әрекеті сөзсіз реттелмеген қарым-
қатынастар жүйесін құрайтыны түсінікті. Өз кезегінде тыныштық пен бір жолға
қойылған қарым-қатынастар тек заң шеңберінде ғана жүруі мүмкін. Сондықтан
Ш. Монтескье адамдардың тыныштық пен бейбітшілікте және дұрыс жолға
қойылған қарым-қатынастар мен заң үстемдік ететін қоғам құруға деген
талпынысы мемлекеттің пайда болуына жағдай жасаған деген тұжырымды ұстанады
[35, 289 с].
Еуропадағы қайта өрлеу дәуірінің тағы бір өкілі, ағылшын философы Д.
Локк мемлекетті қоғамдық келісім нәтижесінде пайда болатын саяси институт
ретінде көреді және бұл қоғамдық келісім тұлға мен оның жеке меншігін
қорғау мақсатында жасалады деп есептеген. Әрине автор азаматтардың қоғамдық
келісім жасауы сөз жоқ жекелеген құқықтарынан бас тартуына алып келетінін
жасырмайды. Өйткені ұжымдық тәртіп адамдардың жеке қызығушлықтарынан жоғары
тұрады деп есептеген. Д. Локктың пікірінше, мемлекет – қоғамдық қарым-
қатынастарды реттеп, заңға қайшы келетін әрекеттерге барып, азаматтың жеке
меншігіне қол сұққандарды жазалау үшін аса қажет және бұл қажеттілік
мемлекеттің пайда болуына жағдай жасаған. Өйткені тек мемлекет қана саяси
институт ретінде азаматтар арасындағы келіспеушіліктерді тоқтата алатын
қабілетке ие. Осындай міндетке сай мемлекеттегі жекелеген биліктің түрлері
пайда болып, биліктің тармақталуы жүзеге асады деп нақты тұжырым жасайды
[36, 114 с.].
Сонымен қатар бүгінгі таңдағы мемлекет ұғымым мен оның атқаратын
негізгі функциялары туралы ұғымдардың қалыптасуына Вольтер, Ж. Руссо,
Гельвеций, Пейн және тағы да басқа зерттеушілердің еңбегі мен жасаған
тұжырымдары негіз болғандығы да шындық. Осындай зерттеушілердің И. Кант
болып табылатыны сөзсіз. И. Кант мемлекет теориясын және оның философиясын
терең зерттеп, тұжырым жасаған ғалымдардың бірі. Сөзсіз автор мемлекеттің
үстемдігін құқықпен тығыз байланыстырады. И. Канттың пікірінше адамдар
құқықтық заңдар жиынтығына бағынған жағдайда ғана, белгілі дамудың сатысына
өту мүмкін. Ал өз кезегінде құқық немесе заң азаматтардың бостандығын,
теңдігін және егемендігін қамтамасыз етуі тиіс [37, 233 с]. Демек автордың
жасаған тұжырымы осы аралықта қалыптаса бастаған пікірді қолдап, қуаттай
түскендігі байқалады. Өйткені қайта өрлеу дәуірінің өкілдерінің басым
көпшігі мемлекет пен құқық ұғымын қатар қойып, кәсіби мемлекеттілік
мәселесі заң шеңберіндегі қарым-қатынастардан тұрады деген ұстанымды берік
ұстанған.
Антика және Еуропаның қайта өрлеу дәуіріндегі ойшылдар мен ғалымдардың
пікірі мемлекет ұғымының, оның пайда болу себептері мәселесі кез-келген
тарихи кезеңде өзекті болғандығын көрсетеді. Егер антика дәуірінде алғаш
рет мемлекет ұғымы мен оның пайда болуы туралы көзақарстар айтыла бастаса,
Еуропаның қайта өрлеу дәуірінде бұл ұғымдар ғылыми тұрғыдан нақтылана
бастады. Әрине мемлекет ұғымы мен оның пайда болу себептері тек Еуропа ғана
емес, Шығыс ойшылдарының да қызығушылығын тудырған. Атап айтқанда мемлекет
туралы әл-Фарабидің көзқарастары мен ой-пікірлері мемлекеттің саяси
институт ретіндегі мәні мен қызметі туралы жүйелі түсінік қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Аристотельден кейінгі екінші ұстаз саналатын шығыс
ойшылдарының көшбасшысы әл-Фарабидің бізге жеткен трактаттарында мемлекет
туралы, оның белгілері мен атқаратын қызметтері турасында бірқатар құнды
пікірлер кездеседі. Өзінің Қайырымды қала тұрғындары, Бақытқа жету
туралы шығармаларында жалпы қоғам, мемлекет, оның формалары мен мемлекет
тұрғындарының мінезі, әділетті басшы туралы ой-пікірлері барынша ашылып
көрсетіледі. Мысалы Қайырымды қала тұрғындары атты трактатында
мемлекеттік құрылыс мәселесін қарапайым қоғамдық құрылысты талдаудан
бастап, оның бір көрінісі болып табылатын қала халқының өмірін мысалға
келтіреді. Сөзсіз қала адамдар қауымының өмір сүру ортасы және мемлекеттің
бір бөлігі болып табылады. Сондықтан әл-Фарабидің мемлекет туралы негізгі
ойлары да дәл осы қалалық өмірді мысалға алып жазған еңбегінен байқауға
болады.
Әл-Фарабидің мемлекет туралы негізгі ойлары өзінің Қайырымды қала
тұрғындары атты еңбегінде тұжырымдалған. Әл-Фарабидің пікірінше
мемлекеттің қалыптасуы мен дамуына елдің азаматтарының бірігіп еңбек етіп,
жүйелі қарым-қатынастарды қалыптастыра алуы үлкен үлес қосады. Автор
мемлекеттің қызметін адам тәнінің қызметіне ұқсас етіп қарастырады. Осы
қызметке сәйкес мемлекеттің де құрылысы баяндалады. Әл-Фарабидің осы
еңбегіндегі айтылған негізгі пікірлерді сараптай келе, осындай қиялдағы
мемлекеттің өзінде теңсіздік, билеушілер мен бағынушылардан тұрады деп
түсінуге болады. Сонымен қатар әл-Фараби мемлекеттің құрылуы мен дамуындағы
негізгі үлес қарапайым халықтың еншісінде деп қорытындылайды. Дегенмен әл-
Фараби халықты мемлекеттің жүрегі деп бағалағанымен, қарапайым халық
мемлекеттің болашағы үшін билеушіге бағынып өмір сүруге мәжбүр болады деген
пікір білдіреді. Алайда автор мұны жоюдың бірден-бір жолы билеушілердің
адамгершілік тәрбиесін күшейтіп, ағартушылық жұмыстарды белсенді
жүргізілуінде деп біледі [38, 548-553 сс.]. Тек осындай үдерістерді қолға
алған жағдайда ғана әділ қоғам құруға болады деген тұжырым жасайды. Әрине
мұндай тұжырым сол қоғамның даму барысындағы ерекшелікке сай асығыс
жасалған деген пікірдің де болуы заңды. Дегенмен әл-Фараби мұндай
мемлекеттің болу мүмкіндігі тікелей мемлекет басшысының ақыл-парасатына,
ғұламалығына, таланты мен тәрбиесіне байланысты деген өміршең тұжырым
жасайды [38, 584-597 сс.].
Шығыс ойшылдарының мемлекет туралы негізгі ойлары бірі ретінде
Конфуцийдің де еңбектерінде айтылған көптеген пікірлерді де атап өтуге
болады. Қытайдағы саяси жəне философиялық iлiм тарихында конфуцизм iлiмi
маңызды роль атқарады. Оның негiзiн қалаған б.з.д. 551-479 жылдары өмiр
сүрген ұлы Қытай ойшылы Конфуций болды. Оның көзқарастары оның шəкiрттерi
құрастырған Лунь юй (Əңгiмелер мен пiкiрлер) кiтабында жинақталған. Бұл
кiтап ғасырлар бойы Қытай халқының өмiрi мен көзқарасына, тəлiм-тəрбиесiне
едəуiр ықпал еттi. Оны балалар жатқа айтты, отбасылық жəне саяси iстерде
үлкендер беделге ие болды. Оның даналық туралы өсиеттерi əлi күнге дейiн
мəнiн жойған жоқ. Ол даналыққа бiз үш түрлi жолмен жетемiз, ең iзгi жол –
санамен саралау, ең оңай жол – елiктеу, ең қиын жол – тəжiрибеден тəлiм
алу дедi. Дəстүрлi көзқарастарға сүйенген Конфуций мемлекеттiң
патриархалды-патерналистiк концепциясын дамытты. Оның айтуы бойынша,
мемлекет – үлкен жанұя. Патшаның қол астындағыларға билiгi əкенiң балаға
билiгi ретiнде көрсетiледi. Патшаның билiгi отбасындағы жасы кiшiлердiң
ересектерге бағыныштылығымен теңестiрiледi. Конфуций суреттеген əлеуметтiк-
саяси жүйедегi адамдар теңсiздiгi, қараңғы адамдар, төменгi адамдар,
құрметтi адамдар, жоғары шендi адамдар, лауазымды адамдар ретiнде
көрсетiледi. Əлеуметтiк теңсiздiктi қалыпты жағдай ретiнде қарастырған
Конфуций аристократиялық билiк концепциясын, яғни ақсүйектер тобының
билiгiн жақтады. Билiктiң зорлықсыз тəсiлiн жақтаған Конфуций билеушiлердi
өз бағыныштыларына қайырымды болуға шақырды. Билеушi қайырымды болса,
төменгi адам да қайырымды болады. Билiктiң осы ережесiн жақтаған
Конфуцийден Шөп жел соққан жаққа қисаяды деген нақыл сөз қалған. Iшкi
жəне сыртқы соғыстарға қарсы болған Конфуций Қытай жерiнен алыс тұратын
басқа халықтарды бiлiмдiлiкпен жəне ақылмен жаулап алуды ұсынды. Конфуций
барлық нəрсе үнемi өзгерiсте болады, уақыт тоқтамайды, əрбiр нəрсенiң
басталуы мен аяқталуы болады дей келе адамның iсi де солай, бас-аяғынсыз
бiрде-бiр iс жоқ. Оның басталуы мен аяқталуын анық түсiнген адам ақиқатқа
жақын тұрады деп қорытындылайды [49, 14-15 сс.].
Конфуций мен әл-Фарабидің мемлекет туралы ойларын салыстыра қарасақ,
екеуіне тән ортақтық адами құндылықтың жоғары бағалануы болып табылады деп
есептейміз. Өйткені әл-Фараби мен Конфуций мемлекеттік биліктің барынша
адамгершілік пен имандылыққа негізделуін алға тартады. Ал мемлекет теориясы
тұрғысынан келген олардың пікірі демократиялық билікті аңсаушылығымен
ерекшеленеді.
Сонымен антика және шығыс, Еуропадағы қайта өрлеу заманының көрнекті
өкілдерінің мемлекет туралы айтқан пікірлерін сараптай келе, мемлекет –
белгілі бір аумақта адамдарды немесе қоғамды басқару құралы болып табылады.
Антика және Еуропадағы қайта өрлеу дәуірі мен шығыс ойшылдары мемлекет – өз
басқарушылары бар саяси ұйым деген қорытынды жасайды. Сонымен қатар олардың
пікірінше мемлекет ұғымы – өзіндік басқару құрылымына ие ұйым болып
табылады. Әрине бұл басқару жүйесі белгілі бір аумақта жүзеге асады. Демек
осы аумақтағы мемлекеттің билігі орын алған жағдайда, мемлекеттің де сол
қоғам алдындағы белгілі бір атқаратын қызметтер түрін пайда болдырады.
Мемлекеттің негізгі қызметі қоғамды басқару мақсатында атқарылатын
әлеуметтік жұмыстарының негізгі бағыттарын білдіреді [50, 5 с.].
Антика мен Еуропадағы қайта өрлеу дәуірінен бастау алған мемлекет ұғымы
уақыт өте бүгінгі таңда кәсіби терминдері бар өзіндік теориясын
қалыптастырды. Соған сай мемлекет дегеніміз арнайы басқару және мәжбүрлеу
аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратың және оның дамуының
қамтамасыз ететін, бұқаралық биліктің, егеменді, саяси ұйымы.
Мемлекет қоғамды басқаруды жүзеге асыратын, өзінің барлық мүшелерінің
мүдделері үшін тәртіпті қамтамасыз ететін, әрі үстем таптардың немесе билік
жүргізуші топтың немесе халық топтарының мүддесін артықшылықтан қорғайтын
биліктің ерекше ұйымы болып табылады.
Мемлекет – елді басқару функциясын орындайтын және сол арқылы қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз етіп, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға тырысатын адамзат қоғамын дұрыс ұйымдастырудың айрықша нысаны болып
табылады. Мемлекет – саяси ұйым ретінде адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде
пайда болған. Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың,
топтардың, таптардың өзара қарым-қатынастарын реттеп отырып, заңдарды
қабылдайды және оның орындалуын қамтамасыз ететін саяси ұйым. Мемлекет –
қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік
беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1.Территориясының болуы. Аталған аумақта сол мемлекеттің тұрғындары,
халқы шоғырландырылады және осы аумақтың көлемінде мемлекеттің билігі
таралып іске асырылады.
2. Бұқаралық биліктің болуы. Бұқаралық билікке мемлекеттік билік пен
басқару органдары, мәжбүр ету аппараттары жатады.
3. Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу. мемлекеттік билік өзінің
аумағында тұратын адамдардың арасындағы қоғамдық қатынастарды құқық, заң
арқылы реттеу үшін, сол халыққа арналған құқықтық-нормативтік актілерді
қабылдайды.
4. Салық жүйесі. Салықтар, алымдар, төлемақылар – мемлекеттік аппаратты
қызметкерлерді ұстауға, қоғамның басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға
жұмсалатын, мемлекет қазынасына түсетін, қайтарылмайтын халық табысының бір
бөлігі.
5. Егемендік. Мемлекеттің ішкі және сыртқы істерді атқарудағы толық
тәуелсіздігі.
6. Құқық және заңның үстемдік құруы болып табылады. Мемлекет өзінің
саясатын, билігін белгілі бір құықтық бір құқықтық нормативті актілерді
қабылдау арқылы іске асырады. Қоғамдағы тұрақтылық пен тәртіпті,
қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет [50, 46-49 сс.].
Мемлекеттің қалыптасуы мен даму барысы үздіксіз үдеріс болып табылады.
Бұл үдеріс мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, мәдени саяси мазмұнымен
және алдында тұрған мақсаттарымен байланысты. Мемлекет пайда болғаннан
кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туыңдайтыны түсінікті. Сондықтан
қоғамда басқару, билік жүргізу мақсатындағы арнайы адамдардың топтарын
қалыптасып, олардың атқаратын қызметтері айқындала бастайды. Сөз жоқ уақыт
өте бұл құрылым кәсіби дәрежеге көтеріліп, мемлекеттің арнайы тетіктері
қалыптасады. Әрине мемлекет ұғымын талқылаған тұста оның өмір сүру кезеңіне
немесе табиғатына жете мән беру аса қажет. Өйткені жалпы мемлекеттің пайда
болуы мен оның ұғымы әр тарихи кезеңге сай өзіндік ерекшелігі болғаны анық.
Сондықтан кез-келген мемлекеттің шығу тарихына тоқталғанда оны сол
замандағы мемлекеттік ерекшелігіне жете мән беру қажет. Керісінше сол
мемлекеттің ерте замандағы ерекшелігін бүгінгі түсінік тұрғысынан бағалау
қате тұжырым жасауға алып келеді. Демек бүгінгі таңда мемлекет туралы
қалыптасқан пікір мен ерте замандағы мемлекеттің даму ерекшілігі екі түрлі
болуы әбден мүмкін. Ендеше ерте замандағы мемлекеттердің белгілері мен даму
ерекшелігін анықтап алу біздің ғылыми-зерттеу жұмысымыз үшін аса қажет.
Адамдардың топтасуы нәтижесінде пайда болған мемлекет ұғымының екінші
мазмұнға өтуі мен күрделіленуіне және өз аумағының кеңеюіне қарай мемлекет
төмендегідей даму сатыларынан өтеді:
1. ном, полис – халқы да, аумағы да аз, басқару жүйесі қарапайым
протомемлекеттер;
2. бірнеше полис немесе тайпалық одақтардың бірігуінен пайда болған,
басқару жүйесі әлсіз, ортақ заң жүйесі жоқ немесе нашар дамыған,
ыдырап кету қаупі күшті, қазіргі кездегі конфедерацияға ұқсас
құрылым;
3. орталықтанған мемлекет — ішкі әкімшілік аймақтарда экономикалық
қарым-қатынастар күшейіп, ортақ ақша, ортақ заң жүйесі енгізілген,
ыдырап кету қаупі болмашы ғана. Мұндай елдердің халқы әдетте ұлт деп
аталады;
4. империя – орталықтанған мемлекеттер күшейе келе көрші елдер
аумақтарын басып алады, әр түрлі шаруашылық жүйелерін біріктіріп, әр
түрлі қоғамдық құрылысы бар елдерді күшпен бір орталыққа
бағындырады, нәтижесінде империя пайда болады [51]. Әрине мемлекет
саяси институт ретінде тарихшылар мен саясаттанушылар тарапынан
тереңінен зерттелген мәселе. Дегенмен мемлекеттің пайда болуының
алғышарттары мен оның даму кезеңдері мәселесі әлі күнге дейін даулы
тақырыптардың бірі болып тарихнамада қалып отыр. Мемлекеттіліктің
қалыптасуының негізгі екі кезеңін атап көрсетуге болады. Олардың
бірі ерте мемлекеттер болса, екіншісі қалыптасқан мемлекет болып
табылатыны сөзсіз. Ерта мемлекеттер дегеніміз мемлекет эволюциясының
алғашқы кезеңі болып табылады. Ерте мемлекеттер теориясы жалпы
мемлекеттің саяси институт ретінде маңыздылығын ашу үшін аса қажет.
Дегенмен бұл теория өз кезегінде зерттеушілер тарапынан әлі де болса
толықтырылып келе жатыр және біздің пікірімізше бұл әлі де болса
жалғаса түсетін үдеріс болып табылады.
Біздің пікірімізше мемлекеттің эволюциясын шартты түрде үш кезеңге
бөліп көрсетуге болады:
1. Ерте мемлекеттер. Осы мемлекеттерге тән құбылыс мемлекеттің әлі де
болса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz