ТОРҒАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЫ (ӘКІМШІЛІК ҚЫЗМЕТІ, ЖЕРГІЛІКТІ ХАЛЫҚПЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ)
ТОРҒАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЫ (ӘКІМШІЛІК ҚЫЗМЕТІ, ЖЕРГІЛІКТІ
ХАЛЫҚПЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ)
Алматы 2015 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 3
1-тарау. 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар және Торғай
облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктері
1. 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар: тарихы мен
мемлекеттік басқару жүйесіне енгізген
өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.
2. Торғай облысының әкімшілік басқарылуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2-тарау. Торғай әскери губернаторы: қызметі мен жергілікті халықпен
қарым-қатынастарының жүзеге асу жолдары
2.1 Торғай облысы әскери губернаторының саяси қызметінің негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 1860-1890 жылдар аралығындағы Торғай облысының экономикалық даму
деңгейі және әскери губернатордың осы саладағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3-тарау. 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар және Торғай
облысының білім мен мәдениет саласы
3.1 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалардың білім және
мәдениет саласына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36.
3.2 1860-1890 жылдар аралығындағы Торғай облысының білім беру жүйесі
мен
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің егемендік алуы қоғамның барлық
саласында түбегейлі өзгерістерге жол ашқаны белгілі. Бұл өзгерістер саяси-
экономикалық сипатымен қатар күнделікті өмірде де терең байқалған болатын.
Сонымен қатар оң өзгерістердің ықпалы білім және ғылым саласында да анық
байқалуда. Еліміздің білім беру саласында еуропалық озық білім беру дәстүрі
сәтті енгізілсе, ғылым саласы белгілі бір идеологияның әсерінен босап
шығып, барынша шынайы түрде жазыла бастағаны да шындық. Оған негіз болатын
егемендікке дейін ғылым мен білім беру ісі большевиктік тәртіп пен
коммунисттік идеолоияға шектен тыс бағынып, салдарынан тарихи шындық саналы
түрде бұрмаланды. Ұлтымыздың мақтанышы боларлық тарихи оқиғалар желісі
шындықтан аластатылып, ғылымның обьективтілігі принципінен гөрі партиялық
принцип маңызды саналды. Дегенмен еліміздің егемендікке қол жеткізуі сан
жылдар бойына ғалымдардың назарынан тыс келген тарихи тақырыптар өз
зерттеушісін тауып, белсенді ғылыми-зерттеу жұмыстарының жандануына
жалғасқан болатын. Оған мақсаттағы жұмыстардың белсенді жандануы түрткі
болған Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың 2004 жылы 13 қазанда білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ
съезінде сөйлеген сөзінде: Осы күнге дейін Қазақстанның ең жаңа тарихының
бірде-бір қалыпты оқулығы жоқ. Біздің тәуелсіздігіміздің қасіретті
оқиғалары және оны нығайту жолындағы біздің күресіміз зерттеу тақырыбына
айналмаған деген болатын [1, 4 б.]. Нәтижесінде отандық тарихнама үшін
өзекті саналатын мәселелер шешімін тауып, ұрпақтар тәрбиесінде маңызы зор
болуы тиіс құндылығы жоғары еңбектер жарық көрді. Жалпы ғылым үшін маңызды
саналатын мәселелер барынша зерттелуі қажет. Ол турасында Ұлт көшбасшысы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Ұлытау төріндегі сұхбаты негіз болады.
Сұхбат барысында қазіргі заманның ерекшеліктері мен ұлтымыздың бүгінгі
көкейкесті мәселелерін тізбектеле келе, Елбасы Біздің елдігіміз, қазақ
жұртының арғы түбі ғұндардан басталады. Ғұндардан кейін түріктерге
жалғасады. Одан кейін Алтын Орда орнығады. Сөйтіп, хандық дәуірге ұласып,
біртіндеп Тәуелсіздікке барып тіреледі. Осындай үлкен тарихымыз бар.
Жастарымыз мұны білуі керек. Біз кеше ғана пайда болған халық емеспіз деп
тұжырымдаған болатын [2, 6-7 б]. Дегенмен жоғарыда қойылған талаптар мен
жарық көрген ғылыми еңбектер отандық тарих ғылымы үшін барлық өзекті
мәселелердің зерттеліп біткендігін білдірмейді. Әлі де болса ғалымдар
назарынан тыс немесе бүгінгі күннің талаптарына сай, шынайылыққа барынша
жақындату үшін өз зерттеушісін күтіп тұрған мәселелер жетерлік. Әсіресе
бүгінгі таңдағы егеменді еліміздің стратегиялық әріптесіне айналып отырған
жақын және алыс шетелдермен байланыстардың түп негізі мен тарихи тамырларын
айшықтау мәселесі өзекті болып отыр. Осындай өз зерттеушісін күтіп тұрған
мәселелердің бірі – Торғай облысының генерал-губернаторының әкімшілік
қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесі болып табылады.
Бүгінгі жаһандану үдерісінің ерекшеліктері мен заман талаптары ұлттық
тарихқа деген сұранысты арттырып отырғаны түсінікті. Әсіресе
зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отырған мәселелердің қатарында біздің
зерттеу жұмысына арқау болып отырған тақырыпты атап өтуге болады. Сөз жоқ
Торғай облысының генерал-губернаторының жергілікті халықпен қарым-қатынасы
патша үкіметінің ішкі мақсаттары мен оның қазақ жерінде жүргізген отарлық
саясатының шеңберінде жүзеге асты. Дегенмен Торғай генерал-губернаторының
қазақ жеріндегі қызметі отарлық саясаттың мүддесімен орайластырғанымен,
халықтың игілігі үшін жұмсалып, қызмет ететін мекемелер де ашыла бастады.
Олардың қатарында дәрігерлік көмек көрсету орталықтарымен қатар,
мектептерді де атап өтуге болады. Әрине бұл алдымен қазақ халқы арасында
орыс мәдениеті мен христиан дінінің әсерін күшейтуге бағытталғанымен, өз
кезегінде халық игілігі үшін де қызмет еткендігін естен шығармау қажет.
Қазақ хандығының 1731 жылдан бастап патшалық Ресей империясының
құрамына кіре бастағанын ескерсек, жер асты байлығы мол саналатын өлкені
алдымен саяси тұрғыдан барынша өзіне тәуелді ету ісі Ресей үшін аса маңызды
саналды. Сондықтан саяси тәуелділік тек отарлық жүйеге негізделген
әкімшілік реформаларды сәтті жүргізгенде ғана жүзеге асатындығын патшалық
Ресей жақсы түсінді. Осы мақсатта бірқатар жұмыстар жүргізіліп, ХІХ
ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап қазақ өлкесін отарлаушы отарлық билікке
барынша жақындатып, дәстүрлі билігін жоюға бағытталған әкімшілік
реформаларлар қабылданған болатын. Мұндай мағынадағы әкімшілік реформалар
ХІХ ғасырдың 60-80 жылдары да белсенді жүргізіле бастады. Нәтижесінде
хандық билік жойылып, ұзақ жылдар мен сан ғасырлар көлемінде қалыптасқан
дәстүрлі басқару жүйелері мен өмір сүру тәртібіне түбегейлі өзгерістер
енгізілді. Осындай өзгерістер қоғамның барлық саласын қамтып, қоғамның
дәстүрлі дамуына өз зиянын тигізді. Қазақ хандығы патшалық Ресейдің жаңа
талаптарына сай өзінің саяси жүйесін қалыптастырып, біртіндеп отарлық
жүйенің берік ықпалына түсті. Атап айтқанда дәстүрлі қазақ қоғамындағы
хандар мен сұлтандардың билігі жойылып, оның орнына отарлық мақсатттың
дұрыс орындалуын қамтамасыз ететін генерал-губернаторлардың билігі
қалыптасты. Сөз жоқ бұл әкімшілік реформалардың дәстүрлі қазақ қоғамына
әкелген өзгерістерінің бағыттарын анықтап, оның кері әсерін анықтау ісі
зерттеу нысаны ретінде қызығушылық тудырып келеді. Әсіресе өзіндік
ерекшелегі мен зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отырған мәселелердің
бірі де осы генерал-губернаторлардың жүргізген саясаты, жергілікті халықпен
қарым-қатынастарының негізгі сипаты болып отыр. Біздің де диплом
жұмысымыздың тақырыбына негіз болған мәселелердің бірі – Торғай облысының
генерал-губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-
қатынасы болып отыр. Аталмыш мәселе әлі күнге дейін тарихшылар және өзге де
қоғамдық ғылымдар саласының мамандары арасында қызу пікір-таласқа ие.
Қарастырып отырған мәселе дамудың түрлі кезеңдерінде ғылымда едәуір
зерттелді. Алайда бұл мәселе әлі де күнге дейін кешенді зерттеуді талап
етіп отырғаны белгілі болды. Әрине бұл ретте аталған мәселенің өте
күрделілігі салдарынан мәселенің өзектілігі толығымен шешімін тауып, ашылды
деп деуге болмайды. Дегенмен Торғай облысының генерал-губернаторының
әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесі заман
талабына сай әр кезеңде өз зерттеушісін табады деген сенімдеміз.
Сонымен қарастырып отырған мәселеміз, яғни Торғай облысының генерал-
губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы
мәселесі бүгінгі күннің талаптарына сай қайта кешенді түрде қарастырылып
жатыр және осы тақырыпқа қатысты жарық көрген ғылыми-зерттеу жұмыстары мен
құндылығы жоғары еңбектер мәселенің тарихи аспектісі барынша ашылуда. Бұл
тақырыптың теориялық және тәжірибелік, методологиялық маңызы жоғары,
сонымен қатар зерттеушісін күтіп тұрған мәселе деген қорытынды жасауға
болады. Бұл сөзсіз Торғай облысының генерал-губернаторының әкімшілік
қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесінің өзектілігінің
дәлелі болып табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Торғай облысының генерал-губернаторының
әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесі зерттеушілер
тарапынан едәуір қарастырылған тақырыптардың бірі болып табылады. Аталмыш
мәселе әр кезеңде зерттеу нысанына айналып отырды. Демек Торғай облысының
генерал-губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-
қатынасы мәселесіне қатысты зерттеу жұмыстары тек Қазақстанның ғана
ғалымдарының зерттеу нысаны болып қана емес, шет елдік тарихнамада да
өзекті мәселеге айнала алды. Әсіресе орыс тілінде мәселеге қатысты бірқатар
құнды зерттеу жұмыстары жарық көрді. Диплом жұмысы барысында Торғай
облысының генерал-губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен
қарым-қатынасы мәселесінің зерттелу деңгейін анықтап, диплом жұмысының
негізгі зерттеу бағыты ретінде отандық ғалымдардың теориялық және
методологиялық тұжырымдары таңдалып алынып, диплом жұмысының зерттеу бағыты
айқындалды [3].
Осындай ұзақ жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижесінде мәселе
төңірегінде қазақ және өзге тілдерде бірқатар еңбектер жарық көрді. Әртүрлі
тарихи кезеңдерде жарық көрген ғылыми-зерттеу жұмыстары заманның дамуындағы
ерекшелігіне қатысты өзіндік табиғаты нәтижесінде құрылды. Сондықтан осы
тарихи кезеңдердегі ғылыми-зерттеу жұмыстары белгілі бір дәрежеде
құндылықтарға ие. Сол себепті қарастырып отырған отырған мәселеге қатысты
зерттеу жұмыстарын топтарға бөліп қарастыру диплом жұмысын дұрыс
ұйымдастыру үшін аса қажет.
Өз кезегімізде біз диплом жұмысымызға қатысты жарық көрген ғылыми-
зерттеу жұмыстарды үш топқа бөліп қарастыруды жөн деп таптық. Оның бірінші
тобына 1917 жылға немесе көтеріліске дейінгі зерттеушілердің, ал екінші
тобына мәселенің Кеңестік тарихнамасы, нақтырақ айтқанда Кеңес билігі
жылдарында жарық көрген ғалымдардың еңбектерін топтастырдық. Ал үшінші
топқа мәселенің бүгінгі таңдағы зерттелуін қарастыра келе, тәуелсіз
тұсында жазылған барлық ғылыми жұмыстарды топтастырғанымызды да айта кету
керек.
Әрине мәселенің зерттелу деңгейінде көрсетілген әр еңбектер біздің
тақырыпқа тура және жанама қатысты болып бөлінеді. Әрине мәселенің пайда
болуы немесе патшалық Ресейдің отарлық саясатын аша отырып, әкімшілік
реформалардың жүру барысы мен бағыттарын анықтау тиімді болмақ. Сондықтан
диплом жұмысы барысында біз мәселенің теориялық негіздерін анықтау үшін
Е.Б. Бекмахановтың Присоединение Казахстана к России [4], И. Ерофееваның
Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик [5], С.Қ. Жақыпбектың
Қазақ елін Ресейдің жаулауы: басталуы, жүруі [6], М. Қозыбаевтың
Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды ма? [7] атты жұмыстарын атап өтуге
болады. Аталмыш ғылыми-зерттеу жұмыстары өзінің құндылығымен қатар, диплом
жұмысына тура қатыстылығымен де ерекшеленеді. Осы жұмыстарда көтерілген
ғылыми тұжырымдар бүгінгі күн талаптарына сай қарастырып, пайдаландық.
Диплом жұмысы барысында мәселенің зерттелу деңгейінде бірінші шартты
топ, яғни 1917 жылға дейінгі зерттеушілер қатарында А.И.
Добромысловтың Тургайская область. Исторический очерк атты зерттеу
жұмысын атап өтуге болады [8]. Сонымен қатар көтеріліске дейінгі
зерттеушілердің қатарында А.Е. Алекторовтың Киргизы-казаки [9],
Материалы для изучения быта и истории киргизов [10], Очерк народного
образования в Тургайской области: летопись 1744-1898 гг. атты еңбектерін
диплом жұмысы барысында барынша пайдаландық [11]. Сонымен қатар Ф. К
Зобнинның Вопросу о невольниках, рабах и тюленгутах в Киргизской степи
[12] және С.М. Середонинның Исторический обзор деятельности Комитета
министров [13] атты еңбектері де диплом жұмысында пайдаланылып, тұжырымдық
ойлары басшылыққа алынды.
Мәселеге қатысты зерттеу жұмыстарының үлкен бөлігі Кеңестік
тарихнаманың өкілдері болып табылатын ғалымдардың еңбектері құрап отыр.
Әрине әр еңбек пайда болу уақытысына қарай өзіндік құндылықтарға ие. Мысалы
Кеңестік билік жылдарында жарық көрген ғылыми жұмыстар белгілі бір
идеологияның шеңберінде ғана жызылғанымен, құндылығы өте жоғары деп айтуға
толық негіз бар. Олардың қатарында В.Я. Басинның Политика царизма в
Младшем и Среднем жузах в конце 50-х годах ХҮІІІ в [14] атты еңбектерді
мәселемізді барынша ашу үшін пайдаландық. Сонымен қатар Н.Г. Апполованың
Присоединение Казахстана к России [15] және Экономические и политические
связи Казахстана с Россией 18 начале 19 в атты жұмыстары диплом жұмысы
барысында барынша пайдаланылды [16]. Диплом жұмысы барысында Г.
Сапаргалиевтың Карательная политика царизма в Казахстане атты ғылыми-
зерттеу жұмыстарының негізгі тұжырымдық ойлары мен нақты статистикалық
мәліметтері де біздің тарапымыздан қолданысқа ие болып, қорытындыланды
[17].
Сонымен қатар мәселеге тікелей қатысты П.Г. Галузоның Аграрные
отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. [18], П.Г.
Галузоның Туркестан колония (Очерк истории Туркестана от завоевания
русскими до революции 1917 г.) [19] атты еңбектерімен қатар, Е.Г.
Федоровтың Казахстан – колония царизма атты ғылыми-зерттеу жұмысының
тұжырымды ойлары диплом жұмысының алдына қойған мақсаттарына қол жеткізуде
барынша пайдаланылды [20]. Диплом жұмысының зерттелу деңгейінің кеңестиік
тұсындағы тарихнамасын П.А. Зайончковскийдің Военные реформы 1860-1870 гг.
в России [21] атты жұмысы құрап отыр. Сонымен қатар С.З. Зимановтың
Общественный строй казахов первой половины XIX в [22], К.А. Жиренчиннің
Реформы управления 60 гг. XIX в. в Казахстане и их политические и правовые
последствия атты кандидаттық диссертациясының авторефератында көтерілген
негізгі мәселелер біздің тұжырымдарымыз және пікірлердің қалыптасуына негіз
болды [23]. Сонымен қатар диплом жұмысы барысында патшалық Ресейдің сыртқы
саясатының негізгі бағыттарын дәл анықтауда Н.С. Киняпинаның Внешняя
политика России второй половины XIX в. атты еңбегін пайдаландық [24].
Мәселенің зерттелу тарихының бүгінгі таңдағы деңгейі көңіл толарлық.
Олай дейтініміз біздің қарастырып отырған мәселе тура әрі нақты
зерттелмегенімен оның әртүрлі қыры түрлі зерттеу жұмыстарына арқау болған.
Мысалы мұндай еңбектер қатарында К.А. Жиренчиннің Политическое развитие
Казахстана в XIX начале XX веков. [25], С.К. Жакыпбектың Царские законы
1886 и 1891 гг. и усиление колониальной власти в Казахстане [26], К.
Данияровтың История Казахского государства XV-XX вв. [27], Ж.К. Касымбаев
пен Н.Ж. Агубаевтың История Акмолы (ХГХ-началаХХ века) [28], К.К.
Кусаинов Административные аспекты колониальной политики самодержавия в
Казахстане во второй половине XIX начале XX вв. [29], А.Н. Медушевскийдің
Административные реформы в России XVIII -XIX вв. в сравнительной
исторической перспективе. Научно-аналитический обзор [30], М.Қойгелдиевтің
Жетісудағы Ресей билігі (ХІХғ. 1917ж.) [31], Г.К. Шуланбекованың 1867
жылғы Оңтүстік Қазақстанның саяси жағдайы [32], Л.Е. Урдабаеваның История
города Актюбинска и его уезда атты ғылыми зерттеу жұмыстарында көтерілген
тұжырымдар мен ой-пікірлер диплом жұмысы барысында барынша пайдаланылды
[33].
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Торғай облысының генерал-
губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы
мәселесінің қазіргі таңдағы өзектілігін ескере келе, тақырыпқа қатысты
деректер мен тақырыпқа қатысты жарық көрген ғылыми-зерттеу жұмыстарын
белсенді пайдалана отырып, патшалық Ресейдің Қазақстанға қатысты отарлық
саясатының негізгі бағыт-бағдарын анықтай отырып, ХІХ ғасырдың 60-80
жылдарындағы әкімшілік реформалардың мәні мен Торғай генерал-губернаторының
жергілікті халықпен қарым-қатынастарының барысы мен сипатын талдап, ғылыми
негіздеу – диплом жұмысының мақсаты болып табылады. Қойылған мақсатқа жету
үшін мынандай міндеттер диплом жұмысы барысында шешілді:
- 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар: тарихы мен
мемлекеттік басқару жүйесіне енгізген өзгерістеріне баға беру;
- Торғай облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктерін айқындау;
- Торғай облысы әскери губернаторының саяси қызметінің негізгі
бағыттарына тоқталу;
- 1860-1890 жылдар аралығындағы Торғай облысының экономикалық даму
деңгейі және әскери губернатордың осы саладағы қызметін ашу;
- 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалардың білім және
мәдениет саласындағы әсеріне тоқталу;
- 1860-1890 жылдар аралығындағы Торғай облысының білім беру жүйесі мен
мәдениетінің даму деңгейіне баға беру;
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Торғай облысының генерал-
губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы
мәселесіне қатысты бірқатар деректердің тобы бар. Әрине мұндай деректердің
үлкен тобы орыс тілінде жазылған Ресей деректері болып табылатыны шындық.
Тақырыпқа қатысты деректердің бір тобы жекелеген адамдардың шығармалары
болып табылады. Олардың қатарында қазақтың тарихына алғашқылардың бірі
болып өз зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың қатарында Шоқан Уәлиханов
болып табылады. Ғалым өз уақытында дәл осы 1867-1868 жылдардағы әкімшілік
реформаның жобасын жасауға да қатысқаны белгілі. Сондықтан автордың еңбегін
диплом жұмысы барысында барынша пайдаландық. Атап айтқанда Шығармалар
жинағы [34] мен Записка о судебной реформе атты шығармаларын атап өтуге
болады [35]. Сонымен қатар Н.Ф. Бабковтың Воспоминания о моей службе в
Западной Сибири(1859-1875) [36], М. Бродовскийдің Колониальное значение
наших среднеазиатских владений для внутренних губерний [37], В.А.
Долгоруковтың Путеводитель по всей Сибири и Средне-Азиатским владением
России [38], А.И. Левшинның Описание киргиз-казачьих или киргиз-
кайсацких орд и степей [39] атты еңбектерімен қатар, құжаттар жинағы да
мәселеміздің деректер тобын құрап отыр.
Демек диплом тақырыбының деректерінің үлкен бір тобы құжаттар жинағы
болып табылады. Олардың қатарында Об отношениях России к среднеазиятским
владениям и об устройстве киргизской степи [40] атты құжаттар жинағымен
қатар, диплом жұмысы барысында 1961 жылы Алматыдан шыққан Казахско-русские
отношения в XVI-XVIII вв. Сборник документов и материалов [41] және
Алматыдан 1964 жылы шыққан Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв.
Сборник документов и материалов [42] атты құжаттар жинағы барысында
барынша пайдаланылды. Сонымен қатар М. П. Вяткинның Материалы по истории
Казахской ССР атты оқулығында қазақ-орыс қарым-қатынастары турасында
құжаттар жарық көрді [43]. ХІХ ғасырдағы әкімшілік реформалар мен генерал-
губернаторлардың қызметі турасындағы Прошлое Казахстана в источниках и
материалах атты мұрағат құжаттарының мәліметтері диплом жұмысы барысында
барынша пайдаланылды [44].
Сөзсіз Торғай және жалпы генерал-губернаторлардың қызметі мен ХІХ
ғасырдағы қазақ даласындағы патшалық Ресейдің отарлық саясаты турасындағы
дерек көздерінің бірі А.В. Васильевтың Исторический очерк русского
образования в Тургайской области и современное ее состояние болып табылады
[45]. Міне осындай үлкен деректор тобының құнды мәліметтері диплом
жұмысының өзекті тұстарын ашу барысында барынша қолданылды. Торғай генерал-
губернаторының жергілікті халықпен байланыстарын айқындау барысында осы
жоғарыда атап өтілген деректердің үлкен топтарындағы мәліметтер біздің
тарапымыздан барынша талдана отырып, қатаң сыни көзқарас нәтижесінде
пайдаланылды. Нәтижесінде диплом жұмысы барысында барынша шынайы әрі құнды
мәліметтер негізінде тың қорытындылар жасауға тырыстық.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шегі.
Дипломдық жұмыс XIХ ғасырдағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси
жағдайына сипаттама бере отырып, осы уақыт аралығындағы патшалық Ресейдің
қазақ өлкесінде жүргізіп отырған отарлық саясатының негізгі бағыттарын
талдау және 1860-1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалардың
мәні мен нәтижесі негізінде Торғай генерал-губернаторының жергілікті
халықпен қарым-қатынастарының қалыптасу тарихын ашуға бағытталған. Демек
осы мерзім аралығындағы, яғни 1860-1890 жылдардағы әкімшілік реформалардың
мәні мен барысымен қатар, қазақ қоғамындағы Торғай генерал-губернаторының
атқарған қызметі мен жаңа қалыптасқан саяси жүйедегі орны, сонымен қатар
қазақ жеріндегі патшалық Ресейдің отарлық саясатын күшейту жолындағы
қоғамдық-саяси әрекеттеріне баға беріледі. Ең бастысы диплом жұмысы 1860-
1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалардың жүргізілу барысы мен оның
негізгі мақсаттарына тоқтала отырып, Торғай генерал-губернаторының қызметі
мен жергілікті халықпен қарым-қатынастарының мақсаттары және барысы
ашылады. Қос тараптың өзара қарым-қатынастарының дамуына Торғай генерал-
губернаторының беделі мен лауазымдық артықшылықтарына баға беріліп, барынша
шынайы талданады. Диплом жұмысы барысында автор осы мәселеге қатысты
қалыптасқан пікірлер мен тұжырымдарды келтіре отырып, Торғай облысының
генерал-губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-
қатынасы мәселесін Отандық тарихнамадағы маңызы мен оның болашақтағы
зерттеу нысаны ретіндегі маңыздылығына ерекше назар аударады. Диплом жұмысы
барысында бітіруші Торғай облысының генерал-губернаторының әкімшілік
қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесіне қатысты ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізген авторлардың еңбегін көрсете отырып, барынша
талдауға тырысады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Диплом жұмысының
методологиялық негізін ғылымға белгілі мынандай теориялық принциптер
құрады. Атап айтқанда деректік эвристика, яғни қажетті деректерді табу мен
барынша ішкі және сыртқы сын жүргізе отырып, жалпы сипаттама беру,
нақтылық, дипломдық жұмысты жазудағы жүйелілік пен логикалық үйлесімділікті
сақтау.
Дипломдық жұмыс барысында тақырыпқа қатысты зерттеушілердің еңбектері
мен ой-пікірлер бүгінгі күнмен байланыстық дәрежесінде пайдаланылды.
Диплом жұмысы барысында ғылымға белгілі жалпыдан жалқыға көшу, анализ,
синтез, салыстыру және тағы да басқа зерттеу әдістері барынша қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен (әр бөлім екі
бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
Дипломдық жұмыстың сыннан өтуі. Дипломдық жұмыс әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық Университеті, тарих, археология және этнология факультетінің
Қазақстан тарихы кафедрасында дайындалып, қорғауға ұсынылды.
1-тарау. 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар және Торғай
облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктері
1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар: тарихы мен
мемлекеттік басқару жүйесіне енгізген өзгерістері
Патшалық Ресейдің билеуші тобының Қазақстанның кең байтақ жерін
өзіне қаратып алу арқылы империяның шеңберін ұлғайтудағы стратегиялық
мақсаты орындалып, ендігі уақытта осы өлкені отарлаудың саяси негіздерін
жасап шығу ісі аса маңызды саналды. Демек патшалық Ресей үшін алдағы
уақытта қазақ өлкесін басқару үшін жаңа жүйе жасауға кірісті. Мұндағы
негізгі мақсаты – аумақтық-әкімшілік жүйені қайта құру арқылы мұндағы
жалпы халықтың ықыласымен хан сайлап келген қазақ халқын осынау
демократиялық тарихи дәстүрінен толық айырып, қазақ жерін түгелдей дерлік
Ресейдің мемлекеттік меншігі деп негіздеу болды. Әрине бұл мерзім
аралығындағы әкімшілік басқарылуының тарихи ерекшелегін ашу үшін алдымен
осы жылдардағы әкімшілік реформалардың қабылдануы мен жалпы тарихына назар
аударуымыз қажет. Ол үшін алдымен осы жылдар аралығындағы әкімшілік
реформалардың жалпы тарихына назар аударуымыз қажет. Сөз жоқ 1860 жылдан
бастасақ бірінші болып 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформалардың барысы
мен оның салдарына тоқталу маңызды болмақ.
Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы реформа патшалық Ресейдің отаршылдық
саясатының маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Өйткені, ол әкімшілік
құрылыс, жер қатынастары, сот құрылысы, халыққа білім беру, дін мәселесі
сияқты қазақ қоғамының шешуші салаларының бәрін қамтыған болатын.
60-шы жылдардың ортасында Ресей Орта Азияны түгелге жуық, ал
Қазақстанды толығымен өз иелігіне айналдырды. Енді Қазақстан үшін де
империяның басқа ұлт аймақтардағы сияқты өзіндік ерекшеліктері бар арнайы
тәртібі дайындалып, күшіне енгізілді. Бұл Қазақстанды Ресей империясының
отары ретінде толығымен занды түрде бекіткен 1867-1868 жылдардағы әкімшілік
басқару реформалары болып табылады. Орыс патшасы II Александр екі ережені
бекіту туралы жобаға қол қойды. Ереже екі жылға уақытша тәжірибе ретінде
ғана деп енгізілгенімен ол іс жүзінде 25 жылға созылды.
II Александр бекіткен № 61 кұжатта Жетісу мен Сырдария облыстарын
басқару туралы уақытша ереженің жобасы жарияланды. Түркістан генерал-
губернаторлығы территориясы жайлы жобада: Түркістан облысынан Ташкент
ауданын 1867 ж. Сырдария өзенінің арғы бетінен басып алынған жерден Семей
облысының Тарбаға жотасынан Оңтүстікке қарай жатқан бөлінген құрамды екі
облыс: Жетісу мен Сырдария облыстары бар Түркістан генерал-губернаторлығы
құрылды - деп көрсетілген. Осындай әкімшілік басқару жүйесіне Шоқан
Уәлиханов қарсы шығып өз ойын білдірген болатын: біздің заманымызда
халыққа етене жақын, ең маңызды, соның мұқтажына тікелей қатысты реформа-
экономикалық істерді жүзеге асыратын құрал ретінде көрінбек, өйткені,
әрбір жеке адам және бүкіл адам баласы қауымдасып өзінің түпкі мақсаты
материялдық әл-ауқатын жақсартуға тырысады. Прогресс дегеніміз де осыған
сай келеді. Осы ойға жүгінгенде, адамның тұрмыс қажетін өтетейтін реформа
ғана пайдалы да, ал бұл мақсатқа қандай да болса кедергі келтіретін реформа
зиянды болып табылады [34, 68 б].
Түркістан генерал-губернаторлығы 1867 жылы Ереже бойынша екі облыстан
тұрды: Орталығы Ташкент қаласы болған Жетісу облысынан тұрды.
Жетісу және Сырдария облыстары басқару ісі генерал-губернаторға сеніп
тапсырылды, оған сонымен қатар Түркістан әскери округі әскерлерінің
қолбасшысы атағы берілді. Генерал-губернатор патша қалауы бойынша
тағайыдалды және босатылды.
1867-1868 жылдардағы реформа бойынша әкімшілік басқару жүйесі Генерал-
губернаторға, ал облылыстық басқару ісі әскери губернатормен облыстық
басқармаға тиесілі болды. Әскери губернаторға облыстағы әскери және әскери-
халықтық басқару жүктелсе, ал сондай-ақ Жетісуда орналасқан казак
әскерлерін оның атаманы есебінде басқаратын болды. Облыстық басқармаға
губерниялық басқару міндеті жүктелді. Ол жеке бөлімдері үшін белгіленген
талаптарды басшылыкқа ала отырып, оларды мүмкін болғанша жергілікті
жағдайда қолдануға тиіс болды [31, 64-65 бб].
Қазақстанға әкімшілік басқару жүйесін енгізудегі патша үкіметінің
алдына қойған басты мақсаты аймақтағы отаршылдық саясатын күшейту болды.
Осыған орай, 1867 жылы 11 шілдеде патша жарлығымен империя құрамында
Түркістан генерал-губернаторлығы құрылса, ал 1868 жылы Орынбор және Батыс
Сібір генерал-губернаторлықтары құрылды. Реформаның ең басты және негізгі
міндеті – қазақ даласын Ресейдің басқа бөліктерімен бірте-бірте қосып
жіберу үшін Ресейге бағынышты халықтарды бір басқару жүйесінің құрамына
біріктіру болды. Осылайша жергілікті ақсүйектерді биліктен ысырып тастап,
ру басшыларын әлсірете отыру үшін ойға алған іс-шараларды оңай жолмен тез
жүзеге асырып отыру басты мақсат етіп таңдап алынды. Жалпы алғанда,
реформалар патшалық үкіметтің қазақ даласының жергілікті тұрғындарын және
аймақтық табиғат байлықтарын еркін пайдалану үшін патшалық Ресей үшін
анағұрлым тиімді жағдай қалыптастыру әрекетінен туған еді.
1867-1868 жылдардағы реформа арқылы патша өкіметі қазақ даласын толық
отарлауға тырысушылығынан туындады. Сондықтан да Қазақстан аумағы
облыстарға бөлініп, ал облыстар әкімшілік орталықтарына, қазақ даласымен
байланыссыз жататын әр түрлі генерал-губернаторлықтарға бөлшектенеді.
Мысалы, Торғай мен Орал облыстары – Орынбор генерал-губернаторлығына
қараса, Ақмола және Семей облыстары – Батыс Сібір генерал-губернаторлығына
бағынышты болып келді. Ал Жетісу мен Сырдария жерлері болса Түркістан
генерал-губернаторлықтарының құрамына кірді. Бұрынғы ішкі Бөкей хандығының
аумағы уақытша Торғай облыстық басқармасына бағынышты болып қалғанымен, ол
ұзаққа созылмай, 1872 жылдан бастап Астрахань губерниясының құрамына
кіргізілді. Ал Маңғыстау түбегінің аумағы 1870 жылы қазақтардың
көтерілісіне байланысты Кавказ әскери округының билігінің қарамағына
берілді.
Бұл тұстағы генерал-губернаторлардың билік шараларын іске асыратын
басқару жүйесі мынадай үш бөлікке бөлінді: облыстық басқармалар, уездік
басқармалар және жергілікті басқармалар болып табылды. Сөзсіз облыстық
әкімшіліктің басқарма басшылығында әскери және азаматтық істерге билік
ететін әскери-губернатор саналды. 1868 жылдардағы Ереженің 22-ші және 23-
баптарында дала облыстарының әскери-губернаторлары облыстардағы әскери
қолбасшыларға теңестірілетіні айтылады және де олар өз облыстарының
аумағындағы орналасқан казак әскерлерінің тағайындалған атамандары болып
саналды.
Облыстар өз кезегінде уездерге бөлінді. Уездік басқарманың басшылығына
орыс шенеуніктерінің ішінен таңдап алынып, олар уезд бастығы лауазымына
облыстық әскери-губернатордың ұсынысы бойынша генерал-губернатор бекіткен
жағдайда тағайындалды. Жаңа әкімшілік жүйеге сай уездегі барлық билік
жүйесі уезд бастығының қолына толығымен шоғырландырылды. Мысалы ереженің 42
және 65 баптары бойынша, уезд бастықтарына мынадай міндеттер жүктелді:
жергілікті басқару орындарына жүктелген міндеттердің орындалуын қадағалау,
уезде тыныштық пен тәртіпті сақтау, алым-салықтың жиналуын бақылау және
халықтың денсаулығын сақтау. Уезде орналасқан әскери бөлімшелер, мекемелер
мен бекіністер уезд бастықтарына бағынышты болды.
1867-1868 жылдардағы реформа ел мен жерді басқарудағы патшалық
үкіметтің алғашқы буыны болып табылатын жергілікті басшылардың тағайындалуы
мен қызметіне көңіл бөлді. Әрбір уезд болыстарға, ал болыстар ауылдарға
бөлінді. Е.Г. Федоров Қазақстан – патша үкіметінің отары атты еңбегінде:
Патшалық қазақ тұрғындарының орталықтарын әдейі бөлшектеді, барлық басқару
жүйесін бөлшектеу арқылы қазақ халқының мәдени дамуын тежеп, халықты
қараңғылықта ұстауды көздеді, – деп көрсетеді [20, 68-71 сс].
Ережеге сай уездер территориялық белгі бойынша бір болысқа 1000-2000
киіз үй және бір ауылға 100-ден 200-ге киіз үй кіретіндей болып есептеле
келе, өлке болыстар мен ауылдарға бөлінді. Болыстар көбінесе шаруашылық
жағынан біріккен ауылдардан тұрды. Осыған байланысты жаңа Ереже қазақтардың
рулық қатынастар бойынша тарихи бөлінуі заңды түрде жойыла бастады. Ру
басында ақсақал тұрғанда, оның сөзі мен ісі билік күшке ие жағдайында патша
үкіметінің дала тыныштығы үшін қорқуы заңды нәрсе болатын.
1867 жылғы Ереженің 85-бабына сәйкес болыстардың басында қазақтардан
сайланған болыс басқарушылары, ал ауылдардың басында сол сияқты сайланатын
старшиналар болды. Осы жылдардағы Ережелерде болыстық және ауылдық
старшиналарды халық сайлайды деп нақты көрсетілген. Бір қарағанда сайлау
демократиялық негізде жолға қойылған ретінде сипатталғанымен, іс жүзінде
патша үкіметі сайлауды өз мақсатына орай жүргізіп отырғаны белгілі болып
отыр. Сайланған болыс басқарушыларын – облыстық әскери губернаторы, ал
ауылдық старшиналарды уезд бастығы бекітетін еді. Отаршылар әкімшілігі
ұсынылған үміткерлер көңілінен шықпаса бекітпей тастап, жаңа сайлау
белгілеуідің де мүмкіндігі жоғары болды. Болыс басқарушыларын сайлауға –
уезд бастықтары, ал ауылдық старшиналарды сайлауға болыс басқарушылары
міндетті түрде қатысатын болы бекітілді. Болыс басқарушылары тікелей уезд
бастығына бағынышты болса, оның барлық бұйрықтарын орындауға міндетті еді.
Ал ауыл старшиналары болыс басқарушысына тікелей бағынышты бола отырып,
болыс басқарушысына жүктелетіндей міндеттерді орындауға міндеттенді.
Елде орын алып жатқан территориялық-әкімшілік үрдістер Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық дамуына айтарлықтай өзгерістер әкеліп, отарлық
саясаттың жаңа салық жүйесі енгізілді. Қазақстанда отырықшылық пен жер
шаруашылығының көлемінің ұлғайғандығына қарамастан салық төлеушілердің
басым бөлігін көшпенділер құрап отырды. Мәселен, олардың пайыздық
көрсеткіші 1880 жылы 90,5 % құраса, 1897 жылы 82,0 %-ға жетті.
Жалпы XІX ғасырдың екінші жартысындағы реформалардың болмысы туралы,
қорыта айтқанда, мынандай түйін жасауға болады. Патша үкіметі Қазақстанға
енгізген әкімшілік реформалары негізінде оның саяси дербестігін толығымен
жойып, қазақ жерінде империя құрамындағы әкімшілік басқару жүйесін
орнатты.
Демек Ресей мемлекетінің қазақ халқының саяси билігінен біржола айырып,
өзінің толық отарына айналдыруға белсене кіріскен кезі XIX ғасырдың 60-шы
жылдары болатын деп тұжырым жасауға болады. Ғасырлар бойы Орта Азияны
жаулап алуға ұмтылып келген патшалық Ресей әуелі осы бағыттағы тек
экономикалық қана емес, стратегиялық тұрғысынан сенімді қалқаны болып
табылатын Қазақстанды империяның толыққанды отарына айналдыру қажет
саналды. Ол үшін тек қазақ даласындағы әкімшілік басқаруды өзгерту арқылы
ғана қол жеткізу мүмкін болатын.
1867-1868 жылдардағы реформалар нәтижесі көрсетіп бергендей патшалық
ресей халық тағдырына немқұрайлы қарады. Отаршылдық саясаттың белсенді
жүруі үшін қызмет еткен генерал-губернаторлар қызметі мүлдем қадағаланбады.
1867-1868 жылдардағы Ереже бойынша облыстық басқарма орган болып
бекітілгенімен, іс-жүзінде бәрі шартты түрде болды. Болыстыққа сайлауға
ұмтылғандар көп болады. Болыс болуға ұмтылу көбірек жалақы алу және екінші
жағынан алғанда бір болыстың тұрғындарынан салық жинауға қол жеткізумен,
жиналған қаржыдан өзіне жасырын үлес алып қалумен түсіндірілді - деп
көрсеткен болатын Ф.К. Гирс.
1867-1868 жылдардағы әкімшілік басқару реформасы негізінде Оңтүстік
Қазақстанда құрылған жаңа басқару жүйесі әскери басқыншылық сипат алды.
Орыс әкімшілігі аппаратының билігі әскери күшпен, қарулы күзетпен
нығайтылды, бұл жағдай өлкедегі халықтың отарлық езгіге түсуін күшейтіп
рухани және материалдық жағынан қысым көрсетуіне жол ашқаны белгілі болып
отыр [42, 28-41 сс.].
Уақытша Ереже бойынша, қазаққа ең ауыр қауіпті тиген ормандарды
Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жариялауы еді.
Бұдан былай патша үкіметі қазақтың өз жерін өзіне тек қоғамдық
пайдалануға ғана беретін болды. Жер мәселесінің осылай шешілуі патша
үкіметін қазақ жерлерін жаппай отарлауға мүмкіндік берді. Ресейден қоныс
аударып келгендерге кұрылыс жұмыстары үшін, егіншілікпен, саудамен,
қолөнермен айналысу үшін тегіннен-тегін жерлер, ағаштар алу қүқығының
берілуі жаппай отарлаудың бастамасы еді [43, 19-22 бб.].
1867-1868 жылдардағы реформаларды дайындауға қатысып, Жетісуды ол
шетінен бұл шетіне дейін аралап өткен А. Гейнс казак қоныстанушыларының
бейбастық әрекеттерін былай деп өтінішпен баяндаған: Жақын маңдағы ағаш
атаулыны түп тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай бұрын орман өсіп
түрған жерге келген кезде бір шыбықты да көрмейді. Сонымен бірге, казактар
жаңа қоныс орнын тандаған кезде қазақтардан ең шұрайлы жерді тартып алып
отырды, ал жергілікті халықты құнсыз, қуаңшылық жерге ығыстырып отырды.
Толық жазасыздық жағдайда казак әскерлерінің жүгенсіздігі олардың кейде
қазақтар малын алуға шығып оны тартып алып, ол жергілікті халықты құнсыз,
ал қарусыз қазақ өз құқығының қорғаушы құрбандығына ұшырап қалатын
жағдайға дейін жетті,-деп Жетісуда болған саяхатшы П.П. Семенев Тянь-
Шанский ашу-ызымен жазған [44, 147-151 бб].
1867-1868 жылдардағы әскери тірек пункті міндетін атқарған казак
қоныстары қазақтарды шұрайлы да құнарлы мекендерінен айырумен бірге, оның
егіншілік мәдениетінің де дамуына кедергі жасады, мал шаруашылығының
дәстүрлі қоныс аудару жүйесін бұзды. Патша үкіметі түрлі артықшылықтар
берген казактар панасыз қазақ жұртына түрлі зорлық-зомбылықтар жасап
отырды. Казактар қазақ жеріне, табиғатына немқұрайлы қарап, орманды
ысырапсыз пайдаланып, біразын тып-типыл жоқ етті. Жоғарыда айтқанымыздай
жергілікті халықтан тартып алынған егіншілікке жарамды жерлерді кұнары
таусылғанша пайдаланып, содан соң оларды тастап басқа жерлерге кетіп
отырған.
Казактардың ормандарды ысырапсыз пайдаланып, Жетісудың әсем табиғатына
ауыр зардаптар тигізіп жатқанын Түркістан генерал-губернаторы К.П. Кауфман
1867 жылы қазан айында Жетісу өңірінде болған кезінде өз көзімен көрген
болатын. Ол казактардың мынандай әрекетіне ашуланып, 1867 жылы жазды:
Түркістан генерал-губернаторы кұрылғаннан бері мен Жетісу облысындағы
ормандардың сақталуына, олардың жөн-жосықсыз шабылуына, құрып кетуіне көңіл
бөліп келемін. Дегенмен, соңғы 10 жыл ішінде өңірде ормандар азайып, кұрып
кету жағдайына жетіп отыр. Ормандарды сақтау тұрғындардың отынға, құрылысқа
деген күнделік қажеттіліктерін өтеу үшін ғана қажет емес. Ормандар жердің
құнарлығын, тозбауын қамтамасыз ету үшін аса маңызды. Ормандардың оталуы
жердің өнімділігіне тікелей әсер етіп отырғаны байқалуда. Оған Қапал қаласы
мен станциясының бүгінгі жағдайы дәлел бола алады. Онда казактардың
көргенсіз әрекетінен ормандар жойылып, егістік алқаптар жарамсыз күйге
түсті. Мен осыған 1867 жылы сапарымның кезінде облыс басшысына орманды
шабуға шек қою үшін тиісті шаралар қолдануды тапсыруға мәжбүр болдым, -
деп жазған болатын [31, 95-97 б.]
Сонымен қатар, әскери күш ретінде отарлау саясатында белсенді рөл
атқарған казактар, жергілікті халықты күшпен ығыстыру нәтижесінде алған
құнарлы жерлерді игеруге келгенде айтарлықтай егіншілік мәдениетін таныта
алмады. Оны мынандай мәліметтерден аңғаруға болады: XIX ғасырдың 80 жылдары
Жетісу облыс басшылығы облыста тұратын казактардың шектен тыс артық жер
иеменденіп отырғандығын, ал жерлердің игерусіз жатқандығын мойындауға
мәжбүр болып, казактар иеленген 214511 десятина жерді алып, оның 7529
десятинасын қалаларға, ал қалған бөлігін қазақтарға қайтарған.
Сонымен қатар, отаршыл билік орындары рухани саладан отарлауды көздеп,
нығайтумен болды. Осы мақсатта шіркеу, монастырь салу үшін жерлерді талап,
сонымен қатар, оған қаржыны аямай бөлді. Қулық-сұмдықтың түрлі жолдарын
қолданған патшалық әкімшілік христиан дінін қабылдағандарға түрлі
артықшылықтар жасап, оларға қолдау көрсететіндігін айтып үгіттеумен болды.
Православие дініне өткендерге жәрдем ақша бөлінеді деп қызықтырды.
Орыстандыру шоқындыру ісі жоғарыда айтылғандай жер мәселесімен де тығыз
байланыстырылды. Мәселен генерал-губернатор Колпоковскийдің қоныс аударған
орыс шаруаларын қазақтар арасына село етіп қоныстандыруға берілетін түрлі
жеңілдіктерді де жасауға тырысты.
Дегенмен де отаршылдық саясат түрлі жолдармен жүргізілді. Соның ішінде
жергілікті халықты қанау, мазақ ету, ұрып-соғу сынды әдіс-тәсілдер барынша
жүргізілді. Уақытша ережелердің негізімен салық жүйесіне де өзгерістер
енгізілді. Түтін салығы екі есе ұлғайтылып, әр шаңырақ жылына 3 сом төлеуі
тиіс болды. Онымен қоса жергілікті әкімшілікті және ауылдарға келген патша
шенеуніктерін асырау, баптап күту, халық ағарту ісін, жолдар мен
көпірлер құрылысын өтеу сияқты міндеткерліктер де халықтың мойнына
жүктелді.
Жоғарыда айтылғандай Уақытша ережені даярлағанда қарапайым халықтың
жағдайы мүлдем ескерілмеді. Ата-қоныс жерлерінен айырылған халық адам
айтқысыз мүшкіл жағдайда қалды. Шағынатын, арызданатын жерің жоқ.
Ауызыңды ашсаң итжеккеннен бірақ шығасын деп өз наразылығын білдірген
Өмірқалиев ақын өлең шумақтарында былай дейді:
Жауға шабар елің жоқ,
Сақадай болып сайланып.
Төсек жады мырзалар,
Ала баспақ байланып,
Үй күшіктей үреді.
Отының басын айланып,
Жердің алды құрайып.
Дуан салып жайланып.
Датынды айтсаң орысқа
Сібірге кеттің айдалып.
Бейнең қандай болды екен
Қарасаңшы бір мезгіл
Қолдарына айна алып – деп жыр жолдарына қосқан болатын [57, 47-49 бб.].
Сонымен империялық басқару жүйесін жетілдіру мақсатында жүргізілген бұл
реформалар отаршыл әкімшілік шендерін әлдеқайда кеңейтіп, қазақ даласында
Ресей империясының мемлекеттік аппаратының белгілі бөлігін кұрады. Патша
үкметі әкімшілік билігін түгелімен өз қолына жинақтады, сөйтіп қазақ халқын
Ресей империясының отарлау саясатының құрамына айналдырды.
Ал патшалық Ресейдің қазақ өлкесін басқаруға арналған келесі әкімшілік
реформалар XIX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанда 1886 және 1891 жылдардағы
Түркістан және Дала өлкелерін басқару туралы Ережелер бойынша жүзеге
асырылды. 1886 жылы 2 маусымда Түркістан өлкесін басқару туралы ереже,
1891 жылы 25 наурызда Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Төрғай облыстарын
басқару туралы ереже қабылданды.
Түркістан өлкесі жерінің құрамына Ферғана, Самарканд және Сырдария
облыстары кірді. Орталығы Ташкент қаласы болды. Сырдария облысы 5 уезден,
Ферғана - 5, Самарканд - 4 уезден турды. 1891 жылғы Ереже бойынша Орынбор
және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының орнына орталығы Омбы болған
Далалық генерал-губернаторлығы құрылды. Демек генерал-губернаторлықтардың
саны қысқарғанын байқауға болады. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Төрғай
және Жетісу облыстары кірді. Жетісу облысы 1897 жылы қайтадан Түркістан
генерал-губернаторлығының қарауына берілді.
Өлке шеңберінде генерал-губернаторға шексіз билік берілді. Басқару
аппараты – кеңсе, әскери губернаторлар өздеріне бағынышты облыстық
басқармаларымен қоса генерал-губернаторға бағынды, ал облыстық
басқармаларға жалпы жиналыс және кеңсе кірді. 1891 жылғы Ереже бойынша
Ірі облыстық орталықтарда, нақтырақ ацтқанда Верный, Орал, Петропавл,
Семейде полиция басқармасы құрылды, ал уездік қалаларда полициялық пристав
құрылды. Болыстық басқарушылар мен ауыл старшындарын бекіту әскери-
губернатор құзырында болды.
XIX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанда 1886 және 1891 жылдардағы
Түркістан және Дала өлкелерін басқару туралы Ережелер бойынша жүзеге
асырылды. Түркістан және Далалық өлкелерінде жалпы империялық соттар жүйесі
- әлемдік соттар, облыстық соттар және жоғарғы сот инстанциясы қалыптасты.
Соттардың төтенше съезі әскери губернатордың рұқсатымен шақырылды және
өлкелік құқығы берілген орыс шенеунігінің қатысуымен өткізілді.
Төменгі сот буыны – халықтық сот болды. Халықтық сот – империялық сотқа
қосалқы, өз бетінше мәселені шеше алмайтын тәуелді буын.
Сонымен 1886-1891 жылдардағы сот ісіндегі өзгерістер Ережелерде
әкімшілік, сот істерінің жүйесі бекітілген болатын. 1891 жылғы Ережеде
сот істері 17 баптан құрылса, сот жүйелері Ресейдегі үлгімен құрылды. Халық
соты үстем тап өкілдерінің мүддесін қорғайтын және жергілікті
мұсылмандардың ісін қарайтын ең төменгі сот буыны болды.
Патша өкіметінің отарына айналған еңбекші қазақ халқы оған ақшалай алым-
салық төледі. Олардың мөлшері әр турлі болып өзгеріп отырды. Мысалы, 1844
жылғы Ереже бойынша әр түтіннен 1,5 сом жиналса, 1891 жылғы Ереже
бойынша 4 сомға жеткендігін байқауға болады.
Тұтас алғанда 1886-1891 жылдардағы реформалар отаршылдық және феодалдық
езгіні күшейте түсуге бағытталған еді [31, 45-56 бб.].
Түркістан және Далалық өлкелерінде жалпы империялық соттар жүйесі
әлемдік соттар, облыстық соттар және жоғарғы сот инстанциясы қалыптасты.
Соттардың төтенше отырысы әскери губернатордың рұқсатымен шақырылды және
өлкелік құқығы берілген орыс шенеунігінің қатысумен өткізілді.
1860-1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалардың басты
ерекшелігі – қазақ даласын отарлық жүйеге берік негіздеу және қазақ жерін
Ресейдің мемлекеттік меншігі ретінде танып, оны тиімді басқарудың
алғышарттарын жасап шығару болды. Әрине тиімді басқару алдымен патшалық
Ресейдің мүддесіне орайластырды. Бұл ретте сан жылдар мен ғасырлар
көлемінде қалыптасқан дәстүрлі қазақ қоғамындағы биліктің мұралануы мен
биліктің жіктелу мәселесі ескерілместен, қарама-қайшылық дәрежесінде
жүргізілді. Осы мерзім аралығындағы әкімшілік реформалардың негізгі
ерекшелігіне қатысты жалпы сипаттама біз жоғарыда келтірген мәліметтерге
сай болса, оның өзіндік ерекшелегі облыстар мен сол аймақтарға басшылық
жасап келген генерал-губернаторлардың қызметімен тығыз байланысты болып
шықты. Бұл әсіресе Торғай өлкесін басқарып келген генерал-губернатордың
жергілікті халықпен қарым-қатынас мен қызметінен көрінді. Әрине ол үшін
алдымен 1860-1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалардың
нәтижесінде осы Торғай өлкесінде орын алған өзгерістерге баға беріп,
өзіндік бірегейлігін анықтау қажеттілігі туындайды. Сондықтан біз келесі
тараушада Торғай облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктеріне
тоқталып, осы өлкедегі қазақтардың дәстүрлі қоғамы мен енгізілген жаңа
саяси-әкімшілік жүйе арасындағы байланыстарға тоқталатын боламыз.
1.2 Торғай облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктері
1860-1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалардың түгел
дерлік қазақ даласының дәстүрлі басқару жүйесіне түбегейлі өзгерістер
енгізді. Ол әсіресе саяси-әкімшілік бөлініс пен биліктің тармақталуына
тікелей әсер етсе, сонымен бірге қоғамның барлық саласына өзінің белгілі
дәрежедегі теріс әсерін тигізді. Атап айтқанда мәдениет пен білім беру
саласы, дін істерінде отаршылдық жүйенің белгісі бірден байқалып тұрды.
Әрине әкімшілік реформалардың қазақ халқының дәстүрлі қоғамына теріс әсер
еткенімен, отарлаушы үкіметтің мүддесіне толық сәйкес келді. Сондықтан 1860-
1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалар патшаның отарлық
саясатының басты құралы болды деп айтуға толық негіз бар.
Бүгінгі таңда зерттеушілер кез-келген тарихи оқиғаның белгісіз
қырларына немесе тарихи оқиғалардың жалпыдан гөрі жалқы және оқиғаның
жекелеген тұстарын ашып көрсетумен қатар, оның жалпы тарихи оқиғадағы алар
орны мен әсерін анықтауға жиі ұмтылыс жасап отырады. Біздің диплом
жұмысымыз да 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалардың қазақ
даласы, соның ішінде Торғай өлкесіндегі әсеріне баға беріп, талдауға
бағытталған. Сондықтан сөз жоқ осы әкімшілік реформалардың Торғай
өлкесіндегі әсеріне баға бере отырып, белгілі дәрежеде талдау жұмыстарын
жүргізу ісі зерттеу жұмысының басты нысаны болып табылады.
1860-1890 жылдардағы әкімшілік реформалар нәтижесінде Торғай облысы
Орынбор генерал-губернаторлығының қарамағында қалды. 1868 жылғы Орал,
Торғай, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы Уақытша ереже бойынша
қазақ даласында облыс, уезд, болыс, ауыл сипатындағы әкімшілік бөліктер
құрылғаны белгілі. Бұл Ереженің біздің диплом жұмысына қатысты тұсына
келетін болсақ, ережеге сай Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылған
болатын. Осыған дейін өмір сүріп, отарлық саясаттың жүйелі түрде жүруіне өз
үлесін тигізген Орынбор облыстық басқармасы таратылып, оның орнына Торғай
облыстық басқармасы құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор
губерниясымен шектессе, батысында Орал, ал оңтүстігінде Сырдария, шығсында
Ақмола облыстарымен шектестірілді. Ал диплом жұмысына қатысты айтарымыз,
Торғай облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа
ереже қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесіне мүлдем сай келмеді және
дәстүрлі жүйеге қарсы жасалды. Осыған дейін өзіндік беделі бар аға
сұлтандық билік барынша шеттеліп, есесіне отарлық жүйеге негізделді.
Сұлтандармен қатар, ел билеушілік қасиеті бар ру басшылары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХАЛЫҚПЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ)
Алматы 2015 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 3
1-тарау. 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар және Торғай
облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктері
1. 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар: тарихы мен
мемлекеттік басқару жүйесіне енгізген
өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.
2. Торғай облысының әкімшілік басқарылуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2-тарау. Торғай әскери губернаторы: қызметі мен жергілікті халықпен
қарым-қатынастарының жүзеге асу жолдары
2.1 Торғай облысы әскери губернаторының саяси қызметінің негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 1860-1890 жылдар аралығындағы Торғай облысының экономикалық даму
деңгейі және әскери губернатордың осы саладағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3-тарау. 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар және Торғай
облысының білім мен мәдениет саласы
3.1 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалардың білім және
мәдениет саласына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36.
3.2 1860-1890 жылдар аралығындағы Торғай облысының білім беру жүйесі
мен
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің егемендік алуы қоғамның барлық
саласында түбегейлі өзгерістерге жол ашқаны белгілі. Бұл өзгерістер саяси-
экономикалық сипатымен қатар күнделікті өмірде де терең байқалған болатын.
Сонымен қатар оң өзгерістердің ықпалы білім және ғылым саласында да анық
байқалуда. Еліміздің білім беру саласында еуропалық озық білім беру дәстүрі
сәтті енгізілсе, ғылым саласы белгілі бір идеологияның әсерінен босап
шығып, барынша шынайы түрде жазыла бастағаны да шындық. Оған негіз болатын
егемендікке дейін ғылым мен білім беру ісі большевиктік тәртіп пен
коммунисттік идеолоияға шектен тыс бағынып, салдарынан тарихи шындық саналы
түрде бұрмаланды. Ұлтымыздың мақтанышы боларлық тарихи оқиғалар желісі
шындықтан аластатылып, ғылымның обьективтілігі принципінен гөрі партиялық
принцип маңызды саналды. Дегенмен еліміздің егемендікке қол жеткізуі сан
жылдар бойына ғалымдардың назарынан тыс келген тарихи тақырыптар өз
зерттеушісін тауып, белсенді ғылыми-зерттеу жұмыстарының жандануына
жалғасқан болатын. Оған мақсаттағы жұмыстардың белсенді жандануы түрткі
болған Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың 2004 жылы 13 қазанда білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ
съезінде сөйлеген сөзінде: Осы күнге дейін Қазақстанның ең жаңа тарихының
бірде-бір қалыпты оқулығы жоқ. Біздің тәуелсіздігіміздің қасіретті
оқиғалары және оны нығайту жолындағы біздің күресіміз зерттеу тақырыбына
айналмаған деген болатын [1, 4 б.]. Нәтижесінде отандық тарихнама үшін
өзекті саналатын мәселелер шешімін тауып, ұрпақтар тәрбиесінде маңызы зор
болуы тиіс құндылығы жоғары еңбектер жарық көрді. Жалпы ғылым үшін маңызды
саналатын мәселелер барынша зерттелуі қажет. Ол турасында Ұлт көшбасшысы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Ұлытау төріндегі сұхбаты негіз болады.
Сұхбат барысында қазіргі заманның ерекшеліктері мен ұлтымыздың бүгінгі
көкейкесті мәселелерін тізбектеле келе, Елбасы Біздің елдігіміз, қазақ
жұртының арғы түбі ғұндардан басталады. Ғұндардан кейін түріктерге
жалғасады. Одан кейін Алтын Орда орнығады. Сөйтіп, хандық дәуірге ұласып,
біртіндеп Тәуелсіздікке барып тіреледі. Осындай үлкен тарихымыз бар.
Жастарымыз мұны білуі керек. Біз кеше ғана пайда болған халық емеспіз деп
тұжырымдаған болатын [2, 6-7 б]. Дегенмен жоғарыда қойылған талаптар мен
жарық көрген ғылыми еңбектер отандық тарих ғылымы үшін барлық өзекті
мәселелердің зерттеліп біткендігін білдірмейді. Әлі де болса ғалымдар
назарынан тыс немесе бүгінгі күннің талаптарына сай, шынайылыққа барынша
жақындату үшін өз зерттеушісін күтіп тұрған мәселелер жетерлік. Әсіресе
бүгінгі таңдағы егеменді еліміздің стратегиялық әріптесіне айналып отырған
жақын және алыс шетелдермен байланыстардың түп негізі мен тарихи тамырларын
айшықтау мәселесі өзекті болып отыр. Осындай өз зерттеушісін күтіп тұрған
мәселелердің бірі – Торғай облысының генерал-губернаторының әкімшілік
қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесі болып табылады.
Бүгінгі жаһандану үдерісінің ерекшеліктері мен заман талаптары ұлттық
тарихқа деген сұранысты арттырып отырғаны түсінікті. Әсіресе
зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отырған мәселелердің қатарында біздің
зерттеу жұмысына арқау болып отырған тақырыпты атап өтуге болады. Сөз жоқ
Торғай облысының генерал-губернаторының жергілікті халықпен қарым-қатынасы
патша үкіметінің ішкі мақсаттары мен оның қазақ жерінде жүргізген отарлық
саясатының шеңберінде жүзеге асты. Дегенмен Торғай генерал-губернаторының
қазақ жеріндегі қызметі отарлық саясаттың мүддесімен орайластырғанымен,
халықтың игілігі үшін жұмсалып, қызмет ететін мекемелер де ашыла бастады.
Олардың қатарында дәрігерлік көмек көрсету орталықтарымен қатар,
мектептерді де атап өтуге болады. Әрине бұл алдымен қазақ халқы арасында
орыс мәдениеті мен христиан дінінің әсерін күшейтуге бағытталғанымен, өз
кезегінде халық игілігі үшін де қызмет еткендігін естен шығармау қажет.
Қазақ хандығының 1731 жылдан бастап патшалық Ресей империясының
құрамына кіре бастағанын ескерсек, жер асты байлығы мол саналатын өлкені
алдымен саяси тұрғыдан барынша өзіне тәуелді ету ісі Ресей үшін аса маңызды
саналды. Сондықтан саяси тәуелділік тек отарлық жүйеге негізделген
әкімшілік реформаларды сәтті жүргізгенде ғана жүзеге асатындығын патшалық
Ресей жақсы түсінді. Осы мақсатта бірқатар жұмыстар жүргізіліп, ХІХ
ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап қазақ өлкесін отарлаушы отарлық билікке
барынша жақындатып, дәстүрлі билігін жоюға бағытталған әкімшілік
реформаларлар қабылданған болатын. Мұндай мағынадағы әкімшілік реформалар
ХІХ ғасырдың 60-80 жылдары да белсенді жүргізіле бастады. Нәтижесінде
хандық билік жойылып, ұзақ жылдар мен сан ғасырлар көлемінде қалыптасқан
дәстүрлі басқару жүйелері мен өмір сүру тәртібіне түбегейлі өзгерістер
енгізілді. Осындай өзгерістер қоғамның барлық саласын қамтып, қоғамның
дәстүрлі дамуына өз зиянын тигізді. Қазақ хандығы патшалық Ресейдің жаңа
талаптарына сай өзінің саяси жүйесін қалыптастырып, біртіндеп отарлық
жүйенің берік ықпалына түсті. Атап айтқанда дәстүрлі қазақ қоғамындағы
хандар мен сұлтандардың билігі жойылып, оның орнына отарлық мақсатттың
дұрыс орындалуын қамтамасыз ететін генерал-губернаторлардың билігі
қалыптасты. Сөз жоқ бұл әкімшілік реформалардың дәстүрлі қазақ қоғамына
әкелген өзгерістерінің бағыттарын анықтап, оның кері әсерін анықтау ісі
зерттеу нысаны ретінде қызығушылық тудырып келеді. Әсіресе өзіндік
ерекшелегі мен зерттеушілердің қызығушылығын тудырып отырған мәселелердің
бірі де осы генерал-губернаторлардың жүргізген саясаты, жергілікті халықпен
қарым-қатынастарының негізгі сипаты болып отыр. Біздің де диплом
жұмысымыздың тақырыбына негіз болған мәселелердің бірі – Торғай облысының
генерал-губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-
қатынасы болып отыр. Аталмыш мәселе әлі күнге дейін тарихшылар және өзге де
қоғамдық ғылымдар саласының мамандары арасында қызу пікір-таласқа ие.
Қарастырып отырған мәселе дамудың түрлі кезеңдерінде ғылымда едәуір
зерттелді. Алайда бұл мәселе әлі де күнге дейін кешенді зерттеуді талап
етіп отырғаны белгілі болды. Әрине бұл ретте аталған мәселенің өте
күрделілігі салдарынан мәселенің өзектілігі толығымен шешімін тауып, ашылды
деп деуге болмайды. Дегенмен Торғай облысының генерал-губернаторының
әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесі заман
талабына сай әр кезеңде өз зерттеушісін табады деген сенімдеміз.
Сонымен қарастырып отырған мәселеміз, яғни Торғай облысының генерал-
губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы
мәселесі бүгінгі күннің талаптарына сай қайта кешенді түрде қарастырылып
жатыр және осы тақырыпқа қатысты жарық көрген ғылыми-зерттеу жұмыстары мен
құндылығы жоғары еңбектер мәселенің тарихи аспектісі барынша ашылуда. Бұл
тақырыптың теориялық және тәжірибелік, методологиялық маңызы жоғары,
сонымен қатар зерттеушісін күтіп тұрған мәселе деген қорытынды жасауға
болады. Бұл сөзсіз Торғай облысының генерал-губернаторының әкімшілік
қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесінің өзектілігінің
дәлелі болып табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Торғай облысының генерал-губернаторының
әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесі зерттеушілер
тарапынан едәуір қарастырылған тақырыптардың бірі болып табылады. Аталмыш
мәселе әр кезеңде зерттеу нысанына айналып отырды. Демек Торғай облысының
генерал-губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-
қатынасы мәселесіне қатысты зерттеу жұмыстары тек Қазақстанның ғана
ғалымдарының зерттеу нысаны болып қана емес, шет елдік тарихнамада да
өзекті мәселеге айнала алды. Әсіресе орыс тілінде мәселеге қатысты бірқатар
құнды зерттеу жұмыстары жарық көрді. Диплом жұмысы барысында Торғай
облысының генерал-губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен
қарым-қатынасы мәселесінің зерттелу деңгейін анықтап, диплом жұмысының
негізгі зерттеу бағыты ретінде отандық ғалымдардың теориялық және
методологиялық тұжырымдары таңдалып алынып, диплом жұмысының зерттеу бағыты
айқындалды [3].
Осындай ұзақ жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижесінде мәселе
төңірегінде қазақ және өзге тілдерде бірқатар еңбектер жарық көрді. Әртүрлі
тарихи кезеңдерде жарық көрген ғылыми-зерттеу жұмыстары заманның дамуындағы
ерекшелігіне қатысты өзіндік табиғаты нәтижесінде құрылды. Сондықтан осы
тарихи кезеңдердегі ғылыми-зерттеу жұмыстары белгілі бір дәрежеде
құндылықтарға ие. Сол себепті қарастырып отырған отырған мәселеге қатысты
зерттеу жұмыстарын топтарға бөліп қарастыру диплом жұмысын дұрыс
ұйымдастыру үшін аса қажет.
Өз кезегімізде біз диплом жұмысымызға қатысты жарық көрген ғылыми-
зерттеу жұмыстарды үш топқа бөліп қарастыруды жөн деп таптық. Оның бірінші
тобына 1917 жылға немесе көтеріліске дейінгі зерттеушілердің, ал екінші
тобына мәселенің Кеңестік тарихнамасы, нақтырақ айтқанда Кеңес билігі
жылдарында жарық көрген ғалымдардың еңбектерін топтастырдық. Ал үшінші
топқа мәселенің бүгінгі таңдағы зерттелуін қарастыра келе, тәуелсіз
тұсында жазылған барлық ғылыми жұмыстарды топтастырғанымызды да айта кету
керек.
Әрине мәселенің зерттелу деңгейінде көрсетілген әр еңбектер біздің
тақырыпқа тура және жанама қатысты болып бөлінеді. Әрине мәселенің пайда
болуы немесе патшалық Ресейдің отарлық саясатын аша отырып, әкімшілік
реформалардың жүру барысы мен бағыттарын анықтау тиімді болмақ. Сондықтан
диплом жұмысы барысында біз мәселенің теориялық негіздерін анықтау үшін
Е.Б. Бекмахановтың Присоединение Казахстана к России [4], И. Ерофееваның
Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик [5], С.Қ. Жақыпбектың
Қазақ елін Ресейдің жаулауы: басталуы, жүруі [6], М. Қозыбаевтың
Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылды ма? [7] атты жұмыстарын атап өтуге
болады. Аталмыш ғылыми-зерттеу жұмыстары өзінің құндылығымен қатар, диплом
жұмысына тура қатыстылығымен де ерекшеленеді. Осы жұмыстарда көтерілген
ғылыми тұжырымдар бүгінгі күн талаптарына сай қарастырып, пайдаландық.
Диплом жұмысы барысында мәселенің зерттелу деңгейінде бірінші шартты
топ, яғни 1917 жылға дейінгі зерттеушілер қатарында А.И.
Добромысловтың Тургайская область. Исторический очерк атты зерттеу
жұмысын атап өтуге болады [8]. Сонымен қатар көтеріліске дейінгі
зерттеушілердің қатарында А.Е. Алекторовтың Киргизы-казаки [9],
Материалы для изучения быта и истории киргизов [10], Очерк народного
образования в Тургайской области: летопись 1744-1898 гг. атты еңбектерін
диплом жұмысы барысында барынша пайдаландық [11]. Сонымен қатар Ф. К
Зобнинның Вопросу о невольниках, рабах и тюленгутах в Киргизской степи
[12] және С.М. Середонинның Исторический обзор деятельности Комитета
министров [13] атты еңбектері де диплом жұмысында пайдаланылып, тұжырымдық
ойлары басшылыққа алынды.
Мәселеге қатысты зерттеу жұмыстарының үлкен бөлігі Кеңестік
тарихнаманың өкілдері болып табылатын ғалымдардың еңбектері құрап отыр.
Әрине әр еңбек пайда болу уақытысына қарай өзіндік құндылықтарға ие. Мысалы
Кеңестік билік жылдарында жарық көрген ғылыми жұмыстар белгілі бір
идеологияның шеңберінде ғана жызылғанымен, құндылығы өте жоғары деп айтуға
толық негіз бар. Олардың қатарында В.Я. Басинның Политика царизма в
Младшем и Среднем жузах в конце 50-х годах ХҮІІІ в [14] атты еңбектерді
мәселемізді барынша ашу үшін пайдаландық. Сонымен қатар Н.Г. Апполованың
Присоединение Казахстана к России [15] және Экономические и политические
связи Казахстана с Россией 18 начале 19 в атты жұмыстары диплом жұмысы
барысында барынша пайдаланылды [16]. Диплом жұмысы барысында Г.
Сапаргалиевтың Карательная политика царизма в Казахстане атты ғылыми-
зерттеу жұмыстарының негізгі тұжырымдық ойлары мен нақты статистикалық
мәліметтері де біздің тарапымыздан қолданысқа ие болып, қорытындыланды
[17].
Сонымен қатар мәселеге тікелей қатысты П.Г. Галузоның Аграрные
отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. [18], П.Г.
Галузоның Туркестан колония (Очерк истории Туркестана от завоевания
русскими до революции 1917 г.) [19] атты еңбектерімен қатар, Е.Г.
Федоровтың Казахстан – колония царизма атты ғылыми-зерттеу жұмысының
тұжырымды ойлары диплом жұмысының алдына қойған мақсаттарына қол жеткізуде
барынша пайдаланылды [20]. Диплом жұмысының зерттелу деңгейінің кеңестиік
тұсындағы тарихнамасын П.А. Зайончковскийдің Военные реформы 1860-1870 гг.
в России [21] атты жұмысы құрап отыр. Сонымен қатар С.З. Зимановтың
Общественный строй казахов первой половины XIX в [22], К.А. Жиренчиннің
Реформы управления 60 гг. XIX в. в Казахстане и их политические и правовые
последствия атты кандидаттық диссертациясының авторефератында көтерілген
негізгі мәселелер біздің тұжырымдарымыз және пікірлердің қалыптасуына негіз
болды [23]. Сонымен қатар диплом жұмысы барысында патшалық Ресейдің сыртқы
саясатының негізгі бағыттарын дәл анықтауда Н.С. Киняпинаның Внешняя
политика России второй половины XIX в. атты еңбегін пайдаландық [24].
Мәселенің зерттелу тарихының бүгінгі таңдағы деңгейі көңіл толарлық.
Олай дейтініміз біздің қарастырып отырған мәселе тура әрі нақты
зерттелмегенімен оның әртүрлі қыры түрлі зерттеу жұмыстарына арқау болған.
Мысалы мұндай еңбектер қатарында К.А. Жиренчиннің Политическое развитие
Казахстана в XIX начале XX веков. [25], С.К. Жакыпбектың Царские законы
1886 и 1891 гг. и усиление колониальной власти в Казахстане [26], К.
Данияровтың История Казахского государства XV-XX вв. [27], Ж.К. Касымбаев
пен Н.Ж. Агубаевтың История Акмолы (ХГХ-началаХХ века) [28], К.К.
Кусаинов Административные аспекты колониальной политики самодержавия в
Казахстане во второй половине XIX начале XX вв. [29], А.Н. Медушевскийдің
Административные реформы в России XVIII -XIX вв. в сравнительной
исторической перспективе. Научно-аналитический обзор [30], М.Қойгелдиевтің
Жетісудағы Ресей билігі (ХІХғ. 1917ж.) [31], Г.К. Шуланбекованың 1867
жылғы Оңтүстік Қазақстанның саяси жағдайы [32], Л.Е. Урдабаеваның История
города Актюбинска и его уезда атты ғылыми зерттеу жұмыстарында көтерілген
тұжырымдар мен ой-пікірлер диплом жұмысы барысында барынша пайдаланылды
[33].
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Торғай облысының генерал-
губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы
мәселесінің қазіргі таңдағы өзектілігін ескере келе, тақырыпқа қатысты
деректер мен тақырыпқа қатысты жарық көрген ғылыми-зерттеу жұмыстарын
белсенді пайдалана отырып, патшалық Ресейдің Қазақстанға қатысты отарлық
саясатының негізгі бағыт-бағдарын анықтай отырып, ХІХ ғасырдың 60-80
жылдарындағы әкімшілік реформалардың мәні мен Торғай генерал-губернаторының
жергілікті халықпен қарым-қатынастарының барысы мен сипатын талдап, ғылыми
негіздеу – диплом жұмысының мақсаты болып табылады. Қойылған мақсатқа жету
үшін мынандай міндеттер диплом жұмысы барысында шешілді:
- 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар: тарихы мен
мемлекеттік басқару жүйесіне енгізген өзгерістеріне баға беру;
- Торғай облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктерін айқындау;
- Торғай облысы әскери губернаторының саяси қызметінің негізгі
бағыттарына тоқталу;
- 1860-1890 жылдар аралығындағы Торғай облысының экономикалық даму
деңгейі және әскери губернатордың осы саладағы қызметін ашу;
- 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалардың білім және
мәдениет саласындағы әсеріне тоқталу;
- 1860-1890 жылдар аралығындағы Торғай облысының білім беру жүйесі мен
мәдениетінің даму деңгейіне баға беру;
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Торғай облысының генерал-
губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы
мәселесіне қатысты бірқатар деректердің тобы бар. Әрине мұндай деректердің
үлкен тобы орыс тілінде жазылған Ресей деректері болып табылатыны шындық.
Тақырыпқа қатысты деректердің бір тобы жекелеген адамдардың шығармалары
болып табылады. Олардың қатарында қазақтың тарихына алғашқылардың бірі
болып өз зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың қатарында Шоқан Уәлиханов
болып табылады. Ғалым өз уақытында дәл осы 1867-1868 жылдардағы әкімшілік
реформаның жобасын жасауға да қатысқаны белгілі. Сондықтан автордың еңбегін
диплом жұмысы барысында барынша пайдаландық. Атап айтқанда Шығармалар
жинағы [34] мен Записка о судебной реформе атты шығармаларын атап өтуге
болады [35]. Сонымен қатар Н.Ф. Бабковтың Воспоминания о моей службе в
Западной Сибири(1859-1875) [36], М. Бродовскийдің Колониальное значение
наших среднеазиатских владений для внутренних губерний [37], В.А.
Долгоруковтың Путеводитель по всей Сибири и Средне-Азиатским владением
России [38], А.И. Левшинның Описание киргиз-казачьих или киргиз-
кайсацких орд и степей [39] атты еңбектерімен қатар, құжаттар жинағы да
мәселеміздің деректер тобын құрап отыр.
Демек диплом тақырыбының деректерінің үлкен бір тобы құжаттар жинағы
болып табылады. Олардың қатарында Об отношениях России к среднеазиятским
владениям и об устройстве киргизской степи [40] атты құжаттар жинағымен
қатар, диплом жұмысы барысында 1961 жылы Алматыдан шыққан Казахско-русские
отношения в XVI-XVIII вв. Сборник документов и материалов [41] және
Алматыдан 1964 жылы шыққан Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв.
Сборник документов и материалов [42] атты құжаттар жинағы барысында
барынша пайдаланылды. Сонымен қатар М. П. Вяткинның Материалы по истории
Казахской ССР атты оқулығында қазақ-орыс қарым-қатынастары турасында
құжаттар жарық көрді [43]. ХІХ ғасырдағы әкімшілік реформалар мен генерал-
губернаторлардың қызметі турасындағы Прошлое Казахстана в источниках и
материалах атты мұрағат құжаттарының мәліметтері диплом жұмысы барысында
барынша пайдаланылды [44].
Сөзсіз Торғай және жалпы генерал-губернаторлардың қызметі мен ХІХ
ғасырдағы қазақ даласындағы патшалық Ресейдің отарлық саясаты турасындағы
дерек көздерінің бірі А.В. Васильевтың Исторический очерк русского
образования в Тургайской области и современное ее состояние болып табылады
[45]. Міне осындай үлкен деректор тобының құнды мәліметтері диплом
жұмысының өзекті тұстарын ашу барысында барынша қолданылды. Торғай генерал-
губернаторының жергілікті халықпен байланыстарын айқындау барысында осы
жоғарыда атап өтілген деректердің үлкен топтарындағы мәліметтер біздің
тарапымыздан барынша талдана отырып, қатаң сыни көзқарас нәтижесінде
пайдаланылды. Нәтижесінде диплом жұмысы барысында барынша шынайы әрі құнды
мәліметтер негізінде тың қорытындылар жасауға тырыстық.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шегі.
Дипломдық жұмыс XIХ ғасырдағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси
жағдайына сипаттама бере отырып, осы уақыт аралығындағы патшалық Ресейдің
қазақ өлкесінде жүргізіп отырған отарлық саясатының негізгі бағыттарын
талдау және 1860-1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалардың
мәні мен нәтижесі негізінде Торғай генерал-губернаторының жергілікті
халықпен қарым-қатынастарының қалыптасу тарихын ашуға бағытталған. Демек
осы мерзім аралығындағы, яғни 1860-1890 жылдардағы әкімшілік реформалардың
мәні мен барысымен қатар, қазақ қоғамындағы Торғай генерал-губернаторының
атқарған қызметі мен жаңа қалыптасқан саяси жүйедегі орны, сонымен қатар
қазақ жеріндегі патшалық Ресейдің отарлық саясатын күшейту жолындағы
қоғамдық-саяси әрекеттеріне баға беріледі. Ең бастысы диплом жұмысы 1860-
1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалардың жүргізілу барысы мен оның
негізгі мақсаттарына тоқтала отырып, Торғай генерал-губернаторының қызметі
мен жергілікті халықпен қарым-қатынастарының мақсаттары және барысы
ашылады. Қос тараптың өзара қарым-қатынастарының дамуына Торғай генерал-
губернаторының беделі мен лауазымдық артықшылықтарына баға беріліп, барынша
шынайы талданады. Диплом жұмысы барысында автор осы мәселеге қатысты
қалыптасқан пікірлер мен тұжырымдарды келтіре отырып, Торғай облысының
генерал-губернаторының әкімшілік қызметі, жергілікті халықпен қарым-
қатынасы мәселесін Отандық тарихнамадағы маңызы мен оның болашақтағы
зерттеу нысаны ретіндегі маңыздылығына ерекше назар аударады. Диплом жұмысы
барысында бітіруші Торғай облысының генерал-губернаторының әкімшілік
қызметі, жергілікті халықпен қарым-қатынасы мәселесіне қатысты ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізген авторлардың еңбегін көрсете отырып, барынша
талдауға тырысады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Диплом жұмысының
методологиялық негізін ғылымға белгілі мынандай теориялық принциптер
құрады. Атап айтқанда деректік эвристика, яғни қажетті деректерді табу мен
барынша ішкі және сыртқы сын жүргізе отырып, жалпы сипаттама беру,
нақтылық, дипломдық жұмысты жазудағы жүйелілік пен логикалық үйлесімділікті
сақтау.
Дипломдық жұмыс барысында тақырыпқа қатысты зерттеушілердің еңбектері
мен ой-пікірлер бүгінгі күнмен байланыстық дәрежесінде пайдаланылды.
Диплом жұмысы барысында ғылымға белгілі жалпыдан жалқыға көшу, анализ,
синтез, салыстыру және тағы да басқа зерттеу әдістері барынша қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен (әр бөлім екі
бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.
Дипломдық жұмыстың сыннан өтуі. Дипломдық жұмыс әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық Университеті, тарих, археология және этнология факультетінің
Қазақстан тарихы кафедрасында дайындалып, қорғауға ұсынылды.
1-тарау. 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар және Торғай
облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктері
1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалар: тарихы мен
мемлекеттік басқару жүйесіне енгізген өзгерістері
Патшалық Ресейдің билеуші тобының Қазақстанның кең байтақ жерін
өзіне қаратып алу арқылы империяның шеңберін ұлғайтудағы стратегиялық
мақсаты орындалып, ендігі уақытта осы өлкені отарлаудың саяси негіздерін
жасап шығу ісі аса маңызды саналды. Демек патшалық Ресей үшін алдағы
уақытта қазақ өлкесін басқару үшін жаңа жүйе жасауға кірісті. Мұндағы
негізгі мақсаты – аумақтық-әкімшілік жүйені қайта құру арқылы мұндағы
жалпы халықтың ықыласымен хан сайлап келген қазақ халқын осынау
демократиялық тарихи дәстүрінен толық айырып, қазақ жерін түгелдей дерлік
Ресейдің мемлекеттік меншігі деп негіздеу болды. Әрине бұл мерзім
аралығындағы әкімшілік басқарылуының тарихи ерекшелегін ашу үшін алдымен
осы жылдардағы әкімшілік реформалардың қабылдануы мен жалпы тарихына назар
аударуымыз қажет. Ол үшін алдымен осы жылдар аралығындағы әкімшілік
реформалардың жалпы тарихына назар аударуымыз қажет. Сөз жоқ 1860 жылдан
бастасақ бірінші болып 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформалардың барысы
мен оның салдарына тоқталу маңызды болмақ.
Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы реформа патшалық Ресейдің отаршылдық
саясатының маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Өйткені, ол әкімшілік
құрылыс, жер қатынастары, сот құрылысы, халыққа білім беру, дін мәселесі
сияқты қазақ қоғамының шешуші салаларының бәрін қамтыған болатын.
60-шы жылдардың ортасында Ресей Орта Азияны түгелге жуық, ал
Қазақстанды толығымен өз иелігіне айналдырды. Енді Қазақстан үшін де
империяның басқа ұлт аймақтардағы сияқты өзіндік ерекшеліктері бар арнайы
тәртібі дайындалып, күшіне енгізілді. Бұл Қазақстанды Ресей империясының
отары ретінде толығымен занды түрде бекіткен 1867-1868 жылдардағы әкімшілік
басқару реформалары болып табылады. Орыс патшасы II Александр екі ережені
бекіту туралы жобаға қол қойды. Ереже екі жылға уақытша тәжірибе ретінде
ғана деп енгізілгенімен ол іс жүзінде 25 жылға созылды.
II Александр бекіткен № 61 кұжатта Жетісу мен Сырдария облыстарын
басқару туралы уақытша ереженің жобасы жарияланды. Түркістан генерал-
губернаторлығы территориясы жайлы жобада: Түркістан облысынан Ташкент
ауданын 1867 ж. Сырдария өзенінің арғы бетінен басып алынған жерден Семей
облысының Тарбаға жотасынан Оңтүстікке қарай жатқан бөлінген құрамды екі
облыс: Жетісу мен Сырдария облыстары бар Түркістан генерал-губернаторлығы
құрылды - деп көрсетілген. Осындай әкімшілік басқару жүйесіне Шоқан
Уәлиханов қарсы шығып өз ойын білдірген болатын: біздің заманымызда
халыққа етене жақын, ең маңызды, соның мұқтажына тікелей қатысты реформа-
экономикалық істерді жүзеге асыратын құрал ретінде көрінбек, өйткені,
әрбір жеке адам және бүкіл адам баласы қауымдасып өзінің түпкі мақсаты
материялдық әл-ауқатын жақсартуға тырысады. Прогресс дегеніміз де осыған
сай келеді. Осы ойға жүгінгенде, адамның тұрмыс қажетін өтетейтін реформа
ғана пайдалы да, ал бұл мақсатқа қандай да болса кедергі келтіретін реформа
зиянды болып табылады [34, 68 б].
Түркістан генерал-губернаторлығы 1867 жылы Ереже бойынша екі облыстан
тұрды: Орталығы Ташкент қаласы болған Жетісу облысынан тұрды.
Жетісу және Сырдария облыстары басқару ісі генерал-губернаторға сеніп
тапсырылды, оған сонымен қатар Түркістан әскери округі әскерлерінің
қолбасшысы атағы берілді. Генерал-губернатор патша қалауы бойынша
тағайыдалды және босатылды.
1867-1868 жылдардағы реформа бойынша әкімшілік басқару жүйесі Генерал-
губернаторға, ал облылыстық басқару ісі әскери губернатормен облыстық
басқармаға тиесілі болды. Әскери губернаторға облыстағы әскери және әскери-
халықтық басқару жүктелсе, ал сондай-ақ Жетісуда орналасқан казак
әскерлерін оның атаманы есебінде басқаратын болды. Облыстық басқармаға
губерниялық басқару міндеті жүктелді. Ол жеке бөлімдері үшін белгіленген
талаптарды басшылыкқа ала отырып, оларды мүмкін болғанша жергілікті
жағдайда қолдануға тиіс болды [31, 64-65 бб].
Қазақстанға әкімшілік басқару жүйесін енгізудегі патша үкіметінің
алдына қойған басты мақсаты аймақтағы отаршылдық саясатын күшейту болды.
Осыған орай, 1867 жылы 11 шілдеде патша жарлығымен империя құрамында
Түркістан генерал-губернаторлығы құрылса, ал 1868 жылы Орынбор және Батыс
Сібір генерал-губернаторлықтары құрылды. Реформаның ең басты және негізгі
міндеті – қазақ даласын Ресейдің басқа бөліктерімен бірте-бірте қосып
жіберу үшін Ресейге бағынышты халықтарды бір басқару жүйесінің құрамына
біріктіру болды. Осылайша жергілікті ақсүйектерді биліктен ысырып тастап,
ру басшыларын әлсірете отыру үшін ойға алған іс-шараларды оңай жолмен тез
жүзеге асырып отыру басты мақсат етіп таңдап алынды. Жалпы алғанда,
реформалар патшалық үкіметтің қазақ даласының жергілікті тұрғындарын және
аймақтық табиғат байлықтарын еркін пайдалану үшін патшалық Ресей үшін
анағұрлым тиімді жағдай қалыптастыру әрекетінен туған еді.
1867-1868 жылдардағы реформа арқылы патша өкіметі қазақ даласын толық
отарлауға тырысушылығынан туындады. Сондықтан да Қазақстан аумағы
облыстарға бөлініп, ал облыстар әкімшілік орталықтарына, қазақ даласымен
байланыссыз жататын әр түрлі генерал-губернаторлықтарға бөлшектенеді.
Мысалы, Торғай мен Орал облыстары – Орынбор генерал-губернаторлығына
қараса, Ақмола және Семей облыстары – Батыс Сібір генерал-губернаторлығына
бағынышты болып келді. Ал Жетісу мен Сырдария жерлері болса Түркістан
генерал-губернаторлықтарының құрамына кірді. Бұрынғы ішкі Бөкей хандығының
аумағы уақытша Торғай облыстық басқармасына бағынышты болып қалғанымен, ол
ұзаққа созылмай, 1872 жылдан бастап Астрахань губерниясының құрамына
кіргізілді. Ал Маңғыстау түбегінің аумағы 1870 жылы қазақтардың
көтерілісіне байланысты Кавказ әскери округының билігінің қарамағына
берілді.
Бұл тұстағы генерал-губернаторлардың билік шараларын іске асыратын
басқару жүйесі мынадай үш бөлікке бөлінді: облыстық басқармалар, уездік
басқармалар және жергілікті басқармалар болып табылды. Сөзсіз облыстық
әкімшіліктің басқарма басшылығында әскери және азаматтық істерге билік
ететін әскери-губернатор саналды. 1868 жылдардағы Ереженің 22-ші және 23-
баптарында дала облыстарының әскери-губернаторлары облыстардағы әскери
қолбасшыларға теңестірілетіні айтылады және де олар өз облыстарының
аумағындағы орналасқан казак әскерлерінің тағайындалған атамандары болып
саналды.
Облыстар өз кезегінде уездерге бөлінді. Уездік басқарманың басшылығына
орыс шенеуніктерінің ішінен таңдап алынып, олар уезд бастығы лауазымына
облыстық әскери-губернатордың ұсынысы бойынша генерал-губернатор бекіткен
жағдайда тағайындалды. Жаңа әкімшілік жүйеге сай уездегі барлық билік
жүйесі уезд бастығының қолына толығымен шоғырландырылды. Мысалы ереженің 42
және 65 баптары бойынша, уезд бастықтарына мынадай міндеттер жүктелді:
жергілікті басқару орындарына жүктелген міндеттердің орындалуын қадағалау,
уезде тыныштық пен тәртіпті сақтау, алым-салықтың жиналуын бақылау және
халықтың денсаулығын сақтау. Уезде орналасқан әскери бөлімшелер, мекемелер
мен бекіністер уезд бастықтарына бағынышты болды.
1867-1868 жылдардағы реформа ел мен жерді басқарудағы патшалық
үкіметтің алғашқы буыны болып табылатын жергілікті басшылардың тағайындалуы
мен қызметіне көңіл бөлді. Әрбір уезд болыстарға, ал болыстар ауылдарға
бөлінді. Е.Г. Федоров Қазақстан – патша үкіметінің отары атты еңбегінде:
Патшалық қазақ тұрғындарының орталықтарын әдейі бөлшектеді, барлық басқару
жүйесін бөлшектеу арқылы қазақ халқының мәдени дамуын тежеп, халықты
қараңғылықта ұстауды көздеді, – деп көрсетеді [20, 68-71 сс].
Ережеге сай уездер территориялық белгі бойынша бір болысқа 1000-2000
киіз үй және бір ауылға 100-ден 200-ге киіз үй кіретіндей болып есептеле
келе, өлке болыстар мен ауылдарға бөлінді. Болыстар көбінесе шаруашылық
жағынан біріккен ауылдардан тұрды. Осыған байланысты жаңа Ереже қазақтардың
рулық қатынастар бойынша тарихи бөлінуі заңды түрде жойыла бастады. Ру
басында ақсақал тұрғанда, оның сөзі мен ісі билік күшке ие жағдайында патша
үкіметінің дала тыныштығы үшін қорқуы заңды нәрсе болатын.
1867 жылғы Ереженің 85-бабына сәйкес болыстардың басында қазақтардан
сайланған болыс басқарушылары, ал ауылдардың басында сол сияқты сайланатын
старшиналар болды. Осы жылдардағы Ережелерде болыстық және ауылдық
старшиналарды халық сайлайды деп нақты көрсетілген. Бір қарағанда сайлау
демократиялық негізде жолға қойылған ретінде сипатталғанымен, іс жүзінде
патша үкіметі сайлауды өз мақсатына орай жүргізіп отырғаны белгілі болып
отыр. Сайланған болыс басқарушыларын – облыстық әскери губернаторы, ал
ауылдық старшиналарды уезд бастығы бекітетін еді. Отаршылар әкімшілігі
ұсынылған үміткерлер көңілінен шықпаса бекітпей тастап, жаңа сайлау
белгілеуідің де мүмкіндігі жоғары болды. Болыс басқарушыларын сайлауға –
уезд бастықтары, ал ауылдық старшиналарды сайлауға болыс басқарушылары
міндетті түрде қатысатын болы бекітілді. Болыс басқарушылары тікелей уезд
бастығына бағынышты болса, оның барлық бұйрықтарын орындауға міндетті еді.
Ал ауыл старшиналары болыс басқарушысына тікелей бағынышты бола отырып,
болыс басқарушысына жүктелетіндей міндеттерді орындауға міндеттенді.
Елде орын алып жатқан территориялық-әкімшілік үрдістер Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық дамуына айтарлықтай өзгерістер әкеліп, отарлық
саясаттың жаңа салық жүйесі енгізілді. Қазақстанда отырықшылық пен жер
шаруашылығының көлемінің ұлғайғандығына қарамастан салық төлеушілердің
басым бөлігін көшпенділер құрап отырды. Мәселен, олардың пайыздық
көрсеткіші 1880 жылы 90,5 % құраса, 1897 жылы 82,0 %-ға жетті.
Жалпы XІX ғасырдың екінші жартысындағы реформалардың болмысы туралы,
қорыта айтқанда, мынандай түйін жасауға болады. Патша үкіметі Қазақстанға
енгізген әкімшілік реформалары негізінде оның саяси дербестігін толығымен
жойып, қазақ жерінде империя құрамындағы әкімшілік басқару жүйесін
орнатты.
Демек Ресей мемлекетінің қазақ халқының саяси билігінен біржола айырып,
өзінің толық отарына айналдыруға белсене кіріскен кезі XIX ғасырдың 60-шы
жылдары болатын деп тұжырым жасауға болады. Ғасырлар бойы Орта Азияны
жаулап алуға ұмтылып келген патшалық Ресей әуелі осы бағыттағы тек
экономикалық қана емес, стратегиялық тұрғысынан сенімді қалқаны болып
табылатын Қазақстанды империяның толыққанды отарына айналдыру қажет
саналды. Ол үшін тек қазақ даласындағы әкімшілік басқаруды өзгерту арқылы
ғана қол жеткізу мүмкін болатын.
1867-1868 жылдардағы реформалар нәтижесі көрсетіп бергендей патшалық
ресей халық тағдырына немқұрайлы қарады. Отаршылдық саясаттың белсенді
жүруі үшін қызмет еткен генерал-губернаторлар қызметі мүлдем қадағаланбады.
1867-1868 жылдардағы Ереже бойынша облыстық басқарма орган болып
бекітілгенімен, іс-жүзінде бәрі шартты түрде болды. Болыстыққа сайлауға
ұмтылғандар көп болады. Болыс болуға ұмтылу көбірек жалақы алу және екінші
жағынан алғанда бір болыстың тұрғындарынан салық жинауға қол жеткізумен,
жиналған қаржыдан өзіне жасырын үлес алып қалумен түсіндірілді - деп
көрсеткен болатын Ф.К. Гирс.
1867-1868 жылдардағы әкімшілік басқару реформасы негізінде Оңтүстік
Қазақстанда құрылған жаңа басқару жүйесі әскери басқыншылық сипат алды.
Орыс әкімшілігі аппаратының билігі әскери күшпен, қарулы күзетпен
нығайтылды, бұл жағдай өлкедегі халықтың отарлық езгіге түсуін күшейтіп
рухани және материалдық жағынан қысым көрсетуіне жол ашқаны белгілі болып
отыр [42, 28-41 сс.].
Уақытша Ереже бойынша, қазаққа ең ауыр қауіпті тиген ормандарды
Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жариялауы еді.
Бұдан былай патша үкіметі қазақтың өз жерін өзіне тек қоғамдық
пайдалануға ғана беретін болды. Жер мәселесінің осылай шешілуі патша
үкіметін қазақ жерлерін жаппай отарлауға мүмкіндік берді. Ресейден қоныс
аударып келгендерге кұрылыс жұмыстары үшін, егіншілікпен, саудамен,
қолөнермен айналысу үшін тегіннен-тегін жерлер, ағаштар алу қүқығының
берілуі жаппай отарлаудың бастамасы еді [43, 19-22 бб.].
1867-1868 жылдардағы реформаларды дайындауға қатысып, Жетісуды ол
шетінен бұл шетіне дейін аралап өткен А. Гейнс казак қоныстанушыларының
бейбастық әрекеттерін былай деп өтінішпен баяндаған: Жақын маңдағы ағаш
атаулыны түп тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай бұрын орман өсіп
түрған жерге келген кезде бір шыбықты да көрмейді. Сонымен бірге, казактар
жаңа қоныс орнын тандаған кезде қазақтардан ең шұрайлы жерді тартып алып
отырды, ал жергілікті халықты құнсыз, қуаңшылық жерге ығыстырып отырды.
Толық жазасыздық жағдайда казак әскерлерінің жүгенсіздігі олардың кейде
қазақтар малын алуға шығып оны тартып алып, ол жергілікті халықты құнсыз,
ал қарусыз қазақ өз құқығының қорғаушы құрбандығына ұшырап қалатын
жағдайға дейін жетті,-деп Жетісуда болған саяхатшы П.П. Семенев Тянь-
Шанский ашу-ызымен жазған [44, 147-151 бб].
1867-1868 жылдардағы әскери тірек пункті міндетін атқарған казак
қоныстары қазақтарды шұрайлы да құнарлы мекендерінен айырумен бірге, оның
егіншілік мәдениетінің де дамуына кедергі жасады, мал шаруашылығының
дәстүрлі қоныс аудару жүйесін бұзды. Патша үкіметі түрлі артықшылықтар
берген казактар панасыз қазақ жұртына түрлі зорлық-зомбылықтар жасап
отырды. Казактар қазақ жеріне, табиғатына немқұрайлы қарап, орманды
ысырапсыз пайдаланып, біразын тып-типыл жоқ етті. Жоғарыда айтқанымыздай
жергілікті халықтан тартып алынған егіншілікке жарамды жерлерді кұнары
таусылғанша пайдаланып, содан соң оларды тастап басқа жерлерге кетіп
отырған.
Казактардың ормандарды ысырапсыз пайдаланып, Жетісудың әсем табиғатына
ауыр зардаптар тигізіп жатқанын Түркістан генерал-губернаторы К.П. Кауфман
1867 жылы қазан айында Жетісу өңірінде болған кезінде өз көзімен көрген
болатын. Ол казактардың мынандай әрекетіне ашуланып, 1867 жылы жазды:
Түркістан генерал-губернаторы кұрылғаннан бері мен Жетісу облысындағы
ормандардың сақталуына, олардың жөн-жосықсыз шабылуына, құрып кетуіне көңіл
бөліп келемін. Дегенмен, соңғы 10 жыл ішінде өңірде ормандар азайып, кұрып
кету жағдайына жетіп отыр. Ормандарды сақтау тұрғындардың отынға, құрылысқа
деген күнделік қажеттіліктерін өтеу үшін ғана қажет емес. Ормандар жердің
құнарлығын, тозбауын қамтамасыз ету үшін аса маңызды. Ормандардың оталуы
жердің өнімділігіне тікелей әсер етіп отырғаны байқалуда. Оған Қапал қаласы
мен станциясының бүгінгі жағдайы дәлел бола алады. Онда казактардың
көргенсіз әрекетінен ормандар жойылып, егістік алқаптар жарамсыз күйге
түсті. Мен осыған 1867 жылы сапарымның кезінде облыс басшысына орманды
шабуға шек қою үшін тиісті шаралар қолдануды тапсыруға мәжбүр болдым, -
деп жазған болатын [31, 95-97 б.]
Сонымен қатар, әскери күш ретінде отарлау саясатында белсенді рөл
атқарған казактар, жергілікті халықты күшпен ығыстыру нәтижесінде алған
құнарлы жерлерді игеруге келгенде айтарлықтай егіншілік мәдениетін таныта
алмады. Оны мынандай мәліметтерден аңғаруға болады: XIX ғасырдың 80 жылдары
Жетісу облыс басшылығы облыста тұратын казактардың шектен тыс артық жер
иеменденіп отырғандығын, ал жерлердің игерусіз жатқандығын мойындауға
мәжбүр болып, казактар иеленген 214511 десятина жерді алып, оның 7529
десятинасын қалаларға, ал қалған бөлігін қазақтарға қайтарған.
Сонымен қатар, отаршыл билік орындары рухани саладан отарлауды көздеп,
нығайтумен болды. Осы мақсатта шіркеу, монастырь салу үшін жерлерді талап,
сонымен қатар, оған қаржыны аямай бөлді. Қулық-сұмдықтың түрлі жолдарын
қолданған патшалық әкімшілік христиан дінін қабылдағандарға түрлі
артықшылықтар жасап, оларға қолдау көрсететіндігін айтып үгіттеумен болды.
Православие дініне өткендерге жәрдем ақша бөлінеді деп қызықтырды.
Орыстандыру шоқындыру ісі жоғарыда айтылғандай жер мәселесімен де тығыз
байланыстырылды. Мәселен генерал-губернатор Колпоковскийдің қоныс аударған
орыс шаруаларын қазақтар арасына село етіп қоныстандыруға берілетін түрлі
жеңілдіктерді де жасауға тырысты.
Дегенмен де отаршылдық саясат түрлі жолдармен жүргізілді. Соның ішінде
жергілікті халықты қанау, мазақ ету, ұрып-соғу сынды әдіс-тәсілдер барынша
жүргізілді. Уақытша ережелердің негізімен салық жүйесіне де өзгерістер
енгізілді. Түтін салығы екі есе ұлғайтылып, әр шаңырақ жылына 3 сом төлеуі
тиіс болды. Онымен қоса жергілікті әкімшілікті және ауылдарға келген патша
шенеуніктерін асырау, баптап күту, халық ағарту ісін, жолдар мен
көпірлер құрылысын өтеу сияқты міндеткерліктер де халықтың мойнына
жүктелді.
Жоғарыда айтылғандай Уақытша ережені даярлағанда қарапайым халықтың
жағдайы мүлдем ескерілмеді. Ата-қоныс жерлерінен айырылған халық адам
айтқысыз мүшкіл жағдайда қалды. Шағынатын, арызданатын жерің жоқ.
Ауызыңды ашсаң итжеккеннен бірақ шығасын деп өз наразылығын білдірген
Өмірқалиев ақын өлең шумақтарында былай дейді:
Жауға шабар елің жоқ,
Сақадай болып сайланып.
Төсек жады мырзалар,
Ала баспақ байланып,
Үй күшіктей үреді.
Отының басын айланып,
Жердің алды құрайып.
Дуан салып жайланып.
Датынды айтсаң орысқа
Сібірге кеттің айдалып.
Бейнең қандай болды екен
Қарасаңшы бір мезгіл
Қолдарына айна алып – деп жыр жолдарына қосқан болатын [57, 47-49 бб.].
Сонымен империялық басқару жүйесін жетілдіру мақсатында жүргізілген бұл
реформалар отаршыл әкімшілік шендерін әлдеқайда кеңейтіп, қазақ даласында
Ресей империясының мемлекеттік аппаратының белгілі бөлігін кұрады. Патша
үкметі әкімшілік билігін түгелімен өз қолына жинақтады, сөйтіп қазақ халқын
Ресей империясының отарлау саясатының құрамына айналдырды.
Ал патшалық Ресейдің қазақ өлкесін басқаруға арналған келесі әкімшілік
реформалар XIX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанда 1886 және 1891 жылдардағы
Түркістан және Дала өлкелерін басқару туралы Ережелер бойынша жүзеге
асырылды. 1886 жылы 2 маусымда Түркістан өлкесін басқару туралы ереже,
1891 жылы 25 наурызда Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Төрғай облыстарын
басқару туралы ереже қабылданды.
Түркістан өлкесі жерінің құрамына Ферғана, Самарканд және Сырдария
облыстары кірді. Орталығы Ташкент қаласы болды. Сырдария облысы 5 уезден,
Ферғана - 5, Самарканд - 4 уезден турды. 1891 жылғы Ереже бойынша Орынбор
және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының орнына орталығы Омбы болған
Далалық генерал-губернаторлығы құрылды. Демек генерал-губернаторлықтардың
саны қысқарғанын байқауға болады. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Төрғай
және Жетісу облыстары кірді. Жетісу облысы 1897 жылы қайтадан Түркістан
генерал-губернаторлығының қарауына берілді.
Өлке шеңберінде генерал-губернаторға шексіз билік берілді. Басқару
аппараты – кеңсе, әскери губернаторлар өздеріне бағынышты облыстық
басқармаларымен қоса генерал-губернаторға бағынды, ал облыстық
басқармаларға жалпы жиналыс және кеңсе кірді. 1891 жылғы Ереже бойынша
Ірі облыстық орталықтарда, нақтырақ ацтқанда Верный, Орал, Петропавл,
Семейде полиция басқармасы құрылды, ал уездік қалаларда полициялық пристав
құрылды. Болыстық басқарушылар мен ауыл старшындарын бекіту әскери-
губернатор құзырында болды.
XIX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанда 1886 және 1891 жылдардағы
Түркістан және Дала өлкелерін басқару туралы Ережелер бойынша жүзеге
асырылды. Түркістан және Далалық өлкелерінде жалпы империялық соттар жүйесі
- әлемдік соттар, облыстық соттар және жоғарғы сот инстанциясы қалыптасты.
Соттардың төтенше съезі әскери губернатордың рұқсатымен шақырылды және
өлкелік құқығы берілген орыс шенеунігінің қатысуымен өткізілді.
Төменгі сот буыны – халықтық сот болды. Халықтық сот – империялық сотқа
қосалқы, өз бетінше мәселені шеше алмайтын тәуелді буын.
Сонымен 1886-1891 жылдардағы сот ісіндегі өзгерістер Ережелерде
әкімшілік, сот істерінің жүйесі бекітілген болатын. 1891 жылғы Ережеде
сот істері 17 баптан құрылса, сот жүйелері Ресейдегі үлгімен құрылды. Халық
соты үстем тап өкілдерінің мүддесін қорғайтын және жергілікті
мұсылмандардың ісін қарайтын ең төменгі сот буыны болды.
Патша өкіметінің отарына айналған еңбекші қазақ халқы оған ақшалай алым-
салық төледі. Олардың мөлшері әр турлі болып өзгеріп отырды. Мысалы, 1844
жылғы Ереже бойынша әр түтіннен 1,5 сом жиналса, 1891 жылғы Ереже
бойынша 4 сомға жеткендігін байқауға болады.
Тұтас алғанда 1886-1891 жылдардағы реформалар отаршылдық және феодалдық
езгіні күшейте түсуге бағытталған еді [31, 45-56 бб.].
Түркістан және Далалық өлкелерінде жалпы империялық соттар жүйесі
әлемдік соттар, облыстық соттар және жоғарғы сот инстанциясы қалыптасты.
Соттардың төтенше отырысы әскери губернатордың рұқсатымен шақырылды және
өлкелік құқығы берілген орыс шенеунігінің қатысумен өткізілді.
1860-1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалардың басты
ерекшелігі – қазақ даласын отарлық жүйеге берік негіздеу және қазақ жерін
Ресейдің мемлекеттік меншігі ретінде танып, оны тиімді басқарудың
алғышарттарын жасап шығару болды. Әрине тиімді басқару алдымен патшалық
Ресейдің мүддесіне орайластырды. Бұл ретте сан жылдар мен ғасырлар
көлемінде қалыптасқан дәстүрлі қазақ қоғамындағы биліктің мұралануы мен
биліктің жіктелу мәселесі ескерілместен, қарама-қайшылық дәрежесінде
жүргізілді. Осы мерзім аралығындағы әкімшілік реформалардың негізгі
ерекшелігіне қатысты жалпы сипаттама біз жоғарыда келтірген мәліметтерге
сай болса, оның өзіндік ерекшелегі облыстар мен сол аймақтарға басшылық
жасап келген генерал-губернаторлардың қызметімен тығыз байланысты болып
шықты. Бұл әсіресе Торғай өлкесін басқарып келген генерал-губернатордың
жергілікті халықпен қарым-қатынас мен қызметінен көрінді. Әрине ол үшін
алдымен 1860-1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалардың
нәтижесінде осы Торғай өлкесінде орын алған өзгерістерге баға беріп,
өзіндік бірегейлігін анықтау қажеттілігі туындайды. Сондықтан біз келесі
тараушада Торғай облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктеріне
тоқталып, осы өлкедегі қазақтардың дәстүрлі қоғамы мен енгізілген жаңа
саяси-әкімшілік жүйе арасындағы байланыстарға тоқталатын боламыз.
1.2 Торғай облысының әкімшілік басқарылуының ерекшеліктері
1860-1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалардың түгел
дерлік қазақ даласының дәстүрлі басқару жүйесіне түбегейлі өзгерістер
енгізді. Ол әсіресе саяси-әкімшілік бөлініс пен биліктің тармақталуына
тікелей әсер етсе, сонымен бірге қоғамның барлық саласына өзінің белгілі
дәрежедегі теріс әсерін тигізді. Атап айтқанда мәдениет пен білім беру
саласы, дін істерінде отаршылдық жүйенің белгісі бірден байқалып тұрды.
Әрине әкімшілік реформалардың қазақ халқының дәстүрлі қоғамына теріс әсер
еткенімен, отарлаушы үкіметтің мүддесіне толық сәйкес келді. Сондықтан 1860-
1890 жылдар аралығында жүргізілген әкімшілік реформалар патшаның отарлық
саясатының басты құралы болды деп айтуға толық негіз бар.
Бүгінгі таңда зерттеушілер кез-келген тарихи оқиғаның белгісіз
қырларына немесе тарихи оқиғалардың жалпыдан гөрі жалқы және оқиғаның
жекелеген тұстарын ашып көрсетумен қатар, оның жалпы тарихи оқиғадағы алар
орны мен әсерін анықтауға жиі ұмтылыс жасап отырады. Біздің диплом
жұмысымыз да 1860-1890 жылдар аралығындағы әкімшілік реформалардың қазақ
даласы, соның ішінде Торғай өлкесіндегі әсеріне баға беріп, талдауға
бағытталған. Сондықтан сөз жоқ осы әкімшілік реформалардың Торғай
өлкесіндегі әсеріне баға бере отырып, белгілі дәрежеде талдау жұмыстарын
жүргізу ісі зерттеу жұмысының басты нысаны болып табылады.
1860-1890 жылдардағы әкімшілік реформалар нәтижесінде Торғай облысы
Орынбор генерал-губернаторлығының қарамағында қалды. 1868 жылғы Орал,
Торғай, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы Уақытша ереже бойынша
қазақ даласында облыс, уезд, болыс, ауыл сипатындағы әкімшілік бөліктер
құрылғаны белгілі. Бұл Ереженің біздің диплом жұмысына қатысты тұсына
келетін болсақ, ережеге сай Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылған
болатын. Осыған дейін өмір сүріп, отарлық саясаттың жүйелі түрде жүруіне өз
үлесін тигізген Орынбор облыстық басқармасы таратылып, оның орнына Торғай
облыстық басқармасы құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор
губерниясымен шектессе, батысында Орал, ал оңтүстігінде Сырдария, шығсында
Ақмола облыстарымен шектестірілді. Ал диплом жұмысына қатысты айтарымыз,
Торғай облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа
ереже қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесіне мүлдем сай келмеді және
дәстүрлі жүйеге қарсы жасалды. Осыған дейін өзіндік беделі бар аға
сұлтандық билік барынша шеттеліп, есесіне отарлық жүйеге негізделді.
Сұлтандармен қатар, ел билеушілік қасиеті бар ру басшылары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz