Патша үкіметіне қарсы Сыр бойындағы ұлт-азаттық көтерілістер тарихы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Патша үкіметіне қарсы Сыр бойындағы ұлт-азаттық көтерілістер тарихы
Орындаған:
Тексерген:
Алматы 2016 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1-тарау. ХІХ ғасырда Сыр бойындағы отаршылдық саясаттың барысы мен
ерекшеліктері
1. ХІХ ғасырдағы патшалық Ресейдің өлкедегі отарлық саясаты:
тарихы мен дәстүрлі қазақ қоғамына енгізген
өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... 10
2. Орта Азия хандықтарының Сыр бойын отарлау әрекеттерінің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2-тарау. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Сыр бойы қазақтарының отарлық
саясатқа қарсылығы: себептері мен барысы
2.1 Патша үкіметіне қарсы күрестердің барысы мен тарихи маңызы ... .30
2.2 Сыр бойы қазақтарының Орта Азия хандықтарына қарсы көтерілістерінің
барысы, сипаты мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . . 68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің егемендік алуы қоғамның барлық
саласында түбегейлі өзгерістерге жол ашқаны белгілі. Бұл өзгерістер саяси-
экономикалық сипатымен қатар күнделікті өмірде де терең байқалған болатын.
Сонымен қатар оң өзгерістердің ықпалы білім және ғылым саласында да анық
байқалуда. Еліміздің білім беру саласында еуропалық озық білім беру дәстүрі
сәтті енгізілсе, ғылым саласы белгілі бір идеологияның әсерінен босап
шығып, барынша шынайы түрде жазыла бастағаны да шындық. Оған негіз болған
егемендікке қол жеткізуіміз еді. Осы күнге, яғни 1991 жылға дейін ғылым мен
білім беру ісі большевиктік тәртіп пен коммунисттік идеологияға шектен тыс
бағынып, салдарынан тарихи шындық саналы түрде бұрмаланды. Ұлтымыздың
мақтанышы боларлық тарихи оқиғалар желісі шындықтан аластатылып, ғылымның
обьективтілігі принципінен гөрі партиялық принцип маңызды саналды. Дегенмен
еліміздің егемендікке қол жеткізуі сан жылдар бойына ғалымдардың назарынан
тыс келген тарихи тақырыптар өз зерттеушісін тауып, белсенді ғылыми-зерттеу
жұмыстарының жандануына жалғасқан болатын. Оған мақсаттағы жұмыстардың
белсенді жандануы түрткі болған Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2004 жылы 13 қазанда білім және ғылым
қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзінде: Біздің тәуелсіздігіміздің
қасіретті оқиғалары және оны нығайту жолындағы біздің күресіміз зерттеу
тақырыбына айналмаған деген болатын [1, 4 б.]. Нәтижесінде отандық
тарихнама үшін өзекті саналатын мәселелер шешімін тауып, ұрпақтар
тәрбиесінде маңызы зор болуы тиіс құндылығы жоғары еңбектер жарық көрді.
Бұл еңбектер қазақ тарихының барлық кезеңдерін қамтыды. Мемлекет болып
ұйысқаннан күні бүгінге дейінгі аралықтағы кең тарихи кезең турасында Ұлт
көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Ұлытау төріндегі сұхбаты
барысында қазіргі заманның ерекшеліктері мен ұлтымыздың бүгінгі көкейкесті
мәселелерін тізбектей келе, Біздің елдігіміз, қазақ жұртының арғы түбі
ғұндардан басталады. Ғұндардан кейін түріктерге жалғасады. Одан кейін Алтын
Орда орнығады. Сөйтіп, хандық дәуірге ұласып, біртіндеп Тәуелсіздікке барып
тіреледі. Осындай үлкен тарихымыз бар. Жастарымыз мұны білуі керек. Біз
кеше ғана пайда болған халық емеспіз деп тұжырымдаған болатын [2, 6-7 б].
Демек жастарымыз мұны білу керек сөзінің астарында отандық тарих ғылымы
үшін барлық өзекті мәселелер зерттелуі тиіс дегенді білдіреді. Осы тұста
біз әлі де болса ғалымдар назарынан тыс немесе бүгінгі күннің талаптарына
сай, шынайылыққа барынша жақындату үшін өз зерттеушісін күтіп тұрған
мәселелер жетерлік деп толықтай айта аламыз. Әсіресе бүгінгі таңдағы
егеменділіктің баяндылығын толық қамтамасыз ету үшін ұлт тәуелсіздігі
жолындағы күрес пен көтерілістердің түп негізі мен тарихи тамырларын
айшықтау мәселесі өзекті болып отыр. Осындай өз зерттеушісін күтіп тұрған
мәселелердің бірі – ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Сыр бойы қазақтарының
отарлық саясатқа қарсы күресі мәселесі болып табылады.
Бүгінгі жаһандану үдерісінің ерекшеліктері мен заман талаптары ұлттық
тарихқа деген сұранысты арттырып отырғаны түсінікті. Әсіресе
зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отырған мәселелердің қатарында біздің
зерттеу жұмысына арқау болып отырған тақырыпты атап өтуге болады. Өйткені
ұлт бойындағы азаттыққа деген құмарлық пен тәуелсіздікке деген ұмтылыстың
қиын және зардапты екендігін ғылыми тұрғыдан тұжырымдау арқылы,
егемендіктің қадірін өскелең ұрпақ пен орта буын өкілдері терең түсіну
қажет. Сөз жоқ Сыр бойы қазатарының азаттыққа толы күрестері алдымен патша
үкіметі мен Орта Азия хандықтарының ішкі мақсаттары мен оның қазақ жерінде
жүргізген отарлық саясатына қарсылық негізінде пайда болды. Әрине бұл
алдымен қазақ халқының ежелден мекен еткен төл территорияларын тартып
алумен қатар, қазақтар арасында орыс мәдениеті мен христиан дінінің әсерін
күшейтуге бағытталғанын да атап өткен жөн. Отарлық саясат тек материалдық
қана емес, қазақ халқының рухани өміріне де үлкен өзгерістер әкеліп отырды.
Қазақ хандығының 1731 жылдан бастап патшалық Ресей империясының
құрамына кіре бастағанын ескерсек, жер асты байлығы мол саналатын өлкені
алдымен саяси тұрғыдан барынша өзіне тәуелді ету ісі Ресей үшін аса маңызды
саналды. Сонымен қатар осы бай өлкеге деген өзінің астыртын ойларын орта
Азия хандықтарының басшылары да жасыра алмады. Сондықтан қазақтардың
шұрайлы жерлерін тартып алып қана қоймай, саяси тәуелділік тек отарлық
жүйеге негізделген әкімшілік реформаларды сәтті жүргізе бастады. Осы
мақсатта бірқатар жұмыстар жүргізіліп, XVIII ғасырдан бастап-ақ жайылымдық
жерлерді тарылту саясаты отарлық саясаттың негізгі бағытына айналды. Ал ХІХ
ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап қазақ өлкесін отарлаушы отарлық билікке
барынша жақындатып, дәстүрлі билігін жоюға бағытталған әкімшілік
реформаларлар қабылданған болатын. Мұндай отарлық мағынасы жоғары қитұрқы
саясат ұлт-азаттық сипаты мол күрестердің бастауына негіз болды. Аталмыш
мәселе әлі күнге дейін тарихшылар және өзге де қоғамдық ғылымдар саласының
мамандары арасында қызу пікір-таласқа ие. Сол себепті де бұл мәселе әлі де
күнге дейін кешенді зерттеуді талап етіп отыр деп нақты айта аламыз. Бұл
қарастырып отырған мәселеміздің бүгінгі күннің талаптарына сай қайта
кешенді түрде қарастырылып, осы тақырыпқа қатысты жарық көрген ғылыми-
зерттеу жұмыстары мен құндылығы жоғары еңбектерінің тарихи аспектісі
барынша ашылуы тиіс. Бұл тақырыптың теориялық және тәжірибелік,
методологиялық маңызы жоғары, сонымен қатар зерттеушісін күтіп тұрған
мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл сөзсіз Сыр бойы қазақтарының
азаттық күресі мәселесінің өзектілігінің дәлелі болып табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Сыр бойы қазақтарының азаттық күресі
мәселесі зерттеушілер тарапынан белгілі бір дәрежеде қарастырылған
тақырыптардың бірі болып табылады. Аталмыш мәселе әр кезеңде зерттеу
нысанына айналып отырды. Диплом жұмысы барысында Сыр бойы қазақтарының
азаттық күресі мәселесінің зерттелу деңгейін анықтап, диплом жұмысының
негізгі зерттеу бағыты ретінде отандық ғалымдардың теориялық және
методологиялық тұжырымдары таңдалып алынып, диплом жұмысының зерттеу бағыты
айқындалды [3].
Осындай ұзақ жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижесінде мәселе
төңірегінде қазақ және өзге тілдерде бірқатар еңбектер жарық көрді. Әртүрлі
тарихи кезеңдерде жарық көрген ғылыми-зерттеу жұмыстары заманның дамуындағы
ерекшелігіне қатысты өзіндік табиғаты нәтижесінде құрылды. Сондықтан осы
тарихи кезеңдердегі ғылыми-зерттеу жұмыстары белгілі бір дәрежеде
құндылықтарға ие. Сол себепті қарастырып отырған отырған мәселеге қатысты
зерттеу жұмыстарын топтарға бөліп қарастыру диплом жұмысын дұрыс
ұйымдастыру үшін аса қажет. Алғашқы топқа мәселеге жанама қатысты зерттеу
жұмыстарын топтастырдық. Олардың қатарында мәселеге қатысты зерттеу
жұмыстарының үлкен бөлігі Кеңестік тарихнаманың өкілдері болып табылатын
ғалымдардың еңбектері құрап отыр. Әрине әр еңбек пайда болу уақытысына
қарай өзіндік құндылықтарға ие. Мысалы Кеңестік билік жылдарында жарық
көрген ғылыми жұмыстар белгілі бір идеологияның шеңберінде ғана
жызылғанымен, құндылығы өте жоғары деп айтуға толық негіз бар. Олардың
қатарында В.Я. Басинның Политика царизма в Младшем и Среднем жузах в конце
50-х годах ХҮІІІ в [4] атты еңбектерді мәселемізді барынша ашу үшін
пайдаландық. Сонымен қатар Н.Г. Апполованың Экономические и политические
связи Казахстана с Россией 18 начале 19 в атты жұмыстары диплом жұмысы
барысында барынша пайдаланылды [5]. Диплом жұмысы барысында Г.
Сапаргалиевтың Карательная политика царизма в Казахстане атты ғылыми-
зерттеу жұмыстарының негізгі тұжырымдық ойлары мен нақты статистикалық
мәліметтері де біздің тарапымыздан қолданысқа ие болып, қорытындыланды [6].
Сонымен қатар мәселеге тікелей қатысты П.Г. Галузоның Туркестан
колония (Очерк истории Туркестана от завоевания русскими до революции 1917
г.) [7] атты еңбектерімен қатар, Е.Г. Федоровтың Казахстан – колония
царизма атты ғылыми-зерттеу жұмысының тұжырымды ойлары диплом жұмысының
алдына қойған мақсаттарына қол жеткізуде барынша пайдаланылды [8]. Диплом
жұмысының зерттелу деңгейінің кеңестиік тұсындағы тарихнамасын Сонымен
қатар С.З. Зимановтың Общественный строй казахов первой половины XIX в
[9] және диплом жұмысы барысында патшалық Ресейдің сыртқы саясатының
негізгі бағыттарын дәл анықтауда Н.С. Киняпинаның Внешняя политика России
второй половины XIX в. атты еңбегін пайдаландық [10].
Коммунисттік идеологияның шеңберінде жазылған тағы бір өзіндік
құндылығы бар еңбектердің бірі және зерттелу деңгейінің біз бөлген шартты
тікелей қатысы бар еңбектердің бірі А. Якунин мен В. Шахматовтың Восстания
в Казахстане в 50-х годах ХІХ в. атты зерттеу жұмысын жатқызуға болады.
Бұл жұмыста ғалымдар ХІХ ғасырдың 50-жылдарында Ресей империясының отарлау
саясатына қарсы Сыр бойы қазақтарының күресін талдап, олардың жетекшісі Ж.
Нұрмұхамедұлының тарихи тұлғасын ашцға тырысады [11]. Сондай-ақ В. Шахматов
өзінің Есет Котибаров атты зерттеу жұмысында Сыр қазақтарының
көтерілісіне баға береді [12]. Жанқожа батырдың ұлт-азаттық қозғалыстағы
орны мен рөлін Т. Шойынбаев та өзінің Восстание Сыр-Дарьинских казахов
под руководством батыра Джанхожи Нурмухамедова (1856-1857 гг.) атты
зерттеуінде атап көрсетеді [13(. Ол өз еңбегінде Жанқожа батырдың 1856-1857
жылдары патша өкіметінің отаршыл саясатына белсенді түрде қарсы шығуын,
орыс әскерлерімен жүргізген соғысына ғылыми түрде баға береді. В. Шахматов
Сыр бойындағы азаттық қозғалысты қарастырғанда Жанқожа батырды ғана қозғап
қоймай, Есет Көтiбарұлының саяси келбеті мен оның Кiшi жүздегi патша
өкiметiнiң жаулаушылық әрекеттерiне қарсы қазақтардың күресін
ұйымдастырудағы шеберлігі жөнінде талдайды.
Ал Р. Бекназаров болса өзінің Оңтүстік Қазақстан тарихының очерктері
(ХVІІІ – ХІХ ғғ.) атты жұмысында Оңтүстік Қазақстанның Ресей империясына
қосылу барысын зерттеген (14(.
Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен кейін аталған мәселе барынша
зерттеле түсті. Осындай азаттық қозғалыстар тарихы бірқатар ғалымдардың
еңбегіне арқау болды. Мәселенің зерттелу тарихының бүгінгі таңдағы деңгейі
көңіл толарлық. Олай дейтініміз біздің қарастырып отырған мәселе тура әрі
нақты зерттелмегенімен оның әртүрлі қыры түрлі зерттеу жұмыстарына арқау
болған. Мысалы мұндай еңбектер қатарында К.А. Жиренчиннің Политическое
развитие Казахстана в XIX начале XX веков. [15], Г.К. Шуланбекованың 1867
жылғы Оңтүстік Қазақстанның саяси жағдайы атты ғылыми зерттеу
жұмыстарында көтерілген тұжырымдар мен ой-пікірлер диплом жұмысы барысында
барынша пайдаланылды [16]. Сонымен қатар жалпы патша өкіметінің отаршылдық
саясаты мен оған қарсы шыққан қазақтардың қозғалысын зерттеуде С.М.
Мәшімбаевтың Патшалық Ресейдің отарлық саясаты атты монографиясы құнды
еңбектердің қатарына жатады (17(.
Сонымен қатар, біз қарастырып отырған мәселе С.С. Сайфулмаликованың
Царизмнің ХІХ ғасырдың 30-50 жылдарындағы Сыр бойымен іргелес өңірдегі
әскери-саяси қимылдары және оның салдарлары атты кандидаттық
диссертациясына арқау болды (18(. Сондай-ақ мұндай диссертациялық
жұмыстардың қатарында С.Б. Құрманалиннің 1847-1858 жж. Есет Көтібарұлы
бастаған ұлт-азаттық көтерілісі атты жұмысын атауға болады [19]. Біз осы
диссертациялық жұмыстардың негізгі тұжырымды ойлары мен көтерген
мәселелерімен санаса отырып, өзіндік қорытынды жасауға тырыстық. Сонымен
қатар мәселенің теориялық негіздері мен жалпы азаттық қозғалыс түсінігін,
патша үкіметінің отарлық саясатын ашып көрсету барысында М. Қозыбаевтың
Жауды шаптым ту байлап атты еңбегінде барынша пайдалануға тырыстық [20].
Осындай еңбектер қатарында С. Мадуановтың Взаимоотношения казахов с
другими соседними народами Центральной Азии в ХVІІІ – начале ХХ вв.
(политические и социально-экономические аспекты) атты еңбегін де атап
өтуге болады [21].
Мәселеге тікелей қатысты зерттеу жұмыстары қатарында Б.Т. Жұбанышовтың
Қазақстандағы азаттық қозғалыс тарихы атты еңбегін атап өтуімізге болады
[22]. Аталмыш еңбекте біз жалпы азаттық қозғалысының мәні мен мақсаттары
турасында жалпы мәліметтер ала отырып, негізгі тұжырымды ойларын дипломдық
жұмысымыздың негізгі бағыты ретінде таңдап алдық.
Сонымен қатар патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен оған қарсы
қазақтардың ұлт-азаттық күрестері туралы мәселелерді А.О. Раджапов, Г.Б.
Бәкібаева, А.Ж. Байқожаев, Қ.М. Алдабергенов, Д.Қ. Әбенов, С.Қ. Шілдебай,
З.С. Тоқбергенова, Э.Ж. Әзіретбергенова, А.Б.Абдуали, Ж.Қ. Ахметова, М.Ш.
Егембердиев өз зерттеулерінде қарастырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Сыр бойы қазақтарының
отарлық саясатқа қарсы күресі мәселесінің қазіргі таңдағы өзектілігін
ескере келе, тақырыпқа қатысты деректер мен тақырыпқа қатысты жарық көрген
ғылыми-зерттеу жұмыстарын белсенді пайдалана отырып, патшалық Ресей мен
Орта Азия хандықтарының Қазақстанға қатысты отарлық саясатының негізгі
бағыт-бағдарын анықтай отырып, азаттық көтерілістерінің мәні мен Сыр бойы
қазақтарының күресінің барысы және сипатын талдап, ғылыми негіздеу – диплом
жұмысының мақсаты болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін мынандай
міндеттер диплом жұмысы барысында шешілді:
- ХІХ ғасырдағы патшалық Ресейдің өлкедегі отарлық саясаты мен оның
дәстүрлі қазақ қоғамына енгізген өзгерістеріне баға беру;
- Орта Азия хандықтарының Сыр бойын отарлау әрекеттерінің негізгі
бағыттарының ерекшеліктерін айқындау;
- Патша үкіметіне қарсы күрестердің барысы мен тарихи маңызын ашу;
- Сыр бойы қазақтарының Орта Азия хандықтарына қарсы көтерілістерінің
барысы, сипаты мен ерекшеліктерінің негізгі бағыттарына тоқталу;
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Сыр бойы қазақтарының азаттық
қозғалысы мәселесіне қатысты бірқатар деректердің тобы бар. Мұндай
деректердің үлкен тобы орыс тілінде жазылған Ресей деректері болып
табылатыны шындық. Дегенмен тақырыпқа қатысты деректердің бір тобы
жекелеген адамдардың шығармалары болып табылады. Әрине біз қарастырып
отырған мәселеге тікелей қатысты болмаса да жекелеген мәселелерге қатысты
нақты тұжырым жасау үшін қазақ қоғамында өз зерттеу жұмыстарын жүргізген
ғалымдардың қатарындағы Шоқан Уәлихановтың еңбектерін атап өтуге болады.
Ғалым өз уақытында 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформаның жобасын
жасауға да қатысқаны белгілі. Осыған қатысты жазған еңбектерінде сол
тұстағы қазақ қоғамының ерекшеліктері мен күнделікті өмірінің жекелеген
мәселелеріне де тоқталып кеткен. Сондықтан автордың еңбегін диплом жұмысы
барысында барынша пайдаландық. Атап айтқанда Шығармалар жинағы [23] мен
Записка о судебной реформе атты шығармаларын атап өтуге болады [24].
Сонымен қатар Н.Ф. Бабковтың Воспоминания о моей службе в Западной Сибири
(1859-1875) [25], М. Бродовскийдің Колониальное значение наших
среднеазиатских владений для внутренних губерний [26], В.А.
Долгоруковтың Путеводитель по всей Сибири и Средне-Азиатским владением
России [27], А.И. Левшинның Описание киргиз-казачьих или киргиз-
кайсацких орд и степей [28] атты еңбектерімен қатар, құжаттар жинағы да
мәселеміздің деректер тобын құрап отыр.
Демек диплом тақырыбының деректерінің үлкен бір тобы құжаттар жинағы
болып табылады. Олардың қатарында Об отношениях России к среднеазиятским
владениям и об устройстве киргизской степи [29] атты құжаттар жинағымен
қатар, диплом жұмысы барысында 1961 жылы Алматыдан шыққан Казахско-русские
отношения в XVI-XVIII вв. Сборник документов и материалов [30] және
Алматыдан 1964 жылы шыққан Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв.
Сборник документов и материалов [31] атты құжаттар жинағы барысында
барынша пайдаланылды. Сонымен қатар М. П. Вяткинның Материалы по истории
Казахской ССР атты оқулығында қазақ-орыс қарым-қатынастары турасында
құжаттар жарық көрді [32]. ХІХ ғасырдағы әкімшілік реформалар мен генерал-
губернаторлардың қызметі турасындағы Прошлое Казахстана в источниках и
материалах атты мұрағат құжаттарының мәліметтері диплом жұмысы барысында
барынша пайдаланылды [33]. Сонымен қатар диплом жұмысы барысында
пайдаланылған тарихи деректердің бірі Г.И. Данилевскийдің Описание
Хивинского ханства атты еңбегін атап өтуімізге болады [34].
Міне осындай үлкен деректор тобының құнды мәліметтері диплом жұмысының
өзекті тұстарын ашу барысында барынша қолданылды. Сыр бойы қазақтарының
азаттық күресінің барысы мен маңызын айқындау барысында осы жоғарыда атап
өтілген деректердің үлкен топтарындағы мәліметтер біздің тарапымыздан
барынша талдана отырып, қатаң сыни көзқарас нәтижесінде пайдаланылды.
Нәтижесінде диплом жұмысы барысында барынша шынайы әрі құнды мәліметтер
негізінде тың қорытындылар жасауға тырыстық.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шегі.
Дипломдық жұмыс Қазақ хандығының патшалық Ресей құрамына кіруіне
сипаттама бере отырып, патшалық Ресейдің ХІХ ғасырдан бастап қазақ
өлкесінде жүргізіп отырған отарлық саясатының негізгі бағыттарын талдау
және осы кезеңдегі Орта Азия хандықтарының Сыр бойындағы озбырлық
әрекеттеріне баға беріп, тарихын ашуға бағытталған. Осы мерзім
аралығындағы, яғни ХІХ ғасырдың басы мен 1860 жылдардағы қазақ жерінде
патшалық Ресей мен Орта Азия хандықтарының отарлық саясатының мәні мен
барысымен қатар, қазақ жеріндегі отарлық саясатты күшейту жолындағы
қоғамдық-саяси әрекеттеріне баға беріледі. Ең бастысы диплом жұмысы ХІХ
ғасырдың басы мен 1860 жылдар аралығындағы Сыр бойы қазақтарының
көтерілістерінің мақсаттары және барысы ашылады. Осы ретте біз көтерілістің
барысына баға беріп, барынша шынайы талдауға тырыстық. Диплом жұмысы
барысында осы мәселеге қатысты қалыптасқан пікірлер мен тұжырымдарды
келтіре отырып, Сыр бойы қазақтарының азаттық күресі мәселесін Отандық
тарихнамадағы маңызы мен оның болашақтағы зерттеу нысаны ретіндегі
маңыздылығына ерекше назар аударады. Диплом жұмысы барысында бітіруші Сыр
бойы қазақтарының азаттық күресі мәселесіне қатысты ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізген авторлардың еңбегін көрсете отырып, барынша талдауға
тырысады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Диплом жұмысының
методологиялық негізін ғылымға белгілі мынандай теориялық принциптер
құрады. Атап айтқанда деректік эвристика, яғни қажетті деректерді табу мен
барынша ішкі және сыртқы сын жүргізе отырып, жалпы сипаттама беру,
нақтылық, дипломдық жұмысты жазудағы жүйелілік пен логикалық үйлесімділікті
сақтау.
Дипломдық жұмыс барысында тақырыпқа қатысты зерттеушілердің еңбектері
мен ой-пікірлер бүгінгі күнмен байланыстық дәрежесінде пайдаланылды.
Диплом жұмысы барысында ғылымға белгілі жалпыдан жалқыға көшу, анализ,
синтез, салыстыру және тағы да басқа зерттеу әдістері барынша қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі
бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
Дипломдық жұмыстың сыннан өтуі. Дипломдық жұмыс Қазақ Мемлекеттік
Қыздар Педагогикалық Университеті, Әлеуметтік-гуманитарлық факультетінің
Тарих кафедрасында дайындалып, қорғауға ұсынылды.
1-тарау. ХІХ ғасырда Сыр бойындағы отаршылдық саясаттың барысы мен
ерекшеліктері
1.1 ХІХ ғасырдағы патшалық Ресейдің өлкедегі отарлық саясаты: тарихы
мен дәстүрлі қазақ қоғамына енгізген өзгерістері
Патшалық Ресейдің билеуші тобының Қазақстанның кең байтақ жерін
өзіне қаратып алу арқылы империяның шеңберін ұлғайтудағы стратегиялық
мақсаты - осы өлкені отарлаудың саяси негіздерін жасап шығу ісі аса
маңызды саналды.
Патшалық Ресейдің билеуші тобының Қазақстанның кең байтақ жерін
өзіне қаратып алу арқылы империяның шеңберін ұлғайтудағы стратегиялық
мақсаты орындалып, ендігі уақытта осы өлкені отарлаудың саяси негіздерін
жасап шығу ісі аса маңызды саналды. Сондықтан патшалық Ресей үшін алдағы
уақытта қазақ өлкесін отарлау үшін жаңа жоспар жасауға кірісті. Мұндағы
негізгі мақсаты – аумақтық-әкімшілік жүйені қайта құру арқылы мұндағы
жалпы халықты тарихи дәстүрінен толық айырып, қазақ жерін түгелдей дерлік
Ресейдің мемлекеттік меншігі деп негіздеу болды. Патшалық Ресейдің Сыр
өңіріндегі отарлық саясаты әкімшілік құрылыс, жер қатынастары, сот
құрылысы, халыққа білім беру, дін мәселесі сияқты қазақ қоғамының шешуші
салаларының бәрін қамтыған болатын. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының ортасында
Ресей Орта Азияны түгелге жуық, ал Қазақстанды толығымен өз иелігіне
айналдырды. Бұл осы күнге дейін патшалық Ресей жоспарлы түрде жүргізіліп
келген отарлық әрекетінің нақты жемісі болды. Осы отарлық әрекет Сыр бойы
қазақтарына да империяның басқа ұлт аймақтарындағы сияқты өзіндік
ерекшеліктері бар арнайы тәртібін дайындап, күшіне енгізу болды. Бұл
астыртын әрекет алдымен хандық билікті жойған әкімшілік реформадан жақсы
көрінді. Ең бастысы 1822 және 1824 жылғы мұндай мағынадағы әкімшілік
реформалар қазақ халқының мүддесіне мүлде сай келмеді. Осындай әкімшілік
басқару жүйесіне Шоқан Уәлиханов қарсы шығып өз ойын білдірген болатын:
біздің заманымызда халыққа етене жақын, ең маңызды, соның мұқтажына
тікелей қатысты реформа-экономикалық істерді жүзеге асыратын құрал ретінде
көрінбек, өйткені, әрбір жеке адам және бүкіл адам баласы қауымдасып
өзінің түпкі мақсаты материялдық әл-ауқатын жақсартуға тырысады. Прогресс
дегеніміз де осыған сай келеді. Осы ойға жүгінгенде, адамның тұрмыс қажетін
өтетейтін реформа ғана пайдалы да, ал бұл мақсатқа қандай да болса кедергі
келтіретін реформа зиянды болып табылады деп өз ойын қорытындылған [23, 68
б].
Қазақстанға әкімшілік басқару жүйесін енгізудегі патша үкіметінің
алдына қойған басты мақсаты аймақтағы отаршылдық саясатын күшейту болды.
Реформаның ең басты және негізгі міндеті – қазақ даласын Ресейдің басқа
бөліктерімен бірте-бірте қосып жіберу үшін Ресейге бағынышты халықтарды бір
басқару жүйесінің құрамына біріктіру еді. Осылайша жергілікті ақсүйектерді
биліктен ысырып тастап, ру басшыларын әлсірете отыру үшін ойға алған іс-
шараларды оңай жолмен тез жүзеге асырып отыру басты мақсат етіп таңдап
алынды. Жалпы алғанда, реформалар патшалық үкіметтің қазақ даласының
жергілікті тұрғындарын және аймақтық табиғат байлықтарын еркін пайдалану
үшін патшалық Ресей үшін анағұрлым тиімді жағдай қалыптастыру әрекетінен
туған еді. Демек әкімшілік реформалар қазақ халқының мұқтаждығынан емес,
патша өкіметі қазақ даласын толық отарлауға тырысушылығынан туындады.
Алдағы уақытта Сыр аумағы жеке иеліктерге бөлініп, бөлшектену де патша
үкіметінің отарлық саясатының басым бағытына айналды. Сыр бойына өзінің
билігін орната алған патша үкіметі жергілікті басқару орындарына жүктелген
міндеттердің орындалуын қадағалау, аймақта тыныштық пен тәртіпті сақтау,
алым-салықтың жиналуын бақылау және халықты қанау жұмыстарының жүйелі
жүруін қадағалау жатты.
Сыр бойын жаулап алу патша өкіметі үшін бірнеше стратегиялық жағынан
маңызы бар артықшылықтар беретін. Ол артықшылық патша үкіметінің астыртын
жоспарларын жүзеге асыруға толық мүмкіндік беретіндігі белгілі. Ең алдымен
ке-келген отарлаушы аппарат сынды патша өкіметі алдымен табиғат
байлықтарына өте бай Түркістан өлкесі қызықтырды. Осы өлкедегі мал
шаруашылығымен қатар, мақта және мал өнімдері Ресей мануфактурасына ең
қажетті шикізат көздері болып табылды. Патшалық Ресей империясы Шығыстан
мол табиғат байлықтарын іздеп қана қоймай, стратегиялық жағынан маңызды Сыр
өңірінің сауда жолдарын толық бақылауға алуға ұмтылды. Өйткені патшалық
Ресей Азиядағы сауда-саттық мәселесіне үлкен мән берген болатын. Орыс
деректерінің бірінде Азиямен сауда жүргізу - Ресей үшін ұлы мақсат деп те
айтылғанын атап өткеніміз дұрыс [34, с.213]. Демек қазақ даласы
капиталистік қатынастарға дендеп ене бастаған Ресей экономикасы мен
нарығына қажетті шикізат қоры мен тауарларын өткізетін нарық қызметін
атқарып тұруы тиіс саналды. Патшалық Ресейдің Орталық Азия елдеріне
жақындай отырып, бүкіл Түркістанды бағындыруы үшін ең алдымен - Сыр бойын
жаулап алуы тиіс саналды [7, 25-27 сс.]. Өйткені Сыр өңірінің өзіндік
артықшылықтары болды. Олардың қатарында аймақтың тоғыз жолдың торабында
орналасуымен қатар, Арал теңізі мен Сырдария өзені арқылы Түркістан
өлкесіне етене ену мүмкіндіктерінің артуы және бұл өлкенің әскери-
стратегиялық маңызын еселеп арттырды. Сол себепті де патша үкіметі Сыр
бойын жаулап алуы бірнеше әскери міндеттерді өз алдына жүктей алды:
1) гарнизондар мен бекіністер салу, тұрақты әскерлер мен казактарды
орналастыру, қару-жарақ қоймасын жасау;
2) Орта Азияға басқыншылық жорықтарын дайындау және өлкеде әскери-
әкімшілік басқаруды енгізу;
3) Қоқан әскерлерін ығыстырып, қазақ жерін бағындыруды аяқтау [4, 27-33
сс.].
Жоғарыда аталған мәндеттерді алға тартатын болсақ, Сыр бойы патша
әскерлерінің негізгі стратегиялық алаңына айнала бастағандығына көз
жеткізуге болады. Көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында патша
әкімшілігі біріншіден бірқатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын
жүйелі түрде ұйымдастыра алды.
Патшалық Ресей империясының Сыр бойындағы осындай пайдалы саналған
отарлық әрекеттеріне кедергісін келтірген бірнеше себептер болды. Ол
алдымен Сыр бойына емін-еркін енуіне Хиуа хандығы негізгі кедергі келтіріп
отырды. Патшалық Ресей өкіметінің Сырдария мен оған іргелес жатқан қазақ
жерлерін жаулаудағы стратегиялық жоспары мен осы мақсаттағы отарлық
әрекеттері Хиуа хандығының мүддесіне қарама-қайшы болды. Сол себепті де
патшалық Ресей үшін алдымен Хиуамен арадағы байланысты шешіп алу маңызды
саналды. Патша әкімшілігі Хиуа хандығымен арадағы қарым-қатынастарды
қасақана шиеленістір уге тырысып отырды. Осы мақсатта Хиуаға қарсы әскери
жорықтар ұйымдастырумен қатар, Орынбор бағытынан басқа оңтүстік аймаққа
қарай ішкерілеп кіруге белсенді әрекеттер жасай бастайды. Ең алдымен патша
Ресей үкіметі Сыр бойындағы Хиуа хандығының ықпалын әлсіретуге қызығушылық
танытып отырды. Осы мақсатта патшалық Ресей үкіметі ру билеушілерін
пайдалануға әрекет жасады. Оның алғашқы қадамдары патша әкімшілігі
қарамағындағы қазақтардың ру басшыларына түсті. Олар Хиуа хандығының
билігін мойындаған қазақ ауылдарына барымта жасауға тапсырма алып отырды.
Олардың мұндай әрекетке қызықтыру үшін осы барымтадан түскен түскен олжаны
өздеріне қалдыру туралы көптеген нұсқаулар алып отырды.
Патшалық Ресей үкіметінің Сыр бойына ұстанған саясатының нәтижелі
болуына В.А.Перовскийдің Орынбор генерал-губернаторлығы қызметіне келуімен
тығыз байланысты. Оның қызметке келуі Хиуа хандығының да әлсіреуіне алып
соқты. 1833 жылы В.А.Перовский хиуалық көпестерді қасақана тұтқынға алып,
осы екі елдің арасындағы саяси қатынастарды әдейі шиеленістірді [5, 55-57
сс.]. В.А. Перовскийдің бұл әрекеті, яғни Ресей әкімшілігінің көпестерді
тұтқынға алуымен қатар, саудаға тиым салуы Хиуа экономикасы үшін үлкен
соққы болғандығы анық.
Осындай Хиуамен арадағы байланыстар мен қарым-қатынастарды ушықтыруға
бағытталған әрекеттер 1839-1840 жылдары тағы да қайталанып отырды. Алайда
осы жылдары патша өкіметі ұйымдастырған Хиуаға жорық пен дипломатиялық
елшiлiктерi де сәтсіздікке ұшырайды. Алайда патша үкіметінің Сыр өңірін
иеленуге деген ұмтылысы бұл сәтсіздіктерге қарамастан бір сәтке де
тоқтамады. Керісінше Хиуаға бағытталған әрекеттердің сәтсіздіктері,
қазақтарға қарсы бағытталған қадамның сәтті жүзеге асуына ұласып отырды.
Өйткені Хиуаны өз дегеніне көндіре алмағандықтан, патша өкіметінің қазақ
даласын толық жаулауға деген ниеті бұрынғыдан да күшейе түсті. Сыр өңірін
толығымен өз құрамына қосуға деген қызығушылық одан сайын арта түсті. Оның
басты себебі Сыр өңірінде патша өкіметінің нақты билігінің болмауы және
толық бақылауға көшпеуі –Хиуамен арадағы қарым-қатынастарды бір ретке
келтіруге мүмкіндік бермеді. Жергілікті қазақ халқының көңіл күйін
бақылауға мүмкіндік ала алмай отырған патша үкіметі ендігі кезекте басты
соққыны Хиуа хаңдығына емес, Қоқан бағытына қарай аударуға мәжбүр бола
бастайды. Оған негіз болған Қоқан хандығының ішінде үзіліссіз басталған
азамат соғысы және Бұхар әмірлігінің Қоқанға жасаған шабуылы еді. Осы біз
жоғарыда біз келтірген факторларды жан-жақты саралаған патша үкіметі Қоқан
хандығының қорғаныс қабілеті мүлдем төмендегіндігін алға тарта отырып,
тиісті қарсылық көрсете алмас деген қорытынды жасайды.
Қоқанға деген қарсылығын патша үкіметі алдымен болашақ әскери жорықтың
сәттілігі үшін жергілікті жердің ерекшеліктеріне барлау жұмыстарын
жүргізуді қолға алады. Осылайша тыңшылар арқылы мәліметтер жинау жұмыстары
басталады. Мысалы 1846 жылдың 10 қаңтарында Сырдарияның төменгi ағысын
зерттеуге және бекініс тұрғызуға қолайлы орынды анықтау мақсатында капитан
Шульц пен геодезист Лемм басқарған 200 Орал казактарынан тұратын әскери-
барлау экспедициясы жіберілген болатын. Әрине Қоқандықтарға қарсы
жүргізіліп жатқан бұл астыртын әрекеттер Сыр бойында толық жаулау үшін өте
керекті болды. Сыр бойын зерттеу барысында капитан шеніндегі Шульцке
мынадай міндеттер жүктелді:
1. Орал бекінісінен Сыр бойына дейінгі аралықтағы қысқа жолдарды
картаға түсіру;
2. Сырдарияның төменгі ағысында бекініске қолайлы жерді табу;
3. Өзенде кемелердің жүзу мүмкіндіктерін анықтау және казактарды
қоныстандыратын аймақтарды белгілеу және т.б. [6, 45-48сс].
Көп ұзамай капитан Шульц бастаған әскери экспедиция берілген
тапсырмаларды ойдағыдай орындап шығады. Патшалық Ресей үшін Қоқан хандығына
қатысты құнды барлау мәліметтерін жеткізеді. Осы кұнды мәліметтермен
танысқан Орынбор генерал-губернаторы В.А.Обручев құжаттарға талдау
жүргізеді және патша үкіметіне Сырдарияның төменгі ағысына бекініс салу
қажет деген ұсыныс жасайды. Ол 1847 жылы қаңтарда Әскери министрге жазған
құпия хатында Сырдың төменгі ағысында салынатын бекіністің стратегиялық
маңызын былайша түсіндіреді: ...біріншіден, Сырдың төменгі ағысына
салынатын жаңа бекініс 6 мың түтінге жуық қазақтарға бақылау жасауға
мүмкіндік береді. Екіншіден, Сырдың төменгі ағысы Еуропалық Ресейді, Батыс
Сібірді, қазақ далаларын, Бұқара және Хиуаны байланыстыратын орталық болып
табылады. Үшіншіден, осы бекініс арқылы біздің шекарамыз Қоқан, Хиуа
хандықтарымен шектесіп, Бұқараға ықпалымызды арттыруға жағдай жасайды.
Төртіншіден, Хиуа мен Бұқараға баратын сауда жолдарына бақылау орната
аламыз. Бесіншіден, Хиуа мен Қоқаннан төнетін қауіпті жоямыз деген болатын
[8, 65-67 сс.].
Сыр өңірін басып алу үшін осы жерлерде бекіністер жүйесін салу
керектігін осы жоғарыда келтірілген артықшылықтарды Обручевтен бұрын 1840
жылы 4 наурызда Теңiз Министрi Меньшиков: Ағылшындардың Кабулды жаулауына
және олардың Бұхарамен жақындасуына орай бізге Сырдарияда бекiнiс салу
қажет. Сырдария өзенi кеме қатынасы үшiн қолайлы және ол Арал теңiзiне
құятындықтан, бiзге Амудария арқылы Ауғанстан шекарасына дейiн кең жол
ашылады деп өз ойын білдірген болатын [10, 26 с.].
Екі бірдей жоғары шенді, әрі патшаның отарлық саясатының белсенді
қолшоқпарына айналған қос тұлғаның кеңестерінен кейін патшаның әскери
шенеуніктері Сыр өңіріне бекіністер тізбегін салуды шындап қолға ала
бастайды. Сыр бойының қазақтарына ғана емес, бүкіл Кіші жүз қазақтарына
өздерінің билігі мен бақылауын орнатуды негізгі мақсаттары етеді. Сөйтіп
әскери бекіністер арқылы Қоқан, Хиуа және Бұхара хандықтары тарапынан
төнген қауіпті жоя отырып, оған патшалық Ресейдің де отарлық саясатының
ықпалын тигізуді жоспарлайды. Сыр бойына салынатын әскери бекіністер
сонымен қатар Хиуа мен Бұқараға қатынайтын сауда керуен жолдары осы
аймақтан өтуіне байланысты керуен жолына бақылау жүргiзуге мүмкiндiк туады
деп есептеген болатын. Бір қарағанда жоғары шенді қос тұлғаның және
барлаушы жасақтарының қаншалықты салмақты себептерін көрсеткенімен бұл жоба
өз кезегінде бірнеше қарсылықтарға да тап болды. Атап айтқанда сыртқы істер
министрі граф Нессельроде біз жоғарыда атаған Теңiз Министрi Меньшиков пен
Орынбор генерал-губернаторы В.А.Обручевтiң Сырдарияның төменгi ағысында
бекiнiс салу жөніндегі жобасына қарсылық білдірген еді. Ол бұл әрекет
қоқан, бұхара және хиуалықтарды алаңдатып қана қоймай, наразылығын
туғызатынын және де бұл құрылыстардың көп қаражатты қажет ететінін алға
тартқан болатын. Байқасақ Орта Азия хандықтары патшалық Ресей үшін шын
қарсыласқа айналған. Тіпті олардың көзқарасымен санасып, оларды ашуландырып
алудан да үрейленіп отырған. Ал сол жылдардағы қазақ халқына деген патшалық
Ресей үкіметі мен қарапайым тұрғындарының көзқарасы түсінікті. Қазақтармен
санаспақ түгілі оларды адам санатына қосатындар да аз болған. Мұнан шығатын
қорытынды біреу ғана. Тіпті Сыр өңіріне мұндай бекіністің қажеттілігін
Ресей патшасы І Николай да түсінген. Сол себепті де граф Нессельродеге:
Қазiргi қолайлы сәттi пайдаланып, бекiнiс салмасақ, кейiн тым қымбатқа
түсуi мүмкiн дей келе, әскери бекіністерді 1847 жылы жазда салуды тапсырма
берген болатын. Осы масқатта 71327 сом ақша бөлгізе отырып, әскери
бекіністің құрылысын жүргізу мен басқаруға тәжірибелі мамандарды тағайындау
және бекініске Оралдан 50 казак отбасын қоныстандыру туралы нұсқауын
берген болатын [9, 63-65 сс.]. Орта Азия хандықтарына өз саясатын жүргізу
үшін патшаның осылайша нұсқау беруі Арал аймағының саяси-әскери
маңыздылығын көрсетеді. Сонымен қатар әскери бекіністерді салу Ресей
империясы тарапынан жүргізілетін жаулаушылық соғыстарының жоспары болып
табылды деп айтуға толық негіз бар.
Осындай үлкен дайындықтардан кейін 1847 жылы Райым бекінісінің салыну
қарсаңында патша өкіметі хиуалықтарды Райым бекiнiсi бейбiт қарым-қатынас
орнату үшiн салынуда деп сендіруге тырысты. Біздің пікірімзше Орта Азия
хандықтарының ұстанымы мен саяси бағыттары патша үшін аса маңызды болды.
Сөйтіп бiр жағынан күш көрсетiп, екiншi жағынан жұмсақтық танытып,
хиуалықтардың бекiнiс құрылысына қарсы ұйымдастырылатын iс-шарарларының
алдын-алу үшін Бас штаб полковнигi Иваниндi елші ретінде Хиуаға аттандыруды
көздеді. Алайда патша өкіметінің Сыр бойын жаулау мақсатында бекіністер
салу әрекеттері өте шиеленісті жағдайда жүрді десек те болады. Өйткені
әскери бекіністердің салынуына жергілікті қазақ халқы да қарсы болды. Патша
әкімшілігі сала бастаған әскери бекіністер тізбектерінің бой көтеруіне
наразы кейіптерін білдірген қазақ халқы, ашықтан-ашық қарсылық танытып
отырды. Осындай өздеріне қарап отырған қазақ халқының наразылығына
байланысты патша өкіметі елшіліктің сапарын кейінге шегеруге мәжбүр болды.
Оған қоса бекіністің салынуына байланысты патша өкіметі мен Хиуа хандығының
арасындағы саяси жағдай одан сайын шиеленісті. Кіші жүз қазақтарына өз
адамдарын аттандырған Хиуа ханы Мұхаммед Әмин оларды Райым бекiнiсінің
құрылысына қарсы шығуға және орыстармен сауда қарым-қатынасын тоқтатуды
ұсынып, үгiт-насихат жұмыстарын кеңінен жүргiзді. 1849 жылдан бастап Сыр
бойына өз үстемдігін жүргізу үшін патша үкіметі Арал теңiзiне кемелер
түсіріп, түсiрiлген кемелердiң санын одан әрі көбейтудi ойластырып отырған.
Жыл өткен сайын Сыр өзенiнде кеме қатынасын жүргiзу үшiн 1 кеме және бумен
жүретiн баркас құрастыру жөнiнде нұсқау беріп те отырған. Бұл кемелердiң
Сырдарияға түсірілуі патша өкіметі үшін саяси-стратегиялық жағынан маңызы
зор болды, өйткенi Сырдария өзені мен Арал теңізі географиялық жағынан
зерттеле бастағаннан кейiн қазақ даласын толық жаулап алу Сырдария өзенi
бойларын пайдалану арқылы да жүргiзiлуi қажет едi [11, 25-28 сс.].
Сыр бойына әскери бекіністер салып, қазақтарды отарлауды сәтті жүруіне
қазақтармен қатар, Қоқан хандығы да қызығушылық танытып отырды. Мысалы
патша үкіметінің қазақ даласы мен Орталық Азияға қауіп төндіруіне
байланысты оған қарсы тұру үшін Сыр бойына Ақмешіт бекінісімен қатар
Жаңақорған, Жөлек, Күмісқорған, Шымқорған, Қосқорған, Дінқорған және тағы
басқа да бекіністер тізбегін салады. Осы бекіністер тізбегінің орталығы
ретінде Ақмешіт бекінісін таңдайды. Ақмешіт бекінісі бастапқыда Сырдың сол
жағалауына салынып, кейін сауда керуендерінен салық жинауда қолайсыз
болғандықтан өзеннің оң жағалауына көшіріледі. Бекініс екі қорғанмен
қоршалып, сыртқы қорғанның аумағы 12 шақырым, биіктігі 7 аршын, 3 қақпасы
болды және жан-жағы екі сажын суға толған ормен қоршалды. Бұл ретте атап
өтетін жайт 1 аршын - 71,1 сантиметрге тең болса, 1 сажын – 2,16 метрді
құраған. Бекіністің ішінде негізінен жаппас, алтын, бағаналы, табын, керей
сияқты рулардан құралған 450-ге жуық қазақ үйлері орналасып, ішкі қорғанда
50-ге жуық саздан соғылған үйлерде Ақмешіт бегі мен 150-ге жуық түркімендер
мен сарттар тұрған [14, 27 б.].
ХІХ ғасырдың 50-жылдарында Сыр бойына басып кірген патша өкіметі бүкіл
қазақ даласын империя иелігіне қосуды аяқтау мақсатында Сырдың бойындағы
Қоқан хандығының бекіністерін басып алып, оны Сібір шебімен қосу туралы
жоба дайындай бастайдыды. Патша өкіметінің алдына ұсынылған
В.А.Перовскийдің жобасында Ақмешіт бекінісіне зор мән беріліп, оның
маңыздылығын былай көрсетілген: Орынбор қазақтарын әкімшілік жағынан
басқаруда кең мүмкіншіліктер туады. Сырдарияның орта ағысында нық
орнығуымыз арқылы біз Орта Азия хандықтарына жақындай түсеміз. Сыр өзені
мен Ақмешіт Орта Азиямен саяси және сауда қарым-қатынасында негізгі тірек
болары сөзсіз дей келе, патша үкіметі мақұлдағаннан В.А. Перовскийдің
жобасын кейін, жаңа аймақтарға барлау жұмысын жүргізу мақсатында топограф
Голов басқарған 80 адамнан тұратын топты 1852 жылы 18 сәуірде Сыр бойына
аттандырған. Алдыңғы екі жорықпен қатар, барлау жұмыстарының қорытындысанан
кейін Орынбор генерал-губернаторы Перовский Ақмешітті алу үшін алдымен Сыр
бойына бірнеше бекіністер салу қажет деген қорытындыға келіп, патша
өкіметіне мәлімдеме жасайды [18, 90-110 бб.]. В.А.Перовскийдің ұйғарымы
бойынша Қазалы аңғарында № 1 форт, Қармақшыда № 2 форт, Күмісқорған
бекінісінің орнына № 3 форт тұрғызылады. Жергілікті қазақтар туралы саяси
және әскери мәліметтер жинастыруға шығыс тілдерінің маманы О.Я. Осмоловский
Сыр бойына арнайы тапсырмамен аттандырылады. Осмоловскийге Ақмешіт
бекінісінде орналасқан қоқандық әскерлердің саны мен құрамы, Кенесарының
ұлы Сыздық төре бастаған қазақтар туралы, Орта Азия хандықтарының саяси
жағдайы, Сыр бойындағы қазақтардың патша билігіне деген көзқарасы және тағы
басқа да мәліметтер жинау тапсырылады. Мұнымен бірге Орынбор генерал-
губернаторы В.А.Перовский Есет Көтібарұлы, Елекей Қасымұлы, Жанқожа
Нұрмұхамедұлы, Бұқарбай Естекбайұлы сияқты Кіші жүз қазақтарының батырлары
мен сұлтандарын жорыққа қатысуға көндіруді Арал бекінісінің басшысына
жүктейді. Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовскийдің Ақмешітті алу үшін
жасаған келесі бір айласы жорық кезінде қоқандықтар мен хиуалықтардың күш
біріктіріп шығуына тосқауыл қою үшін оларға қарсы дипломатиялық әдістерді
қолдана отырып, екі хандықтың арасындағы араздықты өршітеді де Хиуаны
соғысқа араласпауға көндіреді [19, 78-91 бб.].
1854 жылы генерал-майор Бюрно бастаған 4 инженер-офицер мен мыңға жуық
башқұртты Сыр бойына аттандырады. Сол жылы Ресей патшасының жарлығы бойынша
Перовск форты, 1 Қазалы форты, 2 Қармақшы форты және 3 Қуандария форты
құраған Сырдария әскери шебі құрылды. Әскери шеп басшысының құқы дивизия
командирінің дәрежесімен теңестіріліп, шептегі бекіністерге, әскерге,
қазақтарға және Арал флотолиясына билік жүргізу міндеті жүктелді. Сонымен
қатар оның міндетіне Орта Азия хандықтары туралы барлау мәліметтерін жинау,
шептегі айырбас саудасын дамыту, қазақтарды бақылауда ұстау, олардың ру
басшыларын тағайындау, түтін салығының уақытында түсуін қадағалау,
жергілікті халықтардың арасындағы қылмыстық істерді шешуге араласу және
тағы басқа да істер кірді. Сырдария әскери шебі құрылған уақыттан бастап,
Ресей билігіне өткен Сыр қазақтары - облыстың орта бөлігінің билеуші
сұлтандарына бағындырылып, оған Сырдария қазақтарын басқару туралы
нұсқаудың негізінде бірнеше міндеттер жүктеледі:
1) Қазақтардан тағайындалған сұлтандар бейбіт уақытта Сыртқы істер
министрлігінің аға шенеунігіне бағынса, ал өңірде тәртіпсіздіктер басталған
жағдайда Сырдария шебінің қолбасшысына бағынып, соның барлық бұйрығын дәлме-
дәл орындауға міндеттенеді;
2) Егер де Қазақтардан тағайындалған сұлтандар орынауыстырып, үш күннен
астам уақыт болмаса, онда оның орнына сенімді деген адамды қойып кетуге
тиіс;
3) Патшаның Орынбор қазақтарына шығарған жарлығы бойынша қазақтардан
тағайындалған сұлтандарға қарасты барлық қазақтар 1 сом 50 тиын түтін
салығын төлеуге тиісті. Қазақтардан тағайындалған сұлтандар бұл салықтардан
босатылды;
4) Салықты жыл сайын әрбір қыркүйек және қазан айларының аралығында
жинап, аға шенеунікке әкеліп тапсыру тиіс. Ол жиналған салықты алғаны
туралы орысша және қазақ тілінде қолхат берілуі мәндеттеледі;
5) Салық жиналатын уақыттың алдында қарамағындағы түтін саны туралы,
олардың кетіп қалғаны бар немесе келіп қосылғаны жөнінде толық мәлімет
берілуі қажет. Соған байланысты аға шенеунік түтін санына қарай түбіртектер
беріп отырған. Сол түбіртектерді қазақтарға таратып, оларға оны жоғалтпауды
міндеттеледі. Егер де салықты төлегені жөнінде тексеру болған кезде оны
көрсете алмаса, онда ол қайтадан төлеуге міндетті;
6) Қазақтардан тағайындалған сұлтандардың міндетіне:
а) қарамағындағы қазақтардың Ресей билігіне адал болуына;
б) алаяқтар мен бүлікшілерді, өз бетінше кетушілер мен бағынбайтындарды
аға шенеунікке жеткізу;
в) қарамағындағы қазақтар көрші жатқан мұсылман иелегінен немесе
Ресейден келген қашқындар мен қаңғыбастарға пана бермеуге; өз балаларын
Қоқан, Хиуа және Бұхара молдаларына оқытпауға; зекет жинаушылар мен хаттар
мен үндеулер таратушыларды байқауға мінддеті. Егер де осындай адамдарды
байқаған жағдайда онда оларды дереу ұстап алып, жақын жатқан бекіністің
бастығына жеткізуге тиіс;
7) Қарамағыңыздағы қазақтардың арасында Қоқанға немесе Хиуаға берілген
адамдар немесе олардың тыңшылары жоқ па, болса оларды дереу ұстап алып
бекініс басшыларына тапсыруға тиіс;
8) Көрші жатқан қазақтар барымтаға шыға ма, хиуалықтар мен қоқандықтар
қарулы күшпен шабуыл жасамай ма, соған алдын-ала барлау жасап жақын жатқан
бекініс бастығына жеткізу қажет екендігі қатаң міндеттелген [34, 120-136
бб.].
Осылайша, Ресей билігі өз бодандығына өткен сұлтандар мен беделді
адамдарға осынау міндеттер арта отырып, оларды патша билігіне қызмет жасап
қана қоймай, оның көзі мен құлағына айналуын қажет етті. Патшалық
Ресейдің Сыр бойына түбегейлі орналасуы және отарлық әрекеттері салдарынан
қазақ отбасылары өздерінің егістік жерлерінен айрылып, егін салуға
жарамайтын, егінді суаруы үшін ағын суы жоқ жерлерге қуылды. Сондай-ақ Арал
өңіріне орыстар келген кезден бастап қазақтар оларға түтін салығын төледі
және басқа да әр түрлі міндеткерліктерді атқарды. Яғни, қазақтар жолдарды
жөндеуге, көпірлер салуға, су жүретін арықтарды тазалауға, жергілікті
әкімшілік мүшелерін асырауға, жолсапарға шыққан шенеуніктерге қаражат
бөлуге, іс-сапармен келген қызметкерлерге үй беруге, оларға отын жеткізіп
беруге міндетті болды. Сонымен қатар жергілікті патша әкімшілігі
бекіністерді салу үшін мыңдаған қазақтарды еріксіз айдап әкеп, тегін
жұмысқа салды. Сондықтан патша өкіметінің қазақтарды қанауға бағытталған
бұл іс-әрекеттері халықты ашындырып, ашық түрдегі наразылықтар мен
көтерілістерге ұласты. Ресей империясына Қазақ даласын жаулап алуға 130 жыл
керек болса, Орта Азияны бар болғаны 20-25 жылда өздеріне бағындырды.
Патшалық Ресейдің Сыр өңірін жаулап алу барысында жүргізген соғыстары мен
саясаты, еркіндік сүйгіш қазақтардың бодандықты қабылдамайтындығын, оларды
тек қана озық қарудың күшімен бағындыруға болатындығын көрсетті [17, 24-25
бб.].
Территориялық белгі бойынша бір болысқа 1000-2000 киіз үй және бір
ауылға 100-ден 200-ге киіз үй кіретіндей болып есептелсе, өлке болыстар мен
ауылдарға бөлінді. Болыстар көбінесе шаруашылық жағынан біріккен ауылдардан
тұрды. Осыған байланысты патша үкіметі қазақтардың рулық қатынастар бойынша
тарихи бөлінуі заңды түрде жоюды көздеп, әкімшілік реформа жүргізуді де
қолға ала бастады. Отаршылар әкімшілігі ұсынылған үміткерлер көңілінен
шықпаса бекітпей тастап, жаңа сайлау белгілеуідің де мүмкіндігі жоғары
болды.
Елде орын алып жатқан территориялық-әкімшілік үрдістер Сыр бойы
қазақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуына айтарлықтай өзгерістер әкеліп,
отарлық саясаттың жаңа салық жүйесі енгізілді. Қазақстанда отырықшылық пен
жер шаруашылығының көлемінің ұлғайғандығына қарамастан салық төлеушілердің
басым бөлігін көшпенділер құрап отырды. Патша үкіметі өзінің отарлық
саясаты арқылы Сыр бойы қазақтарының саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Патша үкіметіне қарсы Сыр бойындағы ұлт-азаттық көтерілістер тарихы
Орындаған:
Тексерген:
Алматы 2016 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1-тарау. ХІХ ғасырда Сыр бойындағы отаршылдық саясаттың барысы мен
ерекшеліктері
1. ХІХ ғасырдағы патшалық Ресейдің өлкедегі отарлық саясаты:
тарихы мен дәстүрлі қазақ қоғамына енгізген
өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... 10
2. Орта Азия хандықтарының Сыр бойын отарлау әрекеттерінің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2-тарау. ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Сыр бойы қазақтарының отарлық
саясатқа қарсылығы: себептері мен барысы
2.1 Патша үкіметіне қарсы күрестердің барысы мен тарихи маңызы ... .30
2.2 Сыр бойы қазақтарының Орта Азия хандықтарына қарсы көтерілістерінің
барысы, сипаты мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . . 68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің егемендік алуы қоғамның барлық
саласында түбегейлі өзгерістерге жол ашқаны белгілі. Бұл өзгерістер саяси-
экономикалық сипатымен қатар күнделікті өмірде де терең байқалған болатын.
Сонымен қатар оң өзгерістердің ықпалы білім және ғылым саласында да анық
байқалуда. Еліміздің білім беру саласында еуропалық озық білім беру дәстүрі
сәтті енгізілсе, ғылым саласы белгілі бір идеологияның әсерінен босап
шығып, барынша шынайы түрде жазыла бастағаны да шындық. Оған негіз болған
егемендікке қол жеткізуіміз еді. Осы күнге, яғни 1991 жылға дейін ғылым мен
білім беру ісі большевиктік тәртіп пен коммунисттік идеологияға шектен тыс
бағынып, салдарынан тарихи шындық саналы түрде бұрмаланды. Ұлтымыздың
мақтанышы боларлық тарихи оқиғалар желісі шындықтан аластатылып, ғылымның
обьективтілігі принципінен гөрі партиялық принцип маңызды саналды. Дегенмен
еліміздің егемендікке қол жеткізуі сан жылдар бойына ғалымдардың назарынан
тыс келген тарихи тақырыптар өз зерттеушісін тауып, белсенді ғылыми-зерттеу
жұмыстарының жандануына жалғасқан болатын. Оған мақсаттағы жұмыстардың
белсенді жандануы түрткі болған Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2004 жылы 13 қазанда білім және ғылым
қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзінде: Біздің тәуелсіздігіміздің
қасіретті оқиғалары және оны нығайту жолындағы біздің күресіміз зерттеу
тақырыбына айналмаған деген болатын [1, 4 б.]. Нәтижесінде отандық
тарихнама үшін өзекті саналатын мәселелер шешімін тауып, ұрпақтар
тәрбиесінде маңызы зор болуы тиіс құндылығы жоғары еңбектер жарық көрді.
Бұл еңбектер қазақ тарихының барлық кезеңдерін қамтыды. Мемлекет болып
ұйысқаннан күні бүгінге дейінгі аралықтағы кең тарихи кезең турасында Ұлт
көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Ұлытау төріндегі сұхбаты
барысында қазіргі заманның ерекшеліктері мен ұлтымыздың бүгінгі көкейкесті
мәселелерін тізбектей келе, Біздің елдігіміз, қазақ жұртының арғы түбі
ғұндардан басталады. Ғұндардан кейін түріктерге жалғасады. Одан кейін Алтын
Орда орнығады. Сөйтіп, хандық дәуірге ұласып, біртіндеп Тәуелсіздікке барып
тіреледі. Осындай үлкен тарихымыз бар. Жастарымыз мұны білуі керек. Біз
кеше ғана пайда болған халық емеспіз деп тұжырымдаған болатын [2, 6-7 б].
Демек жастарымыз мұны білу керек сөзінің астарында отандық тарих ғылымы
үшін барлық өзекті мәселелер зерттелуі тиіс дегенді білдіреді. Осы тұста
біз әлі де болса ғалымдар назарынан тыс немесе бүгінгі күннің талаптарына
сай, шынайылыққа барынша жақындату үшін өз зерттеушісін күтіп тұрған
мәселелер жетерлік деп толықтай айта аламыз. Әсіресе бүгінгі таңдағы
егеменділіктің баяндылығын толық қамтамасыз ету үшін ұлт тәуелсіздігі
жолындағы күрес пен көтерілістердің түп негізі мен тарихи тамырларын
айшықтау мәселесі өзекті болып отыр. Осындай өз зерттеушісін күтіп тұрған
мәселелердің бірі – ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Сыр бойы қазақтарының
отарлық саясатқа қарсы күресі мәселесі болып табылады.
Бүгінгі жаһандану үдерісінің ерекшеліктері мен заман талаптары ұлттық
тарихқа деген сұранысты арттырып отырғаны түсінікті. Әсіресе
зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отырған мәселелердің қатарында біздің
зерттеу жұмысына арқау болып отырған тақырыпты атап өтуге болады. Өйткені
ұлт бойындағы азаттыққа деген құмарлық пен тәуелсіздікке деген ұмтылыстың
қиын және зардапты екендігін ғылыми тұрғыдан тұжырымдау арқылы,
егемендіктің қадірін өскелең ұрпақ пен орта буын өкілдері терең түсіну
қажет. Сөз жоқ Сыр бойы қазатарының азаттыққа толы күрестері алдымен патша
үкіметі мен Орта Азия хандықтарының ішкі мақсаттары мен оның қазақ жерінде
жүргізген отарлық саясатына қарсылық негізінде пайда болды. Әрине бұл
алдымен қазақ халқының ежелден мекен еткен төл территорияларын тартып
алумен қатар, қазақтар арасында орыс мәдениеті мен христиан дінінің әсерін
күшейтуге бағытталғанын да атап өткен жөн. Отарлық саясат тек материалдық
қана емес, қазақ халқының рухани өміріне де үлкен өзгерістер әкеліп отырды.
Қазақ хандығының 1731 жылдан бастап патшалық Ресей империясының
құрамына кіре бастағанын ескерсек, жер асты байлығы мол саналатын өлкені
алдымен саяси тұрғыдан барынша өзіне тәуелді ету ісі Ресей үшін аса маңызды
саналды. Сонымен қатар осы бай өлкеге деген өзінің астыртын ойларын орта
Азия хандықтарының басшылары да жасыра алмады. Сондықтан қазақтардың
шұрайлы жерлерін тартып алып қана қоймай, саяси тәуелділік тек отарлық
жүйеге негізделген әкімшілік реформаларды сәтті жүргізе бастады. Осы
мақсатта бірқатар жұмыстар жүргізіліп, XVIII ғасырдан бастап-ақ жайылымдық
жерлерді тарылту саясаты отарлық саясаттың негізгі бағытына айналды. Ал ХІХ
ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап қазақ өлкесін отарлаушы отарлық билікке
барынша жақындатып, дәстүрлі билігін жоюға бағытталған әкімшілік
реформаларлар қабылданған болатын. Мұндай отарлық мағынасы жоғары қитұрқы
саясат ұлт-азаттық сипаты мол күрестердің бастауына негіз болды. Аталмыш
мәселе әлі күнге дейін тарихшылар және өзге де қоғамдық ғылымдар саласының
мамандары арасында қызу пікір-таласқа ие. Сол себепті де бұл мәселе әлі де
күнге дейін кешенді зерттеуді талап етіп отыр деп нақты айта аламыз. Бұл
қарастырып отырған мәселеміздің бүгінгі күннің талаптарына сай қайта
кешенді түрде қарастырылып, осы тақырыпқа қатысты жарық көрген ғылыми-
зерттеу жұмыстары мен құндылығы жоғары еңбектерінің тарихи аспектісі
барынша ашылуы тиіс. Бұл тақырыптың теориялық және тәжірибелік,
методологиялық маңызы жоғары, сонымен қатар зерттеушісін күтіп тұрған
мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл сөзсіз Сыр бойы қазақтарының
азаттық күресі мәселесінің өзектілігінің дәлелі болып табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Сыр бойы қазақтарының азаттық күресі
мәселесі зерттеушілер тарапынан белгілі бір дәрежеде қарастырылған
тақырыптардың бірі болып табылады. Аталмыш мәселе әр кезеңде зерттеу
нысанына айналып отырды. Диплом жұмысы барысында Сыр бойы қазақтарының
азаттық күресі мәселесінің зерттелу деңгейін анықтап, диплом жұмысының
негізгі зерттеу бағыты ретінде отандық ғалымдардың теориялық және
методологиялық тұжырымдары таңдалып алынып, диплом жұмысының зерттеу бағыты
айқындалды [3].
Осындай ұзақ жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижесінде мәселе
төңірегінде қазақ және өзге тілдерде бірқатар еңбектер жарық көрді. Әртүрлі
тарихи кезеңдерде жарық көрген ғылыми-зерттеу жұмыстары заманның дамуындағы
ерекшелігіне қатысты өзіндік табиғаты нәтижесінде құрылды. Сондықтан осы
тарихи кезеңдердегі ғылыми-зерттеу жұмыстары белгілі бір дәрежеде
құндылықтарға ие. Сол себепті қарастырып отырған отырған мәселеге қатысты
зерттеу жұмыстарын топтарға бөліп қарастыру диплом жұмысын дұрыс
ұйымдастыру үшін аса қажет. Алғашқы топқа мәселеге жанама қатысты зерттеу
жұмыстарын топтастырдық. Олардың қатарында мәселеге қатысты зерттеу
жұмыстарының үлкен бөлігі Кеңестік тарихнаманың өкілдері болып табылатын
ғалымдардың еңбектері құрап отыр. Әрине әр еңбек пайда болу уақытысына
қарай өзіндік құндылықтарға ие. Мысалы Кеңестік билік жылдарында жарық
көрген ғылыми жұмыстар белгілі бір идеологияның шеңберінде ғана
жызылғанымен, құндылығы өте жоғары деп айтуға толық негіз бар. Олардың
қатарында В.Я. Басинның Политика царизма в Младшем и Среднем жузах в конце
50-х годах ХҮІІІ в [4] атты еңбектерді мәселемізді барынша ашу үшін
пайдаландық. Сонымен қатар Н.Г. Апполованың Экономические и политические
связи Казахстана с Россией 18 начале 19 в атты жұмыстары диплом жұмысы
барысында барынша пайдаланылды [5]. Диплом жұмысы барысында Г.
Сапаргалиевтың Карательная политика царизма в Казахстане атты ғылыми-
зерттеу жұмыстарының негізгі тұжырымдық ойлары мен нақты статистикалық
мәліметтері де біздің тарапымыздан қолданысқа ие болып, қорытындыланды [6].
Сонымен қатар мәселеге тікелей қатысты П.Г. Галузоның Туркестан
колония (Очерк истории Туркестана от завоевания русскими до революции 1917
г.) [7] атты еңбектерімен қатар, Е.Г. Федоровтың Казахстан – колония
царизма атты ғылыми-зерттеу жұмысының тұжырымды ойлары диплом жұмысының
алдына қойған мақсаттарына қол жеткізуде барынша пайдаланылды [8]. Диплом
жұмысының зерттелу деңгейінің кеңестиік тұсындағы тарихнамасын Сонымен
қатар С.З. Зимановтың Общественный строй казахов первой половины XIX в
[9] және диплом жұмысы барысында патшалық Ресейдің сыртқы саясатының
негізгі бағыттарын дәл анықтауда Н.С. Киняпинаның Внешняя политика России
второй половины XIX в. атты еңбегін пайдаландық [10].
Коммунисттік идеологияның шеңберінде жазылған тағы бір өзіндік
құндылығы бар еңбектердің бірі және зерттелу деңгейінің біз бөлген шартты
тікелей қатысы бар еңбектердің бірі А. Якунин мен В. Шахматовтың Восстания
в Казахстане в 50-х годах ХІХ в. атты зерттеу жұмысын жатқызуға болады.
Бұл жұмыста ғалымдар ХІХ ғасырдың 50-жылдарында Ресей империясының отарлау
саясатына қарсы Сыр бойы қазақтарының күресін талдап, олардың жетекшісі Ж.
Нұрмұхамедұлының тарихи тұлғасын ашцға тырысады [11]. Сондай-ақ В. Шахматов
өзінің Есет Котибаров атты зерттеу жұмысында Сыр қазақтарының
көтерілісіне баға береді [12]. Жанқожа батырдың ұлт-азаттық қозғалыстағы
орны мен рөлін Т. Шойынбаев та өзінің Восстание Сыр-Дарьинских казахов
под руководством батыра Джанхожи Нурмухамедова (1856-1857 гг.) атты
зерттеуінде атап көрсетеді [13(. Ол өз еңбегінде Жанқожа батырдың 1856-1857
жылдары патша өкіметінің отаршыл саясатына белсенді түрде қарсы шығуын,
орыс әскерлерімен жүргізген соғысына ғылыми түрде баға береді. В. Шахматов
Сыр бойындағы азаттық қозғалысты қарастырғанда Жанқожа батырды ғана қозғап
қоймай, Есет Көтiбарұлының саяси келбеті мен оның Кiшi жүздегi патша
өкiметiнiң жаулаушылық әрекеттерiне қарсы қазақтардың күресін
ұйымдастырудағы шеберлігі жөнінде талдайды.
Ал Р. Бекназаров болса өзінің Оңтүстік Қазақстан тарихының очерктері
(ХVІІІ – ХІХ ғғ.) атты жұмысында Оңтүстік Қазақстанның Ресей империясына
қосылу барысын зерттеген (14(.
Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен кейін аталған мәселе барынша
зерттеле түсті. Осындай азаттық қозғалыстар тарихы бірқатар ғалымдардың
еңбегіне арқау болды. Мәселенің зерттелу тарихының бүгінгі таңдағы деңгейі
көңіл толарлық. Олай дейтініміз біздің қарастырып отырған мәселе тура әрі
нақты зерттелмегенімен оның әртүрлі қыры түрлі зерттеу жұмыстарына арқау
болған. Мысалы мұндай еңбектер қатарында К.А. Жиренчиннің Политическое
развитие Казахстана в XIX начале XX веков. [15], Г.К. Шуланбекованың 1867
жылғы Оңтүстік Қазақстанның саяси жағдайы атты ғылыми зерттеу
жұмыстарында көтерілген тұжырымдар мен ой-пікірлер диплом жұмысы барысында
барынша пайдаланылды [16]. Сонымен қатар жалпы патша өкіметінің отаршылдық
саясаты мен оған қарсы шыққан қазақтардың қозғалысын зерттеуде С.М.
Мәшімбаевтың Патшалық Ресейдің отарлық саясаты атты монографиясы құнды
еңбектердің қатарына жатады (17(.
Сонымен қатар, біз қарастырып отырған мәселе С.С. Сайфулмаликованың
Царизмнің ХІХ ғасырдың 30-50 жылдарындағы Сыр бойымен іргелес өңірдегі
әскери-саяси қимылдары және оның салдарлары атты кандидаттық
диссертациясына арқау болды (18(. Сондай-ақ мұндай диссертациялық
жұмыстардың қатарында С.Б. Құрманалиннің 1847-1858 жж. Есет Көтібарұлы
бастаған ұлт-азаттық көтерілісі атты жұмысын атауға болады [19]. Біз осы
диссертациялық жұмыстардың негізгі тұжырымды ойлары мен көтерген
мәселелерімен санаса отырып, өзіндік қорытынды жасауға тырыстық. Сонымен
қатар мәселенің теориялық негіздері мен жалпы азаттық қозғалыс түсінігін,
патша үкіметінің отарлық саясатын ашып көрсету барысында М. Қозыбаевтың
Жауды шаптым ту байлап атты еңбегінде барынша пайдалануға тырыстық [20].
Осындай еңбектер қатарында С. Мадуановтың Взаимоотношения казахов с
другими соседними народами Центральной Азии в ХVІІІ – начале ХХ вв.
(политические и социально-экономические аспекты) атты еңбегін де атап
өтуге болады [21].
Мәселеге тікелей қатысты зерттеу жұмыстары қатарында Б.Т. Жұбанышовтың
Қазақстандағы азаттық қозғалыс тарихы атты еңбегін атап өтуімізге болады
[22]. Аталмыш еңбекте біз жалпы азаттық қозғалысының мәні мен мақсаттары
турасында жалпы мәліметтер ала отырып, негізгі тұжырымды ойларын дипломдық
жұмысымыздың негізгі бағыты ретінде таңдап алдық.
Сонымен қатар патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен оған қарсы
қазақтардың ұлт-азаттық күрестері туралы мәселелерді А.О. Раджапов, Г.Б.
Бәкібаева, А.Ж. Байқожаев, Қ.М. Алдабергенов, Д.Қ. Әбенов, С.Қ. Шілдебай,
З.С. Тоқбергенова, Э.Ж. Әзіретбергенова, А.Б.Абдуали, Ж.Қ. Ахметова, М.Ш.
Егембердиев өз зерттеулерінде қарастырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Сыр бойы қазақтарының
отарлық саясатқа қарсы күресі мәселесінің қазіргі таңдағы өзектілігін
ескере келе, тақырыпқа қатысты деректер мен тақырыпқа қатысты жарық көрген
ғылыми-зерттеу жұмыстарын белсенді пайдалана отырып, патшалық Ресей мен
Орта Азия хандықтарының Қазақстанға қатысты отарлық саясатының негізгі
бағыт-бағдарын анықтай отырып, азаттық көтерілістерінің мәні мен Сыр бойы
қазақтарының күресінің барысы және сипатын талдап, ғылыми негіздеу – диплом
жұмысының мақсаты болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін мынандай
міндеттер диплом жұмысы барысында шешілді:
- ХІХ ғасырдағы патшалық Ресейдің өлкедегі отарлық саясаты мен оның
дәстүрлі қазақ қоғамына енгізген өзгерістеріне баға беру;
- Орта Азия хандықтарының Сыр бойын отарлау әрекеттерінің негізгі
бағыттарының ерекшеліктерін айқындау;
- Патша үкіметіне қарсы күрестердің барысы мен тарихи маңызын ашу;
- Сыр бойы қазақтарының Орта Азия хандықтарына қарсы көтерілістерінің
барысы, сипаты мен ерекшеліктерінің негізгі бағыттарына тоқталу;
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Сыр бойы қазақтарының азаттық
қозғалысы мәселесіне қатысты бірқатар деректердің тобы бар. Мұндай
деректердің үлкен тобы орыс тілінде жазылған Ресей деректері болып
табылатыны шындық. Дегенмен тақырыпқа қатысты деректердің бір тобы
жекелеген адамдардың шығармалары болып табылады. Әрине біз қарастырып
отырған мәселеге тікелей қатысты болмаса да жекелеген мәселелерге қатысты
нақты тұжырым жасау үшін қазақ қоғамында өз зерттеу жұмыстарын жүргізген
ғалымдардың қатарындағы Шоқан Уәлихановтың еңбектерін атап өтуге болады.
Ғалым өз уақытында 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформаның жобасын
жасауға да қатысқаны белгілі. Осыған қатысты жазған еңбектерінде сол
тұстағы қазақ қоғамының ерекшеліктері мен күнделікті өмірінің жекелеген
мәселелеріне де тоқталып кеткен. Сондықтан автордың еңбегін диплом жұмысы
барысында барынша пайдаландық. Атап айтқанда Шығармалар жинағы [23] мен
Записка о судебной реформе атты шығармаларын атап өтуге болады [24].
Сонымен қатар Н.Ф. Бабковтың Воспоминания о моей службе в Западной Сибири
(1859-1875) [25], М. Бродовскийдің Колониальное значение наших
среднеазиатских владений для внутренних губерний [26], В.А.
Долгоруковтың Путеводитель по всей Сибири и Средне-Азиатским владением
России [27], А.И. Левшинның Описание киргиз-казачьих или киргиз-
кайсацких орд и степей [28] атты еңбектерімен қатар, құжаттар жинағы да
мәселеміздің деректер тобын құрап отыр.
Демек диплом тақырыбының деректерінің үлкен бір тобы құжаттар жинағы
болып табылады. Олардың қатарында Об отношениях России к среднеазиятским
владениям и об устройстве киргизской степи [29] атты құжаттар жинағымен
қатар, диплом жұмысы барысында 1961 жылы Алматыдан шыққан Казахско-русские
отношения в XVI-XVIII вв. Сборник документов и материалов [30] және
Алматыдан 1964 жылы шыққан Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв.
Сборник документов и материалов [31] атты құжаттар жинағы барысында
барынша пайдаланылды. Сонымен қатар М. П. Вяткинның Материалы по истории
Казахской ССР атты оқулығында қазақ-орыс қарым-қатынастары турасында
құжаттар жарық көрді [32]. ХІХ ғасырдағы әкімшілік реформалар мен генерал-
губернаторлардың қызметі турасындағы Прошлое Казахстана в источниках и
материалах атты мұрағат құжаттарының мәліметтері диплом жұмысы барысында
барынша пайдаланылды [33]. Сонымен қатар диплом жұмысы барысында
пайдаланылған тарихи деректердің бірі Г.И. Данилевскийдің Описание
Хивинского ханства атты еңбегін атап өтуімізге болады [34].
Міне осындай үлкен деректор тобының құнды мәліметтері диплом жұмысының
өзекті тұстарын ашу барысында барынша қолданылды. Сыр бойы қазақтарының
азаттық күресінің барысы мен маңызын айқындау барысында осы жоғарыда атап
өтілген деректердің үлкен топтарындағы мәліметтер біздің тарапымыздан
барынша талдана отырып, қатаң сыни көзқарас нәтижесінде пайдаланылды.
Нәтижесінде диплом жұмысы барысында барынша шынайы әрі құнды мәліметтер
негізінде тың қорытындылар жасауға тырыстық.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шегі.
Дипломдық жұмыс Қазақ хандығының патшалық Ресей құрамына кіруіне
сипаттама бере отырып, патшалық Ресейдің ХІХ ғасырдан бастап қазақ
өлкесінде жүргізіп отырған отарлық саясатының негізгі бағыттарын талдау
және осы кезеңдегі Орта Азия хандықтарының Сыр бойындағы озбырлық
әрекеттеріне баға беріп, тарихын ашуға бағытталған. Осы мерзім
аралығындағы, яғни ХІХ ғасырдың басы мен 1860 жылдардағы қазақ жерінде
патшалық Ресей мен Орта Азия хандықтарының отарлық саясатының мәні мен
барысымен қатар, қазақ жеріндегі отарлық саясатты күшейту жолындағы
қоғамдық-саяси әрекеттеріне баға беріледі. Ең бастысы диплом жұмысы ХІХ
ғасырдың басы мен 1860 жылдар аралығындағы Сыр бойы қазақтарының
көтерілістерінің мақсаттары және барысы ашылады. Осы ретте біз көтерілістің
барысына баға беріп, барынша шынайы талдауға тырыстық. Диплом жұмысы
барысында осы мәселеге қатысты қалыптасқан пікірлер мен тұжырымдарды
келтіре отырып, Сыр бойы қазақтарының азаттық күресі мәселесін Отандық
тарихнамадағы маңызы мен оның болашақтағы зерттеу нысаны ретіндегі
маңыздылығына ерекше назар аударады. Диплом жұмысы барысында бітіруші Сыр
бойы қазақтарының азаттық күресі мәселесіне қатысты ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізген авторлардың еңбегін көрсете отырып, барынша талдауға
тырысады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Диплом жұмысының
методологиялық негізін ғылымға белгілі мынандай теориялық принциптер
құрады. Атап айтқанда деректік эвристика, яғни қажетті деректерді табу мен
барынша ішкі және сыртқы сын жүргізе отырып, жалпы сипаттама беру,
нақтылық, дипломдық жұмысты жазудағы жүйелілік пен логикалық үйлесімділікті
сақтау.
Дипломдық жұмыс барысында тақырыпқа қатысты зерттеушілердің еңбектері
мен ой-пікірлер бүгінгі күнмен байланыстық дәрежесінде пайдаланылды.
Диплом жұмысы барысында ғылымға белгілі жалпыдан жалқыға көшу, анализ,
синтез, салыстыру және тағы да басқа зерттеу әдістері барынша қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі
бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
Дипломдық жұмыстың сыннан өтуі. Дипломдық жұмыс Қазақ Мемлекеттік
Қыздар Педагогикалық Университеті, Әлеуметтік-гуманитарлық факультетінің
Тарих кафедрасында дайындалып, қорғауға ұсынылды.
1-тарау. ХІХ ғасырда Сыр бойындағы отаршылдық саясаттың барысы мен
ерекшеліктері
1.1 ХІХ ғасырдағы патшалық Ресейдің өлкедегі отарлық саясаты: тарихы
мен дәстүрлі қазақ қоғамына енгізген өзгерістері
Патшалық Ресейдің билеуші тобының Қазақстанның кең байтақ жерін
өзіне қаратып алу арқылы империяның шеңберін ұлғайтудағы стратегиялық
мақсаты - осы өлкені отарлаудың саяси негіздерін жасап шығу ісі аса
маңызды саналды.
Патшалық Ресейдің билеуші тобының Қазақстанның кең байтақ жерін
өзіне қаратып алу арқылы империяның шеңберін ұлғайтудағы стратегиялық
мақсаты орындалып, ендігі уақытта осы өлкені отарлаудың саяси негіздерін
жасап шығу ісі аса маңызды саналды. Сондықтан патшалық Ресей үшін алдағы
уақытта қазақ өлкесін отарлау үшін жаңа жоспар жасауға кірісті. Мұндағы
негізгі мақсаты – аумақтық-әкімшілік жүйені қайта құру арқылы мұндағы
жалпы халықты тарихи дәстүрінен толық айырып, қазақ жерін түгелдей дерлік
Ресейдің мемлекеттік меншігі деп негіздеу болды. Патшалық Ресейдің Сыр
өңіріндегі отарлық саясаты әкімшілік құрылыс, жер қатынастары, сот
құрылысы, халыққа білім беру, дін мәселесі сияқты қазақ қоғамының шешуші
салаларының бәрін қамтыған болатын. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының ортасында
Ресей Орта Азияны түгелге жуық, ал Қазақстанды толығымен өз иелігіне
айналдырды. Бұл осы күнге дейін патшалық Ресей жоспарлы түрде жүргізіліп
келген отарлық әрекетінің нақты жемісі болды. Осы отарлық әрекет Сыр бойы
қазақтарына да империяның басқа ұлт аймақтарындағы сияқты өзіндік
ерекшеліктері бар арнайы тәртібін дайындап, күшіне енгізу болды. Бұл
астыртын әрекет алдымен хандық билікті жойған әкімшілік реформадан жақсы
көрінді. Ең бастысы 1822 және 1824 жылғы мұндай мағынадағы әкімшілік
реформалар қазақ халқының мүддесіне мүлде сай келмеді. Осындай әкімшілік
басқару жүйесіне Шоқан Уәлиханов қарсы шығып өз ойын білдірген болатын:
біздің заманымызда халыққа етене жақын, ең маңызды, соның мұқтажына
тікелей қатысты реформа-экономикалық істерді жүзеге асыратын құрал ретінде
көрінбек, өйткені, әрбір жеке адам және бүкіл адам баласы қауымдасып
өзінің түпкі мақсаты материялдық әл-ауқатын жақсартуға тырысады. Прогресс
дегеніміз де осыған сай келеді. Осы ойға жүгінгенде, адамның тұрмыс қажетін
өтетейтін реформа ғана пайдалы да, ал бұл мақсатқа қандай да болса кедергі
келтіретін реформа зиянды болып табылады деп өз ойын қорытындылған [23, 68
б].
Қазақстанға әкімшілік басқару жүйесін енгізудегі патша үкіметінің
алдына қойған басты мақсаты аймақтағы отаршылдық саясатын күшейту болды.
Реформаның ең басты және негізгі міндеті – қазақ даласын Ресейдің басқа
бөліктерімен бірте-бірте қосып жіберу үшін Ресейге бағынышты халықтарды бір
басқару жүйесінің құрамына біріктіру еді. Осылайша жергілікті ақсүйектерді
биліктен ысырып тастап, ру басшыларын әлсірете отыру үшін ойға алған іс-
шараларды оңай жолмен тез жүзеге асырып отыру басты мақсат етіп таңдап
алынды. Жалпы алғанда, реформалар патшалық үкіметтің қазақ даласының
жергілікті тұрғындарын және аймақтық табиғат байлықтарын еркін пайдалану
үшін патшалық Ресей үшін анағұрлым тиімді жағдай қалыптастыру әрекетінен
туған еді. Демек әкімшілік реформалар қазақ халқының мұқтаждығынан емес,
патша өкіметі қазақ даласын толық отарлауға тырысушылығынан туындады.
Алдағы уақытта Сыр аумағы жеке иеліктерге бөлініп, бөлшектену де патша
үкіметінің отарлық саясатының басым бағытына айналды. Сыр бойына өзінің
билігін орната алған патша үкіметі жергілікті басқару орындарына жүктелген
міндеттердің орындалуын қадағалау, аймақта тыныштық пен тәртіпті сақтау,
алым-салықтың жиналуын бақылау және халықты қанау жұмыстарының жүйелі
жүруін қадағалау жатты.
Сыр бойын жаулап алу патша өкіметі үшін бірнеше стратегиялық жағынан
маңызы бар артықшылықтар беретін. Ол артықшылық патша үкіметінің астыртын
жоспарларын жүзеге асыруға толық мүмкіндік беретіндігі белгілі. Ең алдымен
ке-келген отарлаушы аппарат сынды патша өкіметі алдымен табиғат
байлықтарына өте бай Түркістан өлкесі қызықтырды. Осы өлкедегі мал
шаруашылығымен қатар, мақта және мал өнімдері Ресей мануфактурасына ең
қажетті шикізат көздері болып табылды. Патшалық Ресей империясы Шығыстан
мол табиғат байлықтарын іздеп қана қоймай, стратегиялық жағынан маңызды Сыр
өңірінің сауда жолдарын толық бақылауға алуға ұмтылды. Өйткені патшалық
Ресей Азиядағы сауда-саттық мәселесіне үлкен мән берген болатын. Орыс
деректерінің бірінде Азиямен сауда жүргізу - Ресей үшін ұлы мақсат деп те
айтылғанын атап өткеніміз дұрыс [34, с.213]. Демек қазақ даласы
капиталистік қатынастарға дендеп ене бастаған Ресей экономикасы мен
нарығына қажетті шикізат қоры мен тауарларын өткізетін нарық қызметін
атқарып тұруы тиіс саналды. Патшалық Ресейдің Орталық Азия елдеріне
жақындай отырып, бүкіл Түркістанды бағындыруы үшін ең алдымен - Сыр бойын
жаулап алуы тиіс саналды [7, 25-27 сс.]. Өйткені Сыр өңірінің өзіндік
артықшылықтары болды. Олардың қатарында аймақтың тоғыз жолдың торабында
орналасуымен қатар, Арал теңізі мен Сырдария өзені арқылы Түркістан
өлкесіне етене ену мүмкіндіктерінің артуы және бұл өлкенің әскери-
стратегиялық маңызын еселеп арттырды. Сол себепті де патша үкіметі Сыр
бойын жаулап алуы бірнеше әскери міндеттерді өз алдына жүктей алды:
1) гарнизондар мен бекіністер салу, тұрақты әскерлер мен казактарды
орналастыру, қару-жарақ қоймасын жасау;
2) Орта Азияға басқыншылық жорықтарын дайындау және өлкеде әскери-
әкімшілік басқаруды енгізу;
3) Қоқан әскерлерін ығыстырып, қазақ жерін бағындыруды аяқтау [4, 27-33
сс.].
Жоғарыда аталған мәндеттерді алға тартатын болсақ, Сыр бойы патша
әскерлерінің негізгі стратегиялық алаңына айнала бастағандығына көз
жеткізуге болады. Көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында патша
әкімшілігі біріншіден бірқатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын
жүйелі түрде ұйымдастыра алды.
Патшалық Ресей империясының Сыр бойындағы осындай пайдалы саналған
отарлық әрекеттеріне кедергісін келтірген бірнеше себептер болды. Ол
алдымен Сыр бойына емін-еркін енуіне Хиуа хандығы негізгі кедергі келтіріп
отырды. Патшалық Ресей өкіметінің Сырдария мен оған іргелес жатқан қазақ
жерлерін жаулаудағы стратегиялық жоспары мен осы мақсаттағы отарлық
әрекеттері Хиуа хандығының мүддесіне қарама-қайшы болды. Сол себепті де
патшалық Ресей үшін алдымен Хиуамен арадағы байланысты шешіп алу маңызды
саналды. Патша әкімшілігі Хиуа хандығымен арадағы қарым-қатынастарды
қасақана шиеленістір уге тырысып отырды. Осы мақсатта Хиуаға қарсы әскери
жорықтар ұйымдастырумен қатар, Орынбор бағытынан басқа оңтүстік аймаққа
қарай ішкерілеп кіруге белсенді әрекеттер жасай бастайды. Ең алдымен патша
Ресей үкіметі Сыр бойындағы Хиуа хандығының ықпалын әлсіретуге қызығушылық
танытып отырды. Осы мақсатта патшалық Ресей үкіметі ру билеушілерін
пайдалануға әрекет жасады. Оның алғашқы қадамдары патша әкімшілігі
қарамағындағы қазақтардың ру басшыларына түсті. Олар Хиуа хандығының
билігін мойындаған қазақ ауылдарына барымта жасауға тапсырма алып отырды.
Олардың мұндай әрекетке қызықтыру үшін осы барымтадан түскен түскен олжаны
өздеріне қалдыру туралы көптеген нұсқаулар алып отырды.
Патшалық Ресей үкіметінің Сыр бойына ұстанған саясатының нәтижелі
болуына В.А.Перовскийдің Орынбор генерал-губернаторлығы қызметіне келуімен
тығыз байланысты. Оның қызметке келуі Хиуа хандығының да әлсіреуіне алып
соқты. 1833 жылы В.А.Перовский хиуалық көпестерді қасақана тұтқынға алып,
осы екі елдің арасындағы саяси қатынастарды әдейі шиеленістірді [5, 55-57
сс.]. В.А. Перовскийдің бұл әрекеті, яғни Ресей әкімшілігінің көпестерді
тұтқынға алуымен қатар, саудаға тиым салуы Хиуа экономикасы үшін үлкен
соққы болғандығы анық.
Осындай Хиуамен арадағы байланыстар мен қарым-қатынастарды ушықтыруға
бағытталған әрекеттер 1839-1840 жылдары тағы да қайталанып отырды. Алайда
осы жылдары патша өкіметі ұйымдастырған Хиуаға жорық пен дипломатиялық
елшiлiктерi де сәтсіздікке ұшырайды. Алайда патша үкіметінің Сыр өңірін
иеленуге деген ұмтылысы бұл сәтсіздіктерге қарамастан бір сәтке де
тоқтамады. Керісінше Хиуаға бағытталған әрекеттердің сәтсіздіктері,
қазақтарға қарсы бағытталған қадамның сәтті жүзеге асуына ұласып отырды.
Өйткені Хиуаны өз дегеніне көндіре алмағандықтан, патша өкіметінің қазақ
даласын толық жаулауға деген ниеті бұрынғыдан да күшейе түсті. Сыр өңірін
толығымен өз құрамына қосуға деген қызығушылық одан сайын арта түсті. Оның
басты себебі Сыр өңірінде патша өкіметінің нақты билігінің болмауы және
толық бақылауға көшпеуі –Хиуамен арадағы қарым-қатынастарды бір ретке
келтіруге мүмкіндік бермеді. Жергілікті қазақ халқының көңіл күйін
бақылауға мүмкіндік ала алмай отырған патша үкіметі ендігі кезекте басты
соққыны Хиуа хаңдығына емес, Қоқан бағытына қарай аударуға мәжбүр бола
бастайды. Оған негіз болған Қоқан хандығының ішінде үзіліссіз басталған
азамат соғысы және Бұхар әмірлігінің Қоқанға жасаған шабуылы еді. Осы біз
жоғарыда біз келтірген факторларды жан-жақты саралаған патша үкіметі Қоқан
хандығының қорғаныс қабілеті мүлдем төмендегіндігін алға тарта отырып,
тиісті қарсылық көрсете алмас деген қорытынды жасайды.
Қоқанға деген қарсылығын патша үкіметі алдымен болашақ әскери жорықтың
сәттілігі үшін жергілікті жердің ерекшеліктеріне барлау жұмыстарын
жүргізуді қолға алады. Осылайша тыңшылар арқылы мәліметтер жинау жұмыстары
басталады. Мысалы 1846 жылдың 10 қаңтарында Сырдарияның төменгi ағысын
зерттеуге және бекініс тұрғызуға қолайлы орынды анықтау мақсатында капитан
Шульц пен геодезист Лемм басқарған 200 Орал казактарынан тұратын әскери-
барлау экспедициясы жіберілген болатын. Әрине Қоқандықтарға қарсы
жүргізіліп жатқан бұл астыртын әрекеттер Сыр бойында толық жаулау үшін өте
керекті болды. Сыр бойын зерттеу барысында капитан шеніндегі Шульцке
мынадай міндеттер жүктелді:
1. Орал бекінісінен Сыр бойына дейінгі аралықтағы қысқа жолдарды
картаға түсіру;
2. Сырдарияның төменгі ағысында бекініске қолайлы жерді табу;
3. Өзенде кемелердің жүзу мүмкіндіктерін анықтау және казактарды
қоныстандыратын аймақтарды белгілеу және т.б. [6, 45-48сс].
Көп ұзамай капитан Шульц бастаған әскери экспедиция берілген
тапсырмаларды ойдағыдай орындап шығады. Патшалық Ресей үшін Қоқан хандығына
қатысты құнды барлау мәліметтерін жеткізеді. Осы кұнды мәліметтермен
танысқан Орынбор генерал-губернаторы В.А.Обручев құжаттарға талдау
жүргізеді және патша үкіметіне Сырдарияның төменгі ағысына бекініс салу
қажет деген ұсыныс жасайды. Ол 1847 жылы қаңтарда Әскери министрге жазған
құпия хатында Сырдың төменгі ағысында салынатын бекіністің стратегиялық
маңызын былайша түсіндіреді: ...біріншіден, Сырдың төменгі ағысына
салынатын жаңа бекініс 6 мың түтінге жуық қазақтарға бақылау жасауға
мүмкіндік береді. Екіншіден, Сырдың төменгі ағысы Еуропалық Ресейді, Батыс
Сібірді, қазақ далаларын, Бұқара және Хиуаны байланыстыратын орталық болып
табылады. Үшіншіден, осы бекініс арқылы біздің шекарамыз Қоқан, Хиуа
хандықтарымен шектесіп, Бұқараға ықпалымызды арттыруға жағдай жасайды.
Төртіншіден, Хиуа мен Бұқараға баратын сауда жолдарына бақылау орната
аламыз. Бесіншіден, Хиуа мен Қоқаннан төнетін қауіпті жоямыз деген болатын
[8, 65-67 сс.].
Сыр өңірін басып алу үшін осы жерлерде бекіністер жүйесін салу
керектігін осы жоғарыда келтірілген артықшылықтарды Обручевтен бұрын 1840
жылы 4 наурызда Теңiз Министрi Меньшиков: Ағылшындардың Кабулды жаулауына
және олардың Бұхарамен жақындасуына орай бізге Сырдарияда бекiнiс салу
қажет. Сырдария өзенi кеме қатынасы үшiн қолайлы және ол Арал теңiзiне
құятындықтан, бiзге Амудария арқылы Ауғанстан шекарасына дейiн кең жол
ашылады деп өз ойын білдірген болатын [10, 26 с.].
Екі бірдей жоғары шенді, әрі патшаның отарлық саясатының белсенді
қолшоқпарына айналған қос тұлғаның кеңестерінен кейін патшаның әскери
шенеуніктері Сыр өңіріне бекіністер тізбегін салуды шындап қолға ала
бастайды. Сыр бойының қазақтарына ғана емес, бүкіл Кіші жүз қазақтарына
өздерінің билігі мен бақылауын орнатуды негізгі мақсаттары етеді. Сөйтіп
әскери бекіністер арқылы Қоқан, Хиуа және Бұхара хандықтары тарапынан
төнген қауіпті жоя отырып, оған патшалық Ресейдің де отарлық саясатының
ықпалын тигізуді жоспарлайды. Сыр бойына салынатын әскери бекіністер
сонымен қатар Хиуа мен Бұқараға қатынайтын сауда керуен жолдары осы
аймақтан өтуіне байланысты керуен жолына бақылау жүргiзуге мүмкiндiк туады
деп есептеген болатын. Бір қарағанда жоғары шенді қос тұлғаның және
барлаушы жасақтарының қаншалықты салмақты себептерін көрсеткенімен бұл жоба
өз кезегінде бірнеше қарсылықтарға да тап болды. Атап айтқанда сыртқы істер
министрі граф Нессельроде біз жоғарыда атаған Теңiз Министрi Меньшиков пен
Орынбор генерал-губернаторы В.А.Обручевтiң Сырдарияның төменгi ағысында
бекiнiс салу жөніндегі жобасына қарсылық білдірген еді. Ол бұл әрекет
қоқан, бұхара және хиуалықтарды алаңдатып қана қоймай, наразылығын
туғызатынын және де бұл құрылыстардың көп қаражатты қажет ететінін алға
тартқан болатын. Байқасақ Орта Азия хандықтары патшалық Ресей үшін шын
қарсыласқа айналған. Тіпті олардың көзқарасымен санасып, оларды ашуландырып
алудан да үрейленіп отырған. Ал сол жылдардағы қазақ халқына деген патшалық
Ресей үкіметі мен қарапайым тұрғындарының көзқарасы түсінікті. Қазақтармен
санаспақ түгілі оларды адам санатына қосатындар да аз болған. Мұнан шығатын
қорытынды біреу ғана. Тіпті Сыр өңіріне мұндай бекіністің қажеттілігін
Ресей патшасы І Николай да түсінген. Сол себепті де граф Нессельродеге:
Қазiргi қолайлы сәттi пайдаланып, бекiнiс салмасақ, кейiн тым қымбатқа
түсуi мүмкiн дей келе, әскери бекіністерді 1847 жылы жазда салуды тапсырма
берген болатын. Осы масқатта 71327 сом ақша бөлгізе отырып, әскери
бекіністің құрылысын жүргізу мен басқаруға тәжірибелі мамандарды тағайындау
және бекініске Оралдан 50 казак отбасын қоныстандыру туралы нұсқауын
берген болатын [9, 63-65 сс.]. Орта Азия хандықтарына өз саясатын жүргізу
үшін патшаның осылайша нұсқау беруі Арал аймағының саяси-әскери
маңыздылығын көрсетеді. Сонымен қатар әскери бекіністерді салу Ресей
империясы тарапынан жүргізілетін жаулаушылық соғыстарының жоспары болып
табылды деп айтуға толық негіз бар.
Осындай үлкен дайындықтардан кейін 1847 жылы Райым бекінісінің салыну
қарсаңында патша өкіметі хиуалықтарды Райым бекiнiсi бейбiт қарым-қатынас
орнату үшiн салынуда деп сендіруге тырысты. Біздің пікірімзше Орта Азия
хандықтарының ұстанымы мен саяси бағыттары патша үшін аса маңызды болды.
Сөйтіп бiр жағынан күш көрсетiп, екiншi жағынан жұмсақтық танытып,
хиуалықтардың бекiнiс құрылысына қарсы ұйымдастырылатын iс-шарарларының
алдын-алу үшін Бас штаб полковнигi Иваниндi елші ретінде Хиуаға аттандыруды
көздеді. Алайда патша өкіметінің Сыр бойын жаулау мақсатында бекіністер
салу әрекеттері өте шиеленісті жағдайда жүрді десек те болады. Өйткені
әскери бекіністердің салынуына жергілікті қазақ халқы да қарсы болды. Патша
әкімшілігі сала бастаған әскери бекіністер тізбектерінің бой көтеруіне
наразы кейіптерін білдірген қазақ халқы, ашықтан-ашық қарсылық танытып
отырды. Осындай өздеріне қарап отырған қазақ халқының наразылығына
байланысты патша өкіметі елшіліктің сапарын кейінге шегеруге мәжбүр болды.
Оған қоса бекіністің салынуына байланысты патша өкіметі мен Хиуа хандығының
арасындағы саяси жағдай одан сайын шиеленісті. Кіші жүз қазақтарына өз
адамдарын аттандырған Хиуа ханы Мұхаммед Әмин оларды Райым бекiнiсінің
құрылысына қарсы шығуға және орыстармен сауда қарым-қатынасын тоқтатуды
ұсынып, үгiт-насихат жұмыстарын кеңінен жүргiзді. 1849 жылдан бастап Сыр
бойына өз үстемдігін жүргізу үшін патша үкіметі Арал теңiзiне кемелер
түсіріп, түсiрiлген кемелердiң санын одан әрі көбейтудi ойластырып отырған.
Жыл өткен сайын Сыр өзенiнде кеме қатынасын жүргiзу үшiн 1 кеме және бумен
жүретiн баркас құрастыру жөнiнде нұсқау беріп те отырған. Бұл кемелердiң
Сырдарияға түсірілуі патша өкіметі үшін саяси-стратегиялық жағынан маңызы
зор болды, өйткенi Сырдария өзені мен Арал теңізі географиялық жағынан
зерттеле бастағаннан кейiн қазақ даласын толық жаулап алу Сырдария өзенi
бойларын пайдалану арқылы да жүргiзiлуi қажет едi [11, 25-28 сс.].
Сыр бойына әскери бекіністер салып, қазақтарды отарлауды сәтті жүруіне
қазақтармен қатар, Қоқан хандығы да қызығушылық танытып отырды. Мысалы
патша үкіметінің қазақ даласы мен Орталық Азияға қауіп төндіруіне
байланысты оған қарсы тұру үшін Сыр бойына Ақмешіт бекінісімен қатар
Жаңақорған, Жөлек, Күмісқорған, Шымқорған, Қосқорған, Дінқорған және тағы
басқа да бекіністер тізбегін салады. Осы бекіністер тізбегінің орталығы
ретінде Ақмешіт бекінісін таңдайды. Ақмешіт бекінісі бастапқыда Сырдың сол
жағалауына салынып, кейін сауда керуендерінен салық жинауда қолайсыз
болғандықтан өзеннің оң жағалауына көшіріледі. Бекініс екі қорғанмен
қоршалып, сыртқы қорғанның аумағы 12 шақырым, биіктігі 7 аршын, 3 қақпасы
болды және жан-жағы екі сажын суға толған ормен қоршалды. Бұл ретте атап
өтетін жайт 1 аршын - 71,1 сантиметрге тең болса, 1 сажын – 2,16 метрді
құраған. Бекіністің ішінде негізінен жаппас, алтын, бағаналы, табын, керей
сияқты рулардан құралған 450-ге жуық қазақ үйлері орналасып, ішкі қорғанда
50-ге жуық саздан соғылған үйлерде Ақмешіт бегі мен 150-ге жуық түркімендер
мен сарттар тұрған [14, 27 б.].
ХІХ ғасырдың 50-жылдарында Сыр бойына басып кірген патша өкіметі бүкіл
қазақ даласын империя иелігіне қосуды аяқтау мақсатында Сырдың бойындағы
Қоқан хандығының бекіністерін басып алып, оны Сібір шебімен қосу туралы
жоба дайындай бастайдыды. Патша өкіметінің алдына ұсынылған
В.А.Перовскийдің жобасында Ақмешіт бекінісіне зор мән беріліп, оның
маңыздылығын былай көрсетілген: Орынбор қазақтарын әкімшілік жағынан
басқаруда кең мүмкіншіліктер туады. Сырдарияның орта ағысында нық
орнығуымыз арқылы біз Орта Азия хандықтарына жақындай түсеміз. Сыр өзені
мен Ақмешіт Орта Азиямен саяси және сауда қарым-қатынасында негізгі тірек
болары сөзсіз дей келе, патша үкіметі мақұлдағаннан В.А. Перовскийдің
жобасын кейін, жаңа аймақтарға барлау жұмысын жүргізу мақсатында топограф
Голов басқарған 80 адамнан тұратын топты 1852 жылы 18 сәуірде Сыр бойына
аттандырған. Алдыңғы екі жорықпен қатар, барлау жұмыстарының қорытындысанан
кейін Орынбор генерал-губернаторы Перовский Ақмешітті алу үшін алдымен Сыр
бойына бірнеше бекіністер салу қажет деген қорытындыға келіп, патша
өкіметіне мәлімдеме жасайды [18, 90-110 бб.]. В.А.Перовскийдің ұйғарымы
бойынша Қазалы аңғарында № 1 форт, Қармақшыда № 2 форт, Күмісқорған
бекінісінің орнына № 3 форт тұрғызылады. Жергілікті қазақтар туралы саяси
және әскери мәліметтер жинастыруға шығыс тілдерінің маманы О.Я. Осмоловский
Сыр бойына арнайы тапсырмамен аттандырылады. Осмоловскийге Ақмешіт
бекінісінде орналасқан қоқандық әскерлердің саны мен құрамы, Кенесарының
ұлы Сыздық төре бастаған қазақтар туралы, Орта Азия хандықтарының саяси
жағдайы, Сыр бойындағы қазақтардың патша билігіне деген көзқарасы және тағы
басқа да мәліметтер жинау тапсырылады. Мұнымен бірге Орынбор генерал-
губернаторы В.А.Перовский Есет Көтібарұлы, Елекей Қасымұлы, Жанқожа
Нұрмұхамедұлы, Бұқарбай Естекбайұлы сияқты Кіші жүз қазақтарының батырлары
мен сұлтандарын жорыққа қатысуға көндіруді Арал бекінісінің басшысына
жүктейді. Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовскийдің Ақмешітті алу үшін
жасаған келесі бір айласы жорық кезінде қоқандықтар мен хиуалықтардың күш
біріктіріп шығуына тосқауыл қою үшін оларға қарсы дипломатиялық әдістерді
қолдана отырып, екі хандықтың арасындағы араздықты өршітеді де Хиуаны
соғысқа араласпауға көндіреді [19, 78-91 бб.].
1854 жылы генерал-майор Бюрно бастаған 4 инженер-офицер мен мыңға жуық
башқұртты Сыр бойына аттандырады. Сол жылы Ресей патшасының жарлығы бойынша
Перовск форты, 1 Қазалы форты, 2 Қармақшы форты және 3 Қуандария форты
құраған Сырдария әскери шебі құрылды. Әскери шеп басшысының құқы дивизия
командирінің дәрежесімен теңестіріліп, шептегі бекіністерге, әскерге,
қазақтарға және Арал флотолиясына билік жүргізу міндеті жүктелді. Сонымен
қатар оның міндетіне Орта Азия хандықтары туралы барлау мәліметтерін жинау,
шептегі айырбас саудасын дамыту, қазақтарды бақылауда ұстау, олардың ру
басшыларын тағайындау, түтін салығының уақытында түсуін қадағалау,
жергілікті халықтардың арасындағы қылмыстық істерді шешуге араласу және
тағы басқа да істер кірді. Сырдария әскери шебі құрылған уақыттан бастап,
Ресей билігіне өткен Сыр қазақтары - облыстың орта бөлігінің билеуші
сұлтандарына бағындырылып, оған Сырдария қазақтарын басқару туралы
нұсқаудың негізінде бірнеше міндеттер жүктеледі:
1) Қазақтардан тағайындалған сұлтандар бейбіт уақытта Сыртқы істер
министрлігінің аға шенеунігіне бағынса, ал өңірде тәртіпсіздіктер басталған
жағдайда Сырдария шебінің қолбасшысына бағынып, соның барлық бұйрығын дәлме-
дәл орындауға міндеттенеді;
2) Егер де Қазақтардан тағайындалған сұлтандар орынауыстырып, үш күннен
астам уақыт болмаса, онда оның орнына сенімді деген адамды қойып кетуге
тиіс;
3) Патшаның Орынбор қазақтарына шығарған жарлығы бойынша қазақтардан
тағайындалған сұлтандарға қарасты барлық қазақтар 1 сом 50 тиын түтін
салығын төлеуге тиісті. Қазақтардан тағайындалған сұлтандар бұл салықтардан
босатылды;
4) Салықты жыл сайын әрбір қыркүйек және қазан айларының аралығында
жинап, аға шенеунікке әкеліп тапсыру тиіс. Ол жиналған салықты алғаны
туралы орысша және қазақ тілінде қолхат берілуі мәндеттеледі;
5) Салық жиналатын уақыттың алдында қарамағындағы түтін саны туралы,
олардың кетіп қалғаны бар немесе келіп қосылғаны жөнінде толық мәлімет
берілуі қажет. Соған байланысты аға шенеунік түтін санына қарай түбіртектер
беріп отырған. Сол түбіртектерді қазақтарға таратып, оларға оны жоғалтпауды
міндеттеледі. Егер де салықты төлегені жөнінде тексеру болған кезде оны
көрсете алмаса, онда ол қайтадан төлеуге міндетті;
6) Қазақтардан тағайындалған сұлтандардың міндетіне:
а) қарамағындағы қазақтардың Ресей билігіне адал болуына;
б) алаяқтар мен бүлікшілерді, өз бетінше кетушілер мен бағынбайтындарды
аға шенеунікке жеткізу;
в) қарамағындағы қазақтар көрші жатқан мұсылман иелегінен немесе
Ресейден келген қашқындар мен қаңғыбастарға пана бермеуге; өз балаларын
Қоқан, Хиуа және Бұхара молдаларына оқытпауға; зекет жинаушылар мен хаттар
мен үндеулер таратушыларды байқауға мінддеті. Егер де осындай адамдарды
байқаған жағдайда онда оларды дереу ұстап алып, жақын жатқан бекіністің
бастығына жеткізуге тиіс;
7) Қарамағыңыздағы қазақтардың арасында Қоқанға немесе Хиуаға берілген
адамдар немесе олардың тыңшылары жоқ па, болса оларды дереу ұстап алып
бекініс басшыларына тапсыруға тиіс;
8) Көрші жатқан қазақтар барымтаға шыға ма, хиуалықтар мен қоқандықтар
қарулы күшпен шабуыл жасамай ма, соған алдын-ала барлау жасап жақын жатқан
бекініс бастығына жеткізу қажет екендігі қатаң міндеттелген [34, 120-136
бб.].
Осылайша, Ресей билігі өз бодандығына өткен сұлтандар мен беделді
адамдарға осынау міндеттер арта отырып, оларды патша билігіне қызмет жасап
қана қоймай, оның көзі мен құлағына айналуын қажет етті. Патшалық
Ресейдің Сыр бойына түбегейлі орналасуы және отарлық әрекеттері салдарынан
қазақ отбасылары өздерінің егістік жерлерінен айрылып, егін салуға
жарамайтын, егінді суаруы үшін ағын суы жоқ жерлерге қуылды. Сондай-ақ Арал
өңіріне орыстар келген кезден бастап қазақтар оларға түтін салығын төледі
және басқа да әр түрлі міндеткерліктерді атқарды. Яғни, қазақтар жолдарды
жөндеуге, көпірлер салуға, су жүретін арықтарды тазалауға, жергілікті
әкімшілік мүшелерін асырауға, жолсапарға шыққан шенеуніктерге қаражат
бөлуге, іс-сапармен келген қызметкерлерге үй беруге, оларға отын жеткізіп
беруге міндетті болды. Сонымен қатар жергілікті патша әкімшілігі
бекіністерді салу үшін мыңдаған қазақтарды еріксіз айдап әкеп, тегін
жұмысқа салды. Сондықтан патша өкіметінің қазақтарды қанауға бағытталған
бұл іс-әрекеттері халықты ашындырып, ашық түрдегі наразылықтар мен
көтерілістерге ұласты. Ресей империясына Қазақ даласын жаулап алуға 130 жыл
керек болса, Орта Азияны бар болғаны 20-25 жылда өздеріне бағындырды.
Патшалық Ресейдің Сыр өңірін жаулап алу барысында жүргізген соғыстары мен
саясаты, еркіндік сүйгіш қазақтардың бодандықты қабылдамайтындығын, оларды
тек қана озық қарудың күшімен бағындыруға болатындығын көрсетті [17, 24-25
бб.].
Территориялық белгі бойынша бір болысқа 1000-2000 киіз үй және бір
ауылға 100-ден 200-ге киіз үй кіретіндей болып есептелсе, өлке болыстар мен
ауылдарға бөлінді. Болыстар көбінесе шаруашылық жағынан біріккен ауылдардан
тұрды. Осыған байланысты патша үкіметі қазақтардың рулық қатынастар бойынша
тарихи бөлінуі заңды түрде жоюды көздеп, әкімшілік реформа жүргізуді де
қолға ала бастады. Отаршылар әкімшілігі ұсынылған үміткерлер көңілінен
шықпаса бекітпей тастап, жаңа сайлау белгілеуідің де мүмкіндігі жоғары
болды.
Елде орын алып жатқан территориялық-әкімшілік үрдістер Сыр бойы
қазақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуына айтарлықтай өзгерістер әкеліп,
отарлық саясаттың жаңа салық жүйесі енгізілді. Қазақстанда отырықшылық пен
жер шаруашылығының көлемінің ұлғайғандығына қарамастан салық төлеушілердің
басым бөлігін көшпенділер құрап отырды. Патша үкіметі өзінің отарлық
саясаты арқылы Сыр бойы қазақтарының саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz