Қазіргі кездегі ҚХР-дағы мемлекет пен биліктің байланыс мәселелері
Қазіргі кездегі ҚХР-дағы мемлекет пен биліктің байланыс мәселелері
Алматы, 2015
КІРІСПЕ
1. Мемлекет пен биліктің теория-методологиялық аспектілері
1. Мемлекет пен билік феномендерінің байланыстарының теоретикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 9-21
2. Мемлекет пен биліктің байланысын зерттеудің методологиялық
тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21-32
3. ҚХР-дағы мемлекет пен биліктің құрылуының тарихи-діни
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-45
2 ТАРАУ. Қазіргі кездегі ҚХР-дағы мемлекет пен билік
2.1. ҚХР-сы жағдайындағы билік пен мемлекеттің өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46-55
2.2. Биліктің мемлекетті реформаланудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...55-70
2.3. Қазіргі кездегі ҚХР-дағы биліктің берілуінің
ерекшеліктері ... ...70-80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 81-84
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен кейін
түрлі мемлекеттермен өзара саяси-экономикалық және мәдени байланыстар
орнатып, тұрақты қарым-қатынастардың негізі қалыптасты. Мұндай маңызды
қадамдардың тарихы күні бүгін жиырма жылдан асты. Бұл жылдар аралығында Ұлт
көшбасшысы, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың салиқалы саясаты
нәтижесінде мемлекетіміз әлемдік саяси аренада өзіндік беделге ие болғанына
куә болып отырмыз. Нәтижесінде көршілес елдермен терезесі тең қарым-қатынас
жасап, ұлттық қауіпсіздік мәселесі де өз шешімін тапты. Өзара сенім мен
достыққа негізделген қарым-қатынастардың белсенді бағыты да біз қарастырып
отырған дәл осы Қытай Халық Республикасымен тығыз байланысты.
Қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасындағы мемлекет пен биліктің
байланыс мәселелері отандық ғылым үшін аса өзекті тақырыптардың бірі болып
табылады. Бұл мәселенің бүгінгі таңдағы маңыздылығы бірнеше нақты тарихи-
географиялық және саяси әрі әлеуметтік-экономикалық факторларға
негізделген. Ол алдымен Қытай Халық Республикасының даму тарихын саралау
тұрғысынан қызығушылық тудырып келсе, ең маңыздысы аталмыш мемлекет
еліміздің шығысындағы стратегиялық маңызды әріптес-мемлекеттердің қатарына
жатады. Сонымен қатар бүгінгі таңдағы Қытай Халық Республикасының
халықаралық саяси аренадағы алар орны мен беделі біздің тарапымыздан осы
елдің бүгінгі таңдағы қалпымен мемлекет пен биліктің ара-қатынасын
зерттеуді міндеттейді.
Еліміздің шығыстағы алып әрі қарқынды дамушы экономикасымен ерекшеленіп
отырған мемлекеттердің бірі де бірегейі сөзсіз – Қытай Халық Республикасы
болып табылады. Бүгінгі таңдағы Қытай Халық Республикасы теңдесі жоқ
экономикалық өсу есебімен қалыптасу үстінде. Бүгінгі жаһандану заманында
Қытай Халық Республикасы әлемдегі державалардың біріне айнала алды. Рас
Қытай Халық Республикасының саяси әрі экономикалық қарым-қатынастардағы
қарқынды дамуы мен тұрақтылығы тек аймақтық қана емес, жаһандық маңызды
мәселеге айналып отырғаны белгілі. Қытай Халық Республикасының дамуындағы
мұндай табысты қадамдарының тарихы әлемнің барлық елдерінің қызығушылығын
туғызуы – біздің осы мәселені диссертациялық жұмысымыздың зерттеу нысаны
ретінде Қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасындағы мемлекет пен биліктің
байланыс мәселелері тақырыбын таңдауымызға себеп болды.
Қазіргі таңдағы Қытай Халық Республикасындағы саяси қарым-қатынастар
мен билік көріністерін бағамдау мәселесі және оған қалыптасқан
көзқарастарды талдау ісі біздің зерттеу жұмысымыз үшін өзекті. Осы зерттеу
мәселесіне байланысты да нақты саяси-ғылыми тұрғыдан терең талдау жүргізе
отырып, баға беру ісі де осы тақырыптың маңыздылығынан туындап отыр. Осы
мәселеге қатысты қалыптасқан көзқарастар мен ғылыми-зерттеу жұмыстарындағы
тың тұжырымдарды сараптай келе бүгінгі Қытайлық билігі қоғамның топтасуына
да жіті мән беріп келеді. Оның дәлелі үйлесімді қоғам құруға деген
талпынысы. Қытайда мемлекеттік дәстүр ежелден ерекше қалыптасқан. Осы
тарихи сабақтастық күні бүгінге дейін өз жалғасын тауып, қазіргі таңда
мемлекет пен билік арасындағы байланыс жүйелі әрі белгілі тәртіп арқылы
жүзеге асып отыр. Қытайдағы мемлекет пен билік арасындағы өзара байланыс
бірегейлігімен және Қытай қоғамына ғана тән ерекшелікпен құрылған. Бұл
ерекшелік мемлекеттік биліктің басына келген ел билеушілерінің ұстанған
саясаты мен бағыт-бағдарынан да айқын көрініс табады. Өйткені мемлекет пен
биліктің ара-қатынасын ажыратуда мемлекет басына келген кез-келген көшбасшы
өзіне дейінгі қалыптасқан үрдіс пен дәстүрді заңды жалғастырушы ретінде
көзге түседі және өзіне дейінгі билік басындағы көшбасшының жүргізген
саясатының олқылығын жария етпей, керісінше оның орнын толтыру жұмысын
жалғастырады. Бұл алдымен Қытайдағы мемлекеттік биліктің бейбіт жолмен
берілу ерекшелігімен де тығыз байланысты. Сондықтан да елдегі мемлекет пен
билік арасындағы байланыста дәстүрлі мәдениет этикеттерінің, ұжымшылдықтың,
рушылдық элементтерінің болуы мен осы элементтердің өз кезеңінде дәстүрлі
конфуцийшілдік қоғамның даму гармониясы туралы әлеуметтік-саяси
ұстанымдарын өз бойына қамтуы, яғни саяси мықты идеология, тарихи
сабақтастық және қалыптасқан дәстүр күні бүгінге дейін берік сақталып
келеді. Әрине мұндай сабақтастың қалыптасуына Қытай коммунисттік
партиясымен қатар, Ұлттық Халық конгрессі және Мемлекеттік кеңесінің алар
орны ерекше. Өйткені мемлекет билігіне ие болған кез-келген Қытай
көшбасшысы партияның күшімен билікке келіп, партияның алдына қойған
мақсатын орындауға міндет алады. Сонымен қатар орталық биліктің жергілікті
жерлердегі өкілдерінің жұмысы да мемлекет пен биліктің өзара үйлесімді
байланысы шеңберінде қызметтерін атқарады. Міне көрші мемлекетіміздегі
қалыптасқан мұндай мемлекет пен билік арасындағы байланыс мәселесін
зерттеп, оның ел игілігіне тиімді тұстарын талдай білу біз үшін аса
маңызды. Сонымен қатар біздің стратегиялық әріптес мемлекеттер қатарына
қосылып отырған осы Қытай Халық Республикасындағы мемлекет пен билік
арасындағы байланыстарға талдау жасай отырып, оның артықшылығымен қатар,
олқылықтарын анықтау және ғылыми негіздеу – көрші мемлекеттермен тең қарым-
қатынас орната алып отырған Қазақстан Республикасының алдағы саяси бағыт-
бағдарын орнықтыру ісінде де маңызды болмақ әрі алар өнеге-үлгіміз мол.
Демек қарастырып отырған мәселеміз, яғни қазіргі кездегі Қытай Халық
Республикасындағы мемлекет пен биліктің байланыс мәселесі бүгінгі күннің
талаптарына сай қайта кешенді түрде қарастырылып, осы тақырыпқа қатысты
мәселенің саяси әрі тарихи аспектісі барынша ашылуы тиіс. Бұл тақырыптың
теориялық және тәжірибелік, методологиялық маңызы жоғары, сонымен қатар
зерттеушісін күтіп тұрған мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл сөзсіз
қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасындағы мемлекет пен биліктің
байланыс мәселесінің өзектілігінің дәлелі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасының
мемлекет пен билік қатынастарының табиғатын ашу, олардың байланысын
зерттеу, қазіргі кездегі Қытайдағы биліктің берілуінің ерекшеліктерін
талдау – біздің диссертациялық жұмысымыздың басты мақсаты болып табылады.
Магистрлік диссертациялық жұмысы өзінің алға қойған мақсатын шешуде
төмендегідей міндеттер тобын анықтады:
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Мемлекет пен билік феномендерінің теоретикалық негіздерін анықтау;
- Мемлекет пен билікті зерттеудің методологиялық тәсілдемесін талдау;
- Дәстүрлі үстемдік ретінде ҚХР мемлекет пен биліктің құрылуындағы
тарихи-діни алғышарттарды қарастыру;
- Қазіргі Қытайдағы саяси институттар эволюциясы ерекшеліктерін зерттеп
талдау;
- ҚХР-сы жағдайындағы билік пен мемлекеттің өзара байланысын анықтау;
- Қазіргі Қытай саяси өміріндегі дәстүршілдік пен бірізділік
көріністерін сипаттап талдау;
- ҚХР-сы жағдайындағы биліктің бөлінуін және биліктің мемлекетті
реформаланудағы рөлін қарастыру;
- Қазіргі кездегі ҚХР-дағы биліктің берілуінің ерекшеліктерін талдап
қарастыру;
Зерттеу нысаны: Қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасындағы мемлекет
пен билік байланысы.
Зерттеу жұмысының пәні: ҚХР-сы билігінің жүзеге асырылуының
ерекшеліктері, басқарудың қағидалары мен заңдылықтары.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қытай Халық Республикасының мемлекет пен
билік жөнінде жан-жақты саяси-ғылыми талдауға арналған диссертация
жұмысының зерттеу мәселелерінің ауқымы кең, күрделі болғандықтан
шығыстану, саясаттану, экономика, тарих, философия ғылымдарының да зерттеу
нысаны болып табылады. Бұл тақырып бойынша әлемнің түрлі мемлекеттерінің
саясаткерлері, тарихшылары, ғалымдары және түрлі сала өкілдері өздерінің
ғылыми-зерттеу жұмыстарына арнаған. Олардың қатарында Аристотельдің
Политика [1], Платонның Диалоги [2], Г. Гроцийдің О праве войны и
мира [3], Б. Спинозаның Сочинения [4], Ш. Монтескьенің Избранные
сочинения [5], К. Маркс пен Ф. Энгельстің Шығармалар [6], Дж. Локктың
Сочинения в 3 томах [7], И. Канттың Сочинения [8], Мишель Фукконың
Теория власти [9], Конфуцийдің Лунъюй [10] және әл-Фарабидің
трактаттарын [11] атап өтуге болады. Аталмыш деректер тобында жалпы
мемлекет ұғымы мен оның қалыптасуы және ең бастысы ерте мемлекеттердің
ерекшеліктері барынша ашылған. Осы авторлардың еңбегі арқылы диссертациялық
жұмысымыздың алғашқы тарауы, яғни мемлекеттердің пайда болуы мен ерте
мемлекеттердің тарихи ерекшеліктерін ашуға тырыстық. Сонымен қатар
Вольтер, Ж. Боден, Н. Макиавелли, Ж. Руссо сияқты ойшылдардың жаңа
индустриалды қоғамды құруда, метафизика сферасынан тәжірибелік саясатқа
қатысты еңбектері де диссертация жұмысы барысында барынша пайдаланылды.
Мемлекет пен билік тақырыбында жаңа аспектілерді В. Виндельбандтың Платон
[12], Т. Гомперцтің Греческие мыслители [13], М. Аврелийдің Наедине с
собой [14] және Сыма Цяньның Исторические записки [15] атты
зерттеулерінде кездестіруге болады. Кейінгі XX ғасырдың ортасында билік
жөнінде әлеуметтік-философиялық дискурс Т. Гоббс [16], А. Шопенгауер [17],
Ф. Ницше [18], К. Леви-Стросс [19], Х. Арендт [20] сияқты ойшылдардың
саяси, әлеуметтік және психология ғылымдарымен бір қатарда билікті
зерттеуде көптеген жұмыстар жүргізіледі.
Зерттеу жұмысына тікелей қатысты жұмыстардың тобына Қытайдың мемлекеті
мен билігі, басқару жүйесі, саясаты, экономикасы, тарихы бойынша көптеген
ғылыми жұмыстар үлес қосты. Бұл жұмыстар, тарихи еңбектер және
статистикалық мәліметтер қытай, ағылшын және орыс тілдерінен алынып отыр.
Зерттеу жұмысының мәліметтері осы тақырыпқа сай өз алдына конфуцийлік,
легизмдік, даосизм бойынша философиялық және тарихи деректер мен еңбектерге
негізделеді Екінші топты ҚХР-ң коммунистік партиясының жетекшілері Мао
Цзэдун, Дэн Сяопин, Чжао Цзиньтяо, Цзян Цзэмин, Ху Цзиньтау және тағы
басқаларының мақалалары құрайды. Бұл мәліметтер ҚХР-ң ресми сайттары мен
баспасөз басылым беттерінде жарияланған. Бұл ақпараттар экономикалық
реформалардың дәстүрлі дүниетаныммен байланыса практикалық жүзеге асуын
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар қытайлық зерттеуші ғалымдардың жұмыстары
қолданылды, олар Гао Хуайцин, Пан Чанвэй, Син Гуанчэн, Фэн Фэй, Фэн Шаолэй,
Фэн Юйцзюин, Хань Лихуа, Цзян Цзэминь, Цуй Миньсюань, Чи Вэньхай, Чжан
Гобао сияқты қытайтанушылардың еңбектерінде Қытай саяси стратегиясының
концепцияларына талдаулар жасалынған.
Келесі топты саясаттану ғылымын зерттейтін орыс тілінде көптеген
еңбектер мен зерттеу жұмыстары құрайды. Оладың ішінде В.Ф Халипов [21], А.
Авторханов [22], В. А. Рубин [23], А. С. Мартынов [24], Л.С. Васильев [25],
А. Воскресенский [26], Н.А Абрамова [27], В. И. Авдийский [28], А. Г.
Аникевич [29], Л. А. Гудошников [30], А. Н. Карнеев [31], С. Г. Артемова
[32], Ф. С. Быков [33], А.А. Волохова [34], И. Л. Мамаева [35], А. И.
Соловьев [36], В.В. Бочаров [37], Т. В. Ягоян [38], Ш. Алиев [39] және О.
В. Литвинов [40] еңбектерінде ҚХР-ң мемлекет пен биліктің ұстанымдары мен
принциптері, ұлттық билік құрудағы саяси экономикалық аспектілері
қарастырылған. Әлемдік экономика және Қытайдың экономикасы бойынша Э. С.
Годинер [41], А. К. Байбурин [42] , А. Д. Дикарёв [43], Л. К. Байрачная
[44] және басқа зерттеуші саясаткерлердің оқулықтары жатады және
диссертациялық зерттеу жұмыстарына саясаткерлер мен экономисттердің,
синолог қытайтанушылардың көптеген монографиялары мен авторефераттары
жатады. Міне осы еңбектерді мәселемізді барынша ашу үшін пайдаландық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы. Қазіргі кездегі ҚХР дағы мемлекет
пен биліктің байланыс мәселелері отандық ғалымдар әлі де болса зерттеуді
талап ететін тақырып. Бұл мәселеге қатысты әлі де болса кешенді түрде
зерттеу жұмыстары белсенді жүргізілуі қажет. Дегенмен аталған мәселе
негізінен жанама түрде отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу
жұмыстарына арқау болған. Сондықтан, зерттеу жұмысының жаңалығы мәселеге
қатысты мәліметтерді бүгінгі күннің көзқарасымен талдай келе, бұрын
айтылмаған мәселелерге қатысты нақты тұжырымдар жасап, ғылыми айналуға қосу
болып табылады. Нақтырақ айтқанда, зерттеу жұмысы барысында мынандай
жаңалықтарға қол жеткізе алдық:
- Мемлекет пен билік өзара тығыз байланысты феномендер екендігі
дәлелденді;
- Қазіргі ҚХР-дағы осы заманғы қалыптасқан әлеуметтік-саяси жүйе, саяси
басқарудың және билік жүйесінің тек Қытайға тән үлгісі қалыптасқандығы
дәлелденді.
- Диссертация барысында ҚХР-ның мемлекет пен биліктің өзара байланысы
жан-жақты кешенді түрде зерттелді.
- ҚХР-ның билік пен мемлекеттің эволюциялық дамуына конфуциялық ілімге
негізделген қытай халқының діні мен мәдениетінің, дәстүрінің әсер
ететіндігі дәлелденді.
- Сонымен қатар біздің магистрлік диссертациямыз биліктің берілуі тарихи
сабақтастық пен қалыптасқан дәстүрге сай жүзеге асатыны айқындалып,
оның тарихи-діни алғышарты анықталды.
- Бұл біздің еліміз үшін маңызды тәжірибе болып саналатындығы
негізделді.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Диссертациялық
зерттеу жұмысында біз алдымен билік феноменінің тұңғыш зерттеулері ең
бірінші көне ойшылдардың еңбектеріне талдау жасадық. Ол әрине мәселенің
теориялық негізін талдау мәндетінен туындады. Мәселенің зерттелу деңгейіне
қатысты біз өз тарапымыздан оларды жанама және тікелей деп шартты түрде
екіге бөліп қарастырдық. Мәселеге қатысты жанама зерттеу жұмыстары біз үшін
мәселенің теориялық негізін қалыптастырып, Қытайдағы билік турасында жалпы
мәліметтер алуға көмектесті.
Диссертацияда шетел зерттеушілерінің көзқарастары мен шығыстану
ғылымының қазіргі уақыт талабына сай дамуына мүмкіндік беретін теориялар
синтезі мен методологиялық ұстанымдар, объективтілік, тарихилық және
жүйелілік секілді зерттеудің маңызды принциптері құрайды. Сондай-ақ ең
алдымен, саясаттану ғылымы жөнінде ғылыми жұмыстар, биліктің негіздері мен
принциптері, заңдылықтары, мақсат міндеттері туралы теориялық тұжырымдар
басшылыққа алынады. Диссертациялық жұмыс барысында мәселеге қатысты
зерттеушілердің еңбектері және ондағы көтерілген тұжырымдық ой-пікірлер
өткен және қазіргі кезеңдегі байланыстық мағына дәрежесінде сәтті
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдістері мен тәсілдемелері. Диссертациялық зерттеу
жұмысы барысында жалпы ғылымға белгілі бірқатар зерттеу әдістері
қолданылды. Атап айтқанда жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып,
жұмыс барысында анализ, синтез, салыстыру және тағы да басқада әмбебап
зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу нысанына алған тақырыбының маңыздылығына орай Қытай
қоғамындағы саяси, экономикалық өзгерістер мен тарихи бастауларын арнайы
қарастырдық. Тарихи оқиғаларға салыстырмалы түрде жүйелілік, ғылыми-
танымдық қағидаларға сүйену, объективтік, ретроспективтілік және саяси
принциптер негізінде талдау жасауға бағыт ұсталды.
Сонымен қатар диссертация жұмысы барысында біздің тарапымыздан
институционалды әдіс кеңінен пайдаланылды. Бұл әдіс саяси институттардың
қызметі мен қоғамдағы орнын анықтауды мақсат етеді. Бұл әдіс қазіргі
таңдағы ҚХР-дың мемлекет пен билігінің қоғамдағңы қызметін айқындау үшін
аса маңызды болмақ. Диссертациялық жұмыс барысында кратологиялық әдістің де
негізгі ұстанымдары мен бағыттары барынша қолданылды. Бұл әдіс биліктің
түрлері мен оның қоғамдағы сипатын анықтауда аса маңызды.
Жалпы нақтылы құжаттық материалдарды және мұрағаттық деректердi
зерделеу – ғылыми зерттеуге жан-жақты саяси талдау жүргізу болып табылады,
яғни мәселе нақты саяси қажеттiлiк, саяси тағылым, саяси процесстер саяси-
ғылыми тұрғысынан қарастырылады. Сондай-ақ Қытай Халық Республикасының
саяси, экономикалық дамуындағы саяси-тарихи кезеңдi мүмкiндiгiнше
объективтi тұрғыда түсiндiруге бағытталған, әрi жаңа саяси көзқарастар
тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынып, жүйелеу, жинақтау,
салыстыру, саралау, қорытындылау сияқты жалпыға бiрдей белгiлi әдiстер де
негiзiнде жүргiзiлдi.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдамалар: Мәселені зерттей келе,
диссертациялық жұмысты қорғауға төмендегідей тұжырымдар ұсынылды:
1. Мемлекет пен билік өзара тығыз байланысты феномендер. Оны зерттеу –
түрлі ғылымдардың тоғысындағы мәселе. Бұл жан жақты талдауды қажет
етеді.
2. Мемлекет пен биліктің өзара байланысын зерттеуде институционалдық,
пәнаралық сияқты әдістемелерді қолдану қажеттілік.
3. ҚХР-ның саяси жүйесіндегі мемлекет пен биліктің өзара ара-қатынасы
жүйелі әрі өзара тығыз байланысты және мемлекет пен биліктің өзара
байланысында Қытай Коммунистік Партиясының алатын орны ерекше. ҚХР-ның
саяси жүйесін жаңғыртуда әлемде болып жатұан үдерістердің, батыстық
идеялардың әсері бар екені байқалады.
4. Қазіргі Қытай Халық Республикасының ұзақ жылғы қалыптасу тарихында
мемлекет пен биліктің ара-қатынасында Конфуции ілімдері сынды дәстүрлі
үрдіс әлі күнге дейін сақталған. Демек Қытай Халық Республикасында
билік дәстүрлі философиялық көзқарастар идеяларны сүйенеді. Биліктің
берілуінде дәстүрлік пен бірізділік көрінеді.
5. ҚХР-ның саяси институттары көп аспектілігімен қытай қоғамының
әлеуметтік құрылымы мен күрделігімен, халқының саяси мәдениетімен
ерекшеленеді. Бұл сөзсіз еліміз сынды бірқатар өз даму жолын тапқан
мемлекеттер үшін де жақсы тәжірибе болып табылады.
Зерттеу жұмысының теоретикалық маңызы: Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны, жасалған тұжырымдар мен қорытындылары Қазіргі замандағы Қытайдың
саяси тарихы, Мемлекет пен билік теориясы бойынша арнайы курстар құрастыру
мен дәрістер оқу барысында пайдалануға болады. Зерттеу жұмысының
тәжірибелік маңызы-бірқатар деректер мен тарихнамалық материалдар негізінде
алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдар арқылы қазіргі ҚХР-дағы мемлекет
пен билік өзара байланысы туралы шынайы көзқарастың қалыптасуына
көмектеседі. Сонымен қатар, диссертациялық жұмыс аталған мәселе бойынша
келешектегі зерттеу жұмыстарына негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Ұсынылып отырған диссертация
жұмысында жасалған ой-тұжырымдар мен қорытындылар курстық жұмыс жазу
барысында, түрлі баяндамалар мен аталмыш жұмыс ғылыми негіз тақырыбы
ретінде ғылыми конференцияларда және дөңгелек үстелдер жүргізу барысында
қолдануға болады. Магистрлік диссертациялық жұмысты қорғалуына дейін осы
ғылыми зерттеуге қатысты мақалалар ғылыми журналдарда және хабаршы
журналдарында жариялануы мүмкін.
Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар. 1. Мемлекет
пен билік феномендерінің теоретикалық негіздері Взаимодействие
государства и гражданского общества в экономической сфере атты дөңгелек
үстел мәліметтерінің жинағы, Алматы, 2014. - 98 б.
1. Қытайдағы мемлекет пен биліктің құрылуының тарихи-діни алғышарттары
Историко-культурные и экономические аспекты взаимоотношений Центральной
Азии и Китая атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы. Алматы,
2015.
2. Политическая роль лидера в КНР Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық
Қатынастар және Әлем Тілдер Университеті, 2015.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе бөлімнен, екі
негізгі бөлім және олардың бөлімшелерінен, қорытынды бөлімнен тұрады.
1 ТАРАУ. Мемлекет пен биліктің теориялық-методологиялық аспектілері
1.1. Мемлекет пен билік феномендерінің байланыстарының теориялық
негіздері
Мемлекет және билік үнемі тығыз байланыста дамиды. Бұл байланыс
мемлекет билік адамзат қоғамындағы діни, кәсіби, партиялық бірлестіктер мен
мемлекет арасындағы қарым-қатынасты бөлу үшін ғана қажет емес. Мемлекет
пен мемлекеттік биліктің ара-қатынасы өзара мемлекет қалпы мен мазмұны
тұрғысына негізделеді. Мемлекет биліктің материалды күшін сипаттайды және
бұл сипат белгілі бір механизм арқылы жүзеге асады. Сондықтан мемлекеттік
органдар – биліктің негізгі құралы, оның жүзеге асуының басты көрсеткіші
болып табылады.
Құқықтық мемлекеттердің жүйесінде билік биліктің тармақталуына
негізделеді. Құқытық жоғары мәртебеге ие болуы органдардың арасындағы
байланыстардың да өзара құқыққа негізделуіне алып келді. Олардың қатарында
Ата Заң, заң, мемлекеттік билік мәртебесін атап өтуге болады.
Демократиялық мемлекеттерде мемлекеттік биліктің қайнар көзі – халық
болып табылады. Мемлекеттік билік қоғамдық пікірдің бір өкілі ретінде
сипатталады. Ал өз кезегінде халық болса өзіне берілген құқық, сайлау
құқығы арқылы өзінің мемлекеттік еркін білдіріп, құқықтық қарым-
қатынастарға белсенді түсе алады.
Біз жоғарыда атап өткеніміздей мемлекеттік билік мемлекеттік аппараттар
арқылы өзінің қызметін атқара алады. Мемлекеттік аппараттар ол органдар
жүйесінен тұратын, билік ету мәртебесіне ие болған және өз алдында тұрған
міндеттерді шешіп, өзіне берілген қызметті атқарушылығымен ерекшеленуі
тиіс. Ал мемлекет болса өзінің билігін белгілі бір формада, құқықтық және
ұйымдастырушылық формасында жүргізе алады. Осы арқылы мемлекет өзінің
механизмін қалыптастырады. Механизм – мемлекеттің қызметтерін жүзеге
асыратын мемлекеттік органдар жүйесі болып табылады [1, 44 б.].
Ал мемлекеттік органдардың қызметінің де бірнеше ерекшеліктері бар.
Олардың қатарында:
1. Мемлекеттік билік мәртебесі бар, өзара қарым-қатынастарды реттейтін
номативтік құқытық актілерді шығарады;
2. Өзара құқық пен міндеттерді жүктейді;
3. Өзара байланыстылығы жоғары мемлекеттік аппараттардың бір бөлшегі
болып табылады;
4. Ішкі құрылымдық және лауазым тағайындауы;
Демек, мемлекеттік орган – мемлекеттік аппараттың алғашқы табалдырығы
деп айтуға толық негіз бар. Ал мемлекеттік органдар заң шығарушы, атқарушы,
сот билігі болып биліктің тармақталуы бойынша ерекшеленеді. Әрине өзіндік
атқаратын қызметіне қарай, жоғары, орталық, аймақтық болып бөлінеді.
Ал осы мемлекет пен биліктің өзара қарым-қатынасы мәселесінің де
өзіндік қалыптасу тарихы бар.
Мемлекет пен билік феномендерінің теоретикалық негіздері ежелгі
заманнан бері қалыптасқан өзінің табиғаты мен мазмұны жағынан өте күрделі
әрі көп қырлы құбылыс болып табылады. Адамзат қоғамының міндетті
атрибуттарының бірі болып саналатындықтан, жиі қарама-қайшы пікірлерге толы
болып келеді. Сондықтан қазіргі ғылым саласы осы құбылысқа байланысты
өзінің нақты дәлеледенген тұжырымын айта алмай келеді. Бұл феноменді
зерттеу бағытында ресми ғылым саласында ортақ мойындалған теория әлі
қалыптаса алмай отырғаны шындық.
Мемлекеттің өз жұмысын заң негізінде іске асыратын ұйым ретіндегі
ойлар, адам баласының өркениетті дамуындағы алғашқы кезеңдерінде пайда бола
бастаған. Мемлекет - алғашқы, қауымдық қоғамда болған жоқ. Саяси ғылым
мемлекеттің пайда болуын адамзат қоғамы дамуының белгілі бір тарихи
кезеңімен, яғни әлеуметтік топтар мен таптардың пайда болып, қоғамда саяси-
әлеуметтік теңсіздіктердің орнығуымен байланыстырады. Тарихи ұзақ мерзім
бойы мемлекет деген түсінік қоғам, ел деген түсініктен ажыратылған
жоқ. Мемлекет ұғымы жалпы көпшілікке жақсы белгілі. Ол құл иеленушілік
қоғамда дүниеге келді. Алайда, мемлекеттің пайда болуы әртүрлі әлеуметтік
пікірлердің қалыптасуына негіз болды. Саяси өмірдің дамуына байланысты
қоғамда мемлекеттің ролі күшейе түсті. Ойшылдар, ғалымдар мемлекетке –
ел, қоғам түсінігі тұрғысынан емес, өкімет, билік тұрғысынан қарайтын
болды [1, 65 б.].
Мемлекет – саяси жүйенің басты элементі, оның негізгі ұйымы. Ол – керек
кезінде арнаулы күштеу органдарын пайдалана отырып, өз аумағында тұратын
адамдардың мүддесін қорғауға тиіс және соған орай олардың арасындағы
арақатынастарды құқықтық ережелер арқылы реттейтін қоғамдық механизм.
Сөйтіп, нәтижесінде мемлекет пен өкімет туралы ойлар, қағидалар бірте-
бірте біздің заманымыздан бұрынғы VI-V ғасырларда теориялық деңгейге жетті.
Оның пайда болуы және мәні туралы әр түрлі теориялардың мазмұнына қысқаша
тоқталып өтейік:
• Теологиялық теория – мемлекет Құдайдың әмірімен қалыптасып дамиды,
яғни мемлекеттің пайда болуын Құдайдың құдіретімен түсіндіреді. Оның
негізін салушылар А. Августин мен Ф. Аквинский [2, 114 б.].
• Табиғи теория – бұл теорияны жақтаушылардың пайымдауынша, мемлекетті,
құқықты ешкім ойлып тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан
бастау алып, әділеттілікке негізделген абсолюттік ұғымдар деп атайды.
• Патриархалдық теория – оның негізін салушы XVIII ғ. өмір сүрген
ағылшын ойшылы Роберт Филмер мемлекеттің пайда болуын рулардың
тайпаға, тайпалардың одан үлкен қауымдастыққа, олардың одан әрі
мемлекетке дейін бірігуінен деп санайды. Осыған ұқсас идеяны
Аристотель де айтқан болатын.
• Психологиялық теория – адамдарға бағыну мен құлшылық ету қажеттігі
мәңгі бақи тән болған дегенді айтады.
• Қоғамдық келісім теориясы (Т. Гоббс, Г. Гроций, Ж.Ж. Руссо) егеменді
әмірші мен оның қол астындағы адамдардың келісімінің арқасында
мемлекет пайда болды деп есептейді.
• Зорлық жасау теориясы (Е. Дюринг, Л. Гумплович, К. Каутский) бір
елді екінші елдің басып алуының нәтижесінде арадағы қатынастарды
реттеу үшін мемлекет пайда болды деп пайымдайды.
• Географиялық теория (А. Ратцель, В. Соловьев, Б. Чичерин) мемлекеттің
пайда болуы географиялық ортаның (ауа райы, жер бедері және т.б.)
өзгешіліктерінен деп түсіндіреді.
• Марксистік теория мемлекеттің пайда болуын жеке меншік пен таптардың
шығуымен байланыстырады. Ол экономика жағынан үстемдік етуші таптың
саяси үстемдігін қамтамасыз ету үшін және басқа таптардың қарсылығын
басу үшін керек деп санайды. Ф. Энгельс әрдайым Ең қуатты,
экономикалық жағынан үстем таптың мемлекеті болып табылады, сондай-ақ
ол тап мемлекеттің көмегімен саяси жағынан да үстем тап бола алады
және осы арқылы езілген тапты басып-жаныштау және қанау үшін жаңа
құралдарға ие болады деп жазған [6, 57 б.].
• Қазіргі шетелдік зерттеушілер мемлекеттің мәні таптық күресті
бітістіруде, татуластыруда деп біледі. Оған барлық халықтың, ұлттың
мүддесіне сай келетін қоғамдық тәртіпті жасайтын ұйым, құрал ретінде
қарайды. Қоғамға қауіпті әлеуметтік шиеленістерді асқындырмауға
тырысып және оларды бейбіт саяси жолмен шешу үшін мемлекет негізгі
әлеуметтік топтар арасындағы қатынастарға белсене араласып, ортадағы
әділ төреші сияқты болуы керек дейді.
Мемлекет пен қоғам мәселелері адамзат өмірінде әрбір тарихи кезеңге сай
өзгерістерге ұшырап отыратыны және оларды адамзаттың шама-шарқынша сәтті
түрде шешуге ұдайы ықыластық танытатыны белгілі. Егер өткенімізді ойша
шолар болсақ, адамзат тарихы мемлекет жөнінде сан түрлі саяси ойтізбегі мен
даналыққа толы екендігін байқаймыз. Солардың ішіндегі ең мәндісі де,
өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатыны да ғұлама ойшыл Конфуцийдің
идеялары. Бұл ойшылды негізінен мемлекетті басқару мәселелері көп
толғандырғанын атап өткен жөн. Конфуцийдің осынау күрделі мемлекет
мәселелерін қатаң тәртіп пен бір тәрбиелік ұстанымдардың көмегімен жүзеге
асырмақ ниеті “тепе-теңдік” пен “орталық” принциптерін ұстанғаны белгілі.
Түрлі ұсақ иеліктерге бөлініп, бір-бірімен қырқысып жатқан Қытайдағы
патшалықтарды бір орталыққа бағынған мемлекетке біріктіруді басты мақсатқа
айналдырған ол, сонымен бірге, халықтың тәлім-тәрбиелік күш-қуатын жоғары
деңгейге көтеру мен оны “бақытты” ету үшін бар күш-жігерін сарп етті.
Конфуцийдің ойынша, б.з.д. VI ғасырда Қытайдағы әлеуметтік тәртіптің негізі
— қоғамдық тәртіп пен тұрақтылыққа сүйенуге тиіс болатын. Мемлекетті
басқарушы құдай дәрежесіндегі Аспан ұлы – адамдар әлемінің өкілі. Ол
әулие, император бола отырып Аспан алдында ғана жауапты. Өйткені ол тақ пен
билікті тек осы аспаннан алады. Билеуші әділ болып, барша халыққа мейірім
төгуі міндетті, ал олай болмай ел аштық пен қайыршылыққа ұшырап жатса,
халықтың бүлік шығарып, билеушіні тәубесіне келтіруі құдайшылыққа жатады
деп түсіндіреді. Мемлекет – халықтың талап тілегін іске асыратын құрал.
Халықтың шынайы сенімінсіз мемлекет те болмайды [10, 128 б.]. Демек, оның
сеніміне тек адамдарға жасалынған қамқорлық арқылы ғана қол жетпек. Ел
басқарушысы алдымен халықты ішер аспен қамтамасыз етіп, содан соң жоғары
мақсаттарға шақыруға міндетті деп айтып өткен.
Ал Ежелгі Грекиядағы мемлекет туралы саяси ойдың ерте кезде дамуы
(б.з.д. IX – VI ғғ) көне мемлекеттердің қалыптасуымен байланысты болды. Бұл
ойлар Гомер, Гесиод поэмаларында кездеседі. Пифагор (б.з.д. 580-500 жж.)
мен Гераклиттің (б.з.д. 544-483 жж.) мемлекет пен құқық мәселелеріне
әлеуметтік- саяси тұрғыдан талдау жасауы да осы тұста қалыптасты. Гераклит:
Өз отбасың үшін қалай күрессең, мемлекет белгілеген тәртіпті іске асыру
үшін де солай күресу керек [2, 255 б.] - деген пікір айтып, мемлекеттік
билікке үлкен құрметпен қарады.
Ежелгі Грекия мемлекетінің нығайып – дамуы мемлекет туралы ілімнің
қарқынды дамуына жағдай жасады. Бұған үлкен үлес қосқан даңқты
ойшылдар Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель, Полибий болды. Ежелгі грек
ойшылы Платон Мемлекет дегеніміз – адамдардың қажеттілікті өтеу үшін
бірігуі деп анықтама беріп, оның пайда болуына еңбек бөлінісі әсер етті
десе, ал оның шәкірті Аристотель Мемлекет дегеніміз – адамдардың пайда
табуы үшін бірігуі деп түсіндірді [1, 356 б.].
Нәтижесінде Ежелгі Рим мемлекетінде бұл ілім жедел қарқынмен дамыды.
Оның тарихы: патшалық (б.з.д. 754-510 жж.), республикалық (б.з.д. 509-28
жж.) және императорлық (б.з.д. 27 – б.з. 476 жж.) болып үш дәуірге
бөлінеді. Осы кезеңде саясат, өкімет және мемлекет туралы ілімге елеулі
үлес қосқан Тит Лукреций Кардың (б.з.д. 99-55 жж.) шығармалары, әсіресе
оның Табиғат заттары туралы поэмасы [4, 114 б.].
Мемлекет туралы саяси ойдың қалыптасуындағы айрықша кезең саналатыны -
жалпыға бірдей бостандық идеясының өзекті орын алу тұсы. Сол сияқты
мемлекет туралы Цицеронның ілімі жарық көрді. Ол ежелгі грек дәстүріне
сүйене отырып Мемлекет туралы және Заңдар туралы деген еңбектер жазды.
Ол мемлекеттік құрылыстың әр түрін талдай отырып, мемлекет қызметіндегі
монархиялық, аристократиялық және демократиялық бастауларды біріктіру керек
деген тұжырымға келді. Ол өз ойына, талаптарына сол кездегі Рим
конституциясы сәйкес келеді деп есептеді. Цицеронның мемлекет туралы
негізгі тұжырымдамасы – заңның үстемдігі. Оның Біз заңның құлы болғанда
ғана еркін бола аламыз - деген қанатты сөзі қазір де өзекті пікір болып
саналады [5,232 б.].
Мемлекет туралы мәселедегі Әл-Фарабидің ой-пікірлерінің маңызы өте
жоғары. Ол “Рахымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы” деген еңбегінде
осы мәселені теориялық тұрғыдан тереңінен зерделейді. Мемлекет, – деп
көрсетеді ойшыл, — адамдардың өз қажетін бірлесіп қоғамдық жолмен толық
қанаттандыруға арналған ұйым [11, 289 б.].
Сол сияқты Әл-Фарабидің мемлекет туралы айтқан мына сөздері ерекше
көңіл аударады: Адамдарды бір-біріне көмектестіріп, халықтың жақсы тұрмыс
құруына жағдай туғызып, қамқорлық жасаған мемлекет — өз міндетін атқара
алады. Ойшылдың осы пікірі қоғамдағы мемлекеттің орны мен қызметі қазіргі
нарықтық жағдайда қандай болуы керек деген сұраққа берген нақтылы жауапқа
ұқсайды [2, 311 б.].
Кейін саяси өмірдің күрделенуіне, дамуына байланысты мемлекетті
қоғамдық, әлеуметтік тұрғыдан емес, өкілеттік, билік ретінде зерттеу
қалыптасты, көзқарас жетіле түсті. Мемлекет халықты басқарушы ұйым деген
түсінік кең орын алды. Мемлекет және қоғам деген түсініктерді ажырата
білуде, әсіресе Н.Макиавеллидің орны ерекше. Ол мемлекет деген түсінікті
бөлек ұғымға айналдыру үшін stato деген термин енгізді [20, 348 б.].
Стато – қазіргі түсінік бойынша автономия, дербес, өз алдынадеген
мағынаны білдіреді. Макиавелли мемлекетті тек ғана қоғамды басқаратын ұйым
ретінде түсінумен шектелмей, оның дамуы, халықтың мұқтаж-мүдделеріне сәйкес
қызмет атқаруы туралы тұжырымдамалар жасады.
Кейінгі ғасырларда қоғам мен мемлекетті дербес, өзара ажыратып,
мемлекетті қоғамның басқарушы ұйымы ретінде дамыту мәселесі саяси ғылымда
айрықша орын алды. Саясаттануда осы мәселе жөнінде әр түрлі құнды
тұжырымдамалар жасаған Гоббс, Локк, Руссо, Гегель, Кант, Мэдисон және
т.б.болды. Мемлекет қоғам өмірінің дербес саласы ретінде танылғаннан кейін
ғалымдар мемлекет пен адамның өзара қатынасын зерттей бастады. Оның негізгі
себебі – мемлекет шеңберіндегі адамның орны, ролі жөніндегі мәселелердің
туындауы. Қоғамда, мемлекетте адам жалпы дамуға ешбір әсер ете алмайтын
тіршілік иесі ғана ма, әлде ол (адам) қоғам, мемлекет өміріндегі шешуші күш
пе? Осы мәселе бойынша бірнеше ғасырға созылған ғылыми
пікірталастың нәтижесінде саясаттануда этатизм деген бағыт пайда
болды. Этатизм дегеніміз — мемлекетке табыну, кейбір жағдайдағы қоғам
мен жеке адам бостандығына әкелетін қиянатына, зорлық-зомбылығына
төзіп шексіз билікті мойындау [7, 112 б.].
Саясаттануда бұл мәселені зерттеудегі ағылшын ғалымы Томас Гоббстың
үлесі ерекше. Ол Левиафан деген еңбегінде мемлекетке дейінгі қоғам өмірін
суреттейді. Оның ойынша, әрбір адамның жаратылысынан өмір сүруге “табиғи
құқығы” бар. Олардың құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан
берілген. Бірақ табиғи заңдылықтар ешкімді де қауіпсіздіктен құтқармайды,
ешкімнің өміріне кепілдік бермейді. Мемлекетсіз дәуір – ол барлық
адамдардың барлық адамдарға қарсы соғысы. Сол себептен табиғи, қатал
өзара қарым-қатынас жағдайында адамдардың өмірін қорғауға кепілдік беретін
ұйым іздеу керек деген қорытындыға келді. Мемлекеттің пайда болуы – ол
адамдардың келісім-шарты. Адам сыртқы қатерден сақтануы үшін өз құқықтарын
мемлекетке тәуелді етті.
Т.Гоббс қоғамдық тәртіпті табанды, қатал ұстайтын мемлекетті жақтайды.
Сондықтан ғалым өз теориясын Англиядағы монархияны қайта құруға, жаңғыртуға
бағыттағаны белгілі. Сонымен қатар, Гоббстың ойынша: Мемлекеттік билік –
жоғарғы заң шығарушы және оған бағыну. Басшы өзіне бағыныңқы адамдардың
арасында теңдік болуы қажет екенін қадағалап отыруы тиіс және оларды сотта
қорғай білуі қажет [16, 25 б.]. Левиафан – библия мифологиясы бойынша
ғажайып, барып тұрған жауыз, рақымсыз, жан түршігерлік аң. Оған қарсы
тұратын ешбір нәрсе де жоқ. Ал ғалым Левиафанмен – мемлекетті теңестіріп
сипаттайды, себебі мемлекет адамдарға зорлық жасайды, күш көрсетеді, ал
адамдар соған төзеді. Дегенмен, Гоббстың ойынша, мемлекет қандай мықты
болса да – ол ажалды құдай, себебі ол жасанды. Мемлекет адамдардың ақылы
мен қолынан туындайды, ал адам – табиғаттан жаратылған. Сол себепті қоғамда
адам бірінші орында, ал мемлекет – екінші орында тұруы тиіс.
Адам мен мемлекеттің арақатынасын сараптай келе, Т.Гоббс:
Адамға құқықты үлестіріп беретін мемлекет емес, мемлекеттің өзі жеке
адамдардың құқықтарынан жинақталады — деген қорытынды жасайды. Яғни,
адамның қоғамдағы орны ең жоғарғы сатыда, әрбір адамның табиғи құқығы бар,
мемлекет оны заң арқылы қорғауға тиісті болып саналады [16, 65 б.].
Сонымен мемлекет деп белгілі бір аумақ шеңберінде адамдардың әлеуметтік
топтар, таптар мен бірлестіктердің қатынастары мен қызметтерін
ұйымдастыратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесінің негізгі элементін
айтамыз. Мемлекеттің ең басты міндеті – қоғамның тұрақтылығын орнатып,
қалыпты тіршілігіне жағдай жасау. Ол әр түрлі топтарға, иапиарға, жіктерге
бөлінген қоғамның бірлігін қамтамасыз етуге тиіс.
Сонымен қатар саясаттың негізгі мәселесі билік болғандықтан, саясатта
билік теориясы үлкен орын алады. Билік ұғымы әдеттегі өмірде және саяси
ғылыми әдебиеттерде әр түрлі мағынада қолданылады. Кез келген қоғамның өмір
сүруі үшін оны белгілі бір теңдестікте ұстап тұру қажет емес. Бұған билік
арқылы қол жеткізіледі. Экономикада ақша қандай орын иеленсе, билік те
саясатта орынға ие (Т. Парсонс). Билік ұғымының мәнін толығырақ түсінуде,
тағы бір батыс оқымыстысының анықтамасы қызықты. Ол билік махаббат
секілді – күнделікті әңгімеде жиі қолданылатын, түйсікпен ұғынылатын және
анықталуы қиын сөз деп тұжырымдайды [9, 88 б.]. Биліктің қоғамда, қоғамның
саяси өмірінде алатын сас маңызды рөлі кратология секілді ғылымның пайда
болуына жағдай жасады.
Билік ең алдымен қоғамдық өндірісті ұйымдастыру үшін керек. Онсыз
барлық қатысушы адамдарды біртұтас ерікке бағындыру қиын. Билік адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды, адамдар, қоғам және мемлекеттік саяси
институттар арасындағы қатынастарды реттеуге міндетті. Ол қоғамның
тұтастығы мен бірлігін қолдау үшін керек.
Билік туралы түсінік күнделікті өмірде ғылыми әдебиетте кеңінен
қолданылады. Мысалы, философтар биліктің мәнін қоғамның объективті
заңдарымен, социологтар әлеуметтік билік туралы, экономистер – шаруашылық
билік туралы, заңгерлер – мемлекеттік билік туралы, саясаттанушылар – саяси
билік туралы, жаратылыстанушылар табиғатқа деген билік, психологтар адамның
өзіне деген билігі, ата-аналар – отбасы билігі туралы, діндарлар – Құдайдың
билігі туралы пайымдайды.
Осы қисынға сүйене отырып, біз әлеуметтанушылық көзқарас тұрғысынан
билік дегеніміз не деген сұраққа жауап іздеуіміз керек. Қазіргі заманғы
кратология ғылымы биліктің табиғатын зерттеу саласында оның өте көп
классификациялары мен критерилерін біледі, ал бұл өз кезегінде билік
құбылысының өте күрделілігін және көп аспектілігін білдіреді. Мысалы,
С.С. Фроловтың көзқарасы бойынша, Биліктің көп деңгейі бар, олар әр түрлі
қалыпта болып, қатты айқайдан сыбыр сөзге дейін жетеді - дейді [18, 96
б.].
Билік саясаттың саяси институттар мен барлық саяси әлемнің мінін
түсініп-білуге көмектеседі. Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406)
адамның басқа жан-жануарлардан ерекшелігі – ол билік үшін күреседі деген
екен. Ағылшын философы, қоғам қайраткері Бертран Рассель (1872-1970)
физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік
болып табылады деп дұрыс айтқан. Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт
Парсонс (1902 - 1979) экономпкалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси
жүйеде билік те соншалықты орын алады деп тұжырымдаған [11, 114 б.].
Билік адамзат пайда болғаннан бері бар дүние, яғни адамзат қоғамымен
бірге пайда болады және оның даму барысында бола бермек. Яғни таптар мен
мемлекеттер пайда болғанға дейін билік қоғамдық сипат иеленді: қоғамнан
жоғары аппарат, ерекше мәжбүрлеу мекемелері болған жоқ. Алғашқы қауымдық
қоғамда билікті ақсақал сайлау арқылы бүкіл ру жүзеге асырды. Таптар мен
мемлекеттер пайда болғаннан кейін қандас рулық байланыстардың іргесі
ыдырады, ақсақалдың моральдық беделінің орнын көпшілік биліктің беделі
басты, ол қоғамнан бөлініп, одан жоғары тұрды.
Билік әрқашанда жалпыға бірдей үміттену, дәмелену объектісі болған.
Оның қажеттілігі туралы ертедегі грек ойшылдары өз ойларын жеткізе
бастаған. Биліктің қажеттілігі:
1) Адамдардың әр кезде, барлық жағдайда өз құқықтарын қамтамасыз ету
үшін.
2) Қоғамдық қатынастардың негізі болып келетін қоғамдық ережелерді
бекіту үшін.
3) Қоғамдағы шаруашылық қызметін атқару үшін қажет.
Ал кейбір теоретиктер түсінігі бойынша, билік бұл - ерекше әсер етуші
көрініс болса, екіншілерінің пікірі бойынша билік нақты бір мақсаттарға қол
жеткізудің құралы ретінде қарастырылады, ал үшінші зерттеушілердің пікіріңе
сүйенсек, әр түрлі мүмкіндіктерді пайдалану жолы ретінде қарастырылса,
төртінші зерттеушілердің пікірі бойынша, билік бұл - басқарушылар мен
бағынышты субьектілер арасында қалыптасқан ерекше қарым-қатынастар жиынтығы
болып танылады. Әдетте билік дегеніміз не деген сұраққа көп жағдайда бұл
оның субьектісінің (жеке тұлғаның, ірі корпорация басшылығының,мемлекеттің)
өз қалауын басқа адамдарға,ұжымдарға,ұйымдарға, мойындатуы және олардың
үстінен билік жүргізуі және өз мақсаттарына жету үшін әр түрлі зорлық
немесе зорлықсыз әдістерді кең пайдаланылуы айтылады.
Қазіргі таңда билік туралы жиі айтылатын: Билік — бұл бағынушы
субьектінің билеуші субьекті әміріне көзсіз бағынуын қамтамасыз ететін
құрал түрі деген анықтама ерекше кең тараған [28, 157 б.].
Қазіргі саяси ғылым әдебиеттерде биліктің 5 анықтамасы кездеседі:
1. Телеологиялық анықтамада — билік белгілі бір мақсатқа, белгіленген
нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіріледі. Мысалы, ағылшын
фәлсафашысы Т. Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке жетудәі құралы
және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды[16, 117
б.].
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік бір адамның басқа адамдардың
жүріс-тұрысын, мінез-құлқын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне
негізделген іс-әрекеттің ерекше түрі.
3. Инструменталистік анықтамада — билікті белгілі бір құралдарды,
амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, қолдану
мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль
(1915 жылы туған) билік бір адамға екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-
әрекетті жасауға мәжбүр ету мүмкіндігін береді дейді.
4. Структуралистік анықтамада билікті басқарушы мен бағынушының
арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды
туғанынан, табиғатынан әміршіл, басқарғысы келіп тұратын болады, ал
басқалары көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол
көрсетіп тұрғанын ұнатады, қалайды дейді. Солардың арасында, олардың
ойынша, билік қатынастары туады.
5. Конфликттік анықтама бойынша билікті дау-жанжал жағдайында игілікті
бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіріледі.
6. Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін жалпы
ықпал ретінде қарайды.
7. П. Моррис, А. Гидденс сияқтылар, жоғарыдағы көзқараспен келіспей,
билікті беруге немесе бірдеңеге тигізетін жай ғана ықпал, әсер
Емес, оларды өзгертуге бағытталған іс-әрекет дейді.
8. Америка саясаттанушылары Г. Лассуэлл мен А. Каплан Билік және
қоғам деген кітабында билікті шешім қабылдауға қатысу мүмкіндігі ретінде
сипаттайды [20, 115 б.].
Билік феномені көп қырлы. Билік барлық жерде болады, барлығын қамтиды.
Сонымен бірге оның құрылымына үнемі үстемдік – яғни біреудің басқаның
үстінен билік құру ұғымы кіреді. Осы құқықтың неге негізделгені туралы
мәселе әр кезеңдегі зерттеушілерден түбегейлі жауап ала алмай келеді.
Мысалы, антик философтары үстемдікті еңбек бөлінісін ұйымдастыратын құрал
ретінде қарайды (үстемдігі, пайдалылығы осында), орта ғасырда үстемдікті
адамзат күнасіне өтеу ретінде қарайды, биліктің ешкімге түсініксіз қандай
да бір құдайлық әділдікті орындаушы ретінде, тіпті ауа жайылған әрекеттері
үшін де бағыныштылық, шыдамдылық, көнгіш және құлақ асушылық рухы
сіңірілген болатын.
Үстемдіктің қосарлы сипаты: ол бір жағынан, тәртіп орнататын билікке
қатысты борыш ретінде, екінші жағынан, бағыныштылырдың берілгендігі ретінде
ұғынылады. Билік ұстаушылар мұны бағыныштыларға сіңіруге ұмтылады, осындай
мойынұсынушылық ізгі мінез-құлық үлгісі ретінде әспеттеледі. Үстемдік етуші
қауымның өкілдері осындай мақсатты тұжырымдай отырып, оларды өздерінің
жоғары санасының жемісі және іске асуы ретінде қарады және осы негізде олар
барлығының мүдделері мен талпыныстарын білдіреміз деп есептеді.
Ақыр соңында үстемдік ұғымы мемлекетпен астастырылды, ол бейтарап
функция атқаратын бірнәрсе ретінде танылды; мемлекет болса өз кезегінде
саяси және әлеуметтік жүйенің агентімен (әрекет ететін тұлғасы)
теңестірілді.
Билік феномені туралы ұлы қағидалар мен өсиеттерде дана философ және
этикалық ілімнің негізін қалаушы Конфуцийдың рөлі өте зор, оның ілімдері
қытай халқының өміріне жан-жақты әсер еткені ешбір талас тудырмайды. Алтын
ереже деген атауымен мәлім болған оның этикасының негізгі принциптерінің
бірі былай дейді: Егер басыма келмесін десең, өзіңе де жамандық қаламасаң,
өзгеге де соны тілеме. Ал Конфуцийдың айтқан нақыл сөздері мен даналық ой
пікірлері Лунь юй(сұхбат пен ой пікірлер) атты кітапта жинақталған. Көне
қытайдың көптеген билеушілері тәлім алған. Тіпті ең бір қаһарлы
императордың өзі: Ел басқару ісінде қателессек, ұлы ұстазымыз кешірмейді-
ау — деп қорыққан [10, 84 б.]. Конфуцийдің билік туралы ұлағатты сөздері
бұл күнде әлемнің барша тіліне аударылған.
Әр адам өз ісін адалдықпен атқара білсін. Билеуші елді билесін,
жұмысшы еңбек етсін, әке-әке, бала-бала орнында болсын. Тұрақтылықтың осы
қарапайым қағидасы бұзылса, мемлекет іштен іриді. Үлкен өрт кішкене шақпақ
тастан шыққан ұшқыннан басталады [10, 98 б.].
Конфуцийдің қағидаларын Қытай көсемдері әлі күнге басшылыққа алып
отырады екен. Конфуций Қытайдың түрлі патшалықтарында әртүрлі дәрежедегі
қызметтер атқарса да, өзінің негізгі мақсатына жете алмады. Нәтижесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы, 2015
КІРІСПЕ
1. Мемлекет пен биліктің теория-методологиялық аспектілері
1. Мемлекет пен билік феномендерінің байланыстарының теоретикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 9-21
2. Мемлекет пен биліктің байланысын зерттеудің методологиялық
тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21-32
3. ҚХР-дағы мемлекет пен биліктің құрылуының тарихи-діни
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-45
2 ТАРАУ. Қазіргі кездегі ҚХР-дағы мемлекет пен билік
2.1. ҚХР-сы жағдайындағы билік пен мемлекеттің өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46-55
2.2. Биліктің мемлекетті реформаланудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...55-70
2.3. Қазіргі кездегі ҚХР-дағы биліктің берілуінің
ерекшеліктері ... ...70-80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 81-84
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен кейін
түрлі мемлекеттермен өзара саяси-экономикалық және мәдени байланыстар
орнатып, тұрақты қарым-қатынастардың негізі қалыптасты. Мұндай маңызды
қадамдардың тарихы күні бүгін жиырма жылдан асты. Бұл жылдар аралығында Ұлт
көшбасшысы, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың салиқалы саясаты
нәтижесінде мемлекетіміз әлемдік саяси аренада өзіндік беделге ие болғанына
куә болып отырмыз. Нәтижесінде көршілес елдермен терезесі тең қарым-қатынас
жасап, ұлттық қауіпсіздік мәселесі де өз шешімін тапты. Өзара сенім мен
достыққа негізделген қарым-қатынастардың белсенді бағыты да біз қарастырып
отырған дәл осы Қытай Халық Республикасымен тығыз байланысты.
Қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасындағы мемлекет пен биліктің
байланыс мәселелері отандық ғылым үшін аса өзекті тақырыптардың бірі болып
табылады. Бұл мәселенің бүгінгі таңдағы маңыздылығы бірнеше нақты тарихи-
географиялық және саяси әрі әлеуметтік-экономикалық факторларға
негізделген. Ол алдымен Қытай Халық Республикасының даму тарихын саралау
тұрғысынан қызығушылық тудырып келсе, ең маңыздысы аталмыш мемлекет
еліміздің шығысындағы стратегиялық маңызды әріптес-мемлекеттердің қатарына
жатады. Сонымен қатар бүгінгі таңдағы Қытай Халық Республикасының
халықаралық саяси аренадағы алар орны мен беделі біздің тарапымыздан осы
елдің бүгінгі таңдағы қалпымен мемлекет пен биліктің ара-қатынасын
зерттеуді міндеттейді.
Еліміздің шығыстағы алып әрі қарқынды дамушы экономикасымен ерекшеленіп
отырған мемлекеттердің бірі де бірегейі сөзсіз – Қытай Халық Республикасы
болып табылады. Бүгінгі таңдағы Қытай Халық Республикасы теңдесі жоқ
экономикалық өсу есебімен қалыптасу үстінде. Бүгінгі жаһандану заманында
Қытай Халық Республикасы әлемдегі державалардың біріне айнала алды. Рас
Қытай Халық Республикасының саяси әрі экономикалық қарым-қатынастардағы
қарқынды дамуы мен тұрақтылығы тек аймақтық қана емес, жаһандық маңызды
мәселеге айналып отырғаны белгілі. Қытай Халық Республикасының дамуындағы
мұндай табысты қадамдарының тарихы әлемнің барлық елдерінің қызығушылығын
туғызуы – біздің осы мәселені диссертациялық жұмысымыздың зерттеу нысаны
ретінде Қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасындағы мемлекет пен биліктің
байланыс мәселелері тақырыбын таңдауымызға себеп болды.
Қазіргі таңдағы Қытай Халық Республикасындағы саяси қарым-қатынастар
мен билік көріністерін бағамдау мәселесі және оған қалыптасқан
көзқарастарды талдау ісі біздің зерттеу жұмысымыз үшін өзекті. Осы зерттеу
мәселесіне байланысты да нақты саяси-ғылыми тұрғыдан терең талдау жүргізе
отырып, баға беру ісі де осы тақырыптың маңыздылығынан туындап отыр. Осы
мәселеге қатысты қалыптасқан көзқарастар мен ғылыми-зерттеу жұмыстарындағы
тың тұжырымдарды сараптай келе бүгінгі Қытайлық билігі қоғамның топтасуына
да жіті мән беріп келеді. Оның дәлелі үйлесімді қоғам құруға деген
талпынысы. Қытайда мемлекеттік дәстүр ежелден ерекше қалыптасқан. Осы
тарихи сабақтастық күні бүгінге дейін өз жалғасын тауып, қазіргі таңда
мемлекет пен билік арасындағы байланыс жүйелі әрі белгілі тәртіп арқылы
жүзеге асып отыр. Қытайдағы мемлекет пен билік арасындағы өзара байланыс
бірегейлігімен және Қытай қоғамына ғана тән ерекшелікпен құрылған. Бұл
ерекшелік мемлекеттік биліктің басына келген ел билеушілерінің ұстанған
саясаты мен бағыт-бағдарынан да айқын көрініс табады. Өйткені мемлекет пен
биліктің ара-қатынасын ажыратуда мемлекет басына келген кез-келген көшбасшы
өзіне дейінгі қалыптасқан үрдіс пен дәстүрді заңды жалғастырушы ретінде
көзге түседі және өзіне дейінгі билік басындағы көшбасшының жүргізген
саясатының олқылығын жария етпей, керісінше оның орнын толтыру жұмысын
жалғастырады. Бұл алдымен Қытайдағы мемлекеттік биліктің бейбіт жолмен
берілу ерекшелігімен де тығыз байланысты. Сондықтан да елдегі мемлекет пен
билік арасындағы байланыста дәстүрлі мәдениет этикеттерінің, ұжымшылдықтың,
рушылдық элементтерінің болуы мен осы элементтердің өз кезеңінде дәстүрлі
конфуцийшілдік қоғамның даму гармониясы туралы әлеуметтік-саяси
ұстанымдарын өз бойына қамтуы, яғни саяси мықты идеология, тарихи
сабақтастық және қалыптасқан дәстүр күні бүгінге дейін берік сақталып
келеді. Әрине мұндай сабақтастың қалыптасуына Қытай коммунисттік
партиясымен қатар, Ұлттық Халық конгрессі және Мемлекеттік кеңесінің алар
орны ерекше. Өйткені мемлекет билігіне ие болған кез-келген Қытай
көшбасшысы партияның күшімен билікке келіп, партияның алдына қойған
мақсатын орындауға міндет алады. Сонымен қатар орталық биліктің жергілікті
жерлердегі өкілдерінің жұмысы да мемлекет пен биліктің өзара үйлесімді
байланысы шеңберінде қызметтерін атқарады. Міне көрші мемлекетіміздегі
қалыптасқан мұндай мемлекет пен билік арасындағы байланыс мәселесін
зерттеп, оның ел игілігіне тиімді тұстарын талдай білу біз үшін аса
маңызды. Сонымен қатар біздің стратегиялық әріптес мемлекеттер қатарына
қосылып отырған осы Қытай Халық Республикасындағы мемлекет пен билік
арасындағы байланыстарға талдау жасай отырып, оның артықшылығымен қатар,
олқылықтарын анықтау және ғылыми негіздеу – көрші мемлекеттермен тең қарым-
қатынас орната алып отырған Қазақстан Республикасының алдағы саяси бағыт-
бағдарын орнықтыру ісінде де маңызды болмақ әрі алар өнеге-үлгіміз мол.
Демек қарастырып отырған мәселеміз, яғни қазіргі кездегі Қытай Халық
Республикасындағы мемлекет пен биліктің байланыс мәселесі бүгінгі күннің
талаптарына сай қайта кешенді түрде қарастырылып, осы тақырыпқа қатысты
мәселенің саяси әрі тарихи аспектісі барынша ашылуы тиіс. Бұл тақырыптың
теориялық және тәжірибелік, методологиялық маңызы жоғары, сонымен қатар
зерттеушісін күтіп тұрған мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл сөзсіз
қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасындағы мемлекет пен биліктің
байланыс мәселесінің өзектілігінің дәлелі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасының
мемлекет пен билік қатынастарының табиғатын ашу, олардың байланысын
зерттеу, қазіргі кездегі Қытайдағы биліктің берілуінің ерекшеліктерін
талдау – біздің диссертациялық жұмысымыздың басты мақсаты болып табылады.
Магистрлік диссертациялық жұмысы өзінің алға қойған мақсатын шешуде
төмендегідей міндеттер тобын анықтады:
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Мемлекет пен билік феномендерінің теоретикалық негіздерін анықтау;
- Мемлекет пен билікті зерттеудің методологиялық тәсілдемесін талдау;
- Дәстүрлі үстемдік ретінде ҚХР мемлекет пен биліктің құрылуындағы
тарихи-діни алғышарттарды қарастыру;
- Қазіргі Қытайдағы саяси институттар эволюциясы ерекшеліктерін зерттеп
талдау;
- ҚХР-сы жағдайындағы билік пен мемлекеттің өзара байланысын анықтау;
- Қазіргі Қытай саяси өміріндегі дәстүршілдік пен бірізділік
көріністерін сипаттап талдау;
- ҚХР-сы жағдайындағы биліктің бөлінуін және биліктің мемлекетті
реформаланудағы рөлін қарастыру;
- Қазіргі кездегі ҚХР-дағы биліктің берілуінің ерекшеліктерін талдап
қарастыру;
Зерттеу нысаны: Қазіргі кездегі Қытай Халық Республикасындағы мемлекет
пен билік байланысы.
Зерттеу жұмысының пәні: ҚХР-сы билігінің жүзеге асырылуының
ерекшеліктері, басқарудың қағидалары мен заңдылықтары.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қытай Халық Республикасының мемлекет пен
билік жөнінде жан-жақты саяси-ғылыми талдауға арналған диссертация
жұмысының зерттеу мәселелерінің ауқымы кең, күрделі болғандықтан
шығыстану, саясаттану, экономика, тарих, философия ғылымдарының да зерттеу
нысаны болып табылады. Бұл тақырып бойынша әлемнің түрлі мемлекеттерінің
саясаткерлері, тарихшылары, ғалымдары және түрлі сала өкілдері өздерінің
ғылыми-зерттеу жұмыстарына арнаған. Олардың қатарында Аристотельдің
Политика [1], Платонның Диалоги [2], Г. Гроцийдің О праве войны и
мира [3], Б. Спинозаның Сочинения [4], Ш. Монтескьенің Избранные
сочинения [5], К. Маркс пен Ф. Энгельстің Шығармалар [6], Дж. Локктың
Сочинения в 3 томах [7], И. Канттың Сочинения [8], Мишель Фукконың
Теория власти [9], Конфуцийдің Лунъюй [10] және әл-Фарабидің
трактаттарын [11] атап өтуге болады. Аталмыш деректер тобында жалпы
мемлекет ұғымы мен оның қалыптасуы және ең бастысы ерте мемлекеттердің
ерекшеліктері барынша ашылған. Осы авторлардың еңбегі арқылы диссертациялық
жұмысымыздың алғашқы тарауы, яғни мемлекеттердің пайда болуы мен ерте
мемлекеттердің тарихи ерекшеліктерін ашуға тырыстық. Сонымен қатар
Вольтер, Ж. Боден, Н. Макиавелли, Ж. Руссо сияқты ойшылдардың жаңа
индустриалды қоғамды құруда, метафизика сферасынан тәжірибелік саясатқа
қатысты еңбектері де диссертация жұмысы барысында барынша пайдаланылды.
Мемлекет пен билік тақырыбында жаңа аспектілерді В. Виндельбандтың Платон
[12], Т. Гомперцтің Греческие мыслители [13], М. Аврелийдің Наедине с
собой [14] және Сыма Цяньның Исторические записки [15] атты
зерттеулерінде кездестіруге болады. Кейінгі XX ғасырдың ортасында билік
жөнінде әлеуметтік-философиялық дискурс Т. Гоббс [16], А. Шопенгауер [17],
Ф. Ницше [18], К. Леви-Стросс [19], Х. Арендт [20] сияқты ойшылдардың
саяси, әлеуметтік және психология ғылымдарымен бір қатарда билікті
зерттеуде көптеген жұмыстар жүргізіледі.
Зерттеу жұмысына тікелей қатысты жұмыстардың тобына Қытайдың мемлекеті
мен билігі, басқару жүйесі, саясаты, экономикасы, тарихы бойынша көптеген
ғылыми жұмыстар үлес қосты. Бұл жұмыстар, тарихи еңбектер және
статистикалық мәліметтер қытай, ағылшын және орыс тілдерінен алынып отыр.
Зерттеу жұмысының мәліметтері осы тақырыпқа сай өз алдына конфуцийлік,
легизмдік, даосизм бойынша философиялық және тарихи деректер мен еңбектерге
негізделеді Екінші топты ҚХР-ң коммунистік партиясының жетекшілері Мао
Цзэдун, Дэн Сяопин, Чжао Цзиньтяо, Цзян Цзэмин, Ху Цзиньтау және тағы
басқаларының мақалалары құрайды. Бұл мәліметтер ҚХР-ң ресми сайттары мен
баспасөз басылым беттерінде жарияланған. Бұл ақпараттар экономикалық
реформалардың дәстүрлі дүниетаныммен байланыса практикалық жүзеге асуын
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар қытайлық зерттеуші ғалымдардың жұмыстары
қолданылды, олар Гао Хуайцин, Пан Чанвэй, Син Гуанчэн, Фэн Фэй, Фэн Шаолэй,
Фэн Юйцзюин, Хань Лихуа, Цзян Цзэминь, Цуй Миньсюань, Чи Вэньхай, Чжан
Гобао сияқты қытайтанушылардың еңбектерінде Қытай саяси стратегиясының
концепцияларына талдаулар жасалынған.
Келесі топты саясаттану ғылымын зерттейтін орыс тілінде көптеген
еңбектер мен зерттеу жұмыстары құрайды. Оладың ішінде В.Ф Халипов [21], А.
Авторханов [22], В. А. Рубин [23], А. С. Мартынов [24], Л.С. Васильев [25],
А. Воскресенский [26], Н.А Абрамова [27], В. И. Авдийский [28], А. Г.
Аникевич [29], Л. А. Гудошников [30], А. Н. Карнеев [31], С. Г. Артемова
[32], Ф. С. Быков [33], А.А. Волохова [34], И. Л. Мамаева [35], А. И.
Соловьев [36], В.В. Бочаров [37], Т. В. Ягоян [38], Ш. Алиев [39] және О.
В. Литвинов [40] еңбектерінде ҚХР-ң мемлекет пен биліктің ұстанымдары мен
принциптері, ұлттық билік құрудағы саяси экономикалық аспектілері
қарастырылған. Әлемдік экономика және Қытайдың экономикасы бойынша Э. С.
Годинер [41], А. К. Байбурин [42] , А. Д. Дикарёв [43], Л. К. Байрачная
[44] және басқа зерттеуші саясаткерлердің оқулықтары жатады және
диссертациялық зерттеу жұмыстарына саясаткерлер мен экономисттердің,
синолог қытайтанушылардың көптеген монографиялары мен авторефераттары
жатады. Міне осы еңбектерді мәселемізді барынша ашу үшін пайдаландық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы. Қазіргі кездегі ҚХР дағы мемлекет
пен биліктің байланыс мәселелері отандық ғалымдар әлі де болса зерттеуді
талап ететін тақырып. Бұл мәселеге қатысты әлі де болса кешенді түрде
зерттеу жұмыстары белсенді жүргізілуі қажет. Дегенмен аталған мәселе
негізінен жанама түрде отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу
жұмыстарына арқау болған. Сондықтан, зерттеу жұмысының жаңалығы мәселеге
қатысты мәліметтерді бүгінгі күннің көзқарасымен талдай келе, бұрын
айтылмаған мәселелерге қатысты нақты тұжырымдар жасап, ғылыми айналуға қосу
болып табылады. Нақтырақ айтқанда, зерттеу жұмысы барысында мынандай
жаңалықтарға қол жеткізе алдық:
- Мемлекет пен билік өзара тығыз байланысты феномендер екендігі
дәлелденді;
- Қазіргі ҚХР-дағы осы заманғы қалыптасқан әлеуметтік-саяси жүйе, саяси
басқарудың және билік жүйесінің тек Қытайға тән үлгісі қалыптасқандығы
дәлелденді.
- Диссертация барысында ҚХР-ның мемлекет пен биліктің өзара байланысы
жан-жақты кешенді түрде зерттелді.
- ҚХР-ның билік пен мемлекеттің эволюциялық дамуына конфуциялық ілімге
негізделген қытай халқының діні мен мәдениетінің, дәстүрінің әсер
ететіндігі дәлелденді.
- Сонымен қатар біздің магистрлік диссертациямыз биліктің берілуі тарихи
сабақтастық пен қалыптасқан дәстүрге сай жүзеге асатыны айқындалып,
оның тарихи-діни алғышарты анықталды.
- Бұл біздің еліміз үшін маңызды тәжірибе болып саналатындығы
негізделді.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Диссертациялық
зерттеу жұмысында біз алдымен билік феноменінің тұңғыш зерттеулері ең
бірінші көне ойшылдардың еңбектеріне талдау жасадық. Ол әрине мәселенің
теориялық негізін талдау мәндетінен туындады. Мәселенің зерттелу деңгейіне
қатысты біз өз тарапымыздан оларды жанама және тікелей деп шартты түрде
екіге бөліп қарастырдық. Мәселеге қатысты жанама зерттеу жұмыстары біз үшін
мәселенің теориялық негізін қалыптастырып, Қытайдағы билік турасында жалпы
мәліметтер алуға көмектесті.
Диссертацияда шетел зерттеушілерінің көзқарастары мен шығыстану
ғылымының қазіргі уақыт талабына сай дамуына мүмкіндік беретін теориялар
синтезі мен методологиялық ұстанымдар, объективтілік, тарихилық және
жүйелілік секілді зерттеудің маңызды принциптері құрайды. Сондай-ақ ең
алдымен, саясаттану ғылымы жөнінде ғылыми жұмыстар, биліктің негіздері мен
принциптері, заңдылықтары, мақсат міндеттері туралы теориялық тұжырымдар
басшылыққа алынады. Диссертациялық жұмыс барысында мәселеге қатысты
зерттеушілердің еңбектері және ондағы көтерілген тұжырымдық ой-пікірлер
өткен және қазіргі кезеңдегі байланыстық мағына дәрежесінде сәтті
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдістері мен тәсілдемелері. Диссертациялық зерттеу
жұмысы барысында жалпы ғылымға белгілі бірқатар зерттеу әдістері
қолданылды. Атап айтқанда жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып,
жұмыс барысында анализ, синтез, салыстыру және тағы да басқада әмбебап
зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу нысанына алған тақырыбының маңыздылығына орай Қытай
қоғамындағы саяси, экономикалық өзгерістер мен тарихи бастауларын арнайы
қарастырдық. Тарихи оқиғаларға салыстырмалы түрде жүйелілік, ғылыми-
танымдық қағидаларға сүйену, объективтік, ретроспективтілік және саяси
принциптер негізінде талдау жасауға бағыт ұсталды.
Сонымен қатар диссертация жұмысы барысында біздің тарапымыздан
институционалды әдіс кеңінен пайдаланылды. Бұл әдіс саяси институттардың
қызметі мен қоғамдағы орнын анықтауды мақсат етеді. Бұл әдіс қазіргі
таңдағы ҚХР-дың мемлекет пен билігінің қоғамдағңы қызметін айқындау үшін
аса маңызды болмақ. Диссертациялық жұмыс барысында кратологиялық әдістің де
негізгі ұстанымдары мен бағыттары барынша қолданылды. Бұл әдіс биліктің
түрлері мен оның қоғамдағы сипатын анықтауда аса маңызды.
Жалпы нақтылы құжаттық материалдарды және мұрағаттық деректердi
зерделеу – ғылыми зерттеуге жан-жақты саяси талдау жүргізу болып табылады,
яғни мәселе нақты саяси қажеттiлiк, саяси тағылым, саяси процесстер саяси-
ғылыми тұрғысынан қарастырылады. Сондай-ақ Қытай Халық Республикасының
саяси, экономикалық дамуындағы саяси-тарихи кезеңдi мүмкiндiгiнше
объективтi тұрғыда түсiндiруге бағытталған, әрi жаңа саяси көзқарастар
тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынып, жүйелеу, жинақтау,
салыстыру, саралау, қорытындылау сияқты жалпыға бiрдей белгiлi әдiстер де
негiзiнде жүргiзiлдi.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдамалар: Мәселені зерттей келе,
диссертациялық жұмысты қорғауға төмендегідей тұжырымдар ұсынылды:
1. Мемлекет пен билік өзара тығыз байланысты феномендер. Оны зерттеу –
түрлі ғылымдардың тоғысындағы мәселе. Бұл жан жақты талдауды қажет
етеді.
2. Мемлекет пен биліктің өзара байланысын зерттеуде институционалдық,
пәнаралық сияқты әдістемелерді қолдану қажеттілік.
3. ҚХР-ның саяси жүйесіндегі мемлекет пен биліктің өзара ара-қатынасы
жүйелі әрі өзара тығыз байланысты және мемлекет пен биліктің өзара
байланысында Қытай Коммунистік Партиясының алатын орны ерекше. ҚХР-ның
саяси жүйесін жаңғыртуда әлемде болып жатұан үдерістердің, батыстық
идеялардың әсері бар екені байқалады.
4. Қазіргі Қытай Халық Республикасының ұзақ жылғы қалыптасу тарихында
мемлекет пен биліктің ара-қатынасында Конфуции ілімдері сынды дәстүрлі
үрдіс әлі күнге дейін сақталған. Демек Қытай Халық Республикасында
билік дәстүрлі философиялық көзқарастар идеяларны сүйенеді. Биліктің
берілуінде дәстүрлік пен бірізділік көрінеді.
5. ҚХР-ның саяси институттары көп аспектілігімен қытай қоғамының
әлеуметтік құрылымы мен күрделігімен, халқының саяси мәдениетімен
ерекшеленеді. Бұл сөзсіз еліміз сынды бірқатар өз даму жолын тапқан
мемлекеттер үшін де жақсы тәжірибе болып табылады.
Зерттеу жұмысының теоретикалық маңызы: Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны, жасалған тұжырымдар мен қорытындылары Қазіргі замандағы Қытайдың
саяси тарихы, Мемлекет пен билік теориясы бойынша арнайы курстар құрастыру
мен дәрістер оқу барысында пайдалануға болады. Зерттеу жұмысының
тәжірибелік маңызы-бірқатар деректер мен тарихнамалық материалдар негізінде
алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдар арқылы қазіргі ҚХР-дағы мемлекет
пен билік өзара байланысы туралы шынайы көзқарастың қалыптасуына
көмектеседі. Сонымен қатар, диссертациялық жұмыс аталған мәселе бойынша
келешектегі зерттеу жұмыстарына негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Ұсынылып отырған диссертация
жұмысында жасалған ой-тұжырымдар мен қорытындылар курстық жұмыс жазу
барысында, түрлі баяндамалар мен аталмыш жұмыс ғылыми негіз тақырыбы
ретінде ғылыми конференцияларда және дөңгелек үстелдер жүргізу барысында
қолдануға болады. Магистрлік диссертациялық жұмысты қорғалуына дейін осы
ғылыми зерттеуге қатысты мақалалар ғылыми журналдарда және хабаршы
журналдарында жариялануы мүмкін.
Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар. 1. Мемлекет
пен билік феномендерінің теоретикалық негіздері Взаимодействие
государства и гражданского общества в экономической сфере атты дөңгелек
үстел мәліметтерінің жинағы, Алматы, 2014. - 98 б.
1. Қытайдағы мемлекет пен биліктің құрылуының тарихи-діни алғышарттары
Историко-культурные и экономические аспекты взаимоотношений Центральной
Азии и Китая атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы. Алматы,
2015.
2. Политическая роль лидера в КНР Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық
Қатынастар және Әлем Тілдер Университеті, 2015.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе бөлімнен, екі
негізгі бөлім және олардың бөлімшелерінен, қорытынды бөлімнен тұрады.
1 ТАРАУ. Мемлекет пен биліктің теориялық-методологиялық аспектілері
1.1. Мемлекет пен билік феномендерінің байланыстарының теориялық
негіздері
Мемлекет және билік үнемі тығыз байланыста дамиды. Бұл байланыс
мемлекет билік адамзат қоғамындағы діни, кәсіби, партиялық бірлестіктер мен
мемлекет арасындағы қарым-қатынасты бөлу үшін ғана қажет емес. Мемлекет
пен мемлекеттік биліктің ара-қатынасы өзара мемлекет қалпы мен мазмұны
тұрғысына негізделеді. Мемлекет биліктің материалды күшін сипаттайды және
бұл сипат белгілі бір механизм арқылы жүзеге асады. Сондықтан мемлекеттік
органдар – биліктің негізгі құралы, оның жүзеге асуының басты көрсеткіші
болып табылады.
Құқықтық мемлекеттердің жүйесінде билік биліктің тармақталуына
негізделеді. Құқытық жоғары мәртебеге ие болуы органдардың арасындағы
байланыстардың да өзара құқыққа негізделуіне алып келді. Олардың қатарында
Ата Заң, заң, мемлекеттік билік мәртебесін атап өтуге болады.
Демократиялық мемлекеттерде мемлекеттік биліктің қайнар көзі – халық
болып табылады. Мемлекеттік билік қоғамдық пікірдің бір өкілі ретінде
сипатталады. Ал өз кезегінде халық болса өзіне берілген құқық, сайлау
құқығы арқылы өзінің мемлекеттік еркін білдіріп, құқықтық қарым-
қатынастарға белсенді түсе алады.
Біз жоғарыда атап өткеніміздей мемлекеттік билік мемлекеттік аппараттар
арқылы өзінің қызметін атқара алады. Мемлекеттік аппараттар ол органдар
жүйесінен тұратын, билік ету мәртебесіне ие болған және өз алдында тұрған
міндеттерді шешіп, өзіне берілген қызметті атқарушылығымен ерекшеленуі
тиіс. Ал мемлекет болса өзінің билігін белгілі бір формада, құқықтық және
ұйымдастырушылық формасында жүргізе алады. Осы арқылы мемлекет өзінің
механизмін қалыптастырады. Механизм – мемлекеттің қызметтерін жүзеге
асыратын мемлекеттік органдар жүйесі болып табылады [1, 44 б.].
Ал мемлекеттік органдардың қызметінің де бірнеше ерекшеліктері бар.
Олардың қатарында:
1. Мемлекеттік билік мәртебесі бар, өзара қарым-қатынастарды реттейтін
номативтік құқытық актілерді шығарады;
2. Өзара құқық пен міндеттерді жүктейді;
3. Өзара байланыстылығы жоғары мемлекеттік аппараттардың бір бөлшегі
болып табылады;
4. Ішкі құрылымдық және лауазым тағайындауы;
Демек, мемлекеттік орган – мемлекеттік аппараттың алғашқы табалдырығы
деп айтуға толық негіз бар. Ал мемлекеттік органдар заң шығарушы, атқарушы,
сот билігі болып биліктің тармақталуы бойынша ерекшеленеді. Әрине өзіндік
атқаратын қызметіне қарай, жоғары, орталық, аймақтық болып бөлінеді.
Ал осы мемлекет пен биліктің өзара қарым-қатынасы мәселесінің де
өзіндік қалыптасу тарихы бар.
Мемлекет пен билік феномендерінің теоретикалық негіздері ежелгі
заманнан бері қалыптасқан өзінің табиғаты мен мазмұны жағынан өте күрделі
әрі көп қырлы құбылыс болып табылады. Адамзат қоғамының міндетті
атрибуттарының бірі болып саналатындықтан, жиі қарама-қайшы пікірлерге толы
болып келеді. Сондықтан қазіргі ғылым саласы осы құбылысқа байланысты
өзінің нақты дәлеледенген тұжырымын айта алмай келеді. Бұл феноменді
зерттеу бағытында ресми ғылым саласында ортақ мойындалған теория әлі
қалыптаса алмай отырғаны шындық.
Мемлекеттің өз жұмысын заң негізінде іске асыратын ұйым ретіндегі
ойлар, адам баласының өркениетті дамуындағы алғашқы кезеңдерінде пайда бола
бастаған. Мемлекет - алғашқы, қауымдық қоғамда болған жоқ. Саяси ғылым
мемлекеттің пайда болуын адамзат қоғамы дамуының белгілі бір тарихи
кезеңімен, яғни әлеуметтік топтар мен таптардың пайда болып, қоғамда саяси-
әлеуметтік теңсіздіктердің орнығуымен байланыстырады. Тарихи ұзақ мерзім
бойы мемлекет деген түсінік қоғам, ел деген түсініктен ажыратылған
жоқ. Мемлекет ұғымы жалпы көпшілікке жақсы белгілі. Ол құл иеленушілік
қоғамда дүниеге келді. Алайда, мемлекеттің пайда болуы әртүрлі әлеуметтік
пікірлердің қалыптасуына негіз болды. Саяси өмірдің дамуына байланысты
қоғамда мемлекеттің ролі күшейе түсті. Ойшылдар, ғалымдар мемлекетке –
ел, қоғам түсінігі тұрғысынан емес, өкімет, билік тұрғысынан қарайтын
болды [1, 65 б.].
Мемлекет – саяси жүйенің басты элементі, оның негізгі ұйымы. Ол – керек
кезінде арнаулы күштеу органдарын пайдалана отырып, өз аумағында тұратын
адамдардың мүддесін қорғауға тиіс және соған орай олардың арасындағы
арақатынастарды құқықтық ережелер арқылы реттейтін қоғамдық механизм.
Сөйтіп, нәтижесінде мемлекет пен өкімет туралы ойлар, қағидалар бірте-
бірте біздің заманымыздан бұрынғы VI-V ғасырларда теориялық деңгейге жетті.
Оның пайда болуы және мәні туралы әр түрлі теориялардың мазмұнына қысқаша
тоқталып өтейік:
• Теологиялық теория – мемлекет Құдайдың әмірімен қалыптасып дамиды,
яғни мемлекеттің пайда болуын Құдайдың құдіретімен түсіндіреді. Оның
негізін салушылар А. Августин мен Ф. Аквинский [2, 114 б.].
• Табиғи теория – бұл теорияны жақтаушылардың пайымдауынша, мемлекетті,
құқықты ешкім ойлып тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан
бастау алып, әділеттілікке негізделген абсолюттік ұғымдар деп атайды.
• Патриархалдық теория – оның негізін салушы XVIII ғ. өмір сүрген
ағылшын ойшылы Роберт Филмер мемлекеттің пайда болуын рулардың
тайпаға, тайпалардың одан үлкен қауымдастыққа, олардың одан әрі
мемлекетке дейін бірігуінен деп санайды. Осыған ұқсас идеяны
Аристотель де айтқан болатын.
• Психологиялық теория – адамдарға бағыну мен құлшылық ету қажеттігі
мәңгі бақи тән болған дегенді айтады.
• Қоғамдық келісім теориясы (Т. Гоббс, Г. Гроций, Ж.Ж. Руссо) егеменді
әмірші мен оның қол астындағы адамдардың келісімінің арқасында
мемлекет пайда болды деп есептейді.
• Зорлық жасау теориясы (Е. Дюринг, Л. Гумплович, К. Каутский) бір
елді екінші елдің басып алуының нәтижесінде арадағы қатынастарды
реттеу үшін мемлекет пайда болды деп пайымдайды.
• Географиялық теория (А. Ратцель, В. Соловьев, Б. Чичерин) мемлекеттің
пайда болуы географиялық ортаның (ауа райы, жер бедері және т.б.)
өзгешіліктерінен деп түсіндіреді.
• Марксистік теория мемлекеттің пайда болуын жеке меншік пен таптардың
шығуымен байланыстырады. Ол экономика жағынан үстемдік етуші таптың
саяси үстемдігін қамтамасыз ету үшін және басқа таптардың қарсылығын
басу үшін керек деп санайды. Ф. Энгельс әрдайым Ең қуатты,
экономикалық жағынан үстем таптың мемлекеті болып табылады, сондай-ақ
ол тап мемлекеттің көмегімен саяси жағынан да үстем тап бола алады
және осы арқылы езілген тапты басып-жаныштау және қанау үшін жаңа
құралдарға ие болады деп жазған [6, 57 б.].
• Қазіргі шетелдік зерттеушілер мемлекеттің мәні таптық күресті
бітістіруде, татуластыруда деп біледі. Оған барлық халықтың, ұлттың
мүддесіне сай келетін қоғамдық тәртіпті жасайтын ұйым, құрал ретінде
қарайды. Қоғамға қауіпті әлеуметтік шиеленістерді асқындырмауға
тырысып және оларды бейбіт саяси жолмен шешу үшін мемлекет негізгі
әлеуметтік топтар арасындағы қатынастарға белсене араласып, ортадағы
әділ төреші сияқты болуы керек дейді.
Мемлекет пен қоғам мәселелері адамзат өмірінде әрбір тарихи кезеңге сай
өзгерістерге ұшырап отыратыны және оларды адамзаттың шама-шарқынша сәтті
түрде шешуге ұдайы ықыластық танытатыны белгілі. Егер өткенімізді ойша
шолар болсақ, адамзат тарихы мемлекет жөнінде сан түрлі саяси ойтізбегі мен
даналыққа толы екендігін байқаймыз. Солардың ішіндегі ең мәндісі де,
өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатыны да ғұлама ойшыл Конфуцийдің
идеялары. Бұл ойшылды негізінен мемлекетті басқару мәселелері көп
толғандырғанын атап өткен жөн. Конфуцийдің осынау күрделі мемлекет
мәселелерін қатаң тәртіп пен бір тәрбиелік ұстанымдардың көмегімен жүзеге
асырмақ ниеті “тепе-теңдік” пен “орталық” принциптерін ұстанғаны белгілі.
Түрлі ұсақ иеліктерге бөлініп, бір-бірімен қырқысып жатқан Қытайдағы
патшалықтарды бір орталыққа бағынған мемлекетке біріктіруді басты мақсатқа
айналдырған ол, сонымен бірге, халықтың тәлім-тәрбиелік күш-қуатын жоғары
деңгейге көтеру мен оны “бақытты” ету үшін бар күш-жігерін сарп етті.
Конфуцийдің ойынша, б.з.д. VI ғасырда Қытайдағы әлеуметтік тәртіптің негізі
— қоғамдық тәртіп пен тұрақтылыққа сүйенуге тиіс болатын. Мемлекетті
басқарушы құдай дәрежесіндегі Аспан ұлы – адамдар әлемінің өкілі. Ол
әулие, император бола отырып Аспан алдында ғана жауапты. Өйткені ол тақ пен
билікті тек осы аспаннан алады. Билеуші әділ болып, барша халыққа мейірім
төгуі міндетті, ал олай болмай ел аштық пен қайыршылыққа ұшырап жатса,
халықтың бүлік шығарып, билеушіні тәубесіне келтіруі құдайшылыққа жатады
деп түсіндіреді. Мемлекет – халықтың талап тілегін іске асыратын құрал.
Халықтың шынайы сенімінсіз мемлекет те болмайды [10, 128 б.]. Демек, оның
сеніміне тек адамдарға жасалынған қамқорлық арқылы ғана қол жетпек. Ел
басқарушысы алдымен халықты ішер аспен қамтамасыз етіп, содан соң жоғары
мақсаттарға шақыруға міндетті деп айтып өткен.
Ал Ежелгі Грекиядағы мемлекет туралы саяси ойдың ерте кезде дамуы
(б.з.д. IX – VI ғғ) көне мемлекеттердің қалыптасуымен байланысты болды. Бұл
ойлар Гомер, Гесиод поэмаларында кездеседі. Пифагор (б.з.д. 580-500 жж.)
мен Гераклиттің (б.з.д. 544-483 жж.) мемлекет пен құқық мәселелеріне
әлеуметтік- саяси тұрғыдан талдау жасауы да осы тұста қалыптасты. Гераклит:
Өз отбасың үшін қалай күрессең, мемлекет белгілеген тәртіпті іске асыру
үшін де солай күресу керек [2, 255 б.] - деген пікір айтып, мемлекеттік
билікке үлкен құрметпен қарады.
Ежелгі Грекия мемлекетінің нығайып – дамуы мемлекет туралы ілімнің
қарқынды дамуына жағдай жасады. Бұған үлкен үлес қосқан даңқты
ойшылдар Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель, Полибий болды. Ежелгі грек
ойшылы Платон Мемлекет дегеніміз – адамдардың қажеттілікті өтеу үшін
бірігуі деп анықтама беріп, оның пайда болуына еңбек бөлінісі әсер етті
десе, ал оның шәкірті Аристотель Мемлекет дегеніміз – адамдардың пайда
табуы үшін бірігуі деп түсіндірді [1, 356 б.].
Нәтижесінде Ежелгі Рим мемлекетінде бұл ілім жедел қарқынмен дамыды.
Оның тарихы: патшалық (б.з.д. 754-510 жж.), республикалық (б.з.д. 509-28
жж.) және императорлық (б.з.д. 27 – б.з. 476 жж.) болып үш дәуірге
бөлінеді. Осы кезеңде саясат, өкімет және мемлекет туралы ілімге елеулі
үлес қосқан Тит Лукреций Кардың (б.з.д. 99-55 жж.) шығармалары, әсіресе
оның Табиғат заттары туралы поэмасы [4, 114 б.].
Мемлекет туралы саяси ойдың қалыптасуындағы айрықша кезең саналатыны -
жалпыға бірдей бостандық идеясының өзекті орын алу тұсы. Сол сияқты
мемлекет туралы Цицеронның ілімі жарық көрді. Ол ежелгі грек дәстүріне
сүйене отырып Мемлекет туралы және Заңдар туралы деген еңбектер жазды.
Ол мемлекеттік құрылыстың әр түрін талдай отырып, мемлекет қызметіндегі
монархиялық, аристократиялық және демократиялық бастауларды біріктіру керек
деген тұжырымға келді. Ол өз ойына, талаптарына сол кездегі Рим
конституциясы сәйкес келеді деп есептеді. Цицеронның мемлекет туралы
негізгі тұжырымдамасы – заңның үстемдігі. Оның Біз заңның құлы болғанда
ғана еркін бола аламыз - деген қанатты сөзі қазір де өзекті пікір болып
саналады [5,232 б.].
Мемлекет туралы мәселедегі Әл-Фарабидің ой-пікірлерінің маңызы өте
жоғары. Ол “Рахымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы” деген еңбегінде
осы мәселені теориялық тұрғыдан тереңінен зерделейді. Мемлекет, – деп
көрсетеді ойшыл, — адамдардың өз қажетін бірлесіп қоғамдық жолмен толық
қанаттандыруға арналған ұйым [11, 289 б.].
Сол сияқты Әл-Фарабидің мемлекет туралы айтқан мына сөздері ерекше
көңіл аударады: Адамдарды бір-біріне көмектестіріп, халықтың жақсы тұрмыс
құруына жағдай туғызып, қамқорлық жасаған мемлекет — өз міндетін атқара
алады. Ойшылдың осы пікірі қоғамдағы мемлекеттің орны мен қызметі қазіргі
нарықтық жағдайда қандай болуы керек деген сұраққа берген нақтылы жауапқа
ұқсайды [2, 311 б.].
Кейін саяси өмірдің күрделенуіне, дамуына байланысты мемлекетті
қоғамдық, әлеуметтік тұрғыдан емес, өкілеттік, билік ретінде зерттеу
қалыптасты, көзқарас жетіле түсті. Мемлекет халықты басқарушы ұйым деген
түсінік кең орын алды. Мемлекет және қоғам деген түсініктерді ажырата
білуде, әсіресе Н.Макиавеллидің орны ерекше. Ол мемлекет деген түсінікті
бөлек ұғымға айналдыру үшін stato деген термин енгізді [20, 348 б.].
Стато – қазіргі түсінік бойынша автономия, дербес, өз алдынадеген
мағынаны білдіреді. Макиавелли мемлекетті тек ғана қоғамды басқаратын ұйым
ретінде түсінумен шектелмей, оның дамуы, халықтың мұқтаж-мүдделеріне сәйкес
қызмет атқаруы туралы тұжырымдамалар жасады.
Кейінгі ғасырларда қоғам мен мемлекетті дербес, өзара ажыратып,
мемлекетті қоғамның басқарушы ұйымы ретінде дамыту мәселесі саяси ғылымда
айрықша орын алды. Саясаттануда осы мәселе жөнінде әр түрлі құнды
тұжырымдамалар жасаған Гоббс, Локк, Руссо, Гегель, Кант, Мэдисон және
т.б.болды. Мемлекет қоғам өмірінің дербес саласы ретінде танылғаннан кейін
ғалымдар мемлекет пен адамның өзара қатынасын зерттей бастады. Оның негізгі
себебі – мемлекет шеңберіндегі адамның орны, ролі жөніндегі мәселелердің
туындауы. Қоғамда, мемлекетте адам жалпы дамуға ешбір әсер ете алмайтын
тіршілік иесі ғана ма, әлде ол (адам) қоғам, мемлекет өміріндегі шешуші күш
пе? Осы мәселе бойынша бірнеше ғасырға созылған ғылыми
пікірталастың нәтижесінде саясаттануда этатизм деген бағыт пайда
болды. Этатизм дегеніміз — мемлекетке табыну, кейбір жағдайдағы қоғам
мен жеке адам бостандығына әкелетін қиянатына, зорлық-зомбылығына
төзіп шексіз билікті мойындау [7, 112 б.].
Саясаттануда бұл мәселені зерттеудегі ағылшын ғалымы Томас Гоббстың
үлесі ерекше. Ол Левиафан деген еңбегінде мемлекетке дейінгі қоғам өмірін
суреттейді. Оның ойынша, әрбір адамның жаратылысынан өмір сүруге “табиғи
құқығы” бар. Олардың құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан
берілген. Бірақ табиғи заңдылықтар ешкімді де қауіпсіздіктен құтқармайды,
ешкімнің өміріне кепілдік бермейді. Мемлекетсіз дәуір – ол барлық
адамдардың барлық адамдарға қарсы соғысы. Сол себептен табиғи, қатал
өзара қарым-қатынас жағдайында адамдардың өмірін қорғауға кепілдік беретін
ұйым іздеу керек деген қорытындыға келді. Мемлекеттің пайда болуы – ол
адамдардың келісім-шарты. Адам сыртқы қатерден сақтануы үшін өз құқықтарын
мемлекетке тәуелді етті.
Т.Гоббс қоғамдық тәртіпті табанды, қатал ұстайтын мемлекетті жақтайды.
Сондықтан ғалым өз теориясын Англиядағы монархияны қайта құруға, жаңғыртуға
бағыттағаны белгілі. Сонымен қатар, Гоббстың ойынша: Мемлекеттік билік –
жоғарғы заң шығарушы және оған бағыну. Басшы өзіне бағыныңқы адамдардың
арасында теңдік болуы қажет екенін қадағалап отыруы тиіс және оларды сотта
қорғай білуі қажет [16, 25 б.]. Левиафан – библия мифологиясы бойынша
ғажайып, барып тұрған жауыз, рақымсыз, жан түршігерлік аң. Оған қарсы
тұратын ешбір нәрсе де жоқ. Ал ғалым Левиафанмен – мемлекетті теңестіріп
сипаттайды, себебі мемлекет адамдарға зорлық жасайды, күш көрсетеді, ал
адамдар соған төзеді. Дегенмен, Гоббстың ойынша, мемлекет қандай мықты
болса да – ол ажалды құдай, себебі ол жасанды. Мемлекет адамдардың ақылы
мен қолынан туындайды, ал адам – табиғаттан жаратылған. Сол себепті қоғамда
адам бірінші орында, ал мемлекет – екінші орында тұруы тиіс.
Адам мен мемлекеттің арақатынасын сараптай келе, Т.Гоббс:
Адамға құқықты үлестіріп беретін мемлекет емес, мемлекеттің өзі жеке
адамдардың құқықтарынан жинақталады — деген қорытынды жасайды. Яғни,
адамның қоғамдағы орны ең жоғарғы сатыда, әрбір адамның табиғи құқығы бар,
мемлекет оны заң арқылы қорғауға тиісті болып саналады [16, 65 б.].
Сонымен мемлекет деп белгілі бір аумақ шеңберінде адамдардың әлеуметтік
топтар, таптар мен бірлестіктердің қатынастары мен қызметтерін
ұйымдастыратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесінің негізгі элементін
айтамыз. Мемлекеттің ең басты міндеті – қоғамның тұрақтылығын орнатып,
қалыпты тіршілігіне жағдай жасау. Ол әр түрлі топтарға, иапиарға, жіктерге
бөлінген қоғамның бірлігін қамтамасыз етуге тиіс.
Сонымен қатар саясаттың негізгі мәселесі билік болғандықтан, саясатта
билік теориясы үлкен орын алады. Билік ұғымы әдеттегі өмірде және саяси
ғылыми әдебиеттерде әр түрлі мағынада қолданылады. Кез келген қоғамның өмір
сүруі үшін оны белгілі бір теңдестікте ұстап тұру қажет емес. Бұған билік
арқылы қол жеткізіледі. Экономикада ақша қандай орын иеленсе, билік те
саясатта орынға ие (Т. Парсонс). Билік ұғымының мәнін толығырақ түсінуде,
тағы бір батыс оқымыстысының анықтамасы қызықты. Ол билік махаббат
секілді – күнделікті әңгімеде жиі қолданылатын, түйсікпен ұғынылатын және
анықталуы қиын сөз деп тұжырымдайды [9, 88 б.]. Биліктің қоғамда, қоғамның
саяси өмірінде алатын сас маңызды рөлі кратология секілді ғылымның пайда
болуына жағдай жасады.
Билік ең алдымен қоғамдық өндірісті ұйымдастыру үшін керек. Онсыз
барлық қатысушы адамдарды біртұтас ерікке бағындыру қиын. Билік адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды, адамдар, қоғам және мемлекеттік саяси
институттар арасындағы қатынастарды реттеуге міндетті. Ол қоғамның
тұтастығы мен бірлігін қолдау үшін керек.
Билік туралы түсінік күнделікті өмірде ғылыми әдебиетте кеңінен
қолданылады. Мысалы, философтар биліктің мәнін қоғамның объективті
заңдарымен, социологтар әлеуметтік билік туралы, экономистер – шаруашылық
билік туралы, заңгерлер – мемлекеттік билік туралы, саясаттанушылар – саяси
билік туралы, жаратылыстанушылар табиғатқа деген билік, психологтар адамның
өзіне деген билігі, ата-аналар – отбасы билігі туралы, діндарлар – Құдайдың
билігі туралы пайымдайды.
Осы қисынға сүйене отырып, біз әлеуметтанушылық көзқарас тұрғысынан
билік дегеніміз не деген сұраққа жауап іздеуіміз керек. Қазіргі заманғы
кратология ғылымы биліктің табиғатын зерттеу саласында оның өте көп
классификациялары мен критерилерін біледі, ал бұл өз кезегінде билік
құбылысының өте күрделілігін және көп аспектілігін білдіреді. Мысалы,
С.С. Фроловтың көзқарасы бойынша, Биліктің көп деңгейі бар, олар әр түрлі
қалыпта болып, қатты айқайдан сыбыр сөзге дейін жетеді - дейді [18, 96
б.].
Билік саясаттың саяси институттар мен барлық саяси әлемнің мінін
түсініп-білуге көмектеседі. Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406)
адамның басқа жан-жануарлардан ерекшелігі – ол билік үшін күреседі деген
екен. Ағылшын философы, қоғам қайраткері Бертран Рассель (1872-1970)
физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік
болып табылады деп дұрыс айтқан. Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт
Парсонс (1902 - 1979) экономпкалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси
жүйеде билік те соншалықты орын алады деп тұжырымдаған [11, 114 б.].
Билік адамзат пайда болғаннан бері бар дүние, яғни адамзат қоғамымен
бірге пайда болады және оның даму барысында бола бермек. Яғни таптар мен
мемлекеттер пайда болғанға дейін билік қоғамдық сипат иеленді: қоғамнан
жоғары аппарат, ерекше мәжбүрлеу мекемелері болған жоқ. Алғашқы қауымдық
қоғамда билікті ақсақал сайлау арқылы бүкіл ру жүзеге асырды. Таптар мен
мемлекеттер пайда болғаннан кейін қандас рулық байланыстардың іргесі
ыдырады, ақсақалдың моральдық беделінің орнын көпшілік биліктің беделі
басты, ол қоғамнан бөлініп, одан жоғары тұрды.
Билік әрқашанда жалпыға бірдей үміттену, дәмелену объектісі болған.
Оның қажеттілігі туралы ертедегі грек ойшылдары өз ойларын жеткізе
бастаған. Биліктің қажеттілігі:
1) Адамдардың әр кезде, барлық жағдайда өз құқықтарын қамтамасыз ету
үшін.
2) Қоғамдық қатынастардың негізі болып келетін қоғамдық ережелерді
бекіту үшін.
3) Қоғамдағы шаруашылық қызметін атқару үшін қажет.
Ал кейбір теоретиктер түсінігі бойынша, билік бұл - ерекше әсер етуші
көрініс болса, екіншілерінің пікірі бойынша билік нақты бір мақсаттарға қол
жеткізудің құралы ретінде қарастырылады, ал үшінші зерттеушілердің пікіріңе
сүйенсек, әр түрлі мүмкіндіктерді пайдалану жолы ретінде қарастырылса,
төртінші зерттеушілердің пікірі бойынша, билік бұл - басқарушылар мен
бағынышты субьектілер арасында қалыптасқан ерекше қарым-қатынастар жиынтығы
болып танылады. Әдетте билік дегеніміз не деген сұраққа көп жағдайда бұл
оның субьектісінің (жеке тұлғаның, ірі корпорация басшылығының,мемлекеттің)
өз қалауын басқа адамдарға,ұжымдарға,ұйымдарға, мойындатуы және олардың
үстінен билік жүргізуі және өз мақсаттарына жету үшін әр түрлі зорлық
немесе зорлықсыз әдістерді кең пайдаланылуы айтылады.
Қазіргі таңда билік туралы жиі айтылатын: Билік — бұл бағынушы
субьектінің билеуші субьекті әміріне көзсіз бағынуын қамтамасыз ететін
құрал түрі деген анықтама ерекше кең тараған [28, 157 б.].
Қазіргі саяси ғылым әдебиеттерде биліктің 5 анықтамасы кездеседі:
1. Телеологиялық анықтамада — билік белгілі бір мақсатқа, белгіленген
нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіріледі. Мысалы, ағылшын
фәлсафашысы Т. Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке жетудәі құралы
және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды[16, 117
б.].
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік бір адамның басқа адамдардың
жүріс-тұрысын, мінез-құлқын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне
негізделген іс-әрекеттің ерекше түрі.
3. Инструменталистік анықтамада — билікті белгілі бір құралдарды,
амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, қолдану
мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль
(1915 жылы туған) билік бір адамға екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-
әрекетті жасауға мәжбүр ету мүмкіндігін береді дейді.
4. Структуралистік анықтамада билікті басқарушы мен бағынушының
арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды
туғанынан, табиғатынан әміршіл, басқарғысы келіп тұратын болады, ал
басқалары көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол
көрсетіп тұрғанын ұнатады, қалайды дейді. Солардың арасында, олардың
ойынша, билік қатынастары туады.
5. Конфликттік анықтама бойынша билікті дау-жанжал жағдайында игілікті
бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіріледі.
6. Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін жалпы
ықпал ретінде қарайды.
7. П. Моррис, А. Гидденс сияқтылар, жоғарыдағы көзқараспен келіспей,
билікті беруге немесе бірдеңеге тигізетін жай ғана ықпал, әсер
Емес, оларды өзгертуге бағытталған іс-әрекет дейді.
8. Америка саясаттанушылары Г. Лассуэлл мен А. Каплан Билік және
қоғам деген кітабында билікті шешім қабылдауға қатысу мүмкіндігі ретінде
сипаттайды [20, 115 б.].
Билік феномені көп қырлы. Билік барлық жерде болады, барлығын қамтиды.
Сонымен бірге оның құрылымына үнемі үстемдік – яғни біреудің басқаның
үстінен билік құру ұғымы кіреді. Осы құқықтың неге негізделгені туралы
мәселе әр кезеңдегі зерттеушілерден түбегейлі жауап ала алмай келеді.
Мысалы, антик философтары үстемдікті еңбек бөлінісін ұйымдастыратын құрал
ретінде қарайды (үстемдігі, пайдалылығы осында), орта ғасырда үстемдікті
адамзат күнасіне өтеу ретінде қарайды, биліктің ешкімге түсініксіз қандай
да бір құдайлық әділдікті орындаушы ретінде, тіпті ауа жайылған әрекеттері
үшін де бағыныштылық, шыдамдылық, көнгіш және құлақ асушылық рухы
сіңірілген болатын.
Үстемдіктің қосарлы сипаты: ол бір жағынан, тәртіп орнататын билікке
қатысты борыш ретінде, екінші жағынан, бағыныштылырдың берілгендігі ретінде
ұғынылады. Билік ұстаушылар мұны бағыныштыларға сіңіруге ұмтылады, осындай
мойынұсынушылық ізгі мінез-құлық үлгісі ретінде әспеттеледі. Үстемдік етуші
қауымның өкілдері осындай мақсатты тұжырымдай отырып, оларды өздерінің
жоғары санасының жемісі және іске асуы ретінде қарады және осы негізде олар
барлығының мүдделері мен талпыныстарын білдіреміз деп есептеді.
Ақыр соңында үстемдік ұғымы мемлекетпен астастырылды, ол бейтарап
функция атқаратын бірнәрсе ретінде танылды; мемлекет болса өз кезегінде
саяси және әлеуметтік жүйенің агентімен (әрекет ететін тұлғасы)
теңестірілді.
Билік феномені туралы ұлы қағидалар мен өсиеттерде дана философ және
этикалық ілімнің негізін қалаушы Конфуцийдың рөлі өте зор, оның ілімдері
қытай халқының өміріне жан-жақты әсер еткені ешбір талас тудырмайды. Алтын
ереже деген атауымен мәлім болған оның этикасының негізгі принциптерінің
бірі былай дейді: Егер басыма келмесін десең, өзіңе де жамандық қаламасаң,
өзгеге де соны тілеме. Ал Конфуцийдың айтқан нақыл сөздері мен даналық ой
пікірлері Лунь юй(сұхбат пен ой пікірлер) атты кітапта жинақталған. Көне
қытайдың көптеген билеушілері тәлім алған. Тіпті ең бір қаһарлы
императордың өзі: Ел басқару ісінде қателессек, ұлы ұстазымыз кешірмейді-
ау — деп қорыққан [10, 84 б.]. Конфуцийдің билік туралы ұлағатты сөздері
бұл күнде әлемнің барша тіліне аударылған.
Әр адам өз ісін адалдықпен атқара білсін. Билеуші елді билесін,
жұмысшы еңбек етсін, әке-әке, бала-бала орнында болсын. Тұрақтылықтың осы
қарапайым қағидасы бұзылса, мемлекет іштен іриді. Үлкен өрт кішкене шақпақ
тастан шыққан ұшқыннан басталады [10, 98 б.].
Конфуцийдің қағидаларын Қытай көсемдері әлі күнге басшылыққа алып
отырады екен. Конфуций Қытайдың түрлі патшалықтарында әртүрлі дәрежедегі
қызметтер атқарса да, өзінің негізгі мақсатына жете алмады. Нәтижесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz