ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

титулка
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙЛАРДЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Қазақ хандығындағы құқық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .4
2. Қазақ хандығындағы билердің орны мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. АҚТАМБЕРДІНІҢ САЯСИ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... ... .10
2.1 Ақтамбердінің тарихи
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..10
2.2 Ақтамбердінің саяси және құқықтық
ойлары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..18

КІРІСПЕ

Ақтамберді жаугершілік заманның әрқилы кезеңдерін басынан көп
өткерген. Егер Алдаспанға сүйенсек, 93 жыл өмір сүріпті, яғни 1675— 1768
жылдарда дәуір кешкен. Ақындық даңқы жас кезінде шыққанына қарағанда,
бізге мұрасы молырақ жетсе керек еді, әзірше қолда бары шағындау. Немесе
Ақтамберді өлеңдерінің біршамасы басқа жырауларда ауысып жүруі мүмкін,
XV—XVIII ғасырлар поэзиясында ондай жағдайлар кездеседі.
Ақтамберді қазақтың көне жыраулық эпосының, белді өкілдерінің, бірі,
аты әр жерде айтылғанымен, арнайы зерттелмеген авторлар санатында. Қолдағы
қазынасына қарағанда, жырау жорық-жортуылдарға мүлдем ілесіпті. Егер ол он
екіде аттанып, кылыш ілдім білекке десе, өмірінің тең жарымының көбісі
басшылармен күресте өткен кісі.
Ақтамберді жарлылық пен жалғыздықтың тауқыметін көп көргенге ұқсайды,
адамдыққа, адалдыққа, әділетке жүгінеді. Ауыз толтырып айтар байлығы
болмағанын өзі жасырмайды. Тұрмыстың қыр-сырын, от басы, елдік, жерлік
мәселелерін жырларында жақсы көрсетеді. Жырау ақиқатты айтудан тайсалмайды,
шындык, туралы шымыр шешендік сөздерді түйдек-түйдегімен тастайды. Бәрі де
сол тұстың ауыр тұрмысынан, күрес шындығынан алынған тартымды тирадалар.
Жырау баққа да, таққа да таласпайды, көкірек көзі халық даналығымен
суарылған. Ақтамберді, асылы, қысқа нақлият сөздерінің шебері болса керек.
Көңіліне түйгенін, піскен ойын шашыратпай, шиыршық атқан күйінде айтып кете
берген. Эпикалық кең тынысты туындылары да болуы мүмкін. Бірақ қолымызға
әлі қомақты дүниелері түсе қойған жоқ.
Тауарих хамсаныу айтуынша, Ақтамберді айттарымен күрес дәуірінде
қазақ халқының басында жүрген ерлердің бірі. Ол атақты Қара Керей
Қабанбаймен бірге Шайманның рубасы көсемі, әсербасы батыры. Сонымен қатар
Ақтамберді жортуыл жыршысы, әулетті жырау да болған.
Ақтамберді Сарыұлы 93 жыл өмір сүрген, яғни 1675–1768 жж. дəуір
кешкен. Ол күреске ерте араласқан жауынгер-жырау санатына жатады. Тұрмыстың
қыр-сырын, отбасы, елдік, ерлік, жер мəселелерін жырларында жақсы
бейнелеген. 1738–1752 жж. қазақ-қалмақтың қанды қақтығыстарының барлығына
дерлік қатысқан. Ақтабан шұбырынды оқиғасының зұлмат қан кешуін бастан
өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат үстінен түспей, елі мен жерін
қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы би, атақты жырау. Қазақ
жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі түсініктері, болашаққа деген
сенімі, адалдық-жауыздық, қиянат, əділетсіздік хақындағы таным-түсініктері
Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-толғауға айналған. Əлі де қолға түспеген
толғаулары ел аузында сақталуы ықтимал. Қазіргі қолда бары 300 жолдан
аспайды.
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақ хандығындағы құқық жүйесі

Әдетте руларды сол рудан шыққан ақсақалдар басқарды немесе кейбір
жағдайларда төрелер хан көтеріліп басқару құқығына ие болды. Ру ақсақалының
юрисдикциясына ішкі сот, өзара көмек беру, рудың ішкі қатынастарының
мәселелері жатты. Әскер құру принципінде Керей салған жүйе хандық билік
жойылғанша сақталып отырды деп айтуға толық негіз бар. Қазақ әскерінің
негізін еркін көшпеліден тұратын жасақ құрады. Жасақ рулық тайпалық принцип
бойынша құрылды. Бас қолбасшы болып хан сайланды. Кейде бас қолбасшылық
міндеттері сайлау негізінде өзін дарынды көрсете алған адамдарға өтетін.
1473-1480 жылдары билік құрған Жәнібек Түркістан өңірінде ықпалын
күшейтуге тырысты. Қазақ хандарының мемлекет өмірінің алғашқы кезеңіндегі
маңызды реформалары бұдан кейінгі дәуірдегі хандықтың дамуы мен өркендеуіне
қуатты негіз қалыптастырды. Қазақтың алғашқы билері мен жырауларының саяси-
құқықтық идеяларының мәні деген атауға ие екінші бөлімшеде жыраулардың
саяси-құқықтық ойлары қарастырылады.[1]
Қазақтың тұңғыш билерінің бірі – Асан қайғы саяси тұрақтылық пен
бейбіт өмірді жақтаушы. Ол геостратегиялық тұрғыдан Қазақ хандары үшін ең
маңызды орын алуы керек жәйт – Батыс пен Шығысты жалғастырып, Шыңғыс хан
дәуіріндегі мәдени, рухани орталық болып табылған Еділ мен Жайықты иеленуді
ұсынады. Бұл жырау тілімен айтқанда Жерұйық түсінігіне саяды.
Асан қайғы – хандық биліктің жақтаушысы, әрі жыршысы. Жырау үшін
халықтың жағдайын жақсартудың көзі – монарх. Кез келген жағдайда Асан қайғы
реформаның жоғарыдан жасалуын қалайды, яғни эволюциялық дамуды қолдайды.
Қазтуғанның саяси-құқықтық ойлары туған жер, атамекенді қорғау, ата
жұртты мадақтау, елдің тыныш өмірін жақтау екендігі айқын. Ол Еділ мен
Жайыққа жетер жер жоқ екендігін, Ноғайлы қазаққа жететін халық жоқ
екендігін, бірақ халықтың бұрынғыдай дәстүрлі өмір кешуіне қауіп төніп келе
жатқандығын баса айтады . Заманның өзгерісін ескеріп, жаңа заман
талаптарына сай өмір сүру керек. Халық бірлігі – басты құндылық. Саяси және
құқықтық ойлардың ішінде Қазтуған ойларының ерекшелігі сонда, көп жылдар
алдын ала болатын жәйларды болжаған жырау, халық тағдырын дәл табады. Дәл
тауып қана қоймайды, осы жағдайлардың орын алуына ықпал еткен себеп,
салдарды қарастырады. Бодандықтан аман қалудың жалғыз жолы – рухы тәуелсіз,
күшті келешек буын, ұрпақ қалыптастыруда. Алайда, түрлі тарихи процестер
нәтижесінде бодандыққа түскен қазақ халқының өзі де бұл проблемалардан
алшақ қала алмады. Жастарды тәрбиелеуде ұлттық нышандарды ескермеу, ұлттық
ділдің, діннің, тілдің қолдану аясынан шығып кетуі ұлттың аман қалуына
қауіп төндірді. Бұл қауіп еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін де жойылған
жоқ. Қазтуған шығармалары мен саяси-құқықтық көзқарасы бүгінгі күні де өз
маңыздылығын жойған жоқ. Жыраудың ұлттық мемлекетке деген көзқарасы бүгін
Қазақстан үшін ғана емес, саяси тәуелсіздік пен егемендікке қол жеткізген
барлық мемлекеттер үшін ерекше. Билікті орталықтандыру және қалалық
өркениетті дамыту Қасым ханның ойы бойынша мемлекеттің беріктігін
қамтамасыз ететін факторлар болды. Осыған байланысты Қасым өз жоспарларына
Қазақ хандығының құрамына Сыр өңіріндегі бекініс қалаларды енгізуді мақсат
етіп қояды. Бұл туралы Қазақстан Республикасының президенті Н. Назарбаев
былай деп жазады: Кезінде қоныс алу үрдісін шапшаң жүргізген көрнекті
хандардың бірі Қасым еді. Оның сыртқы саясаттағы сәтті қадамы Сырдария
бойындағы қалаларға қазақ билігін бекіте түсу жолындағы күрес болды. [2]
Қасым хан дәуіріндегі сыртқы саясаттың тағы бір векторы Ресей болып
белгіленді. Құқықтық реформаларына тоқталар болсақ, Шыңғысхан заманынан
бері кодификацияланбаған Яссыларды жүйелеп, нормативті актілердің жаңа
жинағы Қасым ханның қасқа жолының шығуына ықпал етті. Бұл құқық жүйесі
бүкіл халқы бір қазақ ұлысы болған үш жүзге түгел таралды. Заңдар жинағы
бес тараудан тұрды:
1. Мүлік заңдары (мал, мүлік, жер дауы мәселелері).
2. Қылмыс заңдары (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау,
ұрлық мәселелері).
3. Әскери заңдар (қосын, аламан, әскери міндет, тұлпар ат, қара қазан
мәселелері).
4. Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, сыпайылық, әдептілік).
5. Жұртшылық заңы (ас, той, мереке, жасауыл және т.б.).
Хақназардың негізгі саяси-құқықтық мақсаты хандықтың тұтастығын
сақтап, көршілерінен қорғану болатын. Вся политическая деятельность
Хаккназар-хана была направлена на интеграцию казахского общества и
обеспечение безопасности своей страны от внешних вторжении.
Тәуекел ханның негізгі ойы Қазақ хандығын қуатты, күшті мемлекет етіп
қана қою емес, оны Орта Азияны біріктіретін алпауыт империяға айналдыру
еді.
Заңгер-ғалым М. Сәрсембаев Тәуекел хан Мәскеуге өз елшісін әскери одақ
құру үшін жіберген деген дерек келтіреді: Посол казахского хана Тевеккеля
Кул-Мухамед в 1594 году прибыл в Московское государство для заключения
военного союза.
Есім ханның сыртқы саясаттағы бағыты Тәуекел ханның сыртқы саясатының
зањды жалғасы болып табылды. 1580-1594 жылдары Сырдария қалаларын,
Түркістан жерін құтқару үшін өзбек хандарымен шайқастар үздіксіз жалғасып
жатты. Нәтижесінде Есім ханның (1598-1628) тұсында Ташкенттен бастап,
Сырдария бойындағы қалалар Қазақ хандығының билігіне өтті [13, 142 б.].
Есім ханның ескі жолы нормативті актілерінің жиынтығы Қазақ
хандығында кең қанат жайып келе жатқан жаңа қатынастарды реттеуге
бағытталды. Қасым хан қағидаларынан ауытқымай, оны келесідей баптармен
нығайтты.
1.Хан болсын, ханға лайық заң болсын (яғни, хан өз мемлекетінің
қолайына жаққан заңды белгілеуге құқылы).
2.Батыр болсын, жорық жолы мақұл болсын (яғни, ер-азамат жау алдынан
белсеніп шығуға, әрі жауды жеңіп қайтуға тиіс). [3]
3.Абыз болсын, абыз сайлау парыз болсын (яғни, білімді кісілерді
құрмет тұтуға тиіс).
4.Би болсын, би түсетін үй болсын (яғни, билер өздерінің іс басқару
аппараттарын құрғаны ләзім).
Тәуке ханның 1680 ж. билікке келуі қазақ қоғамында бұрын-соңды орын
алмаған кең қоғамдық саяси реформаларға жол ашты. Профессор Б. Кенжебаев
Тәуке ханның қазақтың бірлік-ынтымағын, жауынгерлік күш-қуатын күшейту, ел
басқару ісін тәртіптеу мақсатында мынадай заң шығарды дейді: 1) жыл сайын
рубасылар мен ақсақалдардың кеңесі болсын, ол ханның қатысуымен халық
тұрмысының аса маңызды мәселелерін қарап шешсін; 2) кеңеске қатысатындар
тегіс қару-жарақты болсын, қару жарағы жоқтарға кеңесте дауыс берілмейді;
3) хан тұқымдарынан басқа қару-жарақ асынуға жарайтындар жыл сайын мал-
мүлкінің жиырмадан бір бөлігі мөлшерінде салық төлесін, бұл ханның
қазынасына түсіп, халық ісін басқаруға жұмсалсын.
Тәуке ханның реформаторлық қызметінің шырқау шегін оның Қазақ
даласындағы нормативтік құқықтық актілерді кодификациялауы деп қарастыруға
болады. Жеті жарғы негізінде жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын,
қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Олар: жер дауы, жесір
дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар
арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен орталық биліктік
органдардың өкілеттігін айқындау. Жеті жарғыдағы әкімшілік, қылмыстық,
азаматтық, мұрагерлік, меншіктік құқықтар мен алым-салық, рухани,
әлеуметтік, саяси өмір қағидалары бүкіл қазақты бір шаңырақ, орталықтанған
мемлекет туы астына топтастыру, хандық аппаратын нығайту, жамағатты бір
заңға бағындыру, сол арқылы халықтың саяси-әлеуметтік салаларын қорғауға
бағышталған еді. [4]
Есім ханның тұсындағы саяси процестердің күрделенуі бір топ жырауларды
тарих сахнасына шығарды. Солардың бірі – Марқасқа жырау. Есімді Қазақ
хандығын нығайтушы деп қарастырып, қолы келгенше осы ханның жеке билігін
нығайтуға үлес қосқандығын ескерсек, жыраудың монархиялық бағытты
қолдайтындығын айқындау аса қиынға соқпас. Есім хан партиясының белді
өкілі:
Ей, Қатағанның хан Тұрсын,
Кім арамды ант ұрсын!
Жазықсыз елді еңіретіп,
Жер тәңрісіп жатырсың– деп саяси көзқарастарын жеке адамға
байланыстырып емес, қайта еркіндік пен бейбітшілік идеяларына басымдық
беретіндігін білдіреді. [5]
2. Қазақ хандығындағы билердің орны мен рөлі

Қазақ даласындағы құқықтық ережелердің қолданылу тарихы тереңде жатыр
және оның өзіндік қайталанбас ерекшеліктері бар. Онда туындаған әдет-ғұрып
нормалары ұлттық сана-сезімнің көрінісі әрі құқықтық мәдениеттің іргетасы.
Қазақтарға ар-ождан қашанда қымбат, малым жанымның садағасы, жаным арымның
садағасы деген сөзге бас иген. Қазақтың әдет-ғұрып нормалары адамгершілік
қасиеттерге тұнып тұруы да сондықтан. Бір сөзбен айтсақ, көшпелі
қазақтардың құқықтық мәдениеті халықтың болмысы мен тұрмыс-тіршілігіне,
ұлттық салт-санасына лайық еді. Яғни, әдет-ғұрып нормалары ұлттық болмыстың
туындысы болды.
Сан ғасырлар бойына қазақ халқының қоғамдық өмірінде әділеттілікті
сақтау мен құқықтық қатынастарды дамытуда, құқықтық-саяси сана мен
мәдениеттің дамуына от ауызды, орақ тілді билер белсенді ықпал етті. Шын
мәніндегі би атанған кісілер – қазақ халқының тарихында қайталанбас ерекше,
біртуар тарихи тұлғалар, өз заманында халық би деп танығандар – шешендігі
мен әділдігі зор қоғам қайраткерлері еді.
Хандықтағы билер кеңесінің беделі күшті болғаны соншалық, хандар
кеңестің келісімі мен қолдауынсыз мемлекеттік маңызы бар мәселелерді шеше
алмаған. Ханның қолында негізінен атқарушы билік шоғырланса, заң
шығарушылық қызмет пен сот билігін билер кеңесі атқарған. Қазақ қоғамының
әлеуметтік құрылымын қарастырған зерттеушілердің көбісі билер институтын
хандық және сұлтандық институттардан кейінгі үшінші орынға қояды.
Билер кеңесі ханның қызметіндегі кейбір мәселелер бойынша таласқа
түсіп, оны қайта қарауға құқылы болды. Дәстүр бойынша хандық билік
мұрагерлік жолмен беріліп отырса да (оның өзінде халық ақ киізге көтеріп
сайлауы тиіс), мемлекеттік маңызды мәселелер билер кеңесісіз шешілмеген.
Біз бұдан қазақ даласында атам заманнан ақ билік бөлінісі принципінің
болғанын көреміз. [5]
Ұлы билер Төле, Қазыбек, Әйтеке өмір сүрген кезең – тарихымыздың
тәлімі көп, ел үшін үлгі болатын ерекше кезеңі. Олар жаугершіліктің
кесірінен ыдыраған халқының есін жиған, әділетті билік шешімдерінен
айнымай, келешекке көз салып, үміт отын жағу арқылы көрегендік пен
ұйымдастырушылық көрсете білген. Билердің оқығаны көп болмаса да, тоқығаны
мол, парасатты, азаматтық тұғырлары биік қасиеттерін, рухани мол қазынасын
жария ететін аңыздар мен шежірелер бүгінгі күнге де жеткен. Дегенмен,
билердің атқаратын қызметі негізінен қоғамдағы әділеттілікті қамтамасыз
етуге, яғни сот билігіне келіп саяды. [6]
Қазақ билерінің өзіне тән ерекшелігі мен басқа халықтарда кездеспейтін
қасиеті – дау-жанжалдарды мағыналы, шешендік сөздермен шешуі. Мұны қазақ
халқына тән феномен деп бағалауымыз қажет. Арнайы том-том болып жазылған
кодекстерге, толып жатқан құқықтық-нормативтік актілерге сүйенбей-ақ, өз
орнымен қисынды айтылған бір сөзбен дауды тоқтатуды қалыптастырған қазақ
ұлты сөз мағынасына, оның шексіз мүмкіндігіне ертеден-ақ назар аударған.
Қап салмағы дәнінде, сөз салмағы мәнінде деп білетін билер әділдікті
шешендікпен ұштастырып, елдің қамын жеген. Алты алаштың да бүтіндігін,
татулығы мен басының амандығын тілеп, сол үшін еңбектенді.
Тарихи деректерге сүйене отырып, зерттеушілер қазақ билерінің іс
қарауы қоғамдық іс-шара ретінде қаралып, қандай дау болса да билердің
шешімі бүкіл жұртшылықты қанағаттандырғанын көрсетеді. Жалпытанылған пікір
бойынша билер сотының мынадай қайталанбас ерекшеліктері болған:
1) қылмыстық жауапкершілікке тарту 13 жастан бастап жүзеге асқан.
Қазақтардың арасында он үште отау иесі деген ұғым қалыптасқан.[7]
2) билер институтының қоғамдық қызметі мен құқықтық бағыт-бағдарын
айқындауда өзіндік дала конституциясы ретінде танылған Қасым ханның қасқа
жолы, Есім ханның ескі жолы, Жеті жарғы құқықтық ережелері құнды
болды. Егер де даулы істерді қарау барысында шешім шығаруға қатысты
мәселелер осы аталған заңдарында қаралған болса, онда соларда көрсетілген
ережелерге сүйенген.
Ол туралы ұлы Абай өзінің үшінші қара сөзінде: ...Бұл билік деген
біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы
Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолын, Әз Тәуке ханның Күл
төбенің басында күнде кеңес болғандағы Жеті жарғысын білмек керек. Әм,
ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа заманға
келіспейтұғын болса, оның орнына тартымды толық билік шығарып, төлеу
саларға жарарлық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.