Әл-Фарабидің шығармашылығындағы адам және қоғам
Әл-Фараби (870-950)
Тарихымыздағы ұлы тұлғалардын бірі, ислам дүниесінің ең ірі, атағы әлемге жайылған ғұлама философы, Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" атанған Әбу Насыр әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келген.
Ұлы жерлесіміз әл-Фарабидің түркі тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты-жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс езенінің Сырға барып құятын жеріндегі Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Үзлағ ибн Тархан әл-Фараби, яғни әкесі Үзлағ, арғы атасы Тархан. Туған жері — қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба — Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу-Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны — қазіргі Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында. Сол тұста өмір сүрген зерттеушілердің қалдырған нұсқаларына қарағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Отырарға орта ғасыр ғалымдарының көп назар аударғанын біз тарихтан жақсы білеміз. Ғалымдардың айтуынша, Отырар қала-сы орналаскан аса құнарлы алқапта қазақ халқының арғы ата-бабалары, кырдағы көшпелілер мен қала тұрғындары жиі қарым-қатынас, тығыз байланыс жасап отырған.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылы монғолдар қаланы киратты, бұл "Отырар апаты" деп аталды; онан соң 1405 жылғы ақпанда мұнда Әмір-Темір қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда ибн Хаукальдің, Абул Фиданың, қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де айтылған. Отырардағы кітапхана, ел аузындағы аңызға қара-ғанда, кітабының саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан соң екінші орында болған.
Бірақ Отырар Қазақстандағы бірден-бір мәдени орталық емес-ті. Зерттеушілердің қажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық картасы басқа да мәдени орталықтармен (Тараз, Сауран, Сығанақ, Түркістан, Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) толықтырылды. Демек, осы аумақты мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптаскан ескелең өнері, ғылымы, түркі тілдес жазуы болған. Міне, сондықтан да қазақ топырағынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхак әл-Отрари, Исмаил әл-Шаухари, Жемал әл-Түрюстан, әл-Сығ-наки, әл-Қыпшаки, Қадырғали Жалаири және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге келуі әбден табиғи нәрсе. Осынау саңлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып тұлға — әл-Фарабидің орны ерекше.
Әл-Фарабидің Аристотельдің, Платонның, ерте дүниедегі Грецияның басқа да философтарының шығармаларымен түп нұскасынан танысқаны жөнінде деректер бар. Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол жас
Тарихымыздағы ұлы тұлғалардын бірі, ислам дүниесінің ең ірі, атағы әлемге жайылған ғұлама философы, Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" атанған Әбу Насыр әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келген.
Ұлы жерлесіміз әл-Фарабидің түркі тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты-жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс езенінің Сырға барып құятын жеріндегі Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Үзлағ ибн Тархан әл-Фараби, яғни әкесі Үзлағ, арғы атасы Тархан. Туған жері — қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба — Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу-Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны — қазіргі Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында. Сол тұста өмір сүрген зерттеушілердің қалдырған нұсқаларына қарағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Отырарға орта ғасыр ғалымдарының көп назар аударғанын біз тарихтан жақсы білеміз. Ғалымдардың айтуынша, Отырар қала-сы орналаскан аса құнарлы алқапта қазақ халқының арғы ата-бабалары, кырдағы көшпелілер мен қала тұрғындары жиі қарым-қатынас, тығыз байланыс жасап отырған.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылы монғолдар қаланы киратты, бұл "Отырар апаты" деп аталды; онан соң 1405 жылғы ақпанда мұнда Әмір-Темір қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда ибн Хаукальдің, Абул Фиданың, қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де айтылған. Отырардағы кітапхана, ел аузындағы аңызға қара-ғанда, кітабының саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан соң екінші орында болған.
Бірақ Отырар Қазақстандағы бірден-бір мәдени орталық емес-ті. Зерттеушілердің қажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық картасы басқа да мәдени орталықтармен (Тараз, Сауран, Сығанақ, Түркістан, Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) толықтырылды. Демек, осы аумақты мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптаскан ескелең өнері, ғылымы, түркі тілдес жазуы болған. Міне, сондықтан да қазақ топырағынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхак әл-Отрари, Исмаил әл-Шаухари, Жемал әл-Түрюстан, әл-Сығ-наки, әл-Қыпшаки, Қадырғали Жалаири және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге келуі әбден табиғи нәрсе. Осынау саңлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып тұлға — әл-Фарабидің орны ерекше.
Әл-Фарабидің Аристотельдің, Платонның, ерте дүниедегі Грецияның басқа да философтарының шығармаларымен түп нұскасынан танысқаны жөнінде деректер бар. Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол жас
Әл-Фарабидің шығармашылығындағы адам және қоғам
Әл-Фараби (870-950)
Тарихымыздағы ұлы тұлғалардын бірі, ислам дүниесінің ең ірі, атағы әлемге
жайылған ғұлама философы, Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" атанған Әбу
Насыр әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келген.
Ұлы жерлесіміз әл-Фарабидің түркі тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны
бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты-жөнінде "Тархан" деген атаудың
болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс езенінің Сырға барып құятын
жеріндегі Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр
Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Үзлағ ибн Тархан әл-Фараби, яғни әкесі Үзлағ,
арғы атасы Тархан. Туған жері — қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар
Барба — Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу-Насыр Фараби, яғни
Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны — қазіргі Отырар ауданы,
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында. Сол тұста өмір сүрген зерттеушілердің
қалдырған нұсқаларына қарағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар
мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Отырарға
орта ғасыр ғалымдарының көп назар аударғанын біз тарихтан жақсы білеміз.
Ғалымдардың айтуынша, Отырар қала-сы орналаскан аса құнарлы алқапта қазақ
халқының арғы ата-бабалары, кырдағы көшпелілер мен қала тұрғындары жиі
қарым-қатынас, тығыз байланыс жасап отырған.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылы монғолдар қаланы киратты, бұл
"Отырар апаты" деп аталды; онан соң 1405 жылғы ақпанда мұнда Әмір-Темір
қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда ибн Хаукальдің, Абул Фиданың,
қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де
айтылған. Отырардағы кітапхана, ел аузындағы аңызға қара-ғанда, кітабының
саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан соң екінші орында болған.
Бірақ Отырар Қазақстандағы бірден-бір мәдени орталық емес-ті.
Зерттеушілердің қажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық
картасы басқа да мәдени орталықтармен (Тараз, Сауран, Сығанақ, Түркістан,
Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) толықтырылды. Демек, осы аумақты
мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптаскан ескелең өнері,
ғылымы, түркі тілдес жазуы болған. Міне, сондықтан да қазақ топырағынан
шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхак әл-Отрари, Исмаил әл-Шаухари,
Жемал әл-Түрюстан, әл-Сығ-наки, әл-Қыпшаки, Қадырғали Жалаири және басқалар
жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге келуі әбден табиғи
нәрсе. Осынау саңлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып тұлға — әл-
Фарабидің орны ерекше.
Әл-Фарабидің Аристотельдің, Платонның, ерте дүниедегі Грецияның басқа да
философтарының шығармаларымен түп нұскасынан танысқаны жөнінде деректер
бар. Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол жас шағында,
дүниедегі құбылыс біткеннің бәрі кісіге әрі ғажап, әрі таңсық көрінетін
кезде саяхат жасап, сол замандағы мәдени әлемнің көптеген орталықтары:
Хорасанда, Бағдадта, Дамаскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) "болған. Өз
өмірінің көп жылдарын ол араб халифатының саяси және мәдени орталығы болған
Бағдадта өткізді. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты меңгеріп, толықтырады.
Көрнекті ғалымдармен байланыс жасайды, сөйтіп өзінің білімдарлығы, ақылының
алғырлығы және аскан байсалдылығы арқасында көп ұзамай олардың арасында
үлкен абы-рой-беделге ие болады. Бірақ өресі тайыз кертартпа хадисшілер оны
жек көріп, күндей бастаған, әсіресе, олар әл-Фарабидің бүкіл ойының негізгі
мәніне қарсы шыққан, өйткені оның дүниеге көзқарасы шынайы болмысты танып
білуге, адам бақытын о дүниеден емес, бұ дүниеден іздеп табуға мегзейтін
еді. Ақыр сонында әл-Фараби лажсыздан Бағдадтан кетеді. Өзінің "Фу-сул ал-
мадани" (Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері) деген соңғы шығармасында ол:
адам ғылымға түрліше тосқауыл жасайтын мемлекеттен кетіп, ғылыми өркен
жайған елде тұруға тиіс дейді. Әл-Фараби өмірін александриялық (мысырлық)
ғалымдар, яғни бір кезде Александриядан ығыстырылған несторианшыл
христиандар тұратын Дамаскіде өткізеді. Мұнда ол солтүстік Сирияның жетекші
саяси қайраткері Сейд ад-Дуаль Хамданиге аса қадірлі болды. Әл-Фараби 950
жылы 80 жасында қайтыс болады. Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі
шығар-малары ғана келіп жетті. Ол шығармалар ежелден бері жұртшылыққа
танымал болып, философиялық және ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген
әсері орасан зор.
"Мұсылман Ренессансы" деген атауға ие болған сол заманға тән белгілері оның
шығармаларынан белгілі бір дәрежеде өз орнын алды. Әл-Фарабидің
шығармаларында антик замандағы дәстүрдің жәнё "Бірінші ұстаз" деп шығыста
аталып кеткен Аристотельдің тарихтың барысында қалдырған әсері, неопла-
тонизмнің, несторианшылдықтың әсері және исламның әсерімен Аристотель
идеяларының өзгеруі айқын көрінеді. Әл-Фарабидің Аристотельге бас игені
сөзсіз. Сол сияқты ол Аристотель идеяларының ең жақсылары мен бағалыларын
әрдайым тандап ала бермейтіні де даусыз. Бірақ, біз үшін ерекше бағалы жағы
сол, ол Аристотель ілімінің формальдық жағымен ғана шектелмейді, ол
диалектика элементтеріне, мәселені қарама-қарсы қоюына белгілі дәрежеде
көңіл бөледі, сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс
таным логикасының іргетасы болып табылатынын дәлелдейді.
Фараби Аристотельдің, әл-Киндидің ізін қуып, философия мен ғылымның барлық
салалары бойынша үлкен жетістіктерге жетеді. Мәселен, Фараби шығармаларының
санын неміс ғалымы Ш. Штейшнейдер 117 еңбек десе, түрік ғалымы А. Атеш 160,
ал тәжік ғалымы Б. Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді. Фараби философия
саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "Ка-тегориялар", "Метафизика",
"Герменевтика" мен "Софистикасына" түсініктемелер жазды. Ол еңбектері күні
бүгінге дейін де мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен
Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін таныстыруда үлкен рөл атқарды.
Сондықтан да XI ғасырда өмір сүрген Фарабидің ізін қуушы атақты ибн-Сина
(980—1037) тек Әбу Насыр түсіндірмелері арқылы ғана Аристотель еңбектерінің
ойын ұғып, қуанғанынан қайыршыларға садақа үлестіргені жайлы жазған екен.
Анығырақ айтсақ, Аристотель шығармалары сол кездің өзінде-ақ араб тіліне
аударылып үлгерген-ді. Араб шығысында Аристотельдің кейбір құнды ойлары
бұрмаланып көрсетілді. Бірақ көп еңбектері тәржімаланбағандықтан ұлы грек
философының ойын түсіну қиын болды. Сондықган да көп тілдерді жетік білген
ұлы ғалым жерлесіміз Аристотель шығармаларына араб тілінде түсіңдірме
жазуды ұйғарды. Сөйтіп, ол ұлы философтың мұраларын жаңсақ пікірлерден
тазартып, өз қалпында дұрыс түсіндіре біліп, өзінің бірінші ұстазға деген
ғылым саласындағы үлкен адамгершілік, азаматтық, іс-әрекетін таныта білді.
Сон-дықтан да шығыс философтары оны "Ал муаллим ас-сани"— екінші ұстаз деп
атаған. Фараби Аристотельдін философиясына түсініктемелер жаза отырып, өз
тарапынан да "Ғылымдардың шығуы", "Ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбесі",
"Ізгі қала түрғындарының көзқарасы", "Музыканың үлкен кітабы",
"Философияны аңсап үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі жайлы", "Ақылдың
мәні туралы", "Әлеуметтік этикалық трактаттар", "Философиялық трактаттар",
т. б. сияқты көптеген философиялық еңбектер жазған. Фараби ғылымнын
философиялық-логикалық іргетасын дұрыстап қайта қалап шыкты. Ол музыка
жайлы күрделі зерттеулер жүргізді. Фарабидің метафизика, тіл ғылымы,
логика, психология, география, этика, т. б, ғылымдар жайлы жазған
енбектерінің мәні ерекше зор. Тарихқа неғұрлым терең үңілген сайын біз жеке
ұрпақтардың, тайпалар мен ұлттардың мәдениеті мүлде оқшау дамиды деген
теорияның негізсіздігін соғұрлым айқын көріп отырмыз. Дүние жүзі
мәдениетінің дамуында із қалдырған сол көрнекті қайраткерлер, шындығында,
адамзат мәдениетінің бірлігін паш етіп келеді. Әл-Фараби осындай
дүниежүзілік тарихи тұлғалардың санатына қосылады. Ол туған елінің мәдени
байлығын, иран, үнді, антика мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты.
Сондықтан да ол тайыз ұғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле біліп,
өзінің ойлау жүйесін сындарлы да икемді ете білді. Әл-Фараби өз заманындағы
өнер-білімнің ең асылын таңдап ала біліп, өз дәуірінің шынайы
энциклопедиясын жасап берді. Оның терең мағыналы пікір айтпаған, жете зер
салмаған, данышпандық болжам жасамаған бірде-бір ғылым саласы жоқ десек
артық айтқандық емес. Мәселен, Фараби өзінің "Философияны үйрену үшін
қажетті шартар жайлы трактат" еңбегінде Аристотельдің философиясын
меңгеруге қажет болатын тоғыз шарт жайлы өз пікірлерін ортаға салып, бұл
туралы былай дейді: Бірінші шарт — философиялық ағымдарды тану (аты-жөнін
білу) жеті нәрседен тұрады:
1 — философиялық бағытқа (ағымға) бас болған ұстаздың аты-жөні;
2 — оның шыққан қаласы;
3 — философияға мекен (медресе) болған орынның аты;
4 — философиялық ағымды тудырған басты себеп;
5 — философиялық талдауға түскен мәселелер;
6 — философияның алға қойған мақсаты туралы;
7 — философияның практикалық мәні, нәтижесі.
Оның пікірінше, тұңғыш рет философиялық бағыттың алғаш негізін салушы —
грек философы Пифагор, яғни пифагористер мектебі. Бұл жерде Фараби ежелгі
Грециядағы негізгі ғылыми философиялық мектептерге шолу жасап, өз
пікірлерін ортаға салады. Екінші шарт — өткендегі ірі философтардың
еңбектеріндегі негізгі ойларын, мақсаттарын тану. Мұнда Фараби ежелгі
гректерден калған логикалык шығармалардың яғни, формальдық дәлел (логика);
силлогизм; аналитикалық мазмұн мен оқу ретін қысқаша айтып өтеді.
Үшінші шарт — философ болу үшін қажетті ғылымдарды тани білу.
Төртінші шарт — философия ғылымын үйретудегі мақсатты түсіну. Философия
ғылымын үйренуде оның күттіретін мақсатын тану. Ол мақсат — жаратқан иені
тану. Ол өзі ауыспайтын, өзгермейтін жалғыз зат. Бүкіл дүниені, барлық
нәрселерді барлыққа, болмысқа шығарған жаратушы. Жомарттылығымен,
хикметімен, әділеттілігімен осы әлемге тәртіп беруші Аллатағаланы тану.
Барлық философ ғалымдардың істеген еңбектері өздерінің шамасынша сол
жаратқанға ұқсап бағу. Әрине, бұл жерде біз әл-Фарабидің өз заманының
перзенті болғандығын дұрыс түсінуіміз қажет, өйткені заман талабын аттап
ете алмау қай кезде болсын тарихи табиғи нәрсе.
Бесінші шарт—философия ғылымына кірісудің төте жолын тану. Бұл жерде Фараби
білім, ғылымға жетудің ең бір дұрыс жолы аянбай еңбек ету дейді. Сонымен
қатар философияны тек жаратылыстану ғылымдары арқылы ғана танып білуге
болады деген пікірлер айтады.
Алтыншы шарт — Аристотель еңбектеріндегі қолданылған ғылыми ұғымдарды
талдай білу.
Жетінші шарт — Аристотельдің өзінің еңбектерін оқыған адамнан терең жұмбақ
сырларды шешуді талап етуінің себебін білу, Аристотель еңбектерінде жұмбақ
түрінде айтылған түсініктердің сырын ашу. Оның кейбір ғылыми түсініктерді
терең жұмбақ түрінде келтіруінің үш түрлі себебі бар. Бірінші, оқушының
табиғи қабілетін сынап, үйретуге тұратынын немесе тұрмайтынын айыру.
Екінші, философия ғылымын көрінген адамның бәріне бірдей рәсуа қылмай, оны
алып жүретіндерге ғана пайдаландыру. Үшінші, ғылым іздеу жолында адам
бейнеттеніп, ой-пікірін шынықтыру керек. Осы үш себептен Аристотель
еңбектерінде жұмбақ (аллегория) қолданылады.
Сегізінші шарт — философ адамның міндеті мен тіршілік ережесін және қалпын
түсіну.
Тоғызыншы шарт — Аристотель ілімін үйрену үшін нендей нәрселер қажет екенін
білу. Фараби бұл жерде Аристотельдің логика ғылымын, шығармаларын оқу
тәртібін келтіріп, оны жоғары бағалайды. Бұл ойларды түйіндеп айта келгенде
Фараби философияны үйрену үшін ежелгі грек ойшылдарынан бастап өзіне
дейінгі ғалымдардың ой-пікірлерін сарапқа салады да, соңында өз ойларын
айтады. Фарабидің пікірінше, ғылым мен философия адамы болу үшін қойылатын
ең бірінші талап — ол адамның жан тазалығы, ар тазалығы, бүкіл адамға, өз
халқына деген таза махаббаты, ғылым мен білімге деген қалтқысыз құштарлығы
мен берілгендігі. Бұл шарт орындалмаған күнде адам философияны үйрене
алмайды, үйрете де алмайды деп көрсетеді Фараби.
Әл-Фарабиді дүниеге танытқан музыка теориясына арналған шығармаларының бірі
- "Музыканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби (870-950)
Тарихымыздағы ұлы тұлғалардын бірі, ислам дүниесінің ең ірі, атағы әлемге
жайылған ғұлама философы, Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" атанған Әбу
Насыр әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келген.
Ұлы жерлесіміз әл-Фарабидің түркі тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны
бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты-жөнінде "Тархан" деген атаудың
болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс езенінің Сырға барып құятын
жеріндегі Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр
Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Үзлағ ибн Тархан әл-Фараби, яғни әкесі Үзлағ,
арғы атасы Тархан. Туған жері — қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар
Барба — Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу-Насыр Фараби, яғни
Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны — қазіргі Отырар ауданы,
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында. Сол тұста өмір сүрген зерттеушілердің
қалдырған нұсқаларына қарағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар
мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Отырарға
орта ғасыр ғалымдарының көп назар аударғанын біз тарихтан жақсы білеміз.
Ғалымдардың айтуынша, Отырар қала-сы орналаскан аса құнарлы алқапта қазақ
халқының арғы ата-бабалары, кырдағы көшпелілер мен қала тұрғындары жиі
қарым-қатынас, тығыз байланыс жасап отырған.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылы монғолдар қаланы киратты, бұл
"Отырар апаты" деп аталды; онан соң 1405 жылғы ақпанда мұнда Әмір-Темір
қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда ибн Хаукальдің, Абул Фиданың,
қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де
айтылған. Отырардағы кітапхана, ел аузындағы аңызға қара-ғанда, кітабының
саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан соң екінші орында болған.
Бірақ Отырар Қазақстандағы бірден-бір мәдени орталық емес-ті.
Зерттеушілердің қажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық
картасы басқа да мәдени орталықтармен (Тараз, Сауран, Сығанақ, Түркістан,
Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) толықтырылды. Демек, осы аумақты
мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптаскан ескелең өнері,
ғылымы, түркі тілдес жазуы болған. Міне, сондықтан да қазақ топырағынан
шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхак әл-Отрари, Исмаил әл-Шаухари,
Жемал әл-Түрюстан, әл-Сығ-наки, әл-Қыпшаки, Қадырғали Жалаири және басқалар
жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге келуі әбден табиғи
нәрсе. Осынау саңлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып тұлға — әл-
Фарабидің орны ерекше.
Әл-Фарабидің Аристотельдің, Платонның, ерте дүниедегі Грецияның басқа да
философтарының шығармаларымен түп нұскасынан танысқаны жөнінде деректер
бар. Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол жас шағында,
дүниедегі құбылыс біткеннің бәрі кісіге әрі ғажап, әрі таңсық көрінетін
кезде саяхат жасап, сол замандағы мәдени әлемнің көптеген орталықтары:
Хорасанда, Бағдадта, Дамаскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) "болған. Өз
өмірінің көп жылдарын ол араб халифатының саяси және мәдени орталығы болған
Бағдадта өткізді. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты меңгеріп, толықтырады.
Көрнекті ғалымдармен байланыс жасайды, сөйтіп өзінің білімдарлығы, ақылының
алғырлығы және аскан байсалдылығы арқасында көп ұзамай олардың арасында
үлкен абы-рой-беделге ие болады. Бірақ өресі тайыз кертартпа хадисшілер оны
жек көріп, күндей бастаған, әсіресе, олар әл-Фарабидің бүкіл ойының негізгі
мәніне қарсы шыққан, өйткені оның дүниеге көзқарасы шынайы болмысты танып
білуге, адам бақытын о дүниеден емес, бұ дүниеден іздеп табуға мегзейтін
еді. Ақыр сонында әл-Фараби лажсыздан Бағдадтан кетеді. Өзінің "Фу-сул ал-
мадани" (Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері) деген соңғы шығармасында ол:
адам ғылымға түрліше тосқауыл жасайтын мемлекеттен кетіп, ғылыми өркен
жайған елде тұруға тиіс дейді. Әл-Фараби өмірін александриялық (мысырлық)
ғалымдар, яғни бір кезде Александриядан ығыстырылған несторианшыл
христиандар тұратын Дамаскіде өткізеді. Мұнда ол солтүстік Сирияның жетекші
саяси қайраткері Сейд ад-Дуаль Хамданиге аса қадірлі болды. Әл-Фараби 950
жылы 80 жасында қайтыс болады. Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі
шығар-малары ғана келіп жетті. Ол шығармалар ежелден бері жұртшылыққа
танымал болып, философиялық және ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген
әсері орасан зор.
"Мұсылман Ренессансы" деген атауға ие болған сол заманға тән белгілері оның
шығармаларынан белгілі бір дәрежеде өз орнын алды. Әл-Фарабидің
шығармаларында антик замандағы дәстүрдің жәнё "Бірінші ұстаз" деп шығыста
аталып кеткен Аристотельдің тарихтың барысында қалдырған әсері, неопла-
тонизмнің, несторианшылдықтың әсері және исламның әсерімен Аристотель
идеяларының өзгеруі айқын көрінеді. Әл-Фарабидің Аристотельге бас игені
сөзсіз. Сол сияқты ол Аристотель идеяларының ең жақсылары мен бағалыларын
әрдайым тандап ала бермейтіні де даусыз. Бірақ, біз үшін ерекше бағалы жағы
сол, ол Аристотель ілімінің формальдық жағымен ғана шектелмейді, ол
диалектика элементтеріне, мәселені қарама-қарсы қоюына белгілі дәрежеде
көңіл бөледі, сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс
таным логикасының іргетасы болып табылатынын дәлелдейді.
Фараби Аристотельдің, әл-Киндидің ізін қуып, философия мен ғылымның барлық
салалары бойынша үлкен жетістіктерге жетеді. Мәселен, Фараби шығармаларының
санын неміс ғалымы Ш. Штейшнейдер 117 еңбек десе, түрік ғалымы А. Атеш 160,
ал тәжік ғалымы Б. Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді. Фараби философия
саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "Ка-тегориялар", "Метафизика",
"Герменевтика" мен "Софистикасына" түсініктемелер жазды. Ол еңбектері күні
бүгінге дейін де мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен
Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін таныстыруда үлкен рөл атқарды.
Сондықтан да XI ғасырда өмір сүрген Фарабидің ізін қуушы атақты ибн-Сина
(980—1037) тек Әбу Насыр түсіндірмелері арқылы ғана Аристотель еңбектерінің
ойын ұғып, қуанғанынан қайыршыларға садақа үлестіргені жайлы жазған екен.
Анығырақ айтсақ, Аристотель шығармалары сол кездің өзінде-ақ араб тіліне
аударылып үлгерген-ді. Араб шығысында Аристотельдің кейбір құнды ойлары
бұрмаланып көрсетілді. Бірақ көп еңбектері тәржімаланбағандықтан ұлы грек
философының ойын түсіну қиын болды. Сондықган да көп тілдерді жетік білген
ұлы ғалым жерлесіміз Аристотель шығармаларына араб тілінде түсіңдірме
жазуды ұйғарды. Сөйтіп, ол ұлы философтың мұраларын жаңсақ пікірлерден
тазартып, өз қалпында дұрыс түсіндіре біліп, өзінің бірінші ұстазға деген
ғылым саласындағы үлкен адамгершілік, азаматтық, іс-әрекетін таныта білді.
Сон-дықтан да шығыс философтары оны "Ал муаллим ас-сани"— екінші ұстаз деп
атаған. Фараби Аристотельдін философиясына түсініктемелер жаза отырып, өз
тарапынан да "Ғылымдардың шығуы", "Ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбесі",
"Ізгі қала түрғындарының көзқарасы", "Музыканың үлкен кітабы",
"Философияны аңсап үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі жайлы", "Ақылдың
мәні туралы", "Әлеуметтік этикалық трактаттар", "Философиялық трактаттар",
т. б. сияқты көптеген философиялық еңбектер жазған. Фараби ғылымнын
философиялық-логикалық іргетасын дұрыстап қайта қалап шыкты. Ол музыка
жайлы күрделі зерттеулер жүргізді. Фарабидің метафизика, тіл ғылымы,
логика, психология, география, этика, т. б, ғылымдар жайлы жазған
енбектерінің мәні ерекше зор. Тарихқа неғұрлым терең үңілген сайын біз жеке
ұрпақтардың, тайпалар мен ұлттардың мәдениеті мүлде оқшау дамиды деген
теорияның негізсіздігін соғұрлым айқын көріп отырмыз. Дүние жүзі
мәдениетінің дамуында із қалдырған сол көрнекті қайраткерлер, шындығында,
адамзат мәдениетінің бірлігін паш етіп келеді. Әл-Фараби осындай
дүниежүзілік тарихи тұлғалардың санатына қосылады. Ол туған елінің мәдени
байлығын, иран, үнді, антика мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты.
Сондықтан да ол тайыз ұғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле біліп,
өзінің ойлау жүйесін сындарлы да икемді ете білді. Әл-Фараби өз заманындағы
өнер-білімнің ең асылын таңдап ала біліп, өз дәуірінің шынайы
энциклопедиясын жасап берді. Оның терең мағыналы пікір айтпаған, жете зер
салмаған, данышпандық болжам жасамаған бірде-бір ғылым саласы жоқ десек
артық айтқандық емес. Мәселен, Фараби өзінің "Философияны үйрену үшін
қажетті шартар жайлы трактат" еңбегінде Аристотельдің философиясын
меңгеруге қажет болатын тоғыз шарт жайлы өз пікірлерін ортаға салып, бұл
туралы былай дейді: Бірінші шарт — философиялық ағымдарды тану (аты-жөнін
білу) жеті нәрседен тұрады:
1 — философиялық бағытқа (ағымға) бас болған ұстаздың аты-жөні;
2 — оның шыққан қаласы;
3 — философияға мекен (медресе) болған орынның аты;
4 — философиялық ағымды тудырған басты себеп;
5 — философиялық талдауға түскен мәселелер;
6 — философияның алға қойған мақсаты туралы;
7 — философияның практикалық мәні, нәтижесі.
Оның пікірінше, тұңғыш рет философиялық бағыттың алғаш негізін салушы —
грек философы Пифагор, яғни пифагористер мектебі. Бұл жерде Фараби ежелгі
Грециядағы негізгі ғылыми философиялық мектептерге шолу жасап, өз
пікірлерін ортаға салады. Екінші шарт — өткендегі ірі философтардың
еңбектеріндегі негізгі ойларын, мақсаттарын тану. Мұнда Фараби ежелгі
гректерден калған логикалык шығармалардың яғни, формальдық дәлел (логика);
силлогизм; аналитикалық мазмұн мен оқу ретін қысқаша айтып өтеді.
Үшінші шарт — философ болу үшін қажетті ғылымдарды тани білу.
Төртінші шарт — философия ғылымын үйретудегі мақсатты түсіну. Философия
ғылымын үйренуде оның күттіретін мақсатын тану. Ол мақсат — жаратқан иені
тану. Ол өзі ауыспайтын, өзгермейтін жалғыз зат. Бүкіл дүниені, барлық
нәрселерді барлыққа, болмысқа шығарған жаратушы. Жомарттылығымен,
хикметімен, әділеттілігімен осы әлемге тәртіп беруші Аллатағаланы тану.
Барлық философ ғалымдардың істеген еңбектері өздерінің шамасынша сол
жаратқанға ұқсап бағу. Әрине, бұл жерде біз әл-Фарабидің өз заманының
перзенті болғандығын дұрыс түсінуіміз қажет, өйткені заман талабын аттап
ете алмау қай кезде болсын тарихи табиғи нәрсе.
Бесінші шарт—философия ғылымына кірісудің төте жолын тану. Бұл жерде Фараби
білім, ғылымға жетудің ең бір дұрыс жолы аянбай еңбек ету дейді. Сонымен
қатар философияны тек жаратылыстану ғылымдары арқылы ғана танып білуге
болады деген пікірлер айтады.
Алтыншы шарт — Аристотель еңбектеріндегі қолданылған ғылыми ұғымдарды
талдай білу.
Жетінші шарт — Аристотельдің өзінің еңбектерін оқыған адамнан терең жұмбақ
сырларды шешуді талап етуінің себебін білу, Аристотель еңбектерінде жұмбақ
түрінде айтылған түсініктердің сырын ашу. Оның кейбір ғылыми түсініктерді
терең жұмбақ түрінде келтіруінің үш түрлі себебі бар. Бірінші, оқушының
табиғи қабілетін сынап, үйретуге тұратынын немесе тұрмайтынын айыру.
Екінші, философия ғылымын көрінген адамның бәріне бірдей рәсуа қылмай, оны
алып жүретіндерге ғана пайдаландыру. Үшінші, ғылым іздеу жолында адам
бейнеттеніп, ой-пікірін шынықтыру керек. Осы үш себептен Аристотель
еңбектерінде жұмбақ (аллегория) қолданылады.
Сегізінші шарт — философ адамның міндеті мен тіршілік ережесін және қалпын
түсіну.
Тоғызыншы шарт — Аристотель ілімін үйрену үшін нендей нәрселер қажет екенін
білу. Фараби бұл жерде Аристотельдің логика ғылымын, шығармаларын оқу
тәртібін келтіріп, оны жоғары бағалайды. Бұл ойларды түйіндеп айта келгенде
Фараби философияны үйрену үшін ежелгі грек ойшылдарынан бастап өзіне
дейінгі ғалымдардың ой-пікірлерін сарапқа салады да, соңында өз ойларын
айтады. Фарабидің пікірінше, ғылым мен философия адамы болу үшін қойылатын
ең бірінші талап — ол адамның жан тазалығы, ар тазалығы, бүкіл адамға, өз
халқына деген таза махаббаты, ғылым мен білімге деген қалтқысыз құштарлығы
мен берілгендігі. Бұл шарт орындалмаған күнде адам философияны үйрене
алмайды, үйрете де алмайды деп көрсетеді Фараби.
Әл-Фарабиді дүниеге танытқан музыка теориясына арналған шығармаларының бірі
- "Музыканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz