Табиғат лирикасының қазақ әдебиетіндегі көріністері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық
институты
Қорғауға жіберілді
Қазақ, орыс тілдері мен әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, _____________ ф.ғ.к. Б. А. Рахметова
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Табиғат лирикасының қазақ әдебиетіндегі көріністері
Мамандығы 050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
Ерлан А.
Ғылыми жетекшісі
ф.ғ.к Рахметова Б.А.
Арқалық, 2010
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------
----------- 3
1 Поэзия - сөз өнерінің алтын тәжі
1.1 Лирика – сезім сыры------------------------------- ----------------
----- 6
2 Табиғат лирикасының қазақ әдебиетіндегі көріністері
2.1 1960-жылдан кейін табиғат лирикасының жырлануы ---------- 12
2.2 Табиғат лирикасындағы лирикалық кейіпкер және лирикалық
қаһарман--------------------------- -------------------------------
-------------- 34
2.3 Табиғат лирикасындағы көркемдеуіш құралдар ----------------- 40
Қорытынды-------------------------- -----------------------------------
------ 57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----
--- 59
Кіріспе
Жер бетіндегі тіршілік атаулының бәрі табиғат құрсауында пайда
болған. Миллиондаған жылдар бойы ол өз перзенттерін төл бесігінде
тербетіп, өсіп өнуіне, дамып жетілуіне жағдай жасады. Бүкіл тіршілік
иелерінің үйлесімді дамуы осы ортада, яғни табиғат аясында бөлінбес
бірлікте өтті. Сондықтан да қазіргі ғылыми техникалық прогрестің
арқасында өзі шыққан тарихи тамырынан ажырай бастаған адамзат ұрпағына
табиғат ананың қасиетін түсіндіру, табиғат адамға емес, керісінше тіршілік
ету үшін адам табиғатқа тәуелді екенін баланың жас кезінен санасына сіңіру
бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі болып отыр. Бұл тек әдебиетке ғана
емес өнер мен ғылымның барша саласына қатысты екендігін де жоққа шығара
алмаймыз. Өйткені, бүкіл тіршілік атаулының болашақ тағдыры бүгінде
экологиялық апат алдында тұрғандығы. Оған бірден-бір жауапты саналы адам
баласы екендігі де бәрімізге белгілі.
Табиғат мәселесіне күллі адамзат ақыл-ойы мән беріп отырған тұста
одан көркем әдебиеттің шет қалуы, оған соқпай бұрылып өтуі мүмкін емес.
Қай кезде де елден ерек құлағы түрік жүретін қаламгерлер қауымы да
өздерінің шығармашылығында бұл тақырыпқа назар аударары сөзсіз.
Сондай-ақ табиғатынан сұлулыққа, әсемдікке жаны құмар нәзік, сезімтал
ақындар айналадағы табиғаттың көз тартар келбетіне де сүйсініп жүректерін
жарып шыққан жырларын арнаған. Осылайша қазақ әдебиетінде табиғат лирикасы
туып, күннен күнге дамып, өркендеп отырған.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ әдебиетінде табиғат лирикасы әр ғасырда
әр деңгейде көтеріліп отырған тақырыптардың бірі. Табиғат лирикасы, соның
ішінде 1960 жылдан кейінгі қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасының
дипломдық жұмысқа арқау болуы тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Тақырыптың ғылыми жаңашылдығы: Табиғат лирикасын жырлаған ақындардың
шығармалары ғылыми-теориялық тұрғыда талданады. Дәстүр жалғастығы,
көркемдік ізденістері, ақындық шеберліктері зерделенеді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: Табиғат лирикасын талдау,
саралау барысында айтылған ой – тұжырымдарды, нәтижелерді мектеп
оқулықтарына, арнайы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ әдебиетіндегі табиғат
лирикасының қалыптасуымен және адам баласынан ажырамас осы тақырып
төңірегінде сыр шерткен ақындардың өлеңімен таныса отырып, оның
поэзиядағы алар орнын айқындау. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға
мынандай міндеттер қойдық:
- Лирика, соның ішінде табиғат лирикасына қатысты материалдар
жинақтау;
- Табиғат лирикасын жырлаған ақындардың өлеңдерімен танысу;
- Табиғат лирикасындағы лирикалық кейіпкер мен лирикалық қаһарманның
бейнесін ашу;
* Табиғат лирикасындағы көркемдеуіш тәсілдерді саралау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазіргі қазақ поэзиясының көрнекті
ақындарының табиғат жайлы өлеңдері зерттеу нысанына алынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Зерттеу жұмысында
поэзияға, табиғат лирикасына қатысты пікір айтқан зерттеуші ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Поэзия - сөз өнерінің алтын тәжі
Поэзия халық ауыз әдебиетінен бері сақталып, дамып келе жатқан
әдебиеттің үлкен бір сырға толы саласы. "Поэзия" термині бізге грек
тіліндегі "piesis" сөзінен енген. "Жасаймын", "тудырамын," "шығарамын"
деген мағынаны білдіреді.
Леонардо да Винчи поэзияға мынандай анықтама берген: Көркемсурет
тілсіз поэзия, ал поэзия көрінбейтін көркемсурет [1].
Поэзия – өлең үлгісіндегі әдеби туындылар. Түркі тектес халықтардың
әдебиетінде, әсіресе, солардың ішінде қазақ әдебиетінде поэзия сөздің
ырғақтық құрылысына, ұйқасына негізделеді.
Поэзия ұғымы өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан ажырату
үшін қолданылады. Поэзия мен прозаның айырмасы тек сыртқы белгісіне қарап
анықталмайды, сапасында да өзіндік ерекшелік бар. Поэзиялық туындыларда
баяндау, бейнелеу жағы басым болып келсе, ал поэзиялық туындыларға ақынның
ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса
қатты толқуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-
сүйініші тән болып келеді [2].
Поэзияда көркемдік тәсілдер мен бейнелеу құралдарын, тілдің ырғақтық,
интонациялық байлығын қолдануда өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Поэзиялық
шығармаларға тән айырықша тағы бір қасиет – өмір құбылыстарын терең
эмоциялық сезімталдықпен қабылдап, соған орай әсерлі, тартым ды көркем
бейнелеу. Алайда поэзияда адамның ой-сезімі әдейі сырттай көркемделмейді.
Поэзия -әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен
оты, жарығы мен күні [3].
Әр заман поэзиясының өзіне лайық күйі мен үні бар. Адам
баласының бүкіл
тарих бойына ілгері өсіп дамуы қаншалықты тынымсыз, толассыз жүріп жатқан
процесс болса көркем бейне жүйесімен ойлау, дүниені образбен танып баяндау,
суреттеу өнері де тоқтаусыз жүріп жатқан құбылыс. Қоғамдық сананың бір түрі
ретінде көркем әдебиет қай ғасырда болса да сол заманғы адамдардың бір-
біріне деген қатынасын, ой-арманын, дүние танымын байқатпақ. Соның ішінде
поэзияның ғана құдіреті келетін, тек өлең ғана айта алатын тебіреніс бар.
Ол заман күйі, тіршілік еткен жанның мұңы мен зары, ішкі арманы мен сезімі,
қуанышы мен күйініші.
Поэзияның және де поэтикалық ойдың негізі бола білген алты діңгекті
басқа ешқандай да өнер дәл сондай етіп суреттеп бере алмайды [3].
Тәптіштеу, баяндау орнына өлеңнің бейнемен, суреттеу мен адам
халінің көп жайларын білдіре алатын қасиеті өнерлі халықтың көкейіне
қонған. Әсіресе, қазіргі заман поэзиясы сыры мен қыры мол, алып көркем
дүние болып табылады.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті мұрасының барлығы да поэзиялық
туындылар. Оның дәлелі ретінде ауыз әдебиетінен бүгінге мирас болып қалған
өлең, толғау, ғашықтық жырлар, батырлар жыры, қисса-дастандар, тіпті мақал-
мәтел, жұмбақтарды айтуымызға болады. Сондай-ақ поэзияның құлаштап дамуына
қазақ әдебиетіндегі жыраулар да өзіндік үлес қосты.
Ә.Тәжібаев: "Поэзияның негізі - халық өлеңдерінде, әсіресе сал-сері
атанған: Ақан, Біржан, Жаяу Муса, Үкілі Ыбырай, Әсеттерде жатыр" [4] -
дейді. Шынында да, осындай сан ғасырды басынан өткерген қазақ поэзиясы
Абайдың тұсында биік деңгейге көтерілді.
Қазақ поэзиясының тыңнан түлеп, құлаштап өркен жайған кезі - Ұлы
Октябрь төңкерісінен кейінгі кезең. Қазақ даласына енген жаңа заман соны
жаңалыққа, соны серпінге толы өршіл, қуаты мол жаңашыл поэзиясын әкелді.
Бүгінгі қазақ поэзиясы - кемеліне келген, кең тынысты, сан-салалы,
озық ойлы, сан қырлы әлемдік деңгейге көтерілген өскелең әдебиеттің үлкен
саласы.
Поэзия - көңілдің толқыны, жүректің лүпілі және өмір құбылыстарын
танып білудегі қуатты құрал, ой мен сезімнің тамырын терең салған бағыналы
бәйтерек.
Жалпы айтқанда, поэзия – әдебиеттің ерте де қалыптасқан көне саласы.
М. Базарбаев айтқандай ... жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы [5].
1. 1 Лирика – сезім сыры
Лирика - көркем әдебиет жанрының бір түрі. "Лирика" термині грек
тілінен енген, "лира аспабының сүйемелдеуімен айтылатын" деген мағынаны
білдіреді. Қазақ көркем өнерінде лирика жанрынын алатын орны үлкен. Тіпті
қазақ әдебиеттану ілімінің дені поэзия зерттеуінен тұратыны да бізді
ойландыруы тиіс [6].
Көркем әдебиеттің басқа жанрларынан қарағанда лириканың басты
ерекшелігі - адамның көңіл-күйін, сезім дүниесін тікелей бейнелеп
көрсетеді.
Лирикалық шығарма үнемі өлеңмен жазылады. Онда автордың немесе
лирикалық кейіпкердің дүниеге көзқарасы, оның сезімін, әсерлеп бейнелеу
арқылы көрсетіледі. Кез келген сезініс мен толғаныс лирика тудыра алмайды,
әлеуметтік толғаныстар ғана лирика тудыра алады [7].
Эпика жанры баяндауға негізделсе, лирика жанры адамның түрлі
құбылыстан алған әсерін бейнелеп жеткізу шеберлігімен ұштасады. Әр халықты
алып қарасақ та, олардың лирикалық өлеңдері ауыз әдебиетінен басталады.
Мәселен, қазақ лирикасының басы тұрмыс-салт өлеңдерінде - тойбастар мен жар-
жарда, сыңсу мен беташарда, мұң-шер өлеңдерінде немесе қоштасу мен көңіл
айтуда, естірту мен жоқтауда жатыр. Онан бергі қазақ поэзиясында Қазтуған,
Ақтанберді, Шалкиіз, Махамбет толғауларында лирикалық толғаныстар арқылы
бүкіл қазақ халқының аңсаған арман мұраттары көрсетілген.
Лириканың бас қаһарманы - ақынның өзі. Ақын ең алдымен өз жайын,
мұңын, арманын, қуаныш сезімін жыр етуі арқылы халықтың тағдырын, қайғысын,
күйзелісін, қуаныш - шаттығын, тілек - мақсаттарын білдіреді.
Нағыз классикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғаныс,
тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап
береді. Лирика көлемі жағынан өте ықшам келеді. Оқиғадан гөрі отты сезім
басымдау, күллі сурет сол сезім маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер
философиялық ой маңына жинақталады.
Белинский лириканың қасиеттерін басшылыққа ала отырып, өзіндік пікір
ұсынған. Мәселен, Белинскийше лирикалық шығармалар мәңгі бай бола тұрса да,
ешбір мағынасы жоқ тәрізді болып келмек: сондықтан олар, сөзсіз музыканың
әуеніндей бүкіл жұлын-жүйемізді тебіренткенмен де, мазмұны тіпті айтып
беруге көнбек емес. Эпикалық шығармалардың мазмұнын өз сөзіңізбен айтып
беруіңіз мүмкін, ал лирикалық шығармаларды оқып шыққаныңызбен де, оның
мазмұнын еш уақытта толық ұстап қалуға болмайтындықтан, өзгеге айтып
беруге болмайды, айтып бергеніңізбен де әсер ете алмайсыз. Демек, лирикалық
шығармалардың мазмұнын өзгеге әсерлі түрде жеткізу үшін басқаша емес,
ақынның қаламынан қандайлықты боп шықса, сол қалпында оқып беруіңіз керек,
себебі, сөзбен айтылған лирикалық шығарма әсер ететін қасиетін түгел
жоймақ. Бұл Белинскийдің лирикаға берген бірінші сипаттамасы.
Екінші сипаттамасы бойынша, лирикадағы затта өз бетінше баға болмақ
емес, жырлайтын затына ақын қандайлық мән берсе, сол лирикаға мазмұн
болмақ, барлығы соның ырқында болуы керек.
Үшінші сипаттамасына қарағанда, лирикалық шығарма тезбе-тез түйсіктен
шыққанмен де, өте ұзақ болмауға тиіс, ондай болған жағдайда ол тартымсыз
және сылбыр болып кетпек. Оқырманға ләззат бермек тұғыл, титықтатып,
жалықтырып жібермек. Егерде лирикалық шығарманы оқып беру үшін бірнеше
минуттан артық уақыт керек болмайтын болса, мұндай минуттік шабыттың жемісі
біздің бүкіл жұлын-жүйкемізді тебірентіп, сана-сезімімізді баурап алып көп
уақыт жадымызды жүрмек.
Лирикалық шығармалар кейде шығарманың тақырыбына, мазмұнына қарай
бөлінеді. Атап айтсақ: саяси-азаматттық лирика, махаббат лирикасы,
философиялық лирика, көңіл-күй лирикасы, табиғат лирикасы.
Табиғат лирикасы - лирика жанрының бір түрі, ақынның ішкі жан-
дүниесі, оның айналасындағы әр түрлі табиғат құбылыстарын сезінуі. сезінген
көрінісін бейнелеп суреттеуі арқылы танылатын өлең-жырлар. Табиғат
лирикасының алғашқы белгі, нышандарын фольклорлық поэзиядан кездестіреміз.
Қашанда адамзат табиғатпен етене жақын, бір-бірімен тығыз байланыста.
Сондықтан да айнала қоршаған орта және оның әр түрлі жаратылыс сырлары
адамның назарын өзіне аудармай қоймаған. Әсіресе сұлулыққа жаны құмар,
айналасына ойлы көзбен қарап, нәзік түйсікпен қабылдайтын ақындардың ерекше
назар аударары сөзсіз. Осындай жағдайда ақындар табиғатқа арнап лирикалық
өлеңдер жазып отырған. Біреулер табиғаттың пейзаждық суреттерін жасаса,
енді бір топ ақындар сол табиғатты жырына арқау ету арқылы қоғамдық өмірді,
адамның ішкі көңіл-күйін астастыра жырлаған.
Табиғат лирикасын сөз еткенде ең алдымен ойымызға ұлы Абай ақын
оралады. Ол табиғат лирикасының негізін салушы. Абайдың жылдың төрт
мезгіліне арнап жазған өлеңдері осы уақытқа дейін өз оқырманын тамсандырып
келеді. Абай ақын өлеңдерінде жансыз таби-ғатқа жан кіргізіп, тірі адам
кейпінде суреттеген. Мысалға, ақынның "Қыс" өлеңіне назар аударсақ:
Ақ киімді денелі, ақ сақалды,
Соқыр мылқау танымас тірі жанды.
Үсті-басы ақ қырау түсі суық,
Басқан жері сықырлап келіп қалды... [8],-
деп қысты ақ киімді, ақ сақалды адамға теңеп, жансыз табиғатқа жан кіргізе
адам кейпінде суреттейді.
Абайдан соңғы қазақ ақындары да табиғат лирикасына көптеп қалам
тербеді. С. Сейфуллин, М. Жұмабаев, І. Жансүгіров поэзиясы бұл сөзіміздің
дәлелі бола алады.
Сұлулық атаулыға ғашық жүрекпен құлаған, ұшқыр қиял, мөлдір сезім,
өткір ойдың ақыны Сәкен Сейфуллин Көкшетау табиғатынан өзінің әсем
мұраттарын, сұлулық идеяларын тапқан еді. Сәкен Көкшетаудың сұлулықтарын
сырттай тамсанып, құр тамашалаушы ғана емес, ол бұл атыраптың ой-қырын,
өзен-көлін, тоғай-орманын, тау-тасын түгел аралап көзбен көргенін көңілмен
сезіне отырып суреттеген. Мысалға:
Арқаның кербез сұлу Көкшетауы,
Дамылсыз сұлу бетін жуған жауын.
Жан-жақтан ертелі-кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен-сауын... [9], -
деген жолы поэтикалық бейнеге толы. Жансыз табиғатқа жан бітіре, қас
сұлудың шомылғанын, үлкен кісіге сәлем бере келуді ишаратпен, табиғатпен
астастыра білдіріп отыр. Ақын Көкшетаудың көкке бойлаған қарағайын, көк
желекті аппақ қайыңын, басынан мұнар кетпес шыңына қонған көк қаршығаны,
алтын кесе – сексен көлін, дертке ауа, жұпар иісті ауасын жырына қосады.
Ал Мағжан ақын тау туралы толғансын, не дархан даланың кеңдігін
жырласын, тіпті көл немесе жазғы таңды, қысқы кешті, егінді, не жер күн,
айды суреттесін, бірінші кезекте өзінің дүние түсінігі, ішкі жан-күйі
тұрады, сонысымен айнала әлемді бірге толғандырып, бірге тебіренеді.
Ақынның Көкшетау, Жазғы түнде, Қысқы жол, Қайың, Орман, Жел
тағы басқа да өлеңдері соның куәсі.
Ақын жырларында табиғат пен адамның жан-дүниесі бірге өріліп, бірге
астасып жатады. Әлем құбылысы санамен, көңілмен үндесіп, сұлу, сырлы,
тіпті, кейде ақыл-ойға сыймайтын фантастикалық суреттер көз алдыңа келеді.
Сөз көбіне ойдың білінер-білінбес сыртқы қауызы ғана сияқты көрінеді де,
ақынның құдіретті шабытымен кестеленген түпкі мағына сурет болып санаңа
еніп, сезіміңді қалай билеп алғанын білмей де қаласың. Ақынның Жазғы
жолда деген өлеңіне көңіл аударалық:
Дала, Дала. Сыр дала,
Жапан түзде бір қара...
Шілде. Оттай ыстық күн,
Дала – өлік. Жоқ бір күн.
Жер де жатыр тұншығып.
Жол жыландай иірілген,
Шаң ерініп, үйірілген,
Еш бір леп жоқ, тып-тымық... [10].
Қарапайым ғана көріністер мол сырға ие болып, жол, дала, аспан, бұлт
–
бәріне де жан бітіп, адамның өзімен тілдескендей әсер қалдырады. Өзіміз оны
көзбен көріп, құлақпен естігендей боламыз. Адам мен табиғат арасы ақын
өлеңінде ажырамас бірлікте, тоғысқан күйде, яғни айнала өмір, ақынның оны
қабылдауы сырлы сөз күшімен әсерлі сурет береді. Ал Қысқы жол деген
өлеңінен мына жолдарды оқып қаралық:
...Ызғарлы жел долданып,
Екі иінінен дем алып,
Ішін тартып осқырып,
Кейде қатты ысқырып,
Аңдай ұлып бір мезгіл,
Екі санын шапақтап,
Біресе сақ-сақ күледі... [11].
Мұндағы екі иінінен дем алып, ішін тартып, екі санын шапақтап,
сақ-сақ күліп деген тіркестер қыс, аяз туралы өлеңге қаншама әр беріп
тұрғаны түсінікті. Аяздың ызғарлы болуы, аңдай ұлуы, тіпті сақ-сақ күлуі
жаңалық емес, ол бұрыннан бар нәрсе, Абай дәстүрінің жалғастығы десек те
болады.
Қазақ поэзиясында Абай қалыптастырған табиғат лирикасының ілгері
өрістеуін Ілияс есімімен байланыстырамыз.
Табиғаттың дәстүрлі маусымдарына арналған ақынның алғашқы өлеңдерінің
бірі Жазғы салымданы оқып көрейік:
Күркіреп, күңіреніп, ұласып аспан,
Сіркіреп бұлт тұмшалап, жаңбыр жауар.
Дүркіреп жауқазындар , жарар гүлін,
Үлбіреп өсер шөпетр, құлпырар қыр.
Жалтылдап жүнін тастар тай – тайлағы,
Бақылдап көлде қиқу – шағала, қаз.
Былқылдап малға толар қырдың қойны,
Сылқылдап әзілдесер, күлер сық-сық... [12].
Осы бір буынды тармақтың әдеттегі өлеңдей соңғы бунақтары емес,
бастапқы сөздері ұйқасқан, бұрын қазақ поэзиясында сирек кездескен жаңа
форма. Тіршілік оянуын, табиғаттағы жаңғыруды жан-жануар, құстың,
адамдардың әрекет-қимылы арқылы бейнелейтін бұл өлеңдегі көркемдік принцип
ақынның табиғат лирикасына түгелдей тән.
Ақын табиғат пен адам байланысын көрінісін көрсететін шығармалар
шоғырын дүниеге әкелді. Бұлардың ішінде балалар талғамын ескеріп жазған,
ырғақты, сөздері ойнақы Жазғытұрым, Жазғы шілде, Күз өлеңдерінде жыл
мезгілдері, табиғаттағы өзгерістер еңбек әрекеттерімен сабақтас
бейнеленеді. Осы тәсіл қазақ үшін ең бір қаһарлы маусымды бейнелейтін Қыс
өлеңінде де қолданылған.
...Ойда омбы, мұз, қырау, қылау – жерді көміп,
Жылымық, мұздақ болса – қырғындағы.
Қатындар қалтырасып судан қайтқан,
Қарғанып қыдырғанға қырдың шалы... [11] ,-
деп басталған шығармада бірте-бірте тұрмыс харакеттері, шаруаның көңілсіз
күйі, әлеуметтік теңсіздік айтылады.
Табиғат лирикасындағы ақын ізденістері сан алуан. Ақынның пәлсапалық
сипаттағы, қоршаған ортаның сесті көріністерін, табиғаттың ерекше
құбылыстарын адам басындағы жағдайлармен, қоғамдық істермен сарындастыра,
астастыра, символикалық сипат бере бейнелейтін Желді күн, Бұлақ
бойында, Көлге, Ауылдың алды сияқты туындылары бар.
Ілиястың пейзаж лирикасының ішіндегі ұлттық бояуы айырықша қанық,
қазақ тілінің бейнелеу қуатының керемет күшін көрсеткен, ерекше бітімді,
стильдік-көркемдік тұрғыдан айрықша табиғи туындысы - Жетісу суреттері.
Жалпы сын, Тау суреті, Жетісуда су суреті, Жетісу жәндігі,
Жер түгі деп аталатын тараулардан тұратын бұл шығарма асқан шебердің
қолынан шыққан. Құлпырып жайнаған мың сан майлы бояумен салынған
картиналар сериясынан тұратын кескін өнерінің кемел полотносындай әсер
етеді [13].
Қазақ халқының мыңдаған жылдар мекен еткен алтын ұя, құт мекені –
Жетісудың асқар тау, ну тоғай, қоғалы көл, қоңыр құмдарын мадақтаған ақын
аттарының өзі образ болып сөйлеп тұрған биік тұғыр, көкке шаншылған шың,
қатпар-қатпар тұрпатын келісті бейнелеп береді. Тарбағатай, Алтай, Жоңғар,
Алатау сілеміндегі белгілі-белгілі таулардан сөз суретіне түспеген бірде-
бірі қалмайды.
Тау кескінінен ақын бірде адам мінезін көрсе, бірде тұрмыс суретін
аңғарады. Кейде сұсты, қаһарлы, кейде күлкілі, сәулелі бейнелер туады.
Эпитет, теңеу, келісті метафора шығарманың өн бойынан көз тұндырады. Әйгілі
Қарқара жайлауының суреті:
...Қарқара қалың қазақ көбесіндей,
Албанның албырт, ерке енесіндей.
Қарағай қапталдағы, жыныс арша,
Қыдырлы малдың құтты енесіндей... [11].
Абай, Ілияс, Мағжан, Сәкен дәстүрлерінен үлгі ала отырып, бүгінгі
жаңа заман әдебиетінде табиғат жайлы жазбаған ақын кемде кем. Осылардың өзі
қазақ поэзиясында табиғаттың мәңгілік жырлана беретін тақырып екенін
айғақтайды.
2 Табиғат лирикасының қазақ әдебиетіндегі көріністері
2.1 1960-жылдан кейін табиғат лирикасының жырлануы
Қазақ әдебиетінде Абай негізін қалаған, қалыптасқан дәстүрлі
тақырыптың бірі - туған жер, туған елдің әсем де көз тартарлық табиғаты.
Бұл – тақырып ХХ ғасырдың ортасынан бастап биік сатыға, үлкен бір
белеске көтерілді. Абай салып кеткен дәстүрді жалғастырушылар – Мұқағали
Мақатаев, Қасым Аманжолов, Ғали Орманов, Қадыр Мырзалиев, Фариза
Оңғарсынова, Күлаш Ахметова, Марфуға Айтқожина, Ұлыбек Есдәулетов, Кәкімбек
Салықов, Сырбай Мәуленов, Есенғали Раушанов, Музафар Әлімбаев, Тұманбай
Молдағалиев, Кеңшілік Мырзабеков, Мұхтар Шаханов т. б.
Қазақ поэзиясының табиғат лирикасында өзіндік дербестік танытқан,
өзгеше поэтикалық әлем ашқан жаңашыл ақын, асқар тау мен дархан даланың,
олардың жаны жарқын адамдары мен таңғажайып табиғаттың үлкен жүректі асқақ
жаршысы – Мұқағали Мақатаев.
Ақын табиғаттың әсемдігін жырлай отырып, өзінің сол табиғатқа деген
пәк сезімді көзқарасын білдіреді:
...Мен саған арам тамақ масыл емен,
Жаңбыр болып гүліңнің шашын өрем.
Аспаныңды арқама құлатсаң да,
Кеудемменен жеріңді басып өлем... [14].
Бұдан ақыннның бойындағы табиғатқа деген тазалық пен тұнықтықтың,
тектілік пен тегеуірінділіктің өлшемі мен бірлігін көреміз, өлеңді оқи
отырып өзіміздің де табиғатқа деген жанашырлық сезіміміз оянады.
Жарықтық,
Жаздың таңы-ай!
Жадырап қанатымды жаздым талай.
Жарықтық,
Жаздың таңы-ай белден асқан!
Бауырын жерге басқан шөлдеп аспан.
Қия алмай жаз төсегін, жар төсегін,
Қиылып бозаруда жер мен аспан... [14].
Ақын бұл өлеңінде жаздың таңы мен жар төсегін шендестіріп, өлеңді
көріктендіре түседі. Жаздың арайлап атқан таңының көркем сөздегі сұлу
көрінісі. Ақын әрбір адам аңдамас, назар аудармас сұлулықты байқайды. Сол
сұлулықты жандандырып, сұлу да көркем сөзбен кестелейді.
Күзді бейнелеуде де ақынның әдісі басқа ақындарға ұқсамайды, өзгеше
болып көзге түсіп, көңілге қонады.
...Сен менің тынысым ең, тұрмысым ең,
Сен үшін өмір сүріп тырмысып ем.
Жыл құсымен оралған жаным менің,
Бірге аттанып кетесің жыл құсымен.
Қызылы жоқ қырманды күзде міне
Қайтқан құстың қараймын тізбегіне... [ 15], -
деп өз сағынышын, күрең күзгі күндерін мұңдана еске алып, құлазыған көңілін
қайтқан құспен сабақтастырады.
Ақын суреттеуінде дала дидары әр қырынан жақсы жарқырап көрінеді.
Өзінің шалқар көңіліне жазира даласын сыйғызады.
Боз далам, күрең далам, жасыл далам,
Кісі емес саған келіп бас ұрмаған.
Құныға құшырым бір қанбай қойды-ау,
Қалай ғана құшармын ғашық далам?!... [16]
Мұқағали ақын табиғатқа табиғат деп қана қарамайды, сырын ұғар
сырлас, мұңын шертер мұңдас ретінде қарайды. Оны ақынның мына бір өлең
шумағынан байқаймыз:
Ей, тастар!
Кейде биік, кейде төмен,
Ей, сайлар!
Кейде тайыз, кейде терең.
Ей, таулар!
Құдіретің болсам егер,
Жоныңнан асып тұрып сөйлетер ем... [15],-
деп тау-тасқа, сай-салаға тікелей үн қатады.
Ақын көз алдындағы табиғат көріністерін әшейін көріп қана қоймайды,
көкірекпен қабылдап, өзінше, өзгеше бір бейнемен кейіптеп, кестелеп,
бедерлеп көреді.
Бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып, күн тәртібінен түспей
отырған табиғат мәселесінің байыбына тереңдей еніп, жалпы әлемдік апаттың
алдын алуға үн қосып, табиғат лирикасына арналған жеке жинақтарын шығарған
ақын – Қадыр Мырзалиев.
Қадыр – сыршыл ақын. Бірақ ақынның сыры жеке, қара басының гөй-гөйі
емес. Сезімі ұшқыр, ойы биік, әлеуметтік мүддесі терең, интеллектуалдық
қарымы кең кемел азаматтың көңіліндегі күптілік пен көкірегіндегі уайым
ешқашан бір басының ауқымымен шектелмекші емес. Қадыр ақын да солай.
Қадыр ақын кейінгі кітаптарында бүгінгі заманның адамдарын
толғандыратын барша толғақты жайттар туралы да тебірене жырлап жүр. Ол
жырлар тек Қадыр ақынның ғана көкірегінен шықпағандай, әрқайсысымыздың өз
көкірегімізді жарып шыққандай тебірентеді, толғантады, үлкен бір мұңлы ойға
салады. Өйткені, ол жырлар, толғаныстар адал еңбек, табиғатқа деген пәк
махаббат, биік сүйіспеншіліктен бастап туған табиғатқа деген
немқұрайдылыққа дейінгі барлық әлеуметтік келеңсіздіктерге ашынады, -
деген қазақтың ұлы жазушысы, бетке ұстар қаймақтарымыздың бірі Әбіш
Кекілбаевтың сөзі талантты да ізденімпаз ақын туралы айтылған шынайы да
дәлелді пікір.
Адам баласы, оның ар-ожданының тазалығы, пәктігі, адалдығы мәңгі
назардан тыс қалмайтын, қаламгерлеріміз соқпай өтпейтін тақырыптың бірі
екендігі сөзсіз. Ал соны тура мағынасында табиғат тазалығымен, әсемдігімен,
көз тартар сұлулығымен қатар алып суреттеу, екі ойдың мағына мәнін бір ойға
сыйдырып, бір-бірімен тығыз байланыста бейнелеу Қадыр ақында ғана кездеседі
десек те қателеспейміз.
Мысалға, ақынның мына бір өлең шумағына назар аударсақ:
...Бар дейсің бе өмірде азап ондай!
Дүние азса ол енді азады оңбай!
Адам таза болмайды ешқашанда,
Айналайын табиғат таза болмай!... [17]
Рас-ау. Ары, жүрегі таза, болмаған адамның жаны қалай таза болады.
Сол сияқты айналамызды қоршаған мекен еткен ортақ үйіміз табиғатта тазалық
болмаса, сол қоқыстың арасында жүрген, сол ортада тіршілік істеп жатқан
адамда қандай тазалық болуы мүмкін. Әрине әлеуметті, халықты жалпылай
қаралауға болмас, бірақ сол табиғат тазалығына жауапты адам деген атты
арқалап жүрген кез келгеніміз екендігін санада сақтап, ешқашанда
ұмытпағанымыз дұрыс емес пе?
Қадыр табиғат таза болмай адам таза болмайды дегенді осынау
күнделікті өмірде, тіршілікте болып жатқан шындықты терең түсінгендігінен
айтып отыр. Табиғат тазалығы деп аталатын жоғарыдағы лирикасының енді бір
тұсында:
...Таза ауаға кешегі кім шанады?!
Түтін, тұман аспанды тұмшалады.
Кір шалады қанатын аққулардың,
Соны ойласаң көңілді кір шалады... [17] –
деп, кешегі таза ауаның бүгін ластанып, аспанды өндірістен шыққан тұманның
тұмшалап алғанын, аппақ аққулардың қанаты да ластанғанын күңірене жырлайды.
Ақын танымында адам баласы мен табиғат егіз ұғым. Адам табиғатқа
сыртқы пішінмен ғана емес бүкіл сана сезімімен тәуелді. Айнала тіршілікте
болып жататын келеңсіз көріністердің адам баласының жүрегін жаралап,
көңілінде қасіретті мұң ұялататының теріске шығара алмаймыз. Сондықтан да
лирикалық қаһарманның аққу қанатына түскен дақты өз көңіліне түскендей
сезінуін шынайы оқиғадай сезіммен қабылдаймыз.
Егер күллі әлем бір-бірімен тығыз байланыста, бірін бірі толықтыра,
жетілдіріп отыратын гармониялық қозғалыс үстіндегі тұтастықтан тұратын
болса, онда олардың арасындағы барлық қарым-қатынас диалектикалық қарама-
қарсылық-пен бірге бір-біріне деген тазалықты да жоғалтпай, қатаң сақтауы
тиіс.Табиғаттың ішкі заңдылығында жыртқыш атаулының бәрі жыртқыш еместерді
жаппай жоюшы, түп тамырымен құрытушы емес, жыртқыштар жыртқыш еместердің
әлсіздерін, тіршілік етуге, өмір сүруге қабілетсіздерін ғана өздеріне азық,
қорек ететіндері белгілі. Табиғат аясындағы жан-жануардың кейбір түрін
түгел құрытып, жер бетінен жойып немесе тұқымын азайтып жіберуге себеп
болатын ылғи да адам баласы.
Ақын Қадыр Мырзалиевтің Табиғат тауқыметі деген табиғат жайлы
лирикасында:
...Мамырға талай
Сәукеле болған ши қайда?
Тамырға қалай
Сілтесе семсер қинай ма?
Сауатсыздықтың
Таңбасы жатыр емес пе?
Жауапсыздықпен
Трактор салған шимайда
Көбелек қайда?
Гүлдерден гүлге ауысқан?
Ебелек қайда?
Оларды опат тауысқан... [11], –
деп, ақиқаттың ақ пердесінің ар жағында болып жатқан үлкен халықтық
қасіреттің шынайы сиқын өлең өрнегімен сөз құдіретінің арқасында әдемі
жеткізеді. Кеңес Одағы тұсында жоспар орындаймыз деп дархан даланың астаң-
кестеңін шығарған сауатсыздыққа налиды, жауапсыздыққа халықтың ертеңін
ойламаған топастық пен тоғышарлыққа күйінеді.
...Жаңылып,
Елдің
Жырып бергенше бүтінін,
Жабылып енді,
Ойлайық жердің күтімін.
Тоярсың тойда,
Дөкейлер берген уәдеге.
Қоярсың қайда,
Екібастұздың түтінін... [18].
Барлық билік коммунистік партияның уысында тұрған сол кезеңің өзінде
дөкейлердің тек уәдемен ғана тойдыратынын ол елдің бұрыннан бар бүтінін,
жер ананың күтімін халықтың өзі ойлау керек екенін тайсалмай, қорықпай тура
айтып, халықтың азаматтық намысын оятуға бар жігерін, бар күшін салады.
Ақын енді бірде:
...Азамат бізге
Ағайын ұят емес пе?
Таза ауа іздеп,
Табиғат өзі тұншықса [18], -
деп, таза ауамен тыныстауға табиғат аясына баратын адам баласына енді сол
таза ауаны шығаратын табиғаттың, қоршаған ортаның өзінің тынысы тарылып
бара жатқанын айтып дабыл қағады.
Адамзат тіршілігінің дамуын Вернадский екі жақты апаттың аралығы
деп сипаттайды. Мұның мәні өмір сүру үшін жанталасу, ғылым мен техниканы
пайдалана отырып табиғаттың өз ризығын алу жолында адам мен табиғатқа
орасан зиян келтіріп, жазылмастай етіп жарақаттайды, экологиялық апат
қаупін тудырады, ал бұл әрекетің зиянды екенін біліп бәріне тоқтау салу
қазіргі заман үшін қол қусырып қарап отырып өлумен бірдей. өйткені бес
миллиардтан астам адамды баяғы ағаш соқамен егін егіп асырай алмайтынымыз
кәміл. Ал ақын
айтқандай, жерді жегідей жеп жатсақ ол сол тіршілік етудің, өмір сүру
үшін
күресудің бір түрі, өмір сүрудің еріксіз таңылған формуласы. Одан кері
шегінер басқа жол да жоқ.
Әрине, бұл мәселеде біз адамзат қажеттілігін қамтамасыз етудің екінші
бір қыры бар екенін де естен шығармауымыз керек. Адам баласы табиғатты тек
тамағын тойдыру үшін ғана, күнделікті қажеттілігін қанағаттандыру үшін ғана
бүлдіріп жатқан жоқ, үлкен территориялардың бомбаларды сынау үшін де
пайдаланылып жатқанын, өзіміздің отанымыз Қазақстандағы Семей, Невада,
Лобнур полигондарының жер шарындағы тіршілік үшін қаншалықты қауіпті
екендігін қазір айтып түсіндіріп жатудың өзі атық. Бұл полигондардың бәрі
адам баласының өсуіне емес өшуіне қызмет ететін, өзге жұртқа үстемдік ету
үшін ғана керек болатын қырып-жоятын қарулардың аранды ошақтары. Ал мұндай
ақымақ, бас пайдасы үшін қолдан жасалып отыраған ойдан бас тартуы
адамдардың өз қолындағы нәрсе. Бұған бүтін бір халықты не болмаса, бүтін
бір ұлтты кінәлай алмаймыз, оған кіләлі тек мынау пәни жалғандағы байлығы
мен билігін итше қоритын билік басындағы кейбір шағын тоттар ғана ел мен
жер, күллі табиғат әлемі солардың халықтан гөрі қара бастарының қамын
көбірек күйттейтін қорқау ойларынның құрбаны болып отыр. Адамдар арасындағы
кейбір парықсыздардың, қара басының қамын ғана ойлайтындардың табиғат анаға
жасап отырған осынау қиянатының шынайы суретін өз поэзиясында былайша
суреттейді:
...Біледі жердің парқын кім!
Білмегендіктен тозды адам.
Ақымақтығынан әркімнің,
Аздың-ау біраз,
Боз далам! [19].
Иә, аянышты көрініс, көкірегің қарс айырыла күрсініп еске алатын
қасіретті де мұңлы сурет. Басқаны басқа дейік, күллі тіршілік атаулының
тірегі қара жердің өзін жегідей жеп, аздыруға айналдырыппыз, бірақ оны
өзіміз көрсек те көрмегендей боламыз. Ақынның өлең идеясы арқылы жеткізгісі
келген ойы да сол адамдар көңіліндегі аяныш сезімін ояту, көпшіліктің
шындыққа көзін жеткізу екендігі өлең мазмұнынан айқын аңғарылып тұр.
Қадыр Мырзалиевтің қай өлеңін оқысақ та оның сырлы ойынан танымның
кеңейіп, сұлу сөздерінің үйлесімді гармониясына елітіп, өмірге деген,
табиғат анаға деген құштарлығыңның арта түсетінін өзің де байқамай қаласың.
Сондай-ақ табиғат лирикасында экология мәселесі ғана сөз болып қойған
жоқ, туған жердің көрікті көз тартарлық табиғатын, әсем суретін жасаған
ақындарда көптеп кездеседі. Солардың бірі – Ғали Орманов.
Ғали ақын бұл тақырыпты бар ілтипатымен, бар ыждаһатпен жырлайды.
Мысалға, Қора ақынның туып-өскен, қызыққа толы балалық шағы өткен жеріне
арнап жазған алғашқы жүрек жарды туындыларының бірі. Бұл өлеңінде туған
жердің табиғатын тамсана жырлайды. Қора өзенінің сұлу көрінісін жалаң
суреттемей, оны сол жердің, елдің тұрмыс-тіршілігімен байланыстыра көрсету
ақынның ішкі тебіренісінен туады.
Өмірдің жарқын көріністерін қуана қабылдаған ақын жылдың төрт
мезгіліндегі табиғат сұлулығын, байлығын асқақ шабытпен жырға қосады. Жыл
мезгілдеріндегі табиғат сұлулығын өмір тіршілігімен, күнделікті күйбең
тірлікпен қоса суреттеу Ғали ақынның поэзиясына да тән. Үйіп – төгіп
алдыңа, Ұсынады бәрін ол деп, жыл мезгілін жырлаған ақынның Қырау қабақ
кәрі қыс деген өлеңі Абайдың қысынан басқаша. Ақын қыстың кәрі жынын баса
айтады.
...Қанша соқсын, долдансын,
Қырау қабақ кәрі қыс.
Күші қайтып аздан соң,
Қояды о да тым-тырыс [20] –
деп келетін ой түйінінен жас ақынға тән оптимистік рухты аңғару қиын емес.
Ғали ақынның бір топ өлеңдері жылдың төрт мезгілін суреттеуге
арналады. Ғали ақынның жазы, көктемі, қысы, күзі Абайдың суреттеген
көрінісінен басқаша. Олардың әрқайсысы өз дәуірінің тыныс-тіршілігін, әр
мезгілдің құбылысымен өзіне тән сұлу көркімен жарқын суреттеуде жаңа
бейнелер жасады.
Әкеліп ақпан айы ақ көрпесін,
Айқара Алатаудың жапты өлкесін.
Оранған ақ торғынды сұлу сынды,
Арулар жатыр ашып аппақ төсін... [21] –
деп келетін қыс пен жаз келбетін Сыр шертіп тынбай аққан өзен – бұлақ,
Секілді күмбірлі күй көңілдегі деп жеткізе жырлады. Ақын Жаз, жаз деп
жабылып тұр бәрі маған деп жыл мезгілдерін өз қуанышымен байланыстыра
жырға қосты. Жыл мезгілдеріне арналған өлеңдерінде ақын:
...Ешкім кенде қалар ма несібеден,
Сол далада көктемде еңбек еткен... [21] –
деген түйін жасап, табиғат ананың да берері мол екендігін айтады.
Қора, Көктем нұры, Жаз шырайы, Қырау қабақ кәрі қыс
өлеңдеріндегі жаз жайлаудағы ауыл; боздаған, жамырасқан, кісінеген төрт
түлікті суреттеуі Абайдың (Жазғытұры, Қыс) табиғат лирикасын еске
түсіреді. Бұл – қазақ поэзиясындағы Абай дәстүрінің жалғасы іспеттес. Ғали
ақын да табиғатты сөзбен мүсіндеп, жансызға жан кіргізіп жанды бейнеге
айналдырады. Жоңғар Алатауының әсем өңірінде дүниеге келген ақын Қорада,
Менің ұям өлеңдерінде сол өлкенің әсем де жанды суретін жасады. Ақын
Қорада өлеңінде:
...Қарағай, қайың өрілген,
Сүйсіне көрем көркіңді.
Шашағы самсап төгілген,
Құздарың кілем секілді... [20], -
десе, Менің ұямда:
Арқасы бұлтқа аралас,
Асылбай – асқар, зәулім құз,
Төгілте киген тоны ағаш,
Төбесі сіреу, қарлы мұз... [20], -
деп, табиғат суреттерін көркем бейнелеп, көз алдымызға көлбең еткізіп алып
келеді. Ол ұсақ детальға дейін суретке айналдыруға шебер. Ақынның аралап
көрген Баян, қарқаралы, Көкшетау, Өскемен, Кереку өлкелерінің де көркі әсем
де көз тартарлық, адамды өзіне тартып тұратын қасиетке ие.
Еңсесі биік Алатау, Менің қалам, Жер сыйы, Медеу даңқы,
Қысқы жаз, Қыс құшағы атты тақырыбындағы өлеңдерінің біразын Алматы мен
Алатаудың әсем табиғатына арнады. Алматы дастаны осы өлеңдерінің түйіні
тәрізді. Қазақстанның байтақ даласын, кең өлкесін ақын:
Туған жер!
Сонша саған сүйінемін,
Секілді саяң ылғи үйім менің... [21]–
деп, өз отбасына балайды. Ақынның түйсігінде Отан – Ана, Жер – Ана бірін-
бірін толықтырып, бірінен-бірі өрбіп отыратын ұғымдар екенін Жер жүрегі
өлеңінде нақтылай түседі.
Талай ақынның қаламына арқау болған сұлу Көкшетаудың әсем
табиғатына да ақын Жыр шебері, Жыр, Қыр гүлдері, Жаңа жұрт,
Шағалалы бойында, Бурабай, Айна көл, Оқжетпес өлеңдерін арнады.
Ақын бұл өлеңдерінде Көкшенің сұлу табиғатын ондағы елдің тұрмыс-
тіршілігімен қоса суреттеді.
Ақын Жыр өлеңінде Зерендінің сұлу табиғатын:
...Орман бір сілкінгенде самал есіп,
Қозғалып кетті кенет көл дөңбекшіп.
Ақ қайың қылаңытқан жағалауды,
Ақына сүйген демін тұрдым естіп [20], -
деп, оның жанды суретін жасады. Ғали ақын өзі өскен өлкені сүйіп, оны мәңгі
тақырып етір жырлап өтті. Ол:
...Көк орман, кеудесі – түз, қырқа, адырлар,
Төсінде Байкал, Балқаш, Каспий, Арал,
Арнасын алыс тартқан өзендер көп,
Толқындай шөгіп-шөгіп жатыр құмдар... [20], -
деп, Қазақстанның төрт бұрышын дерлік жырына арқау етті. қазақ жерінің әсем
табиғатын ел өмірінің тыныс – тіршілігімен қоса суреттеуде ақын үлкен
жетістікке
жетті.
Қазақ поэзиясында қалыптасқан ақындық үрдістің сапалық қасиеттерін,
атап айтқанда, сөз түрлендіру, ажарлау, әсерлеу сияқты белгілерді бойына
сіңіре отырып, табиғат лирикасының көркемдік сипаты мен мәдени даму
дәрежесіне өзіндік үлкен үлес қосқан ақын – Марфуға Айтқожина.
Отызға жуық жыр жинақтардың авторы өзінің лирикалық өлең-жырларында
адамның көңіл-күйін, жабырқау шақтарын психологиялық нәзік сезім және әсем
ырғақ, сырлы әуен арқылы жеткізеді. Кейде өлеңдеріндегі бұл ырғақ
философиялық толғауға ұласып жатады. Туған елге деген сүйіспеншілігін, дала
дархандығын, табиғат көрінісін бейнелеп суреттейді:
Қасиетті туған жер,
Баян жүрек
Сусыған сәуле шашы –
Самал жібек
Алаң ғып келмей жүрсем алыстарда,
Өзім де сағынышпен қалам жүдеп... [22], -
деп туған жерге, туған жердің табиғатына деген сағынышын жырлайды.
Марфуға Айтқожина туған жердің көрікті көрінісі мен сұлу табиғатын
жырлауға бейім. Ақын қиялы бірде айнабұлағы ойнақ салып, тентек желі
абайсызда сүйе қашқан Баянтауды араласа, енді бірде талай айқас пен
жортуылдың куәсі болған кәрі, қарт Жоңғарға оралады. Көргені мен естігенін
сол бетінде көшіре салып, табиғаттың сыртқы тамашасына бос қызықтамайды.
Өзгерген, өркендеген өлкенің арғы-бергісін ақтарып, бүгінгі жаңа тынысын
тануға ұмтылады.
Ешқашан көрмеген Талқы тауын, Сайрамдай сұлу көлді, сұрапыл
дауылдармен шайқасқан малта тасты Тасынан елік тайған деп суреттесе,
Таңбалына көзіңмен көрмесең де, Марфуға ақынның жырлары арқылы танығандай
боласың. Ақынмен бірге толғанасың:
...Шым батып жоғалмайтын
Тасқа,
Құмға,
Өзіңсің өзенім де,
Бастауым да
Мен сені қалай ғана ұмытайын,
Әкемнің жұрты жатыр бас жағында... [22].
Марфуға Айтқожина өлеңдерін оқи отырып, туған жердің қадірін және
туған жердің табиғатына деген сағыныш сазын, өкініші мен күйінішін
түсінесің.
Ақынның Аңсау өлеңіне тоқталар болсақ:
...Көрейік Көлденеңсу,
Көксалымды.
Айыптама,
Көз жазған көп балаңды
Төркіндеп келген қызың мен боламын,
Алыста жүріп білген тек бағаңды... [22], -
деп жырақта жүрсе де туған жерін, тау-тасын әрдайым есіне алатынын,
аңсайтынын толғайды.
Поэзия – алдымен дәуір үні, адамзат қоғамының көркем шежіресі. Сонан
соң көркем ойлауға, ақындық қиял-түйсікке, көркемдік дамудың эволюциясы мен
жекелеген ерекше қасиеттерге негізделеді.
Ақындар жұртты өмірдегі қасиетті ұғымдар мен сезімдерге, жақсылыққа
бастаушы. Олардың шығармаларын оқып отырғанда, біз барлық сұмдық,
сұмырайлықтан жеркенеміз де, барлық қайырым сұлулықтың ғажайыптарын
түсінеміз, әлемдегі жақсылық атаулының бәрін жанымызға жақын тартамыз. Бұл
қасиет Марфуға ақынның салиқалы сырға толы лирикаларына да тән болып
келеді. Ақын:
...Жетіп ем, сапарымды жылдамдатып,
Тағынып отыруға жырдан жаһұт.
Тілдескен аспанменен
Тәңіртауым,
Өзіңсің басымдағы тұрған бақыт!... [22] –
деп туған жерге деген сағынышын жырға қосады. Ақын ойын нақты кестелеген
теңеулер арқылы табиғат әдемілігін, сол табиғатқа деген сағынышын білдіре
келе, туған жердің топырағын басып жүргенінің өзін үлкен бақыт санайды:
...Өзіңдей өзгеше жер табамын ба,
Гүлдердің майысады сабағы да.
Соған да риза болып аттанар ем,
Шыңың тұрғай
Жүрсем де табаныңда... [23]–
деп жырлайды.
Табиғат лирикасында өзіндік дара қолтаңбасы бар ақындары-мыздың бірі
– Мұзафар Әлімбаев.
Ақынның Кемпірқосақ көрінісі, Гүл мен тамшы, Бұлт пен қыс,
Өрттің басы – бір ұшқын деген өлеңдері бар.
Табиғаттың әдемі көріністерін балалардың ой-өрісіне сай көркем тілмен
кестелеген ақын:
Тамшы тамса тырс-тырс,
Гүл айтады: Дұрыс! Дұрыс [24] , -
деп келетін Гүл мен тамшы өлеңінде әсем гүлге сәйкес нәзік тамшының тырс-
тырс қимылын тартымды бейнелесе, қимыл, үздіксіз әрекет ақын өлеңдерінің
негізгі өзегі, жырды динамикаға құра отырып, табиғат, адам тіршілігінің
суреттерін береді.
...Барады әне бұлт ағып,
Кетпесін деп бұлт алып,
Бұлдырақтар ұшады
Бұлтың – бұлтың бұлтарып... [24], –
деген шағын көлемді Бұлт пен қыс тақпақшасында ағып бара жатқан бұлттың
әдемі қозғалысын, әрі аққан бұлттан қашқан сүйкімді бұлдырақтардың бұлтың
– бұлтың бұлтара ұшуын тамаша суреттеген. Өлеңнің бүкіл өн-бойы қимылға,
қозғалысқа негізделген. Бұлтты ақын ағып етістігімен алуының өзі көркем,
әрі ағу – қимылдың шапшаңдығын білдірсе, екінші, үшінші жолдар соған
бағындырыла бұлдырақтардың ұшуын көзге елестетіп, ағып етістігінен кейін
олардың жай ұшпай бұлтың-бұлтың ұшуы - балалық қимылды білдіруімен
ерекшеленеді.
Ақын ағаның Кемпірқосақ көрінісі атты өлеңіндегі:
Інжуден тізген арқадай,
Көзіңді еркелетеді.
Той күнгі сәнді алқадай,
Жарқ та жұрқ етеді.
Асылып тұрса аспанда,
Қалайша қолым жетеді?... [25] –
деген жыр жолдары жазғы жаңбырдан соңғы көзіңді еркелетерлік, аспанда
асылып тұрған кемпірқосақтың сұлу көрінісін көз алдыңа елестетеді. Тіптен
табиғаттың таңғажайып осынау құбылысына еріксіз елітіп, бір сәтке болса да
қолмен ұстап көргіңіз келіп те кетеді. Көрсе көз тоймас осы бір көріністі
ақын ұтымды, шебер құрылған сөздермен әсерлі берген.
Ақын шығармашылығының ерекшеліктерін ашуда табиғат көріністерін
суреттеген өлеңдерінің дыбыстық, сөз құрамдық, сөз байланыстыру
өзгешеліктеріне тоқталдық. Табиғатты суреттеуде де қаламгер оқырманның бала
екенін бір сәт естен шығармай, балдырған қиялға ерік бере бейнелейді.
Күннің күңгірт көзі-ай - деп,
Көлдер киді көзәйнек
Көл ашыққа құмар ма,
Түк көрмеді алжасып,
Көзәйнегін қар басып... [24] .
Күн бұлттана түсті, күннің сәулесі әлсіреді деп жалаң баяндаса,
әрине, жақсы жыр шықпас еді. Суретпен салғандай көлді жандандырып, жанды
кейіпке енгізіп, көзәйнек кигізу арқылы табиғаттағы өзгерісті бейнелесе:
...Қарады ұзақ мұнарға,
Түк көрмеді алжасып,
Көзәйнегін қар басып [24] , –
жолдарымен динамиканы бұзбай, көл бетіндегі ерекшелікті қимылмен дамыта
түскен. Көзәйнек, оның суықтағы қыраулануы – балаға таныс құбылыс
болғандықтан, көлдің көзәйнегі болуы, сөйлеуі, оның қар басуы, көлдің
алжасуы – бәрі-бәрі де бір қызықты ертегінің үзігі сияқты.
Табиғат лирикасына соны жаңашылдығымен келіп қосылған ақындарымыздың
бірі – Сырбай Мәуленов.
Ақындық мәдениеті аса жоғары, алғыр ақыл мен телегей – теңіз сезімнің
иесі Сырбай Мәуленов жаратылыстың тұңғиық нәзік сырын, сыбызғы даланың
жұмбақ сырлы күйін, орманның шуылын, бұлақтың сылдырын, ғайыптың ғажайып
үні уілін, аң-құстың, өсімдіктердің, жанды- жансыз табиғаттардың тілін
әуелден-ақ жан-тәнімен түсініп, үлбіреген сезіммен, уылжыған көңілмен,
тамылжыған тілмен құйқыл-жыта суреттейді. Оны ақынның жыр жолдарын былай
қойғанның өзінде, жыр жинақтарының атауларынан да көріп, сезіне аламыз.
Атап айтсақ, ақынның Жаңа көктем, Дала таңы, Көгілдір таулар, Жер
нәрі, Апрель жапырақтары, Жапырақтар жанады, Алтын тасқын, Үркер
төбеде тұр, Қысқы жаңбыр, Күзгі бұлттар, Тау гүлдері, Телтолқын,
Мизам, Ымырт атты тағы басқа да табиғат тақырыбын жыр еткен жинақтары
бар. Сонымен қатар ақын өзінің үш томдық шығармалар жинағына енген табиғат
лирикасына арналған тарауды Табиғатпен жаным бірге деп атаса, енді бір
өлеңінде:
...Мен – дүние өлшемімін,
Мен табиғат бөлшегімін [26], –
деп табиғаттың төл перзенті, бір бөлшегі екендігін өлеңіне қосады.
Өлеңдегі сұлулық, әсемдік – адамшылыққа, ар-ожданға, инабат пен
имандылыққа тәуелді. Яғни, көркем нәр, ажар, сәулет – ізгіліктен,
әдептіліктен, кішіліктен туады. Ақынның кейінгі бір толғаныстарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық
институты
Қорғауға жіберілді
Қазақ, орыс тілдері мен әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, _____________ ф.ғ.к. Б. А. Рахметова
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Табиғат лирикасының қазақ әдебиетіндегі көріністері
Мамандығы 050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
Ерлан А.
Ғылыми жетекшісі
ф.ғ.к Рахметова Б.А.
Арқалық, 2010
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------
----------- 3
1 Поэзия - сөз өнерінің алтын тәжі
1.1 Лирика – сезім сыры------------------------------- ----------------
----- 6
2 Табиғат лирикасының қазақ әдебиетіндегі көріністері
2.1 1960-жылдан кейін табиғат лирикасының жырлануы ---------- 12
2.2 Табиғат лирикасындағы лирикалық кейіпкер және лирикалық
қаһарман--------------------------- -------------------------------
-------------- 34
2.3 Табиғат лирикасындағы көркемдеуіш құралдар ----------------- 40
Қорытынды-------------------------- -----------------------------------
------ 57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----
--- 59
Кіріспе
Жер бетіндегі тіршілік атаулының бәрі табиғат құрсауында пайда
болған. Миллиондаған жылдар бойы ол өз перзенттерін төл бесігінде
тербетіп, өсіп өнуіне, дамып жетілуіне жағдай жасады. Бүкіл тіршілік
иелерінің үйлесімді дамуы осы ортада, яғни табиғат аясында бөлінбес
бірлікте өтті. Сондықтан да қазіргі ғылыми техникалық прогрестің
арқасында өзі шыққан тарихи тамырынан ажырай бастаған адамзат ұрпағына
табиғат ананың қасиетін түсіндіру, табиғат адамға емес, керісінше тіршілік
ету үшін адам табиғатқа тәуелді екенін баланың жас кезінен санасына сіңіру
бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі болып отыр. Бұл тек әдебиетке ғана
емес өнер мен ғылымның барша саласына қатысты екендігін де жоққа шығара
алмаймыз. Өйткені, бүкіл тіршілік атаулының болашақ тағдыры бүгінде
экологиялық апат алдында тұрғандығы. Оған бірден-бір жауапты саналы адам
баласы екендігі де бәрімізге белгілі.
Табиғат мәселесіне күллі адамзат ақыл-ойы мән беріп отырған тұста
одан көркем әдебиеттің шет қалуы, оған соқпай бұрылып өтуі мүмкін емес.
Қай кезде де елден ерек құлағы түрік жүретін қаламгерлер қауымы да
өздерінің шығармашылығында бұл тақырыпқа назар аударары сөзсіз.
Сондай-ақ табиғатынан сұлулыққа, әсемдікке жаны құмар нәзік, сезімтал
ақындар айналадағы табиғаттың көз тартар келбетіне де сүйсініп жүректерін
жарып шыққан жырларын арнаған. Осылайша қазақ әдебиетінде табиғат лирикасы
туып, күннен күнге дамып, өркендеп отырған.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ әдебиетінде табиғат лирикасы әр ғасырда
әр деңгейде көтеріліп отырған тақырыптардың бірі. Табиғат лирикасы, соның
ішінде 1960 жылдан кейінгі қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасының
дипломдық жұмысқа арқау болуы тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Тақырыптың ғылыми жаңашылдығы: Табиғат лирикасын жырлаған ақындардың
шығармалары ғылыми-теориялық тұрғыда талданады. Дәстүр жалғастығы,
көркемдік ізденістері, ақындық шеберліктері зерделенеді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: Табиғат лирикасын талдау,
саралау барысында айтылған ой – тұжырымдарды, нәтижелерді мектеп
оқулықтарына, арнайы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ әдебиетіндегі табиғат
лирикасының қалыптасуымен және адам баласынан ажырамас осы тақырып
төңірегінде сыр шерткен ақындардың өлеңімен таныса отырып, оның
поэзиядағы алар орнын айқындау. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға
мынандай міндеттер қойдық:
- Лирика, соның ішінде табиғат лирикасына қатысты материалдар
жинақтау;
- Табиғат лирикасын жырлаған ақындардың өлеңдерімен танысу;
- Табиғат лирикасындағы лирикалық кейіпкер мен лирикалық қаһарманның
бейнесін ашу;
* Табиғат лирикасындағы көркемдеуіш тәсілдерді саралау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазіргі қазақ поэзиясының көрнекті
ақындарының табиғат жайлы өлеңдері зерттеу нысанына алынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Зерттеу жұмысында
поэзияға, табиғат лирикасына қатысты пікір айтқан зерттеуші ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Поэзия - сөз өнерінің алтын тәжі
Поэзия халық ауыз әдебиетінен бері сақталып, дамып келе жатқан
әдебиеттің үлкен бір сырға толы саласы. "Поэзия" термині бізге грек
тіліндегі "piesis" сөзінен енген. "Жасаймын", "тудырамын," "шығарамын"
деген мағынаны білдіреді.
Леонардо да Винчи поэзияға мынандай анықтама берген: Көркемсурет
тілсіз поэзия, ал поэзия көрінбейтін көркемсурет [1].
Поэзия – өлең үлгісіндегі әдеби туындылар. Түркі тектес халықтардың
әдебиетінде, әсіресе, солардың ішінде қазақ әдебиетінде поэзия сөздің
ырғақтық құрылысына, ұйқасына негізделеді.
Поэзия ұғымы өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан ажырату
үшін қолданылады. Поэзия мен прозаның айырмасы тек сыртқы белгісіне қарап
анықталмайды, сапасында да өзіндік ерекшелік бар. Поэзиялық туындыларда
баяндау, бейнелеу жағы басым болып келсе, ал поэзиялық туындыларға ақынның
ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса
қатты толқуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-
сүйініші тән болып келеді [2].
Поэзияда көркемдік тәсілдер мен бейнелеу құралдарын, тілдің ырғақтық,
интонациялық байлығын қолдануда өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Поэзиялық
шығармаларға тән айырықша тағы бір қасиет – өмір құбылыстарын терең
эмоциялық сезімталдықпен қабылдап, соған орай әсерлі, тартым ды көркем
бейнелеу. Алайда поэзияда адамның ой-сезімі әдейі сырттай көркемделмейді.
Поэзия -әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен
оты, жарығы мен күні [3].
Әр заман поэзиясының өзіне лайық күйі мен үні бар. Адам
баласының бүкіл
тарих бойына ілгері өсіп дамуы қаншалықты тынымсыз, толассыз жүріп жатқан
процесс болса көркем бейне жүйесімен ойлау, дүниені образбен танып баяндау,
суреттеу өнері де тоқтаусыз жүріп жатқан құбылыс. Қоғамдық сананың бір түрі
ретінде көркем әдебиет қай ғасырда болса да сол заманғы адамдардың бір-
біріне деген қатынасын, ой-арманын, дүние танымын байқатпақ. Соның ішінде
поэзияның ғана құдіреті келетін, тек өлең ғана айта алатын тебіреніс бар.
Ол заман күйі, тіршілік еткен жанның мұңы мен зары, ішкі арманы мен сезімі,
қуанышы мен күйініші.
Поэзияның және де поэтикалық ойдың негізі бола білген алты діңгекті
басқа ешқандай да өнер дәл сондай етіп суреттеп бере алмайды [3].
Тәптіштеу, баяндау орнына өлеңнің бейнемен, суреттеу мен адам
халінің көп жайларын білдіре алатын қасиеті өнерлі халықтың көкейіне
қонған. Әсіресе, қазіргі заман поэзиясы сыры мен қыры мол, алып көркем
дүние болып табылады.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті мұрасының барлығы да поэзиялық
туындылар. Оның дәлелі ретінде ауыз әдебиетінен бүгінге мирас болып қалған
өлең, толғау, ғашықтық жырлар, батырлар жыры, қисса-дастандар, тіпті мақал-
мәтел, жұмбақтарды айтуымызға болады. Сондай-ақ поэзияның құлаштап дамуына
қазақ әдебиетіндегі жыраулар да өзіндік үлес қосты.
Ә.Тәжібаев: "Поэзияның негізі - халық өлеңдерінде, әсіресе сал-сері
атанған: Ақан, Біржан, Жаяу Муса, Үкілі Ыбырай, Әсеттерде жатыр" [4] -
дейді. Шынында да, осындай сан ғасырды басынан өткерген қазақ поэзиясы
Абайдың тұсында биік деңгейге көтерілді.
Қазақ поэзиясының тыңнан түлеп, құлаштап өркен жайған кезі - Ұлы
Октябрь төңкерісінен кейінгі кезең. Қазақ даласына енген жаңа заман соны
жаңалыққа, соны серпінге толы өршіл, қуаты мол жаңашыл поэзиясын әкелді.
Бүгінгі қазақ поэзиясы - кемеліне келген, кең тынысты, сан-салалы,
озық ойлы, сан қырлы әлемдік деңгейге көтерілген өскелең әдебиеттің үлкен
саласы.
Поэзия - көңілдің толқыны, жүректің лүпілі және өмір құбылыстарын
танып білудегі қуатты құрал, ой мен сезімнің тамырын терең салған бағыналы
бәйтерек.
Жалпы айтқанда, поэзия – әдебиеттің ерте де қалыптасқан көне саласы.
М. Базарбаев айтқандай ... жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы [5].
1. 1 Лирика – сезім сыры
Лирика - көркем әдебиет жанрының бір түрі. "Лирика" термині грек
тілінен енген, "лира аспабының сүйемелдеуімен айтылатын" деген мағынаны
білдіреді. Қазақ көркем өнерінде лирика жанрынын алатын орны үлкен. Тіпті
қазақ әдебиеттану ілімінің дені поэзия зерттеуінен тұратыны да бізді
ойландыруы тиіс [6].
Көркем әдебиеттің басқа жанрларынан қарағанда лириканың басты
ерекшелігі - адамның көңіл-күйін, сезім дүниесін тікелей бейнелеп
көрсетеді.
Лирикалық шығарма үнемі өлеңмен жазылады. Онда автордың немесе
лирикалық кейіпкердің дүниеге көзқарасы, оның сезімін, әсерлеп бейнелеу
арқылы көрсетіледі. Кез келген сезініс мен толғаныс лирика тудыра алмайды,
әлеуметтік толғаныстар ғана лирика тудыра алады [7].
Эпика жанры баяндауға негізделсе, лирика жанры адамның түрлі
құбылыстан алған әсерін бейнелеп жеткізу шеберлігімен ұштасады. Әр халықты
алып қарасақ та, олардың лирикалық өлеңдері ауыз әдебиетінен басталады.
Мәселен, қазақ лирикасының басы тұрмыс-салт өлеңдерінде - тойбастар мен жар-
жарда, сыңсу мен беташарда, мұң-шер өлеңдерінде немесе қоштасу мен көңіл
айтуда, естірту мен жоқтауда жатыр. Онан бергі қазақ поэзиясында Қазтуған,
Ақтанберді, Шалкиіз, Махамбет толғауларында лирикалық толғаныстар арқылы
бүкіл қазақ халқының аңсаған арман мұраттары көрсетілген.
Лириканың бас қаһарманы - ақынның өзі. Ақын ең алдымен өз жайын,
мұңын, арманын, қуаныш сезімін жыр етуі арқылы халықтың тағдырын, қайғысын,
күйзелісін, қуаныш - шаттығын, тілек - мақсаттарын білдіреді.
Нағыз классикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғаныс,
тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап
береді. Лирика көлемі жағынан өте ықшам келеді. Оқиғадан гөрі отты сезім
басымдау, күллі сурет сол сезім маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер
философиялық ой маңына жинақталады.
Белинский лириканың қасиеттерін басшылыққа ала отырып, өзіндік пікір
ұсынған. Мәселен, Белинскийше лирикалық шығармалар мәңгі бай бола тұрса да,
ешбір мағынасы жоқ тәрізді болып келмек: сондықтан олар, сөзсіз музыканың
әуеніндей бүкіл жұлын-жүйемізді тебіренткенмен де, мазмұны тіпті айтып
беруге көнбек емес. Эпикалық шығармалардың мазмұнын өз сөзіңізбен айтып
беруіңіз мүмкін, ал лирикалық шығармаларды оқып шыққаныңызбен де, оның
мазмұнын еш уақытта толық ұстап қалуға болмайтындықтан, өзгеге айтып
беруге болмайды, айтып бергеніңізбен де әсер ете алмайсыз. Демек, лирикалық
шығармалардың мазмұнын өзгеге әсерлі түрде жеткізу үшін басқаша емес,
ақынның қаламынан қандайлықты боп шықса, сол қалпында оқып беруіңіз керек,
себебі, сөзбен айтылған лирикалық шығарма әсер ететін қасиетін түгел
жоймақ. Бұл Белинскийдің лирикаға берген бірінші сипаттамасы.
Екінші сипаттамасы бойынша, лирикадағы затта өз бетінше баға болмақ
емес, жырлайтын затына ақын қандайлық мән берсе, сол лирикаға мазмұн
болмақ, барлығы соның ырқында болуы керек.
Үшінші сипаттамасына қарағанда, лирикалық шығарма тезбе-тез түйсіктен
шыққанмен де, өте ұзақ болмауға тиіс, ондай болған жағдайда ол тартымсыз
және сылбыр болып кетпек. Оқырманға ләззат бермек тұғыл, титықтатып,
жалықтырып жібермек. Егерде лирикалық шығарманы оқып беру үшін бірнеше
минуттан артық уақыт керек болмайтын болса, мұндай минуттік шабыттың жемісі
біздің бүкіл жұлын-жүйкемізді тебірентіп, сана-сезімімізді баурап алып көп
уақыт жадымызды жүрмек.
Лирикалық шығармалар кейде шығарманың тақырыбына, мазмұнына қарай
бөлінеді. Атап айтсақ: саяси-азаматттық лирика, махаббат лирикасы,
философиялық лирика, көңіл-күй лирикасы, табиғат лирикасы.
Табиғат лирикасы - лирика жанрының бір түрі, ақынның ішкі жан-
дүниесі, оның айналасындағы әр түрлі табиғат құбылыстарын сезінуі. сезінген
көрінісін бейнелеп суреттеуі арқылы танылатын өлең-жырлар. Табиғат
лирикасының алғашқы белгі, нышандарын фольклорлық поэзиядан кездестіреміз.
Қашанда адамзат табиғатпен етене жақын, бір-бірімен тығыз байланыста.
Сондықтан да айнала қоршаған орта және оның әр түрлі жаратылыс сырлары
адамның назарын өзіне аудармай қоймаған. Әсіресе сұлулыққа жаны құмар,
айналасына ойлы көзбен қарап, нәзік түйсікпен қабылдайтын ақындардың ерекше
назар аударары сөзсіз. Осындай жағдайда ақындар табиғатқа арнап лирикалық
өлеңдер жазып отырған. Біреулер табиғаттың пейзаждық суреттерін жасаса,
енді бір топ ақындар сол табиғатты жырына арқау ету арқылы қоғамдық өмірді,
адамның ішкі көңіл-күйін астастыра жырлаған.
Табиғат лирикасын сөз еткенде ең алдымен ойымызға ұлы Абай ақын
оралады. Ол табиғат лирикасының негізін салушы. Абайдың жылдың төрт
мезгіліне арнап жазған өлеңдері осы уақытқа дейін өз оқырманын тамсандырып
келеді. Абай ақын өлеңдерінде жансыз таби-ғатқа жан кіргізіп, тірі адам
кейпінде суреттеген. Мысалға, ақынның "Қыс" өлеңіне назар аударсақ:
Ақ киімді денелі, ақ сақалды,
Соқыр мылқау танымас тірі жанды.
Үсті-басы ақ қырау түсі суық,
Басқан жері сықырлап келіп қалды... [8],-
деп қысты ақ киімді, ақ сақалды адамға теңеп, жансыз табиғатқа жан кіргізе
адам кейпінде суреттейді.
Абайдан соңғы қазақ ақындары да табиғат лирикасына көптеп қалам
тербеді. С. Сейфуллин, М. Жұмабаев, І. Жансүгіров поэзиясы бұл сөзіміздің
дәлелі бола алады.
Сұлулық атаулыға ғашық жүрекпен құлаған, ұшқыр қиял, мөлдір сезім,
өткір ойдың ақыны Сәкен Сейфуллин Көкшетау табиғатынан өзінің әсем
мұраттарын, сұлулық идеяларын тапқан еді. Сәкен Көкшетаудың сұлулықтарын
сырттай тамсанып, құр тамашалаушы ғана емес, ол бұл атыраптың ой-қырын,
өзен-көлін, тоғай-орманын, тау-тасын түгел аралап көзбен көргенін көңілмен
сезіне отырып суреттеген. Мысалға:
Арқаның кербез сұлу Көкшетауы,
Дамылсыз сұлу бетін жуған жауын.
Жан-жақтан ертелі-кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен-сауын... [9], -
деген жолы поэтикалық бейнеге толы. Жансыз табиғатқа жан бітіре, қас
сұлудың шомылғанын, үлкен кісіге сәлем бере келуді ишаратпен, табиғатпен
астастыра білдіріп отыр. Ақын Көкшетаудың көкке бойлаған қарағайын, көк
желекті аппақ қайыңын, басынан мұнар кетпес шыңына қонған көк қаршығаны,
алтын кесе – сексен көлін, дертке ауа, жұпар иісті ауасын жырына қосады.
Ал Мағжан ақын тау туралы толғансын, не дархан даланың кеңдігін
жырласын, тіпті көл немесе жазғы таңды, қысқы кешті, егінді, не жер күн,
айды суреттесін, бірінші кезекте өзінің дүние түсінігі, ішкі жан-күйі
тұрады, сонысымен айнала әлемді бірге толғандырып, бірге тебіренеді.
Ақынның Көкшетау, Жазғы түнде, Қысқы жол, Қайың, Орман, Жел
тағы басқа да өлеңдері соның куәсі.
Ақын жырларында табиғат пен адамның жан-дүниесі бірге өріліп, бірге
астасып жатады. Әлем құбылысы санамен, көңілмен үндесіп, сұлу, сырлы,
тіпті, кейде ақыл-ойға сыймайтын фантастикалық суреттер көз алдыңа келеді.
Сөз көбіне ойдың білінер-білінбес сыртқы қауызы ғана сияқты көрінеді де,
ақынның құдіретті шабытымен кестеленген түпкі мағына сурет болып санаңа
еніп, сезіміңді қалай билеп алғанын білмей де қаласың. Ақынның Жазғы
жолда деген өлеңіне көңіл аударалық:
Дала, Дала. Сыр дала,
Жапан түзде бір қара...
Шілде. Оттай ыстық күн,
Дала – өлік. Жоқ бір күн.
Жер де жатыр тұншығып.
Жол жыландай иірілген,
Шаң ерініп, үйірілген,
Еш бір леп жоқ, тып-тымық... [10].
Қарапайым ғана көріністер мол сырға ие болып, жол, дала, аспан, бұлт
–
бәріне де жан бітіп, адамның өзімен тілдескендей әсер қалдырады. Өзіміз оны
көзбен көріп, құлақпен естігендей боламыз. Адам мен табиғат арасы ақын
өлеңінде ажырамас бірлікте, тоғысқан күйде, яғни айнала өмір, ақынның оны
қабылдауы сырлы сөз күшімен әсерлі сурет береді. Ал Қысқы жол деген
өлеңінен мына жолдарды оқып қаралық:
...Ызғарлы жел долданып,
Екі иінінен дем алып,
Ішін тартып осқырып,
Кейде қатты ысқырып,
Аңдай ұлып бір мезгіл,
Екі санын шапақтап,
Біресе сақ-сақ күледі... [11].
Мұндағы екі иінінен дем алып, ішін тартып, екі санын шапақтап,
сақ-сақ күліп деген тіркестер қыс, аяз туралы өлеңге қаншама әр беріп
тұрғаны түсінікті. Аяздың ызғарлы болуы, аңдай ұлуы, тіпті сақ-сақ күлуі
жаңалық емес, ол бұрыннан бар нәрсе, Абай дәстүрінің жалғастығы десек те
болады.
Қазақ поэзиясында Абай қалыптастырған табиғат лирикасының ілгері
өрістеуін Ілияс есімімен байланыстырамыз.
Табиғаттың дәстүрлі маусымдарына арналған ақынның алғашқы өлеңдерінің
бірі Жазғы салымданы оқып көрейік:
Күркіреп, күңіреніп, ұласып аспан,
Сіркіреп бұлт тұмшалап, жаңбыр жауар.
Дүркіреп жауқазындар , жарар гүлін,
Үлбіреп өсер шөпетр, құлпырар қыр.
Жалтылдап жүнін тастар тай – тайлағы,
Бақылдап көлде қиқу – шағала, қаз.
Былқылдап малға толар қырдың қойны,
Сылқылдап әзілдесер, күлер сық-сық... [12].
Осы бір буынды тармақтың әдеттегі өлеңдей соңғы бунақтары емес,
бастапқы сөздері ұйқасқан, бұрын қазақ поэзиясында сирек кездескен жаңа
форма. Тіршілік оянуын, табиғаттағы жаңғыруды жан-жануар, құстың,
адамдардың әрекет-қимылы арқылы бейнелейтін бұл өлеңдегі көркемдік принцип
ақынның табиғат лирикасына түгелдей тән.
Ақын табиғат пен адам байланысын көрінісін көрсететін шығармалар
шоғырын дүниеге әкелді. Бұлардың ішінде балалар талғамын ескеріп жазған,
ырғақты, сөздері ойнақы Жазғытұрым, Жазғы шілде, Күз өлеңдерінде жыл
мезгілдері, табиғаттағы өзгерістер еңбек әрекеттерімен сабақтас
бейнеленеді. Осы тәсіл қазақ үшін ең бір қаһарлы маусымды бейнелейтін Қыс
өлеңінде де қолданылған.
...Ойда омбы, мұз, қырау, қылау – жерді көміп,
Жылымық, мұздақ болса – қырғындағы.
Қатындар қалтырасып судан қайтқан,
Қарғанып қыдырғанға қырдың шалы... [11] ,-
деп басталған шығармада бірте-бірте тұрмыс харакеттері, шаруаның көңілсіз
күйі, әлеуметтік теңсіздік айтылады.
Табиғат лирикасындағы ақын ізденістері сан алуан. Ақынның пәлсапалық
сипаттағы, қоршаған ортаның сесті көріністерін, табиғаттың ерекше
құбылыстарын адам басындағы жағдайлармен, қоғамдық істермен сарындастыра,
астастыра, символикалық сипат бере бейнелейтін Желді күн, Бұлақ
бойында, Көлге, Ауылдың алды сияқты туындылары бар.
Ілиястың пейзаж лирикасының ішіндегі ұлттық бояуы айырықша қанық,
қазақ тілінің бейнелеу қуатының керемет күшін көрсеткен, ерекше бітімді,
стильдік-көркемдік тұрғыдан айрықша табиғи туындысы - Жетісу суреттері.
Жалпы сын, Тау суреті, Жетісуда су суреті, Жетісу жәндігі,
Жер түгі деп аталатын тараулардан тұратын бұл шығарма асқан шебердің
қолынан шыққан. Құлпырып жайнаған мың сан майлы бояумен салынған
картиналар сериясынан тұратын кескін өнерінің кемел полотносындай әсер
етеді [13].
Қазақ халқының мыңдаған жылдар мекен еткен алтын ұя, құт мекені –
Жетісудың асқар тау, ну тоғай, қоғалы көл, қоңыр құмдарын мадақтаған ақын
аттарының өзі образ болып сөйлеп тұрған биік тұғыр, көкке шаншылған шың,
қатпар-қатпар тұрпатын келісті бейнелеп береді. Тарбағатай, Алтай, Жоңғар,
Алатау сілеміндегі белгілі-белгілі таулардан сөз суретіне түспеген бірде-
бірі қалмайды.
Тау кескінінен ақын бірде адам мінезін көрсе, бірде тұрмыс суретін
аңғарады. Кейде сұсты, қаһарлы, кейде күлкілі, сәулелі бейнелер туады.
Эпитет, теңеу, келісті метафора шығарманың өн бойынан көз тұндырады. Әйгілі
Қарқара жайлауының суреті:
...Қарқара қалың қазақ көбесіндей,
Албанның албырт, ерке енесіндей.
Қарағай қапталдағы, жыныс арша,
Қыдырлы малдың құтты енесіндей... [11].
Абай, Ілияс, Мағжан, Сәкен дәстүрлерінен үлгі ала отырып, бүгінгі
жаңа заман әдебиетінде табиғат жайлы жазбаған ақын кемде кем. Осылардың өзі
қазақ поэзиясында табиғаттың мәңгілік жырлана беретін тақырып екенін
айғақтайды.
2 Табиғат лирикасының қазақ әдебиетіндегі көріністері
2.1 1960-жылдан кейін табиғат лирикасының жырлануы
Қазақ әдебиетінде Абай негізін қалаған, қалыптасқан дәстүрлі
тақырыптың бірі - туған жер, туған елдің әсем де көз тартарлық табиғаты.
Бұл – тақырып ХХ ғасырдың ортасынан бастап биік сатыға, үлкен бір
белеске көтерілді. Абай салып кеткен дәстүрді жалғастырушылар – Мұқағали
Мақатаев, Қасым Аманжолов, Ғали Орманов, Қадыр Мырзалиев, Фариза
Оңғарсынова, Күлаш Ахметова, Марфуға Айтқожина, Ұлыбек Есдәулетов, Кәкімбек
Салықов, Сырбай Мәуленов, Есенғали Раушанов, Музафар Әлімбаев, Тұманбай
Молдағалиев, Кеңшілік Мырзабеков, Мұхтар Шаханов т. б.
Қазақ поэзиясының табиғат лирикасында өзіндік дербестік танытқан,
өзгеше поэтикалық әлем ашқан жаңашыл ақын, асқар тау мен дархан даланың,
олардың жаны жарқын адамдары мен таңғажайып табиғаттың үлкен жүректі асқақ
жаршысы – Мұқағали Мақатаев.
Ақын табиғаттың әсемдігін жырлай отырып, өзінің сол табиғатқа деген
пәк сезімді көзқарасын білдіреді:
...Мен саған арам тамақ масыл емен,
Жаңбыр болып гүліңнің шашын өрем.
Аспаныңды арқама құлатсаң да,
Кеудемменен жеріңді басып өлем... [14].
Бұдан ақыннның бойындағы табиғатқа деген тазалық пен тұнықтықтың,
тектілік пен тегеуірінділіктің өлшемі мен бірлігін көреміз, өлеңді оқи
отырып өзіміздің де табиғатқа деген жанашырлық сезіміміз оянады.
Жарықтық,
Жаздың таңы-ай!
Жадырап қанатымды жаздым талай.
Жарықтық,
Жаздың таңы-ай белден асқан!
Бауырын жерге басқан шөлдеп аспан.
Қия алмай жаз төсегін, жар төсегін,
Қиылып бозаруда жер мен аспан... [14].
Ақын бұл өлеңінде жаздың таңы мен жар төсегін шендестіріп, өлеңді
көріктендіре түседі. Жаздың арайлап атқан таңының көркем сөздегі сұлу
көрінісі. Ақын әрбір адам аңдамас, назар аудармас сұлулықты байқайды. Сол
сұлулықты жандандырып, сұлу да көркем сөзбен кестелейді.
Күзді бейнелеуде де ақынның әдісі басқа ақындарға ұқсамайды, өзгеше
болып көзге түсіп, көңілге қонады.
...Сен менің тынысым ең, тұрмысым ең,
Сен үшін өмір сүріп тырмысып ем.
Жыл құсымен оралған жаным менің,
Бірге аттанып кетесің жыл құсымен.
Қызылы жоқ қырманды күзде міне
Қайтқан құстың қараймын тізбегіне... [ 15], -
деп өз сағынышын, күрең күзгі күндерін мұңдана еске алып, құлазыған көңілін
қайтқан құспен сабақтастырады.
Ақын суреттеуінде дала дидары әр қырынан жақсы жарқырап көрінеді.
Өзінің шалқар көңіліне жазира даласын сыйғызады.
Боз далам, күрең далам, жасыл далам,
Кісі емес саған келіп бас ұрмаған.
Құныға құшырым бір қанбай қойды-ау,
Қалай ғана құшармын ғашық далам?!... [16]
Мұқағали ақын табиғатқа табиғат деп қана қарамайды, сырын ұғар
сырлас, мұңын шертер мұңдас ретінде қарайды. Оны ақынның мына бір өлең
шумағынан байқаймыз:
Ей, тастар!
Кейде биік, кейде төмен,
Ей, сайлар!
Кейде тайыз, кейде терең.
Ей, таулар!
Құдіретің болсам егер,
Жоныңнан асып тұрып сөйлетер ем... [15],-
деп тау-тасқа, сай-салаға тікелей үн қатады.
Ақын көз алдындағы табиғат көріністерін әшейін көріп қана қоймайды,
көкірекпен қабылдап, өзінше, өзгеше бір бейнемен кейіптеп, кестелеп,
бедерлеп көреді.
Бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып, күн тәртібінен түспей
отырған табиғат мәселесінің байыбына тереңдей еніп, жалпы әлемдік апаттың
алдын алуға үн қосып, табиғат лирикасына арналған жеке жинақтарын шығарған
ақын – Қадыр Мырзалиев.
Қадыр – сыршыл ақын. Бірақ ақынның сыры жеке, қара басының гөй-гөйі
емес. Сезімі ұшқыр, ойы биік, әлеуметтік мүддесі терең, интеллектуалдық
қарымы кең кемел азаматтың көңіліндегі күптілік пен көкірегіндегі уайым
ешқашан бір басының ауқымымен шектелмекші емес. Қадыр ақын да солай.
Қадыр ақын кейінгі кітаптарында бүгінгі заманның адамдарын
толғандыратын барша толғақты жайттар туралы да тебірене жырлап жүр. Ол
жырлар тек Қадыр ақынның ғана көкірегінен шықпағандай, әрқайсысымыздың өз
көкірегімізді жарып шыққандай тебірентеді, толғантады, үлкен бір мұңлы ойға
салады. Өйткені, ол жырлар, толғаныстар адал еңбек, табиғатқа деген пәк
махаббат, биік сүйіспеншіліктен бастап туған табиғатқа деген
немқұрайдылыққа дейінгі барлық әлеуметтік келеңсіздіктерге ашынады, -
деген қазақтың ұлы жазушысы, бетке ұстар қаймақтарымыздың бірі Әбіш
Кекілбаевтың сөзі талантты да ізденімпаз ақын туралы айтылған шынайы да
дәлелді пікір.
Адам баласы, оның ар-ожданының тазалығы, пәктігі, адалдығы мәңгі
назардан тыс қалмайтын, қаламгерлеріміз соқпай өтпейтін тақырыптың бірі
екендігі сөзсіз. Ал соны тура мағынасында табиғат тазалығымен, әсемдігімен,
көз тартар сұлулығымен қатар алып суреттеу, екі ойдың мағына мәнін бір ойға
сыйдырып, бір-бірімен тығыз байланыста бейнелеу Қадыр ақында ғана кездеседі
десек те қателеспейміз.
Мысалға, ақынның мына бір өлең шумағына назар аударсақ:
...Бар дейсің бе өмірде азап ондай!
Дүние азса ол енді азады оңбай!
Адам таза болмайды ешқашанда,
Айналайын табиғат таза болмай!... [17]
Рас-ау. Ары, жүрегі таза, болмаған адамның жаны қалай таза болады.
Сол сияқты айналамызды қоршаған мекен еткен ортақ үйіміз табиғатта тазалық
болмаса, сол қоқыстың арасында жүрген, сол ортада тіршілік істеп жатқан
адамда қандай тазалық болуы мүмкін. Әрине әлеуметті, халықты жалпылай
қаралауға болмас, бірақ сол табиғат тазалығына жауапты адам деген атты
арқалап жүрген кез келгеніміз екендігін санада сақтап, ешқашанда
ұмытпағанымыз дұрыс емес пе?
Қадыр табиғат таза болмай адам таза болмайды дегенді осынау
күнделікті өмірде, тіршілікте болып жатқан шындықты терең түсінгендігінен
айтып отыр. Табиғат тазалығы деп аталатын жоғарыдағы лирикасының енді бір
тұсында:
...Таза ауаға кешегі кім шанады?!
Түтін, тұман аспанды тұмшалады.
Кір шалады қанатын аққулардың,
Соны ойласаң көңілді кір шалады... [17] –
деп, кешегі таза ауаның бүгін ластанып, аспанды өндірістен шыққан тұманның
тұмшалап алғанын, аппақ аққулардың қанаты да ластанғанын күңірене жырлайды.
Ақын танымында адам баласы мен табиғат егіз ұғым. Адам табиғатқа
сыртқы пішінмен ғана емес бүкіл сана сезімімен тәуелді. Айнала тіршілікте
болып жататын келеңсіз көріністердің адам баласының жүрегін жаралап,
көңілінде қасіретті мұң ұялататының теріске шығара алмаймыз. Сондықтан да
лирикалық қаһарманның аққу қанатына түскен дақты өз көңіліне түскендей
сезінуін шынайы оқиғадай сезіммен қабылдаймыз.
Егер күллі әлем бір-бірімен тығыз байланыста, бірін бірі толықтыра,
жетілдіріп отыратын гармониялық қозғалыс үстіндегі тұтастықтан тұратын
болса, онда олардың арасындағы барлық қарым-қатынас диалектикалық қарама-
қарсылық-пен бірге бір-біріне деген тазалықты да жоғалтпай, қатаң сақтауы
тиіс.Табиғаттың ішкі заңдылығында жыртқыш атаулының бәрі жыртқыш еместерді
жаппай жоюшы, түп тамырымен құрытушы емес, жыртқыштар жыртқыш еместердің
әлсіздерін, тіршілік етуге, өмір сүруге қабілетсіздерін ғана өздеріне азық,
қорек ететіндері белгілі. Табиғат аясындағы жан-жануардың кейбір түрін
түгел құрытып, жер бетінен жойып немесе тұқымын азайтып жіберуге себеп
болатын ылғи да адам баласы.
Ақын Қадыр Мырзалиевтің Табиғат тауқыметі деген табиғат жайлы
лирикасында:
...Мамырға талай
Сәукеле болған ши қайда?
Тамырға қалай
Сілтесе семсер қинай ма?
Сауатсыздықтың
Таңбасы жатыр емес пе?
Жауапсыздықпен
Трактор салған шимайда
Көбелек қайда?
Гүлдерден гүлге ауысқан?
Ебелек қайда?
Оларды опат тауысқан... [11], –
деп, ақиқаттың ақ пердесінің ар жағында болып жатқан үлкен халықтық
қасіреттің шынайы сиқын өлең өрнегімен сөз құдіретінің арқасында әдемі
жеткізеді. Кеңес Одағы тұсында жоспар орындаймыз деп дархан даланың астаң-
кестеңін шығарған сауатсыздыққа налиды, жауапсыздыққа халықтың ертеңін
ойламаған топастық пен тоғышарлыққа күйінеді.
...Жаңылып,
Елдің
Жырып бергенше бүтінін,
Жабылып енді,
Ойлайық жердің күтімін.
Тоярсың тойда,
Дөкейлер берген уәдеге.
Қоярсың қайда,
Екібастұздың түтінін... [18].
Барлық билік коммунистік партияның уысында тұрған сол кезеңің өзінде
дөкейлердің тек уәдемен ғана тойдыратынын ол елдің бұрыннан бар бүтінін,
жер ананың күтімін халықтың өзі ойлау керек екенін тайсалмай, қорықпай тура
айтып, халықтың азаматтық намысын оятуға бар жігерін, бар күшін салады.
Ақын енді бірде:
...Азамат бізге
Ағайын ұят емес пе?
Таза ауа іздеп,
Табиғат өзі тұншықса [18], -
деп, таза ауамен тыныстауға табиғат аясына баратын адам баласына енді сол
таза ауаны шығаратын табиғаттың, қоршаған ортаның өзінің тынысы тарылып
бара жатқанын айтып дабыл қағады.
Адамзат тіршілігінің дамуын Вернадский екі жақты апаттың аралығы
деп сипаттайды. Мұның мәні өмір сүру үшін жанталасу, ғылым мен техниканы
пайдалана отырып табиғаттың өз ризығын алу жолында адам мен табиғатқа
орасан зиян келтіріп, жазылмастай етіп жарақаттайды, экологиялық апат
қаупін тудырады, ал бұл әрекетің зиянды екенін біліп бәріне тоқтау салу
қазіргі заман үшін қол қусырып қарап отырып өлумен бірдей. өйткені бес
миллиардтан астам адамды баяғы ағаш соқамен егін егіп асырай алмайтынымыз
кәміл. Ал ақын
айтқандай, жерді жегідей жеп жатсақ ол сол тіршілік етудің, өмір сүру
үшін
күресудің бір түрі, өмір сүрудің еріксіз таңылған формуласы. Одан кері
шегінер басқа жол да жоқ.
Әрине, бұл мәселеде біз адамзат қажеттілігін қамтамасыз етудің екінші
бір қыры бар екенін де естен шығармауымыз керек. Адам баласы табиғатты тек
тамағын тойдыру үшін ғана, күнделікті қажеттілігін қанағаттандыру үшін ғана
бүлдіріп жатқан жоқ, үлкен территориялардың бомбаларды сынау үшін де
пайдаланылып жатқанын, өзіміздің отанымыз Қазақстандағы Семей, Невада,
Лобнур полигондарының жер шарындағы тіршілік үшін қаншалықты қауіпті
екендігін қазір айтып түсіндіріп жатудың өзі атық. Бұл полигондардың бәрі
адам баласының өсуіне емес өшуіне қызмет ететін, өзге жұртқа үстемдік ету
үшін ғана керек болатын қырып-жоятын қарулардың аранды ошақтары. Ал мұндай
ақымақ, бас пайдасы үшін қолдан жасалып отыраған ойдан бас тартуы
адамдардың өз қолындағы нәрсе. Бұған бүтін бір халықты не болмаса, бүтін
бір ұлтты кінәлай алмаймыз, оған кіләлі тек мынау пәни жалғандағы байлығы
мен билігін итше қоритын билік басындағы кейбір шағын тоттар ғана ел мен
жер, күллі табиғат әлемі солардың халықтан гөрі қара бастарының қамын
көбірек күйттейтін қорқау ойларынның құрбаны болып отыр. Адамдар арасындағы
кейбір парықсыздардың, қара басының қамын ғана ойлайтындардың табиғат анаға
жасап отырған осынау қиянатының шынайы суретін өз поэзиясында былайша
суреттейді:
...Біледі жердің парқын кім!
Білмегендіктен тозды адам.
Ақымақтығынан әркімнің,
Аздың-ау біраз,
Боз далам! [19].
Иә, аянышты көрініс, көкірегің қарс айырыла күрсініп еске алатын
қасіретті де мұңлы сурет. Басқаны басқа дейік, күллі тіршілік атаулының
тірегі қара жердің өзін жегідей жеп, аздыруға айналдырыппыз, бірақ оны
өзіміз көрсек те көрмегендей боламыз. Ақынның өлең идеясы арқылы жеткізгісі
келген ойы да сол адамдар көңіліндегі аяныш сезімін ояту, көпшіліктің
шындыққа көзін жеткізу екендігі өлең мазмұнынан айқын аңғарылып тұр.
Қадыр Мырзалиевтің қай өлеңін оқысақ та оның сырлы ойынан танымның
кеңейіп, сұлу сөздерінің үйлесімді гармониясына елітіп, өмірге деген,
табиғат анаға деген құштарлығыңның арта түсетінін өзің де байқамай қаласың.
Сондай-ақ табиғат лирикасында экология мәселесі ғана сөз болып қойған
жоқ, туған жердің көрікті көз тартарлық табиғатын, әсем суретін жасаған
ақындарда көптеп кездеседі. Солардың бірі – Ғали Орманов.
Ғали ақын бұл тақырыпты бар ілтипатымен, бар ыждаһатпен жырлайды.
Мысалға, Қора ақынның туып-өскен, қызыққа толы балалық шағы өткен жеріне
арнап жазған алғашқы жүрек жарды туындыларының бірі. Бұл өлеңінде туған
жердің табиғатын тамсана жырлайды. Қора өзенінің сұлу көрінісін жалаң
суреттемей, оны сол жердің, елдің тұрмыс-тіршілігімен байланыстыра көрсету
ақынның ішкі тебіренісінен туады.
Өмірдің жарқын көріністерін қуана қабылдаған ақын жылдың төрт
мезгіліндегі табиғат сұлулығын, байлығын асқақ шабытпен жырға қосады. Жыл
мезгілдеріндегі табиғат сұлулығын өмір тіршілігімен, күнделікті күйбең
тірлікпен қоса суреттеу Ғали ақынның поэзиясына да тән. Үйіп – төгіп
алдыңа, Ұсынады бәрін ол деп, жыл мезгілін жырлаған ақынның Қырау қабақ
кәрі қыс деген өлеңі Абайдың қысынан басқаша. Ақын қыстың кәрі жынын баса
айтады.
...Қанша соқсын, долдансын,
Қырау қабақ кәрі қыс.
Күші қайтып аздан соң,
Қояды о да тым-тырыс [20] –
деп келетін ой түйінінен жас ақынға тән оптимистік рухты аңғару қиын емес.
Ғали ақынның бір топ өлеңдері жылдың төрт мезгілін суреттеуге
арналады. Ғали ақынның жазы, көктемі, қысы, күзі Абайдың суреттеген
көрінісінен басқаша. Олардың әрқайсысы өз дәуірінің тыныс-тіршілігін, әр
мезгілдің құбылысымен өзіне тән сұлу көркімен жарқын суреттеуде жаңа
бейнелер жасады.
Әкеліп ақпан айы ақ көрпесін,
Айқара Алатаудың жапты өлкесін.
Оранған ақ торғынды сұлу сынды,
Арулар жатыр ашып аппақ төсін... [21] –
деп келетін қыс пен жаз келбетін Сыр шертіп тынбай аққан өзен – бұлақ,
Секілді күмбірлі күй көңілдегі деп жеткізе жырлады. Ақын Жаз, жаз деп
жабылып тұр бәрі маған деп жыл мезгілдерін өз қуанышымен байланыстыра
жырға қосты. Жыл мезгілдеріне арналған өлеңдерінде ақын:
...Ешкім кенде қалар ма несібеден,
Сол далада көктемде еңбек еткен... [21] –
деген түйін жасап, табиғат ананың да берері мол екендігін айтады.
Қора, Көктем нұры, Жаз шырайы, Қырау қабақ кәрі қыс
өлеңдеріндегі жаз жайлаудағы ауыл; боздаған, жамырасқан, кісінеген төрт
түлікті суреттеуі Абайдың (Жазғытұры, Қыс) табиғат лирикасын еске
түсіреді. Бұл – қазақ поэзиясындағы Абай дәстүрінің жалғасы іспеттес. Ғали
ақын да табиғатты сөзбен мүсіндеп, жансызға жан кіргізіп жанды бейнеге
айналдырады. Жоңғар Алатауының әсем өңірінде дүниеге келген ақын Қорада,
Менің ұям өлеңдерінде сол өлкенің әсем де жанды суретін жасады. Ақын
Қорада өлеңінде:
...Қарағай, қайың өрілген,
Сүйсіне көрем көркіңді.
Шашағы самсап төгілген,
Құздарың кілем секілді... [20], -
десе, Менің ұямда:
Арқасы бұлтқа аралас,
Асылбай – асқар, зәулім құз,
Төгілте киген тоны ағаш,
Төбесі сіреу, қарлы мұз... [20], -
деп, табиғат суреттерін көркем бейнелеп, көз алдымызға көлбең еткізіп алып
келеді. Ол ұсақ детальға дейін суретке айналдыруға шебер. Ақынның аралап
көрген Баян, қарқаралы, Көкшетау, Өскемен, Кереку өлкелерінің де көркі әсем
де көз тартарлық, адамды өзіне тартып тұратын қасиетке ие.
Еңсесі биік Алатау, Менің қалам, Жер сыйы, Медеу даңқы,
Қысқы жаз, Қыс құшағы атты тақырыбындағы өлеңдерінің біразын Алматы мен
Алатаудың әсем табиғатына арнады. Алматы дастаны осы өлеңдерінің түйіні
тәрізді. Қазақстанның байтақ даласын, кең өлкесін ақын:
Туған жер!
Сонша саған сүйінемін,
Секілді саяң ылғи үйім менің... [21]–
деп, өз отбасына балайды. Ақынның түйсігінде Отан – Ана, Жер – Ана бірін-
бірін толықтырып, бірінен-бірі өрбіп отыратын ұғымдар екенін Жер жүрегі
өлеңінде нақтылай түседі.
Талай ақынның қаламына арқау болған сұлу Көкшетаудың әсем
табиғатына да ақын Жыр шебері, Жыр, Қыр гүлдері, Жаңа жұрт,
Шағалалы бойында, Бурабай, Айна көл, Оқжетпес өлеңдерін арнады.
Ақын бұл өлеңдерінде Көкшенің сұлу табиғатын ондағы елдің тұрмыс-
тіршілігімен қоса суреттеді.
Ақын Жыр өлеңінде Зерендінің сұлу табиғатын:
...Орман бір сілкінгенде самал есіп,
Қозғалып кетті кенет көл дөңбекшіп.
Ақ қайың қылаңытқан жағалауды,
Ақына сүйген демін тұрдым естіп [20], -
деп, оның жанды суретін жасады. Ғали ақын өзі өскен өлкені сүйіп, оны мәңгі
тақырып етір жырлап өтті. Ол:
...Көк орман, кеудесі – түз, қырқа, адырлар,
Төсінде Байкал, Балқаш, Каспий, Арал,
Арнасын алыс тартқан өзендер көп,
Толқындай шөгіп-шөгіп жатыр құмдар... [20], -
деп, Қазақстанның төрт бұрышын дерлік жырына арқау етті. қазақ жерінің әсем
табиғатын ел өмірінің тыныс – тіршілігімен қоса суреттеуде ақын үлкен
жетістікке
жетті.
Қазақ поэзиясында қалыптасқан ақындық үрдістің сапалық қасиеттерін,
атап айтқанда, сөз түрлендіру, ажарлау, әсерлеу сияқты белгілерді бойына
сіңіре отырып, табиғат лирикасының көркемдік сипаты мен мәдени даму
дәрежесіне өзіндік үлкен үлес қосқан ақын – Марфуға Айтқожина.
Отызға жуық жыр жинақтардың авторы өзінің лирикалық өлең-жырларында
адамның көңіл-күйін, жабырқау шақтарын психологиялық нәзік сезім және әсем
ырғақ, сырлы әуен арқылы жеткізеді. Кейде өлеңдеріндегі бұл ырғақ
философиялық толғауға ұласып жатады. Туған елге деген сүйіспеншілігін, дала
дархандығын, табиғат көрінісін бейнелеп суреттейді:
Қасиетті туған жер,
Баян жүрек
Сусыған сәуле шашы –
Самал жібек
Алаң ғып келмей жүрсем алыстарда,
Өзім де сағынышпен қалам жүдеп... [22], -
деп туған жерге, туған жердің табиғатына деген сағынышын жырлайды.
Марфуға Айтқожина туған жердің көрікті көрінісі мен сұлу табиғатын
жырлауға бейім. Ақын қиялы бірде айнабұлағы ойнақ салып, тентек желі
абайсызда сүйе қашқан Баянтауды араласа, енді бірде талай айқас пен
жортуылдың куәсі болған кәрі, қарт Жоңғарға оралады. Көргені мен естігенін
сол бетінде көшіре салып, табиғаттың сыртқы тамашасына бос қызықтамайды.
Өзгерген, өркендеген өлкенің арғы-бергісін ақтарып, бүгінгі жаңа тынысын
тануға ұмтылады.
Ешқашан көрмеген Талқы тауын, Сайрамдай сұлу көлді, сұрапыл
дауылдармен шайқасқан малта тасты Тасынан елік тайған деп суреттесе,
Таңбалына көзіңмен көрмесең де, Марфуға ақынның жырлары арқылы танығандай
боласың. Ақынмен бірге толғанасың:
...Шым батып жоғалмайтын
Тасқа,
Құмға,
Өзіңсің өзенім де,
Бастауым да
Мен сені қалай ғана ұмытайын,
Әкемнің жұрты жатыр бас жағында... [22].
Марфуға Айтқожина өлеңдерін оқи отырып, туған жердің қадірін және
туған жердің табиғатына деген сағыныш сазын, өкініші мен күйінішін
түсінесің.
Ақынның Аңсау өлеңіне тоқталар болсақ:
...Көрейік Көлденеңсу,
Көксалымды.
Айыптама,
Көз жазған көп балаңды
Төркіндеп келген қызың мен боламын,
Алыста жүріп білген тек бағаңды... [22], -
деп жырақта жүрсе де туған жерін, тау-тасын әрдайым есіне алатынын,
аңсайтынын толғайды.
Поэзия – алдымен дәуір үні, адамзат қоғамының көркем шежіресі. Сонан
соң көркем ойлауға, ақындық қиял-түйсікке, көркемдік дамудың эволюциясы мен
жекелеген ерекше қасиеттерге негізделеді.
Ақындар жұртты өмірдегі қасиетті ұғымдар мен сезімдерге, жақсылыққа
бастаушы. Олардың шығармаларын оқып отырғанда, біз барлық сұмдық,
сұмырайлықтан жеркенеміз де, барлық қайырым сұлулықтың ғажайыптарын
түсінеміз, әлемдегі жақсылық атаулының бәрін жанымызға жақын тартамыз. Бұл
қасиет Марфуға ақынның салиқалы сырға толы лирикаларына да тән болып
келеді. Ақын:
...Жетіп ем, сапарымды жылдамдатып,
Тағынып отыруға жырдан жаһұт.
Тілдескен аспанменен
Тәңіртауым,
Өзіңсің басымдағы тұрған бақыт!... [22] –
деп туған жерге деген сағынышын жырға қосады. Ақын ойын нақты кестелеген
теңеулер арқылы табиғат әдемілігін, сол табиғатқа деген сағынышын білдіре
келе, туған жердің топырағын басып жүргенінің өзін үлкен бақыт санайды:
...Өзіңдей өзгеше жер табамын ба,
Гүлдердің майысады сабағы да.
Соған да риза болып аттанар ем,
Шыңың тұрғай
Жүрсем де табаныңда... [23]–
деп жырлайды.
Табиғат лирикасында өзіндік дара қолтаңбасы бар ақындары-мыздың бірі
– Мұзафар Әлімбаев.
Ақынның Кемпірқосақ көрінісі, Гүл мен тамшы, Бұлт пен қыс,
Өрттің басы – бір ұшқын деген өлеңдері бар.
Табиғаттың әдемі көріністерін балалардың ой-өрісіне сай көркем тілмен
кестелеген ақын:
Тамшы тамса тырс-тырс,
Гүл айтады: Дұрыс! Дұрыс [24] , -
деп келетін Гүл мен тамшы өлеңінде әсем гүлге сәйкес нәзік тамшының тырс-
тырс қимылын тартымды бейнелесе, қимыл, үздіксіз әрекет ақын өлеңдерінің
негізгі өзегі, жырды динамикаға құра отырып, табиғат, адам тіршілігінің
суреттерін береді.
...Барады әне бұлт ағып,
Кетпесін деп бұлт алып,
Бұлдырақтар ұшады
Бұлтың – бұлтың бұлтарып... [24], –
деген шағын көлемді Бұлт пен қыс тақпақшасында ағып бара жатқан бұлттың
әдемі қозғалысын, әрі аққан бұлттан қашқан сүйкімді бұлдырақтардың бұлтың
– бұлтың бұлтара ұшуын тамаша суреттеген. Өлеңнің бүкіл өн-бойы қимылға,
қозғалысқа негізделген. Бұлтты ақын ағып етістігімен алуының өзі көркем,
әрі ағу – қимылдың шапшаңдығын білдірсе, екінші, үшінші жолдар соған
бағындырыла бұлдырақтардың ұшуын көзге елестетіп, ағып етістігінен кейін
олардың жай ұшпай бұлтың-бұлтың ұшуы - балалық қимылды білдіруімен
ерекшеленеді.
Ақын ағаның Кемпірқосақ көрінісі атты өлеңіндегі:
Інжуден тізген арқадай,
Көзіңді еркелетеді.
Той күнгі сәнді алқадай,
Жарқ та жұрқ етеді.
Асылып тұрса аспанда,
Қалайша қолым жетеді?... [25] –
деген жыр жолдары жазғы жаңбырдан соңғы көзіңді еркелетерлік, аспанда
асылып тұрған кемпірқосақтың сұлу көрінісін көз алдыңа елестетеді. Тіптен
табиғаттың таңғажайып осынау құбылысына еріксіз елітіп, бір сәтке болса да
қолмен ұстап көргіңіз келіп те кетеді. Көрсе көз тоймас осы бір көріністі
ақын ұтымды, шебер құрылған сөздермен әсерлі берген.
Ақын шығармашылығының ерекшеліктерін ашуда табиғат көріністерін
суреттеген өлеңдерінің дыбыстық, сөз құрамдық, сөз байланыстыру
өзгешеліктеріне тоқталдық. Табиғатты суреттеуде де қаламгер оқырманның бала
екенін бір сәт естен шығармай, балдырған қиялға ерік бере бейнелейді.
Күннің күңгірт көзі-ай - деп,
Көлдер киді көзәйнек
Көл ашыққа құмар ма,
Түк көрмеді алжасып,
Көзәйнегін қар басып... [24] .
Күн бұлттана түсті, күннің сәулесі әлсіреді деп жалаң баяндаса,
әрине, жақсы жыр шықпас еді. Суретпен салғандай көлді жандандырып, жанды
кейіпке енгізіп, көзәйнек кигізу арқылы табиғаттағы өзгерісті бейнелесе:
...Қарады ұзақ мұнарға,
Түк көрмеді алжасып,
Көзәйнегін қар басып [24] , –
жолдарымен динамиканы бұзбай, көл бетіндегі ерекшелікті қимылмен дамыта
түскен. Көзәйнек, оның суықтағы қыраулануы – балаға таныс құбылыс
болғандықтан, көлдің көзәйнегі болуы, сөйлеуі, оның қар басуы, көлдің
алжасуы – бәрі-бәрі де бір қызықты ертегінің үзігі сияқты.
Табиғат лирикасына соны жаңашылдығымен келіп қосылған ақындарымыздың
бірі – Сырбай Мәуленов.
Ақындық мәдениеті аса жоғары, алғыр ақыл мен телегей – теңіз сезімнің
иесі Сырбай Мәуленов жаратылыстың тұңғиық нәзік сырын, сыбызғы даланың
жұмбақ сырлы күйін, орманның шуылын, бұлақтың сылдырын, ғайыптың ғажайып
үні уілін, аң-құстың, өсімдіктердің, жанды- жансыз табиғаттардың тілін
әуелден-ақ жан-тәнімен түсініп, үлбіреген сезіммен, уылжыған көңілмен,
тамылжыған тілмен құйқыл-жыта суреттейді. Оны ақынның жыр жолдарын былай
қойғанның өзінде, жыр жинақтарының атауларынан да көріп, сезіне аламыз.
Атап айтсақ, ақынның Жаңа көктем, Дала таңы, Көгілдір таулар, Жер
нәрі, Апрель жапырақтары, Жапырақтар жанады, Алтын тасқын, Үркер
төбеде тұр, Қысқы жаңбыр, Күзгі бұлттар, Тау гүлдері, Телтолқын,
Мизам, Ымырт атты тағы басқа да табиғат тақырыбын жыр еткен жинақтары
бар. Сонымен қатар ақын өзінің үш томдық шығармалар жинағына енген табиғат
лирикасына арналған тарауды Табиғатпен жаным бірге деп атаса, енді бір
өлеңінде:
...Мен – дүние өлшемімін,
Мен табиғат бөлшегімін [26], –
деп табиғаттың төл перзенті, бір бөлшегі екендігін өлеңіне қосады.
Өлеңдегі сұлулық, әсемдік – адамшылыққа, ар-ожданға, инабат пен
имандылыққа тәуелді. Яғни, көркем нәр, ажар, сәулет – ізгіліктен,
әдептіліктен, кішіліктен туады. Ақынның кейінгі бір толғаныстарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz