Конституциялық бақылаудың Қазақстан Республикасында пайда болу тарихы мен оны жүзеге асыру

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Титулка үшін
МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Конституциялық бақылаудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Конституциялық бақылаудың тарихи даму кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 7
Конституциялық бақылаудың механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Конституциялық бақылау органдарының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Конституциялық бақылау Кеңес өкілеттілігі құзіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31

КІРІСПЕ

Конституциялық бақылау институты айтарлықтай өзіндік ерекшелігімен сипатталады: ол үнемі құқықтың және заңдардың негізгі қайнар көзі негізгі заңға немесе қандай-да болсын айрықша жағдайларға түсініктеме берумен байланысты. Мемлекеттік өкіметтің басқа мекемелерімен салыстыратын болсақ, конституциялық бақылаудың арнайы органдары мемлекет пен қоғамдағы констиуциялық заңдылықты қорғау және қамтамасыз етуге бағытталған арнайы құзыретті жүзеге асырады.
Дүние жүзінің барлық елдерінде кеңінен тарай отырып, ол, парламеттік емес конституциялық бақылау мекемелерінің жүйесі, мемлекеттік өкімет механизміндегі өзінің құзыры мен рөлінің сипаты бойынша бір-бірінен айырмашылығы бар, 4 мемлекеттік топтарға бөліне алады, олар:
1. заңдардың конституцияға сәйкестігін тексеруді төменнен жоғары деңгейге дейінгі барлық сот орындары жүзеге асыратын елдер (АҚШ, Дания, Мексика).
2. аталмыш істі тек Жоғарғы Сот жүзеге асыратын елдер (Австралия, Үндістан, Ирландия).
3. арнайы конституциялық соттар құрылған және қызметін атқарып жатқан елдер (ГФР, Австрия, Ресей).
4. конституциялық кеңестер немесе палата түріндегі конституциялық бақылаудың аранайы квазисоттық мекемелерін құрған елдер (Франция, Қазақстан, Марокко).
Жалпы сыныптама жүргізсек, конституциялық бақылаудың негізгі екі нысанын бөліп көрсетуге болады. Олар: американдық және европалық. Американдық жүйеде - дау-дамай тууының негізгі болып отырған, заңның немесе басқа да нормативтік актінің конституцияға сай келетіндігі туралы мәселені кез келген сот орыны көтере алады (соттың конституциялық бақылау), ал европалықта - аталмыш мақсаттар үшін, жалпы юрисдикция соттары жүйесіне кірмейтін, мемлекеттік өкіметтің арнайы мекемелері құрылады (квазисоттық конституциялық бақылау). Аталмыш мекемелер арнай тек конституциялық бақылау қызметін жүзеге асырады.
Сот прецеденті негізінде қалыптасқан, американдық жүйенің негізгі ерекшелігі, ондағы жалпы юрисдикция соттарының барлығының конституциялық бақылауды жүргізе алуы. Конституциялық әділет, бұл жағдайда, жалпы әділ сот жүйесінен бөлініп алынбайды, себебі, шығу тегі әр түрлі істердің барлығын, бірдей жағдайларда, құқығы бірдей сот орындары қарайды. Кез-келген дау дамайлы істерде конституциялық мәселелер қозғалуы мүмкін және конституциялық мәселелер басқа мәселелерден айрықша бөліп қаралмайды.
Аталған жұмыстың басты мақсаты - конституциялық бақылаудың Қазақстан Республикасында пайда болу тарихы мен оны жүзеге асыруын, органдарын - Конституциялық кеңестің қызметін қарастыру болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсаттың шешімін табу үшін келесідей міндеттер қойдық:
конституциялық бақылаудың түсінігін, оның даму тарихы мен кезеңдеріне тоқталу;
конституциялық бақылау органдарының құрылуын қарастыру;
Конституциялық бақылау Кеңес өкілеттілігі құзіретілігіне көз жүгірту болып табылады.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
Конституциялық бақылаудың түсінігі

Конституциялық бақылау -- демократиялық құқықтық мемлекеттіліктің негізі. И.Н. Смирнованың пікірі бойынша, экономика ғылымдарының докторы, профессор, Молдова Республикасының Преднистров Президенті -- демократиялық, құқықтық мемлекеттің айырым белгілерінің бірі. Құқықтың мемлекетті құру, оның принциптерін жүзеге асыру Конституцияның қорғалуын, адамның құқығы мен еркіндіктерінің қорғалуын қамтамасыз ете алатын, тиімді әрекеттегі конституциялық бақылауды есепке ала алмайды [1].
Қандай да бір формада конституциялық әділет адамзаттың барлық тарихында көрінді. XX ғасыр соттық конституциялық бақылаудың мамандандырылған институттарының туумен ерекшеленді, олар ғасырдың аяғына қарай әлемнің жүзден астам елдерінде бекітілді. Берілген феномен өзімен өзі қызығушылықты көрсетеді, ғылымның түрлі облыстары өкілдерінің қалт етпейтін назардың объектісі болды.
Көптеген елдерде жалпы мойындаған конституция жоғарғы заң күшіне ие болуы туралы ереже болып табылады. Сондықтан конституцияға қарама-қайшы болатын кез-келген заң, әкімшілік немесе өзге құқық актісі жарамсыз болып табылады және қолданбау керек.
Осыдан ресми билік органдарының актілері мен әрекеттерінің, және де ресми функцияларды орындайтын, қоғамдық бірлестіктерінің конституцияға сәйкестігін тексеру формасы ретінде конституциялық бақылау түсінігінің өзі шығады.
Әр түрлі көзқарастардан конституциялық бақылау түрлі негіздеулер бойынша жіктеледі, дәл айтқанда: бастапқы және кейінгі, ішкі және сыртқы, консультациялық және қаулы шығаратын, міндетті және факультативті, абстракты және нақты, толық және жарым-жарты, ресми және материалды. Қазіргі заманғы елдердің тәжірибесінде конституциялық бақылаудың екі формасы қолданады - бастапқы және кейінгі.
Бәрімізге мәлім, Қазақстан бұрынғы КСРО қатысушыларының бірі болып табылады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясын қорғау органының құрылу қайна көздерін қаратыру сол уақыттан бастау лайықты. Қазақстан Республикасында мамандандырылған конституциялық қадағалауда елдің идеологиясын, мемлекеттік-саяси құрылымын, саяси режимін анықтайтын (республиканың КСРО құрамында болуы) конституциялық формаларын қорғаудың даму кезеңдеріне хронологиялық бұрын болады.
Осыған байланысты келесі позицияларды атап кетуге болады:
Бірінші кезеңі - мемлекет билігінің бөлінуін шығаратын, жағдайларда кеңес республикасының өкілдік билігінің жоғарғы органдарымен Конституцияны қорғауын ресми орындалуы. Әрине, конституциялық бақылаудың не конституциялық қадағалаудың болмауымен сипатталады (20-80 ж.ж. ХХ ғ.).
Екінші кезеңі - Республиканың конституциялық қадағалау Комитетін кеңестік деңгейде сәйкес институтының ұқсастығы бойынша құру талпынысы (1988-1991 ж.ж.).
Үшінші кезеңі - мемлекетпен билікті бөлудің демократиялық принципін ресми мәлімдеуін көрсететін институты ретінде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сот мекемесі (1991-1995 ж.ж.).
Төртінші кезеңі - Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құрылуы және қызмет етуі (1995 ж. бастап қазіргі уақытқа дейін).
Дегенмен заң әдебиетінде Конституцияны мамандандырылған қорғау институтына Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық тәжірибесін үшін салыстырмалы жаңа және оның пайда болуы қоғамның демократияландыру үрдістерімен байланыстылығы туралы пікірі нық орнықты, жариялығы, КСРО болу кезеңінде заңнамалық деңгейінде оның кейбір элементтері бекітілгенін атап кету керек [2].

Конституциялық бақылаудың тарихи даму кезеңі

Қазақстанда конституциялық бақылау органының құрылу тарихы өткен ғасырдың 80-ші жылдарында бастау алғанын атап өткен жөн. Сол кезде Қазақ КСР-нің 1978 жылғы Конституциясына Конституциялық қадағалау комитетін құруды қарастыратын өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Алайда, ол нақты құрылмады. Конституциялық бақылау органы мемлекет егемендік алған соң ғана пайда болды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Конституциялық заңмен Конституцияны қорғаудың жоғары органы болып Конституциялық Сот белгіленді. Конституциялық Сот 1992 жылдан бастап әрекет ете бастады, сол кездері Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы және Конституциялық сот ісін жүргізу туралы заңдар қабылданды, Конституциялық Соттың төрағасы мен оның он судьясы сайланды. Кейін конституциялық құндылықтарды неғұрлым толыққанды іске асыруды қамтамасыз ету қажеттігі Конституцияны қорғаудың тетігін жаңғыртумен шартталды, соның нәтижесінде конституциялық квазисот органы - Конституциялық Кеңес құрылды. Ол, Негізгі Заңда белгіленген өзінің миссиясы мен функцияларына сай, Қазақстан өмірінің барлық жағын конституцияландыру үдерісіне белсене қатысады, заңнамада қазіргі заманғы жүйелі бастаулар орнығуына септігін тигізеді, жалпы танылған және ұлттық құндылықтарды мемлекет құрылысы мен құқық жүйесінде іске асырады, адамның, қоғам мен мемлекеттің арасында өркениетті өзара қарым-қатынастар дамуын ынталандырады. 1996 жылғы ақпаннан бергі кезең ішінде Конституциялық Кеңеске 190-нан астам өтініш түсті: Мемлекет басшысынан - 21 өтініш, Парламент Палаталарының төрағаларынан және олардың депутаттарынан - 77, Премьер-Министрден - 27, соттардан - 66 өтініш. Конституциялық Кеңес 140-тан астам нормативтік қаулы қабылдады, олардың ішінде 6-ы өзінің қаулыларын қосымша түсіндіру туралы. Негізгі Заңға конституциялық новеллалар енгізілуіне байланысты (1998 және 2007 жылдар) Конституциялық Кеңес өзінің кейбір актілерін қайта қарау туралы (2004, 2007, 2008, 2011 жылдары) шешім қабылдады.
Конституциялық Кеңеске түскен барлық өтініштің ішінде 27-нің нысаны Парламент қабылдаған және Мемлекет басшысының қол қоюына ұсынылған заңдардың Конституцияға сәйкестігін тексеру болды. 15 өтініш бойынша, жалпы алғанда, 17 заң Конституцияға сәйкес емес деп танылды. Конституцияның нормаларын ресми түсіндіру - Негізгі Заңның үстемдігін қамтамасыз етудің маңызды құралы. Конституциялық Кеңестің қызметі жылдарында Конституцияның нормаларын ресми түсіндіру туралы 100-ден астам өтініш қаралып, олар бойынша 80-нен астам нормативтік қаулы қабылданды. Негізгі конституциялық институттарды және олардың даму болашағын түсінуге заңды көзқарас белгілейтін, мемлекеттің, қоғамдық бірлестіктердің және азаматтардың өзара қарым-қатынасының қағидаттарын айқындайтын, адамның және азаматтың құқықтарын қамтамасыз етудің тетіктерін нығайтатын, сондай-ақ еліміздің одан әрі конституциялық дамуына қатысты басқа да бірқатар мәселелерге түсіндірмелер берілді. Конституциялық Кеңестің Республика соттарының ұсыныстарын қарауы конституциялық заңды нығайтуда елеулі үлес болып табылады. Оған түскен 66 ұсыныстың 28-і қорытынды шешім қабылдана отырып, мән-жайы бойынша қаралды.
Өткен жылдары Парламент Палаталарының бірлескен отырыстарында елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы Конституциялық Кеңестің 19 жолдауы жария етілді. Оларда адамның құқықтарын қорғау, заң шығармашылығы қызметін жетілдіру, заңнамаларды Конституцияға сәйкес келтіру, сот құрылысы және сот ісін жүргізу, жүргізіліп жатқан әкімшілік реформалар және конституциялық реттеудің басқа да салалары туралы мәселелер көтерілді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы Конституциялық заңның 19-бабы 1-тармағының 6) тармақшасына сәйкес Мемлекет басшысының талабы бойынша 2006 жылы Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы ақпарат, ал 2008 жылы - Тіл туралы конституциялық ережелерді іске асыру саласында Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы ақпарат табыс етілді. Мемлекеттік органдар жүйелі негізде Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерін орындауға бағытталған заңнамалық және басқа да шаралар қабылдайды, конституциялық заңдылықты нығайту және жетекшілік ететін саласында заңнамаларды жетілдіру мақсатында өздерінің күнделікті қызметтерінде оларды басшылыққа алады. Конституциялық Кеңестің шешімін іске асырудың пәрменді жолы - Президент жанындағы консультативтік-кеңесу органы болып табылатын Құқықтық саясат кеңесі отырыстарында жауапты мемлекеттік органдарды айқындап және оларға нақты тапсырмалар бере отырып, осы мәселені ұдайы талқылауға мүмкіндік береді. Биылғы жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енгізілген Қылмыстық, Қылмыстық-процестік кодекстерде, сондай-ақ
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексте Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларынан және жолдауларынан туындайтын шешімдер кешені жүйелі түрде іске асырылды. Бұл азаматтарды қылмыстық және әкімшілік жауаптылыққа тарту, жаза тағайындау, ұстау және оның мерзімдерін есептеудің бастамасын, заңның кері күшін, қорғаушының қатысуын, айыпталушылардың құқықтарын, сот ісін жүргізу, сот актілерін қайта қарау және басқа да мәселелерді реттейтін нормаларға қатысты. Негізгі Заңның 13-бабының 2-тармағына сәйкес Конституциялық Кеңес өзінің бірқатар жолдауында (2005 жылғы 27 маусымдағы және 2006 жылғы 19 маусымдағы) қылмыстан зардап шеккен азаматтардың мүліктік залалдарын өтеуге мемлекеттің қаржылық қатысуы қажеттігіне назар аударады. Осыған байланысты, Қылмыстық-процестік кодекстің 173-бабында жәбірленуші болып танылған тұлғалар оларға зиянды өтеу туралы заңнамалық актіде көзделген жағдайларда, тиісті мөлшерде және мерзімде зиянды өтеу қорынан мемлекеттік ақшалай өтемақыны кейінге қалдырмай толық не ішінара алуға құқығы бар.
Қазіргі таңда, Жәбірленушілерге зиянды өтеу қоры туралы және Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жәбірленушілерге зиянды өтеу қорының қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобалары әзірленді. Конституциялық Кеңестің 2014 жылғы 11 маусымдағы №2 нормативтік қаулысын орындау мақсатында Үкіметтің 2015 жылғы 30 маусымдағы №491 қаулысымен Парламент Мәжілісінің қарауына Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаматтық заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы енгізілді, оның ережелері жалпы мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп алу тәртібін одан әрі жетілдіруге бағытталған. Белгіленген заңнамалық рәсімдердің аяқталуы бойынша Жоғарғы Сот Азаматтық кодекстің (Жалпы бөлім) 218-бабының және олармен ұштасқан басқа да заңнамалық актілердің нормаларын қолдану мәселелерін түсіндіретін нормативтік қаулы қабылдауды жоспарлап отыр. Конституциялық Кеңестің 2001 жылғы 7 мамырдағы №62 қаулысына сәйкес Байқоңыр кешенінің аумағында құқық тәртібін қамтамасыз етуде құқық қорғау органдарының өзара іс-қимылдары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ресей Федерациясы Үкіметінің арасындағы келісімге (03.10.2006 ж.) және Байқоңыр кешенін жалға беру шартына Ресей Федерациясы құқық қорғау органдары мен соттарының Қазақстан азаматтарын қылмыстық қудалауын болдырмайтын түзетулер енгізілді. Қазіргі таңда, тараптар әкімшілік жауапкершілікке тарту мәселелері бойынша өзгертулерге келісу рәсімдерін әзірлеуде және өткізуде. Үкімет Конституциялық Кеңестің олардың Конституцияға сәйкестігін тексеруді қоса алғанда, халықаралық шарттарға қол қойғанға және бекіткенге дейінгі кезеңдерде сараптамалық жұмыс деңгейін күшейту туралы ұсынымдарын іске асыру бойынша шаралар қабылдауда.
Осындай негізгі жұмыстан басқа, Конституциялық Кеңестің өкілдері ұлттық саяси-құқықтық жүйені одан әрі дамыту туралы ұсыныстар әзірлеу бойынша консультативтік-кеңесу және басқа да органдардың жұмыстарына тартылады. Осы жылдар ішінде Конституциялық Кеңес ел ішінде ғана емес, одан тыс елдерде де танымал бола бастады. Ол беделді халықаралық ұйымдардың құрылымдарымен өзара іс-қимыл жасауда (БҰҰ, ЕҚЫҰ, Еуропа Кеңесі, Ислам ынтымақтастығы ұйымы және басқалары). Қазақстан 2012 жылдан бастап Еуропа Кеңесінің құқық арқылы демократия үшін Еуропалық Комиссиясының (Венециялық комиссиясының) мүшесі. Конституциялық Кеңес 1997 жылдан бастап жаңа демократия елдерінің конституциялық бақылау органдары конференциясына қатысушы, ал 2013 жылдан бастап конституциялық сот төрелігі және Азиялық конституциялық соттар қауымдастығы мен оларға тең институттардың Дүниежүзілік конференциясына мүшелікке өтті.
Қорытындылай келе, конституциялық бақылаудың ұлттық қоғамдық жүйені тұрақты жетілдіруге және ұдайы өзгеріп тұратын қоғамдық қатынастарды үйлестіруге ынталандыратын болады деп айтқым келеді. Ол мемлекеттік ой-сананы және құқықтық сананың қажетті сапасын қалыптастырады. Конституциялық бақылау мемлекеттік билік органдарын ғана емес, қоғамның әрбір мүшесін іс-әрекеттің құқықтық үлгісіне итермелей отырып, елеулі превентивті рөл атқарады.

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ МЕХАНИЗМІ
Конституциялық бақылау органдарының құрылуы

Қазақ АКСР (Казахская АССР) РКФСР (РСФСР) құрамында 1920 жылдың тамызынан бастап болды. Бірінші Конституцияны құру кезінде Қазақ автономиясы барлық автономиялары үшін сипатты мәселелердің қатарымен соқтығысты. РКФСР Конституциясы 1925 ж. Автономдық кеңес социалистік республикалар мен облыстар туралы 4 тарауын және Автоном кеңестік социалистік республикалар мен облыстар туралы 4 арнайы тарауы болды және Бүкілресейлік орталық атқару комитетімен (БОАК) және АКСР конституцияларының РКФСР Бүкілресейлік съезімен міндетті тіркеу туралы және автоном республикаларының орталық атқару комитеттерінде АКСР ұсынған, құқықтарының шегінде заңнамалық актілерді жариялау конституциялық құқығы туралы қосымшаларды қосты. Бірақ мұндай шектерде осы актілер қандай сұрақтар бойынша жарияланады, қандай басқару салаларына қатысты және басқасын, Конституция анықтаған жоқ.
РКФСР мен автоном республикаларының өзара қатынастарының реттелмеушілігі, федерал билік органдары мен АКСР билік органдарының арасындағы өкілеттіктерді айыру сұрақтары бойынша анқталмағандығы БОАК Пволжье немістерінің Республика Конституциясының негізінде АКСР конституциясының бірыңғай жобасын құру мақсатымен конституцияның жобаларын қарастыру бойынша комиссияның құруына түрткі болды. Осы БОАК комиссиясы автоном республикаларының конституцияларына және 1925 ж. РКФСР Конституциясына федерацияның құзыретін және оның құрам бөліктерін түбегейлі регламенттейтін баптарды енгізу және РКФСР заңнамасының автоном республикаларының ұлттық ерекшеліктерін сәйкестікке келтіру қажеттілігі туралы қорытындыға келді [3]. Бірақ күшейіп бара жатқан мемлекеттік орталықтандыру және елде автократиялық үрдістерді нығайту салдарынан осы БОАК комиссиясының ұсыныстары есепке алынған жоқ. Сөйтіп, БОАК комиссиясымен ұсынған үлгі бойынша, Қазақ (Қырғыз) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының бірінші Конституциясы Негізгі заңды құқықтық қорғау туралы сұрақты шешкен жоқ.
Осы кезеңде кеңес республикаларының конституцияларын құқықтық қорғау салыстырмалы реттелген. Кеңес республикалырының орталық атқару комитеттері КСРО ОСК Президиумына кеңес республикасының берілген бұйрықтың айқын сәйкес еместігі кезінде декреттерді және КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің (ХКК) қаулыларын жоққа шығару құқығына ие болды (1924 ж. КСРО Конституциясының 59-б.) [4]. Ерекше жағдайларда республикалардың ОСК және олардыың президиумдары КСРО халық комиссарларының бұйрықтарын тоқтату құқығына ие болды (олардың КСРО ХКК немесе ОСК қаулыларымен айқын сәйкес еместігі кезінде). Бірақ автономиялы республиканың ОСК осы өкілеттіктерден айырды, автономия қатысты осы республикалардың тұрмыстық, ұлттық және экономикалық ерекшеліктері есепке алына алатын шегінде, икемді шекараларын анықтау жолымен директивті жетекшілік ету тәртібі орнатылды.
Қазақ АКСР Қазақ КСР қайта құрылғанда және Ресей Федерациясының құрамынан шыққан кезде, сол тарихи кезеңде, 1937 ж. 26-наурыз айында Х Кеңестерді Бүкілқазақстандық съезінде Қазақстанның екінші Конституциясы қабылданды. Сол кезеңде әрекет еткен 1936 ж. КСРО Конституция КСРО Жоғарғы Сотын конституциялық қадағалау механизміне енді қосқан жоқ, ол мемлекет билігі мен басқару бүкілодақтық актілерін қандай да бір формада қарсылық білдіру құқығы туралы да жасырды [5]. Конституциялық қадағалау идеян қабылдамай, КСРО Конституциясы 1936ж. бүкілодақтық құқыққа кеңестік республикалар заңнамасына сәйкестігін тексеруге тиісті, конституциялық бақылау және конституциялық қадағалаудың функцияларымен мемлекет билігінің жоғарғы органдарына берді. Сөйтіп, конституциялық бақылау мен қадағалау функциясын орындау құқығын КСРО Жоғарғы Кеңесіне және оның Президиумына ұсынылды.
КСРО Жоғарғы Сотының конституциялық қадағалау функциясын жандандыру және толық құқықты және тәуелсіз соттық конституциялық қадағалау идеясы бірнеше рет ғалымдармен ұсынылды, әсіресе 1960-80-ші ж.ж.
Сөйтіп, М.А. Шафир, өткен тарихи кезеңде конституциялық қадағалауды атқаруда КСРО Жоғарғы Сотының қатысуды талдап, осы тарихи тәжірибе ... күмәнсіз құндылыққа ие. Ол конституциялық қадағалау органдарын құру мәселесінің толық мүмкіндігі мен қазаргі заманғы жағдайларда оң шешімі туралы куәландырады деп мәлімдейді [6].
Қазақстанда конституциялық бақылау функциялары Қазақ КСР Конституциясымен сәйкес 1978 ж. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің тұрақты жұмыс істейтін орган - Жоғарғы Кеңесінің Президиумына жүктелді. Президиум Конституцияның ұстануын, заңдардың талқылауын бақылауға, атқару билігінің актілерін, Министрлер Кеңестерінің қаулылары мен бұйрықтарын, және де мемлекет билігінің жергілікті органдарының - облыстық, Алматының қалалық Халық депутаттарының кеңесінің шешімдерін - олардың заңға сәйкес еместігі жағдайында болдырмауға құқылы болды [7].
Сол кезеңде ғылыми әдебиетте, мерзімді баспа басылымының беттерінде Конституцияны құқықтық қорғаудың мамандандырылған органы қандай сипатқа ие болу себебі бойынша пікірталастар жүрді. Ұсынылды:
1) КСРО Жоғарғы Сотына конституциялық бақылау функциясын тапсыру;
2) КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президуымында немесе Үлттардың Кеңесінде немесе Жоғарғы Кеңесінің өзінде арнайы қадағалаушы органды құру (Конституциялық заңдылық бойынша комитет, Конституциялық кеңес, Конституциялы-құқықтық кеңес және басқ.);
3) Өзге мемлекет органдарынан тәуелсіз, конституциялық қадағалау органын құру;
4) Тәуелсіз Конституциялық сотты құру.
Реформаның нәтижесі КСРО Конституциялық қадағалау комитетінің идеясын жүзеге асыру болды. Егер КСРО Конституциясына 1988 ж. түзетуге талдау жасаса, онда бақылау органы емес, конституциялық қадағалау органы құрылды. Ол, көбінесе, қадағалаушы-консультациялық функциялар беріледі, және Конституция мен заңдарға сәйкес болмайтын, қандай да бір актілерді болдырмау құқығына ие болған жоқ.
Арнайы орган түріндегі конституциялық бақылау институты алғаш рет 1989 ж. 22-қыркүйегінен Қазақ КСР Конституциясының (Негізгі заңының) өзгерістері мен қосымшалары туралы Қазақ КСР Заңымен жарияланды, онымен ҚазКСР Қонституциялық қадағалау комитетін құру ескерілді (12-бап). Оны құру заңнаманың уақытылы жаңаруына көмектесуге қажет, конституциялық емес актілерінен заңнаманы басып шығаруды жылдамдату қажеттілігін әкімшілікпен ұсынылды [8, б.57].
Қазақстан тәуелсіздігін жариялау және бекіту, 1990 ж. 25-қазанда қабылдаған Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы декларация конституциялық қорғауды құрусыз мүмкін емес, демократия мен құқықтық мемлекетке жолдың бастамасы болды. Конституциялық қадағалау идеясы заманның талаптарына жауап берген жоқ, сондықтан 1991 ж. 16-желтоқсаннан Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңында алғаш рет соттық қорғаудың жоғарғы органы Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты болып табылады [9]. Осы нұсқамалармен сәйкес 1992 ж. Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы және Конституциялық сот ісін жүргізу туралы Заңдары қабылданды.
Конституциялық Соттың құзыретіне келесі әрекеттегі актілердің Конституцияға сәйкестігін тексеру сұрақтары кірді:
- Жоғарғы Сот және оның органдары қабылдаған заңдары және өзге актілері;
- Президенттің Жарлықтары мен басқа актілері;
- Министрлер кабинетінің Қаулылары;
- Министрліктердің, мемлекет комитеттерінің және мекемелерінің норматив актілері;
- Бас прокурормен, Жоғарғы Сот пленумының жетекші түсініктермен, және Жоғарғы Арбитраж Сотымен қабылданатын норматив сипатты актілер;
- Күшке енбеген халықаралық келісімдер мен өзге міндеттемелер;
- Азаматтардың конституциялық құқықтарын тиетін, құқыққолданылатын тәжірибесінің конституциядығы туралы істер.
Басқа сөзбен айтқанда, Конституциялық Сот биліктің үш тармағымен шығаратын, конституциялық актілері туралы сұрақтарды, және де Бас прокурордың актілерді және күшке енбеген халықаралық келісімдер мен өзге міндеттемелерді қарастыра алды.
Конституциялық Сотты саясаттандыру жаңа Конституцияны талқылау кезінде де байқалды. Конституциялық Соттың алты мүшелері ол туралы өз пікірлерін ашық айтып, белгіледі: ... Конституцияның жобасында адам мен азамат құқықтары мен еркіндіктерінің көлемі елеулі түсірді, билікті бөлу принципі бұрмаланды. Басқа төрешілер олармен көпшіліктің алдында пікірталасқа түсіп, мәлімдеді ... Негізгі Заңды қорғау органның жаппай халықтық талқылау мен дауыс беруге шығарылатын, сұрақтар бойынша пікірді айту бастамасы өте күмәнді болып көрінеді ... кез-келген актілердің жобалары бойынша нәтижелерді ұсыну осы органның құзыретіне кірмейді, ал заңның 3 және 15-баптары төрешілерге талқыланатын ұқсас құжаттардың заңдылығы немесе заңды еместігі туралы жеке басының пікірін айтуға тыйым салынады ... Осы төрешілер Негізгі Заңды қабылдағаннан кейін оны қорғаудың заңды және ағлақтық құқығына ие бола ма? Біз өз тарапымызданғ құжатта айтылады, барлық жауапкершілікпен мәлімдейміз, Конституциялық Сот өзінің қызмет етудің үш жыл ішінде, осы алты төрешілердің менмен ұмтылыстарының салдарынан өз тағайындауын ақтаған жоқ [10]. Қалыптасқан жағдайларда мәлімдеменің авторлары Конституциялық Сотты, Конституциялық Соттың сұрақтарын шешетін, Конституциялық Кеңеске түрлендіруді мақсатты деп есептеді.
Бөліну болды, Конституциялық Сот әрекетін әлсіретті, осындай құрамда ол сындарлы жұмыс істей алмады және объективті шешімдерді қабылдай алмады. Президент, Қазақстан халықтарының Ассамблеясында шығып, Конституциялық Сот заң функцияларының зарарына өзіне саяси функцияларды иемдену талпынысының табылғанына, ерекше көңіл аударды.
Жалпы айтқанда, Қазақстан Республикасында конституциялық бақылау институты шетел елдерінің конституциялық-құқықтық модельдерінің әрекетінен пайда болғанын және қазақстандық конституционализмнің маңызды элементтерінің бірі болғанын атап кеткіміз келді. Сонымен қатар онда өзгеше және бірқилылығы көп болды. Осының барлығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.