Президент мемлекет басшысы ретінде қалыптасқан институтын қарастыра отырып, оның негізгі қызметі мен конституциялық құқықтық мәртебесін ашу

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Титулка үшін
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ПРЕЗИДЕНТ ИНСТИТУТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ...5
0.1 Президент туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
0.2 Президенттік институттың қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..8
2. ПРЕЗИДЕНТТІК БИЛІКТІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.1 Президент институтының конституциялық заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2 Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... .16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30

КІРІСПЕ

Қурстық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемдегі әрбір елдің өзіндік жүріп өткен жолы мен тарихы бар. Олардың барлығы мемлекеттің құрылуы мен қалыптасу үдерістерін басынан өткерген. Мәселен, АҚШ, Франция елдері де өркениетті қоғамға сәйкес Президенттік билік институтын құрып, саяси модернизация жасаған.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Біздің елімізде Президенттік билік институты қашан құрылды және заманауи талаптарға сай қалай жасақталып дамыды деген мәселеге келсек. Еліміз тәуелсіздік алар шақта уақыттың қойған талабына, заманның ағымына сай мемлекетті басқарудың жаңа жүйесін құру және қалыптастырып дамыту қажет болды. Міне, дәл осы тұста Қазақстандағы саяси элитаның алдына күрделі мәселені шешу міндеті қойылды.
Елімізде 25 жыл бұрын басталған демократиялық қайта құрулар, саяси жаңарулар нәтижесіне ел болашағы тәуелді еді. Сондықтан осы бағытта жасалған алғашқы қадам 1990 жылғы 24 сәуірде Президент қызметін ендіру туралы шешімнің қабылдануы десек қателеспейміз.
ХХ ғасырдың 90-жылдарындағы жаһандық үдерістердің тереңдей енуімен бірге дүниежүзінде орын алған жаңалықтардың бірі - кеңестік социалистік республикалар одағы (КСРО) ішкі құрылымдық шиеленістер бүкіл әлемдегі ауқымды өзгерістерді тездетті. КСРО-да азаматтардың бұрынғы кеңестіктердегі, яғни тұтас кейіптегі дағдыланып, аңыз болып келген көзқарасы, одақтас елдерге адамдардың өмірге деген бейімділігі, демократиялық құрылыс пен нарықтық экономикаға еркін бойлауы, бұқаралық ақпарат құралдарының тәуелсіздігі мен биліктің сайланбалығы өмірдің барлық саласында қалыптаса бастады.
Қазақстанда президент қызметін белгілеу алғашынан-ақ еліміз дамуының ерекшеліктерімен, нақты саяси жағдаймен, саяси мүдделердің арасалмағымен тығыз байланысты болды. Мұның өзі заңды да еді. Елдің даму сипаты президент институтының қандай болмағына тікелей әсер ететінін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Тіпті, басқа елдердегі президент институтының конституциялық үлгісін бұлжытпай көшіріп алған жағдайдың өзінде, оның өзіндік ерекшеліктері болмай қоймайды. Саяси жүйенің қалыптасуы мен дамуында президент институтының маңызы қандай екендігін объективті түрде талдау үшін елдің тарихи, ұлттық, мәдени ерекшеліктері сияқты барлық шарттарды түгел ескеріп отыру қажеттігі туындайды. Басқарудың белгілі бір жүйесін, президенттіктің белгілі бір жүйесін таңдау, әсіресе, егер бұл таңдау жаңа саяси жүйенің қалыптасу кезеңінде жүзеге асырылса, билікті тұрақтандыру және оның тиімділігін арттыру міндетімен де тікелей байланысты болады. Президенттің ерекше жағдайын айқындайтын басқа да маңызды факторлардың қатарына, елдің осы өзгерістерге дейінгі даму жағдайы, бұрынғы мемлекеттік биліктің ұйымдық құрылымы, саяси күштердің арасалмағы, елдің саяси мәдениетінің деңгейі қандай болғанын жатқызамыз. Бұған қоса, кейде басымдық алып кетуі мүмкін субъективті факторларды да ескеру қажет. Қазақстанда президент институты республикамыз бастап кешіп отырған терең дағдарыс жағдайында қалыптасты. Және де бұл дағдарыс қоғам тіршілігінің барлық салаларын, мемлекеттік басқару жүйесін де қамтиды. Дәстүрлі экономикалық байланыстардың үзілуі, кеңестік экономикалық жүйенің түбірімен ыдырауы халықтың әл-ауқатын төмендетіп, әлеуметтік шиеленістерді күшейте бастаған. Ұлтаралық, конфессия аралық қатынастар мемлекет тарапынан сақтықты күшейтетін жағдайға келді.
Осыған орай президенттік институтты қарастыру өзектілікті айқындайды.
Жұмыстың мақсаты: президент мемлекет басшысы ретінде қалыптасқан институтын қарастыра отырып, оның негізгі қызметі мен конституциялық құқықтық мәртебесін ашу.
Жұмыстың міндеттері:
oo президент туралы ұғымды және оның қалыптасу тарихына көз жүгірту;
oo президент институтының конституциялық заңы мен оның модельдерін қарастыру;
Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық жағдайына тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Президент мемлекет басшысы тақырыбына жазылған курстық жұмыста С.А. Табанов, А.Ә. Оразова, Сапаргалиев Ғ.С., Козлова Е.И., Кутафин О.Е. секілді ғалымдардың еңбектері қарастырылып, олардың жалпылама сипаты қарастырылған.
Курстық жұмыстың объектісі - Қазақстан Республикасының Президент институты.
Курстық жұмыстың пәні - Қазақстан Республикасы конституциялық құқықтық жүйесі.
Курстық жұмыстың құрылымы. Президент мемлекет басшысы тақырыбына жазылған курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ПРЕЗИДЕНТ ИНСТИТУТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Президент туралы ұғым

Президент (латын тілінде praesіdens -- басшы, алдыңғы қатарда отыратын) - республикалық елдердегі мемлекет басшысы. Президент конституциялық талаптарға (жас мөлшері, өмірбаян тазалығы, мемлекеттік тілді білуі, т.б.) сәйкес келетін азаматтар арасынан белгілі бір мерзімге (3 жылдан (Латвия) 7 жылға (Франция) дейін) сайланады. Көбіне бір адам екі реттен, кейбір елдерде (мысалы, Мексикада) бір реттен артық президент бола алмайды. Бірқатар елде (Франция, Египет, т.б.) қайта сайлану санына шек қойылмаған. Президентті тікелей азаматтар (Ресейде), іріктелген сайлаушылар (АҚШ-та), парламент (Түркияда), арнаулы сайлау алқасы (Германияда) сайлайды. Көлемдері әр түрлі болғанмен президент өкілеттігі барлық елдерде бір-біріне ұқсас (ішкі және сыртқы саясатты анықтау, үкімет мүшелерін тағайындау, заң күші бар құқықтық құжат шығару, бас қолбасшылық) яғни президентке басты билік тетіктері (үкімет, әскер) берілген, бірақ президент өкілеттігі басқару нысанына байланысты әр түрлі жолмен жүзеге асырылады. Көптеген мемлекеттерде президентке ешкімнің тиіспеушілік құқығы берілген. Оны әкімшілік тәртіпте ұстауға және әкімшілік жауапкершілікке тартуға болмайды, қылмыстық жазаға лауазымынан айырғаннан кейін ғана тартылуы мүмкін;
2) қоғамдық, ғылыми, коммерциялық, т.б. ұйымдардың басшысы.
Саяси ілімдер тарихында президен идеясының қалыптасуы мен дамуы.Мұнда ең алдымен мемлекет басшысы мен атқарушы билік басшысын неге Президент ұғымымен атағанын анықтап алайық. Саяси ілімдер тарихында бұл жөнінде бірнеше пікірлер бар:
Біріншіден, Президент ұғымы латынның сөзінен шығады елді атқарушы деген мағанада білдір еді.Президент деп әртүрлі жиындарда төрағалық етілетін атникалық дәуірде атаған. Сонымен бірге антикалық дәуірде Сенат Прездент деген кызмет ие болған.
Екіншіден, Конституиялық конвентке дейінгі американ мемлекетінін номиналды басшысы- американ штаттары конференциясы конгресінің төрағасы Конгресс Президенті деп аталған.
Үшіншіден, Филадельфия Конституциялық конвентінде төрағалық етуші Дж.Вашингтон да Прездент деп аталған.
Төртіншіден, Президент деп кейбір отарлардың губернаторлары (атқарушы билік басшысы) аталған.
Президент институты феномен Т.Лейн, Т.Джефферсон, А.Гамильтон, Дж.Адамс, Дж.Мэдисон еңбектерінде жан-жақты зерттелген.
Американдық саяси ілімдер тарихының көрнекті өкілі Т.Пейн (1737-1809 ж.ж.) болып табылады. Оның Американдық дағдарыс, Адам құқығы, Ғасыр тағлымы атты кұнды еңбектері бар. Т.Пейн алғаш рет американ саяси ілімінде тәуелсіз американ мемлекеті мен республикалық басқару формасындаға мемлекетті құру концепциясын қалыптастырды.Т.Пейн монархиялық билікті сынау негізінде Президент институтының моделін қалыптастырды. Монархиялық билік кемшіліктері мыналардан көрді:
королдер билігінде құдайлық беделдің жеткіліксіздігі. Мұнша ойшыл королдер билігі тұстарында кұдайшылыққа жатпайтын әрекеттер болғандығын атап айтады.
монарх билігі жемқорлық, сыбайластық, қазына тонаушылық заңсыздық сияқты кұбылыстардың тарауына қолайлы.
монарх билігінде рационалдық негіз жоқ, ескі мен дәстүрді қалдығы, сондықтан одан тез арада бас тарту қажет.
Міне сондықтан да Т.Пейн монарх билігін президент билігімен ауыстыруды қалады. Оның пікірі бойынша президент институтының
мәні мынадай:
:: президент заңшығарушы ұйымда бірден-бір басшы болуы керек;
:: Президент қызметі- елдің бірлігін, оның тәуелсіздігінбекітеді,мемлекеттік биліктің орталықтануын әлсіретеді.
:: Президент сайлауының жанама тәртібі;
:: Президент билігі тек конституция негізінде әрекет етуі тиіс;
::Президент институты тәуелсіздік, республикашылдық, егемендік халық билігі сияқты идеялардық символы болуы тиіс.
Т.Пейннің шығармашылығы қарапайымнан бастап саяси элитап дейінгі американдықтардың көзқарасы қалыптасуына ықпал етті Бірақ оның мемлекетгік билік жүйесін конституциялык жобалау әсіресе президент институты моделі сұранысһа ие болмады, дегенмен де кейбір идеялары президент институтын калыптастыруда есепке алынды.
Президент институтын қалыптастыру адамының негізгі өкілдерің бірі Т.Джефферсон (1743-1826 ж.ж.) болып табылады, бірақ ол Т.Пейн сияқты Конституцияны түзуге қатысады [1].
ТДжефферсон республикалық басқаруды мынадай тәртіппен, орналастырды:
:: барлық мәселелер, ішкі және федералды саясат үшін жалпы федералды республика;
:: штат республикасы, тек азаматтарға арналған;
:: аймаақтық республикалар, аймақ істерімен, мүдделері мен айналысатын;
:: аудандық республикалар жергілікті мәселелер үшін.
Т.Джефферсон өзінің халық билігі моделін, өкілділік биік пен өзін-өзі басқару жүйесін парламенттік моделде калыптастыра отырып, ол мына бағыттарға қайта кұрулар жүргізуді ұсынды:
♦жаппай сайлау кұқығы;
♦заңшығарушы мекемедегі тең өкілділік;
♦атқарушы билік өкілдері халық сайлаған;
♦соттар, сайланбалы және ауыстырылатын;
♦әкшшілік аудандарға бөлу;
♦Конституцияға кезекті өзгертулер ендіру.
Осылайша Т.Джефферсон бұқараның жаппай қатысуына негізделген мемлекеттік билік моделін құрастырды. Ол негізінен жергілікгі өзін-өзі баскдру құрылымын дамытуды ұсыңды, ал жоғарғы мемлекеттік билік жүйесінде Парламентке қолдау көрсетті, Президент институтына парламенттік республика жүйесінен орын берді. Ол Президент институты моделінде мына нормаларды есепке алуды ұсынады: Президент билігін атқарушы кеңес (Министрлер Кабинеті) ескі арқалы шектеу және бір адамды Президентке қайта сайлауға жібермеу. Оның пікірі бойынша бір адамның шексіз сайлануына мүмкіндік беру, мемлекетті сайланбалы монархияға айналдырады. Ол күшті президенттік басқару жүйесін қолдамады.
Күшті, атқарушы билік тармақтарына бөлінген орталықтанган федералды билікті, әсіресе президенттік институты жақтаушы көрнекті қоғам қайраткері, ғалым, Конституциялық конвент мүшесі А.Гамильтон (1757-1804 ж.ж.) бодды.[2]
А.Хамильтонның Филадельфия Конституциялық конвентіне Президент институтының авторитарлы моделін ұсынуы кездейсоқ емес. Бұл жоба бойынша американдық биліктің жоғарғы қызмет иелері- сенатор мен Президент өмірінің соңына дейін сайлануы керек. Сенатор екі сатылы, ал Презңдент үш сатылы сайлау арқылы сайлануы тиіс.
А.Гамильтон ұсынған мемлекеітік билік жүйесіндегі парламенттің төменгі палатасы мемлекетті демократияның басты артықшылығы- жалпы халықтық сеніммен, сенат- аристократад мемлекеттік көрегендігінен, Президент- монархиялық табандылық пен, атқарушылықпен қамтамасыз етеді деп санады.
А.Гамильтон өз еңбектеріііде Ш.Моитескьснің тұтас және бөлім-бейтін атқарушы билік деген формуласын жиі қолданады. Онщ пікірі бойынша, атқарушы билік бір адамның қолында болса шектеу жеңілдеу. Сонымен Г.Гамильтон Президент институтының маңыздылығын дәлелдеді, оның авторитарлы формасын жасап шықты.[3]
Бұл ағымның тағы бір өкілі Дж.Лдаме (1735-1826 ж.ж.), ол Конституциялық конвент мүшесі, күшті президенттік билікті жақтаушы АҚШ Конституциясын қорғауда, Давил туралы тұжырымдар деген еңбектерінде мемлекет туралы теориясын калыптастырды.
Демократия Дж.Адамс пікірі бойынша баска классикалық басқару формалары- монархия, аристократия сияқгы уақыты келгенде деспатқа айналады. Сондықган оның идеалы аралас басқару формасы, үш құрылымдық элементтен тұратын: атқарушы билік, жоғарғы палата және төменгі палата.
Дж.Адамс 1787 жылғы АҚШ Конституциясы әлсіз Президент институтын қалыптастырды деп санады, сондықтан оньщ өкілеттегін қеңейту туралы ұсыныс жасады. Басқа сөзбен айтқанда ол Президент өкілеттігін монархияландыруға талпынды.
Дж.Мэдисон (1751-1836 ж.ж.) Филадельфиядағы Конституциялық конвент мүшесі, АКДІ Конституциясы авторларының бірі. Ол плюралистік басқару қағидасын қолдаған. Дж.Мэдисон үшін республика-өкілдері арқылы өз билігін жүзеге асыратын халық билігі. Оның пікірі бойынша Президент институты- республикалық басқару формасындағы ең тиімді және нәтижелі балама.
Дж.Мэдисон шығармашылығына тән нәрсе, ол тек бір саяси институтты бөліп алып қарастырмайды, бүкіл саяси билік жүйесін талдайды. Мемлекеттік билік тармақтары- заңшығарушы, атқарушы, сот билікгерінің саяси мәнін ашуға талпынды [4].

1.2 Президенттік институттың қалыптасу тарихы

Президент институты алғаш рет 1787 жылы Филадельфиядағы Конституциялық конветте пайда болды және қалыптасты. АҚШ-та президент әрі мемлекет басшысы, әрі үкімет басшысы болып табылады. Сол кезендегі баскд елдерден ерекшелігі АҚШ-та мемлекет басшысы монархиялық, мұрагерлік сипатқа ие болмай, жаппай сайлау негізінде қалыптасты.
Солтүстік және Онтүсік Американын көпттеген елдеріндегі саяси жүйенің бөлінбес элементі Әр ел президентке саяси өмірде қандай рөл мен орын адатындығын өзінше анықтайды. Қазақстанға президент институты 1990 жылы енгізілді, 1990 ж. 24 соуірде ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Н.Ә.Назарбаевты президент етіп сайлады. Мәселен, 1993 жылғы мәлімет бойынша БҰҰ-ға мүше 183 елдің 130-дан астамында президент институты бар.[5]
Президент ннститутының, американдық моделі. Кезкелгеи елдегі баскару үйесінің қальштасуы көптеген факторларға тәуелді. Бұл процеске елдерді тарахи даму ерекшедігі, оның саяси мәдениетінің түрі,конституциыны әзірлеу мен қабылдаудағы әр түрлі саяси күштердің қатынастарының ерекшеліктері тікелей ықпал етеді. Басқару жүйесін таңдауда алдыңғы қатарлы саяси тұлғаның ықпалы, яғни субъективті фактор да ерекше рөл атқарады. Осылар ықпалы негізінде өр елде әр түрлі басқару формалары қалыптасты. Парламенттік басқару, мемлекет басшысы конституциялық монарх, бірінде күшті президенттік институт, бірінде биліктің тармақтарының өкілеттігі теқдігі сезіледі.
Президенттіктің американдық моделі рационалдылығынен ерекшеленеді, онда көп елдерге тән, ақарушы биліктің дуализмі жоқ, яғни президент пен премьер министрдің бәсекелестігі, себебі премьер-министр қызметі жоқ. Сонымен бірге, бұл модель өзінің сабақтастығын, үздіксіздігін дәлелдей білді. АҚШ тарихында қандай саяси-экономикалық дағдарыс, соғыс жағдайы болсын президентік сайлау мерзімінен ауыстырылмаған, әр уақьпта АҚШ Конституцясы белгіленген мерзімде өткізілген.
Американдық модель саяси жүйеде қосөкімет пайда боуына жол бермейді, яғни президент өз саясатын, конгресс өз курсын жүргізуге жол берілмейді. Тіпті президент бір партия өкілі, ал коргресс оппозициялық партия көпшілігінен құрылса да, мемлекеттік саясат бірлігі қамтамасыз етіледі.
АҚШ-тың президент институтының моделі Латын Америкасы, Азия, Африканың кейбір елдерінде де қалыптасқан, бірақ олар авторитаризмімен ерекшеленеді, кейде тіпті тоталитарлы тәртіпке де өтіп кеткен кездері болды. Сонымен АҚШ классикалық президент конститутына тән ерекшеліктер мыналар[6]
Президент -- мемлекеттік биліктің бүкіл атқарушы тармағының басшысы.
Конгресс -- мсмлекеттік биліктін жоғаргы өкілділік және заңшығарушы ұйымдары.
АҚШ президенті міндетті қолданылатын атқарушы бұйрықтар шығаруға құқылы.
Президент биліктің стратегиялық құралы- мемлекеттік бюджетке ие.
Елдің негізгі дипломаты президент болып табылады.
Президент АҚШ қарулы күштері- әскер мен флот қолбасшысы.
Атқарушы билік басшысы ретінде президент өз әкімшілігінің кезкелген мүшесін отставкаға жібера алады.Президент штат билігі қолдауы арқылы Ұлттық гвардияны көтерлісті басу үшін қолдана алады.
Президент өкілеттігі 4 жылға шектелген. Сондай-ақ бір адам президентікке екеуден артық сайлана алмайды.
Европа елдеріндегі президент институтгары. Батыс Европа елдерінде жартылай президенттік немесе парламенттік басқару жүйесі калыпыптасқан. Бұл екі жүйеде де американдық моделге карағанда президеиттің өкілеттілігі шектеулі. Яғни президент мемлекет басшысы, бірақ үкімет басшысы емес, ол премьер-министр орнын иелене алмайды.
Жартылай президенттік республикада президент қарулы күштердің жоғарғы бас қолбасшысы болып табылады. Сонымен бірге оған сыртқы саясатты жүргізу мен анықтауда шешуші рөл беріледі. Сонымен бірге, елде төтенше жағдайды енгізуге, өз белсенділігі бойынша жалпыхалыктық референдумды өткізу құқына ие, әрі мемлекет еаясатына белгілі бір ықпалдар етуге қабілетті. Жартылай президенттк басқаруда американдық моделдегідей атқарушы билікті толық иелене алмайды. Бұл моделде президент үкімет басшысы бола алмайды, әрі үкімет парламенттегі партиялық фракциялар қатынасына сай құрылады.
Президент билігіне қойылған негізгі шектеудің бірі -- жартылай президенттік басқарудағы үкімет президент алдында емес, парламент алдында жауапты.[5]
Үкімет жартылай президеттік басқару жүйесінде президентке тәуелсіз, ол парламенттік көпшілікке арқа сүйейді. Нәтижесінде премьер президентке оппозицялық партия өкілі ретінде президент жоне мемлекет басшысына бағынбайды, сөйтіп мемлекет басшсы Әскерсіз генерал рөлінде қалады. Сонымен бірге президент үкімет әрекеті үшін жауап бермесе де, оның саясатына ықпал ете алады. Президенттік және парламенттік басқаруды біріктіре отырып жартылай президенттік республика Францияның Бесінші Республикасының конституциялық құрылысың калыптастырған. Бесінші .Республика қабылдаған Конституция генерал Шарль де Голль атымен тығыз байланысты. 1958 жылы 1 шілде өткен парламентге Шарлъ де Голль елдің конституциялық құрылысының негізгі кағидаларын таныстырды:
♦ билік көзі жаппай сайлау құқығы болып табылады;
♦ осы кұқық негізінде заңшығарушы және атқарушы биліктер сәйкес келетін мемлекеттік ұйымдарға тапсырылады;
♦ атқарушы және заңшығарушы биліктер әр қайсысы өзінің өкілеттілігін іске асыруы үшін нақты бөлінуі керек;
♦ Үкімет парламент алдында жауапты болуы тиіс;
♦ конституцияда жазылған кұқық пен бостандықтарды сақтауы үшін сот билігі тәуелсіз болуы тиіс;
♦ Конституция Республика мен оған қосылатын халықтардың қарым-қатынасын қалыптастыруы тиіс.
Атап айтатын нәрсе, президент Ш.Голль плебисцит дәстүрін қалыптастырды.
Парламенттік жүйеде президент мемлекеттің конституциялық басшысы. Бұл үкімет және оның қызметі президент бақылауьшан тыс өрбиді деген сөз. Премьер және оның үкіметі жоғарғы заңшығарушы ұйымға есепті, парламент үкіметке сенімсіздік білдірсе тарап кетеді. Президент парламентік басқаруда үкімет әрекетіне жауап бермейді. Президент тәртіп кепілі, қайшылықты саяси дағдарыстар кезеңіңде немесе әртүрлі коғамдағы саяси-қоғамдық күштер арасыңда айтып тартыс болған жағдайда мемлекет басшысы арбитр қызметін атқарады, билік сабақтастығын, қоғамда тыныштық орнауын, барлық азаматтардың заңды сақталуына себепкер болады.
Жалпы парламенттік басқару формасының негізгі белгілері мыналар:
♦Үкімет парламенттік сайлау қорытындысы бойынша калыптасады, мұнда атқаруын билік басшысына жалпы халықтық сайлау өткізілмейді;
♦Үкімет мүшесіне беделді парламент мүшелері сайланады.
♦Үкіметті парламент тарата алады;
♦ парламенттік басқару формасында мемлекет басшысы конституцялық монарх немесе Президент болады [6].

2 ПРЕЗИДЕНТТІК БИЛІКТІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Президент институтының конституциялық заңы мен модельдері

Нарықтық экономикалық қатынастардың қалыптасуы, бірпартиялылықты жою, билікті бөлу қағидатын дәйекті енгізу Қазақстанда президенттік институтты орнықтыруды және нығайтуды талап етті. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР Президентінің постын тағайындау және Қазақ КСР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 1990 жылғы 24 сәуірдегі Заңмен саяси және экономикалық түбегейлі өзгерістер, конституциялық құрылысты, азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және қауіпсіздігін нығайту, мемлекеттік билік пен басқарудың жоғары органдарының өзара әрекетін жақсарту мақсатында ҚазКСР Президентінің постын тағайындады [7].
Президент мемлекеттік егемендікті, конституциялық құрылысты қорғау, республиканың қауіпсіздігін, аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету, мемлекеттің қорғаныс қабілетін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нығайту жөніндегі қажетті шараларды қабылдау құқығына және міндетіне ие болды.
Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық орны ҚР Конституциясының III бөлімінде белгіленген. Осы бөлімнен бастап мемлекеттік органдар туралы мәселені регламенттеу басталады, бұл ҚР Конституциясымен Президентке биліктің жоғары органдары жүйесінде қандай орын берілгендігін куәландырады. Президент - жеке-дара тұрақты іс-әрекет ететін мемлекет басшысы.
Бүкілхалықтық дауыс берумен 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған ҚР Конституциясы, президенттік басқару нысанын және соған сәйкес мемлекеттік құрылысты біржолата бекітті. Президенттік басқару нысаны шеңберінде, билік тармақтарының үстінде тұрған, шын мәнінде, төрелік функцияларына ие болған және соның арқасында мемлекеттік билік органдарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз ететін мемлекет басшысының мәртебесі, Қазақстан жағдайындақоғамның саяси және экономикалық жүйелерін кері айналмайтын реформалауды табысты жүргізу үшін барынша қолайлы алғышарттарды жасауға мүмкіндік береді. Президенттің әлеуметтік тұрғыдағы конституциялық-құқықтық мәртебесінің маңызы бірде бір кем емес: көпэтносты және көпконфессиялы, оның үстіне онда жіктелу жүріп жататын, қоғам үшін Президент тұлғасында азаматтық татулық, қоғамдық тұрақтылық және ұлтаралық келісім кепілінің болуы өмірлік маңызды. Бұл дегеніңіз өзін құрған халық алдында биліктің жауапкершілігін арттырудың тиімді құралы болып табылады.
ҚР Тұңғыш Президенті - Ұлт көшбасшысы туралы ҚР Конституциялық заңы Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарының сабақтастығын, еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және демократиялық өзгерістерді одан әрі қамтамасыз ету мақсатында, жаңа тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің негізін қалаушы, оның бірлігін, Конституциясын, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз еткен Ұлт көшбасшысы ретіндегі Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің - Ұлт көшбасшысының саяси және құқықтық тұғырын белгілейді.
Осы Конституциялық заңда Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Президенті туралы Конституциялық заңмен және Республиканың басқа да заңдарымен қарастырылған Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктерімен қатар, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің - Ұлт көшбасшысының саяси-құқықтық мәртебесі, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің - Ұлт көшбасшысыныңоның Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктерін тоқтатқаннан кейінгі де прерогативтері және кепілдіктері белгіленген.
Қазақстандық мемлекеттілікті құрудың бастауларында тұрған және демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретіндегі егемен Қазақстанның дамуына аса көрнекті үлес қосқан Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Ұлт көшбасшысы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы Заңға 2011 жылғы 14 желтоқсанда толықтыру енгізілді, соған сәйкес Республикада мемлекеттік мереке - Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің күні тағайындалды.
2010 жылы, Қазақстан халқы тарапынан орасан зор шынайы құрмет пен сенімді ескере отырып, нұсқалған Конституциялық заңға түзетулер енгізілді, соларға сәйкес Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Ұлт көшбасшысы болып табылады.
Республика Президентінің конституциялық мәртебесі, мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабымен белгіленген. Нұсқалған бапқа сәйкес Республика Президенті:
- Мемлекет басшысы;
- Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын белгілейтін және Қазақстанды ел ішінде және халықаралық қатынастарда өкілдік ететін мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғасы;
- Халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мызғымайтындығының нышаны және кепілі болып табылады. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісіп жұмыс істеуін және билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің елдің тіршілік қызметінің барлық салаларында жүзеге асыратын, тек Республика Президентіне ғана тән өкілеттіктері Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының Президенті туралы Конституциялық заңда және Республиканың басқа да заңдарында қарастырылған.
Республика Президентінің өкілеттіктері:
Елдегі жағдай және Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауын жолдайды;
Республика Парламентіне және оның палаталарына кезекті және кезектен тыс сайлауларды тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады және оның депутаттарының Қазақстан халқына антын қабылдайды; Парламенттің кезектен тыс сессиясын шақырады; Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде қол қояды, заңды жариялайды не болмаса заңды немесе оның жекелеген баптарын қайталап талдау және дауысқа салу үшін қайтарады;
ПарламентМәжілісіндегі саяси партиялардың фракцияларымен кеңескеннен кейін, Мәжілістің қарауына келісім беру үшін Республика Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді; оны лауазымынан босатады; Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша Республика Үкіметінің құрылымын белгілейді, Үкіметтің құрамына кірмейтін Республиканың орталық атқарушы органдарын құрады, таратады және қайта ұйымдастырады, Республика Үкіметінің мүшелерін лауазымдарға тағайындайды; сыртқы істер, қорғаныс, ішкі істер, әділет министрлерін лауазымға тағайындайды; Үкімет мүшелерін лауазымдардан босатады; Үкімет мүшелерінен ант қабылдайды; ерекше маңызды мәселелер бойынша Үкімет отырыстарында төрағалық етеді; Үкіметке заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуге тапсырма береді; Республика Үкіметінің және Премьер-Министрінің, облыс, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдерінің актілерінің күшін жояды не болмаса толықтай немесе жартылай тоқтатады;
Парламент Сенатының келісімімен Ұлттық Банк Төрағасын, Бас Прокурорды және Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын лауазымдарға тағайындайды; оларды лауазымдардан босатады;
Республика Президентіне тікелей бағынысты және есеп беретін мемлекеттік органдарды құрады, таратады және қайта ұйымдастырады, олардың басшыларын лауазымдарға тағайындайды және лауазымдардан босатады;
Республиканың дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын тағайындайды және шақырып алады;
Орталық сайлау комиссиясының Төрағасын және екі мүшесін, республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің Төрағасын және екі мүшесін бес жыл мерзімге лауазымға тағайындайды;
Республиканың мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді;
Республика Премьер-Министрінің ұсынысы бойынша Республиканың мемлекеттік бюджетінің есебінен ұсталатын барлық органдар үшін қаржыландырудың және қызметшілердің еңбекақысын төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді;
Республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды;
Келіссөздер жүргізеді және Республиканың халықаралық келісімшарттарына қол қояды; ратификациялық грамоталарға қол қояды; оның жанында тіркелген шетелдік мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де өкілдерінің сенім және қайтарылмалы грамоталарын қабылдайды;
Республика Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас қолбасшысы болып табылады, Қарулы Күштердің жоғары қолбасшылығын лауазымға тағайындайды және лауазымнан босатады;
13.Республиканың мемлекеттік наградаларымен марапаттайды, құрметті, жоғары әскери және өзге де атақтарды, сыныптық шендерді, дипломатиялық дәрежелерді, біліктілік сыныптарын береді;
14. Республика азаматтығының, саяси баспана берудің мәселелерін шешеді;
15. Азаматтарға кешірім беруді жүзеге асырады;
16. Республиканың демократиялық институттары, тәуелсіздігі және аумақтық тұтастығы, саяси тұрақтылық, оның азаматтарының қауіпсіздігіелеулі және тікелей қауіп-қатерде болған және мемлекеттің конституциялық органдарының қалыпты жұмыс істеуі бұзылған жағдайда, Премьер-министрмен және Республика Парламенті Палаталарының төрағаларымен ресми кеңескеннен кейін, бұл туралы Республика Парламентін іле-шала хабардар етіп Қазақстанның бүкіл аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдайды енгізуді, Республика Қарулы Күштерін қолдануды қосқанда, аталған жағдаяттармен мәжбүр етілген шараларды қабылдайды;
Республикаға қарсы агрессия жасалған не болмаса оның қауіпсіздігіне тікелей сыртқы қауіп-қатер төнген жағдайда Қазақстанның бүкіл аумағында және оның жекелеген жерлерінде әскери жағдайды енгізеді, жартылай немесе жалпы жұмылдыру жариялайды және бұл туралы Республика Парламентін іле-шала хабардар етеді;
18. Президенттің өзіне бағынатын Күзет қызметін және Республикалық гвардияны құрады;
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысын лауазымға тағайындайды және лауазымнан босатады, оның мәртебесі мен өкілеттіктерін белгілейді; Республика Президентінің Әкімшілігін құрады.
Нұсқалған өкілеттіктер Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевқа әрі ішкі, әрі сыртқы саясатта көрініс тапқан тұрақтылық пен Қазақстан Республикасын дамытудың дәйекті бағытын сақтаудың кепілі болуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт көшбасшысы туралы ҚР Конституциялық заңында Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Президенті туралы Конституциялық заңмен және Республиканың басқа да заңдарымен қарастырылған Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктерімен қатар, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің - Ұлт көшбасшысының саяси-құқықтық мәртебесі, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің - Ұлт көшбасшысыныңоның Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктерін тоқтатқаннан кейінгі де прерогативтері және кепілдіктері белгіленген [9].
Мысалға, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне оның тарихи миссиясы арқасында өмір бойы келесі құқықтар тиесілі:
Тиісті мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың міндетті түрде қарауына жататын мемлекеттік құрылыстың, ішкі және сыртқы саясаттың және ел қауіпсіздігінің аса маңызды мәселелері жөнінде Қазақстан халқына, мемлекеттік органдарға және лауазымды тұлғаларға бастамалармен шығуына [12];
Ел үшін маңызды мәселелерді талқылаған кезде Қазақстан Республикасы Парламентінің және оның Палаталарының алдында, Республика Үкіметінің мәжілістерінде сөз сөйлеуге; Қазақстан халқы Ассамблеясын басқаруға, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің, Қауіпсіздік Кеңесінің құрамына кіруге.
Сондай-ақ мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары бойынша әзірленетін бастамалар да Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентімен - Ұлт көшбасшысымен келісілетін болуға тиіс.
Нұсқалған Конституциялық заңмен Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт көшбасшысы дербес құқықтылыққа ие екендігі белгіленген. Ол Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктерін атқарған кезеңде жасалған іс-әрекеттері үшін, ал олар тоқтатылғаннан кейін - өзінің Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт көшбасшысы мәртебесін жүзеге асыруымен байланысты, мемлекеттік опасыздық жағдайларын қоспағанда жауапкершілікке тартыла алмайды. ұстауға, тұтқындауға, тінтуге, жауап алуға не болмаса жеке тексермеге тартыла алмайды.
Өз өкілеттіктерін тоқтатқан Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің - Ұлт көшбасшысының қызметін қамтамасыз ету үшін, Конституциялық заңға сәйкес қызметтік үй-жай бөлінеді, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің - Ұлт көшбасшысының Кеңсесі құрылады, ол өз міндеттерін орындағаны үшін тек соның алдында ғана жауапкершілік алады.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентін - Ұлт көшбасшысын күзету Конституциялық заңмен Қазақстан Республикасы Президентінің Күзет қызметіне жүктеледі. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне - Ұлт көшбасшысына, сондай-ақ оның отбасы мүшелеріне өмір бойыоның тұрақты немесе уақытша жерлерінде мемлекеттік күзет беріледі.
Оның Қазақстан Республикасының Президенті өкілеттіктерін тоқтатқаннан кейін, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне - Ұлт көшбасшысына белгіленген прерогативтер мен кепілдіктер, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінінің күнін мерекелеу - Мемлекет басшысына оның аса көрнекті сіңірген еңбегі үшін құрмет көрсету [10].

2.2 Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық жағдайы

Қазақстан Республикасының Президенті -- мемлекет басшысы, оның ең жоғары лауазымды тұлғасы. Ол мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды. Президент халықтар бірлігінің нышаны болып табылады, көпұлтты Қазақстан Республикасының халқы сайлайды, оның халық атынан сөйлеуге құқығы бар, ел ішінде және халықаралық қатынастарда мемлекет атынан өкілдік етеді. Конституцияға сәйкес республикада мемлекеттік билік біртұтас, бірақ, сонымен қатар билік үш: заң шығарушы, атқарушы және cот тармақтарына бөлінеді.
1990 жылы 01 сәуірде "Қазақ КСР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі Заңы) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақ КСР Заңы қабылданды.
Осыған орай Қазақ КСР Конституциясы Президенттің мәртебесі мен өкілеттігі алғаш рет айқындалған "Қазақ КСР Президенті" жаңа тарауымен толықтырылды.
Қабылданған Заңға сәйкес Қазақ КСР Президенті Қазақ КСР басшысы болып табылды. Қазақ КСР-інің отыз бес жасқа толған және алпыс бес жастан аспаған, Қазақ КСР аумағында кемінде он жыл тұрақты тұрған, қазақ және орыс тілдерін білетін азаматы Қазақ КСР Президенті болып сайлана алды. Бір адам қатарынан екі мерзімнен артық Қазақ КСР Президенті бола алмады.
Қазақ КСР Президентін Қазақ КСР-інің азаматтары жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайлады. Қазақ КСР Президенті бір мезгілде Қазақ КСР немесе Халық депутаттары жергілікті кеңесінің халық депутаты бола алмады.[2]
Қазақ КСР Президентінің мынадай өкілеттіктері айқындалды:
Республика аумағында түратын азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, Қазақ КСР Конституциясы мен заңдарының сақталуына кепіл болады; республиканың егемендігін, қауіпсіздігін, аумақтық тұтастығын қорғау жөнінде қажетті шаралар қолданады; одақтық шарттың сақталуын қамтамасыз етеді; елдің ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының өкілі болып табылады; Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының КСРО Федерациясы Кеңесіндегі өкілі болып табылады; Қазақ КСР жоғары мемлекеттік билік пен басқару органдарын өзара іс-қимылын қамтамасыз етеді; республикадағы жағдай туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне жыл сайын баяндама жасайды және Қазақ КСР-інің ішкі саяси және сыртқы саяси қызметінің неғұрлым маңызды мәселелері туралы дүркін-дүркін хабарлап отырады; Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы, Қазақ КСР Халықтық бақылау комитетінің төрағасы, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының төрағасы, Қазақ КСР Бас мемлекеттік арбитры қызметіне кандидатураларды ұсынады; аталған лауазымды адамдарды, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының төрағасынан басқаларын міндеттерінен босату туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне ұсыныс енгізеді; Қазақ КСР Министрлер Кеңесін орнынан түсіру туралы не оның орнынан түсуін қабылдау туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің алдына мәселе қояды; Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Төрағасының келісуі бойынша Қазақ КСР Үкіметінің мүшелерін қызметінен босатады және оларды тағайындайды, кейіннен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің бекітуіне үсынады [11];
Қазақ КСР зандарына қол қояды; қайта талқылау және дауыс беру үшін өзінің қарсы пікірлерін жазып, заңды екі апта мерзімнен кешіктірмей Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне қайтаруға құқылы; Қазақ КСР-інің мүдделерін қозғайтын КСРО заңдарының КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясына сәйкестігі туралы КСРО Конституциялық қадағалау комитетіне ұсыныс енгізеді; КСРО Министрлер Кеңесінің Қазақ КСР-інің мүдделеріне қайшы келетін қаулылары мен жарлықтарының қолданылуын тоқтата тұру туралы КСРО Президентіне өтініш жасайды; КСРО Министрлер Кеңесіне оған қарасты басқару органдарының Қазақ КСР-інің мүдделеріне қайшы келетін актілеріне наразылық білдіреді және наразылық білдірілген актілердің Қазақ КСР аумағында қолданылуын тоқтатады; Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулылары мен жарлықтары, Қазақ КСР министрліктері мен мемлекеттік комитеттерінің актілері Қазақ КСР Конституциясына және Қазақ КСР заңдарына сәйкес келмеген ретте олардың қолданылуын тоқтатады, келіссөздер жүргізеді және Қазақ КСР-інің халықаралық шарттарына қол қояды; өзінде тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақыру грамоталарын қабылдайды; Қазақ КСР-інің шет мемлекеттердегі және халықаралық үйымдар жанындағы дипломатиялық өкілдерін тағайындайды және кері шақырып алады; Қазақ КСР-інің қүрметті атақтарын береді және Қазақ КСР-інің мемлекеттік марапаттарымен марапаттайды; Қазақ КСР-інің азаматтығына қабылдау, пана беру мәселелерін шешеді; Қазақ КСР соттары соттаған азаматтарға кешірім беруді жүзеге асырады; Қазақ КСР азаматтарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында төтенше жағдай енгізіп, қабылданған шешімді Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің бекітуіне дереу табыс етеді [12]
Қазақ КСР Президенті жанында Қазақ КСР Президентінің Кеңесі жұмыс істеді, оның міндеті Қазақ КСР-нің ішкі саяси және сыртқы саяси қызметінің негізгі бағыттарын жүзеге асыру жөніндегі шараларды әзірлеу, республиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.