ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Титулка үшін
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Құқық шығармашылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Құқық шығармашылықтың белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
2 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Заң шығару бастамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Заң жобасын талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3 Заңды жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..33
КІРІСПЕ
Қурстық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Құқықшығармашылық - бұл құзіретті органдардың заң нормаларын қабылдауға, өзгертуге және жоюға байланысты арнайы қызметі. Құқықшығармашылық мыналармен сипатталады:
- ол белсенді, мемлекеттік, шығармашылық қызметті білдіреді;
- оның негізгі өнімі - нормативтік актілерден көрініс тапқан заң нормалары;
- бұл қоғамды басқарудың маңызды құралы; мұнда оның даму бағдараламасы қалыптасады, маңызды жүріс - тұрыс ережелері қабылданады;
- құқықшығармашылықтың деңгейі мен мәдениеті, қабылданған нормативтік актілердің сапасы - бұл қоғамның өркениеттілігі мен демократиялылығының көрсеткіші.
Субъектілерінің түріне қарай құқықшығармашылық келесі түрлерге бөлінеді:
1) халықтың мемлекеттік және қоғамдық өмірдің маңызды мәселелері бойынша жалпыхалықтық дауыс беруін - референдум - жүргізу кезіндегі тікелей құқықшығармашылығы;
2) өкілетті мемлекеттік органдардың тікелей құқықорнықтырушы қызметі;
3) әдет түрінде қалыптасқан немесе мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормаларды мемлекеттің санкциялауы.
Құқықшығармашылық процесс бірнеше кезеңдер арқылы жүзеге асырылады:
1. Заң шығару ынтасы - құқықшығарушы органға нормативтік актіні шығару туралы ұсыныс немесе актінің дайын жобасы ұсынылады. Заң шығару құқығына ие субъектілер шеңбері заңнамада қатаң түрде анықталған.
2. Заң жобасын талқылау - бұл кезең құжатты қажетті сапаға жеткізу, қарама - қайшылықтарды, олқылықтарды, түсініксіз мәселелерді және т.б. жою үшін қажет. Ерекше маңызды заң жобалары жалпыхалықтық талқылауға ұсынылады.
3. Заңды қабылдау.
4. Қабылданған актінің мазмұнын көпшілікке жеткізу, яғни, заңды жариялау.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қоғамды басқаруда мемлекет пен құқық сан алуан нормативтік актілерді өмірге әкеліп, ескіргенін жаңартып, кемшіліктері болса толықтырып отырады. Заң неғұрлым мазмұны жағынан өмір талаптарына сәйкес, халықтың ой мен негізгі мүдделерін терең қамтыса, нысаны жағынан да әбден жетілсе соғұрлым ол тәуелсіз демократиялық мемлекет құру күресіне тиянақты үлесін молынан қосады, заңның беделі артады. Сол себепті заң жобасын жасауға оны жан-жақты талқылауға көпшілік халықтың, қоғам ұйымдарының белсене қатысуы біздің жалпы халықтық мемлекетімізде заңдылыққа айналды. Өте маңызды заң жобалары халықтың мемлекетімізде заңдылыққа айналды. Өте маңызды заң жобалары халықтың талқылауына түседі. Заң қабылдайтын орган - Парламент көпшіліктің ұсыныстарына жеке көңіл бөледі, оның тұрақты комиссияларында мұқият тексеріліп, Парламентке арналған ұсыныстар алынады. Демократияның қағидалары осылайша заң қабылдау саласында іс жүзінде асады. Заң жобасы туралы пікір айтуда азаматтарға, олардың қоғамдық ұйымдарына шек қойылмайды. Мұндай ұсыныстар тиісті мемлекеттік органдарда жан - жақты қаралады. Заң жобасын ұсынудың ерекше түрі бар, оны депутаттар тобы мен мемлекеттің Үкіметі ғана жасай алады. Олардың ұсынған заң жобалары Парламенттің талқылауына түседі. Заңға тәуелді нормативтік актіге де осылай жан-жақты талқылаудан өтіп барып қабылданады.
Берілген курстық жұмыстың мақсаты - - құқық шығармашылығының жалпы түсінігін қарастыру және құқық шығармашылық процесінің мазмұнын, сатыларын, алатын орны мен рөлін анықтау.
Осыған сәйкес курстық жұмыстың міндеті:
Құқық шығармашылығының құқық процесіндегі мақсатын, міндеттерін, түсінігін, белгілерін қарастыру;
Құқық шығармашылығының заң шығару жүйесіне қатысуын, жобалау жүйесін, дайындау жұмыстарын зерттеу;
құқық шығармашылығының құқық жүйесіндегі ерекшеліктерін анықтау, жалпы сипаттама беру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бірінші тарауы әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөлі. деп аталады. Бұл тарауда құқық әлеуметтік нормалардын ерекше жүйесі болып табылатыны және мемлекетпен бірге өмірге келгені мен құқықтың әлеуметтік нормалар жүйесіндегі алатын орны мен рөлі туралы жазылған. Екінші тарауы әлеуметтік нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде деп аталады. Бұл тараудың бөлімдерінде әлеуметтік нормалардың қоғамдық қатынастарды реттеуші құрал ретінде қарастырған.
Курстық жұмыстың объектісі - құқықтық шығармашылық процесс болып табылады.
Курстық жұмыстың пәні - Қазақстан Республикасы құқықтық жүйесі және үрдісі.
Курстық жұмыстың құрылымы. Құқық шығармашылық процесінің мазмұны, түсінігі, түрлері, сатылары тақырыбына жазылған курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Құқық шығармашылықтың түсінігі
Құқықтық шығармашылық -- пісіп жетілген қоғамдық даму қажеттіліктеріне сәйкес, нормативтік құқықтық актілерді жасау мен қабылдау бойынша мемлекеттік органдар мен өкілеттелген қоғамдық, ұйымдардың ғылыми негізделген шығармашылық қызметі.Құқық шығармашылық - бұл мемлекет органдардың заңи нормалары қабылдау, өзгерту және жоюмен байланысты қызметі. Құқық шығармашылық субъектісі ретінде тиісті өкілеттігі бар мемлекеттік органдар мемлекеттік емес құрылымдар, сондай-ақ референдумда заң қабылдаған кезде азаматтар бола алады. Құқық шығармашылық қызмет конституция, заңдар және регламентпен белгіленген көлемде жүзеге асады. Құқық шығармашылық жаңа құқық нормасын қабылдаумен өзгерістер мен түзетулер енгізу арқылы ескі заңдарды жетілдірумен сипатталады. Құқық шығармашылықтың белгілері: - ол белсенді, шығармашылық мемлекеттің қызметі; - оның негізгі өнімі - құқық нормалары; - бұл қоғамды басқарудың маңызды құралы; - құқық шығармашылықтың деңгейі және мәдениеті, қабылданған нормативтік актілердің саласы - бұл қоғамның өркениетінің және демократиялығының бір белгісі. Құқық шығармашылықтың қағидаттары - бұл құқықтық нормаларды қабылдау, жою немесе ауыстырумен байланысты қызметтің негізге алушы идея, бастаулар, ережелер, құқықты шығаратын органдар үшін бағыт. Құқық шығармашылыққа келесі қағидаттар тән: 1) ғылымилық; 2) кәсібилік; 3) заңдылық; 4) демократиялық; 5) ашықтық; 6) жеделділік. Құқық шығармашылық субъектілеріне байланысты келесі түрлерге бөлінеді: 1) референдум жүргізу барысында халықтың тікелей құқық шығармашылығы; 2) мемлекет органдардың құқық шығармашылығы; 3) жекелеген лауазымды тұлғалардың құқық шығармашылығы; 4) жергілікті өзін - өзі басқару органдарының құқық шығармашылығы; 5) локальді құқық шығармашылық; 6) қоғамдық бірлестіктердің құқық шығармашылығы. Құқық шығармашылық мәніне байланысты келесі түрлерге бөлінеді: - заң шығармашылық (жоғарғы өкілдік органның құқық шығармашылығы); - құқық шығармашылықты тапсыру (Парламенттің тапсырысы бойынша атқарушы органның норма шығармашылық қызметі); - заңға тәуелді құқық шығармашылық - бұнда норманы Президент, Үкімет, министрлік, жергілікті органдардың ұйым жетекшілерінің қабылдауы. Құқық шығармашылық қызметі екі негізгі бөліктен тұрады: бірінші, әрекеттік заңи мәнінен тәуелсіз құқық шығармашылықтың ұйымдастырушылық мәселелерінен тұрады (заң жобасын дайындау, оны талқылау). Бұнда заңның жобасын дайындауда мемлекет еркін алдын ала қалыптастыруды көздейді. Екінші, құқықтық бастауларға негіз болады, заң жобасын дайындау туралы шешімді қабылдаумен байланысты. Заңда мемлекеттің еркі ресми бекітіледі де, заң жобасы жалпыға міндетті құқықтық актіге айналады.
Құкыктық шығармашылық дегеніміз -- мемлекеттің өкілетті органдарының әрекеттері, яғни нормативтік актілерді басуға, кай-та жөндеуге арналған әрекеттері, оларды мазмұнымен тұтас заң нормаларына айналдырады. Алайда, бұл мағынада құқықтық-шығармашылық атауы көбірек шартты және сол әрекетті құқықтық-шығармашылық деп атаған жөн, әрі кайта құру процестерін айыра білу кажет.
Мемлекет құкықты жасамайды. Құқықты құру процесі әлеуметтік организм қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамда қалыптасқан құқықты талаптарға сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір авторлардың құқықтық-шығармашылықты құқықты құру процесіндегі ақырғы кезең деуі дұрыс емес. Профессор С. С. Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: Құқық-тық-шығармашылык принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан коғам дамуындағы талаптар белгіленеді, тікелей әлеуметтік құқық қалыптасса, құқықтық жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана құқық құру процесіне міндетті органдар кіріседі.
Құқықтық-шығармашылық түсінігі қоғамның еркін, заңға айналдырудағы қызметтердің барлық түрлерін, жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттік органдармен нормативтік актілерді қабылдау;
ә) референдум аркылы тікелей халыкпен ақылдасу;
б) құкық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
в) мемлекеттік емес ұйымдардың шығарған әдеттері мен нормаларына санкция беру;
г) заңды прецеденттерді құру.
Юриспруденцияда көптеген құқықтық-шығармашылық принциптер шығарылған, олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократиялық; ә) заңдылық;
б) гуманистік;
в) ғылымилығы;
г) кәсібилік;
ғ) бағдарламалықтығы.
Құқықтық-шығармашылық қызмет әр уақытта әртүрлі заңды процедураны көрсетеді, яғни құқықтық-шығармашылық қызыметін істегендегі құқықпен реттелген бірізділік, олар белгілі құқықтық-шығармашылық нәтиже. Құқықтық шығармашылық процедура жеткілікті түрде қиын және қызметі үзаққа жалғанады және өзінің кезеңдері бар, яғни бұл процестердің арасындағы кезеңдер, шешуі нақтылы мақсаттар.
Қазіргі кездегі көбірек таралған мынандай құқықтық-шығармашылық нысандар бар: мемлекеттік органдардың нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауы. Ондай құқықтық-шығармашылық процедурада көбірек істелген заң шығару процедурасы (заңдарды баспаға беру процедурасы). Заң шығару процедурасының мынандай кезеңдері бар: Заң шығару бастамасын іске асыру қүқығы, яғни елдің ең жоғарғы өкілетті органына заң жобасын арнайы үсыну, ол орган оны қарауға міндетті. Заң жобасын үсынуға қүқығы бар субъектілердің тізімі Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабында анық айтылған: 1. Заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
2-кезең заң жобасын талқылау. Бұл кезеңде негізінен заң жобасы талқыға түсіп өзгертулер, толықтырулар кіргізіледі, керегі жоқ жерлері алынып тасталады; 3-кезеңде заң жобасы қабылданады; 4-кезеңде арнайы ақпарат құралдарымен жарияланады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 61-бабында осы мәселе туралы былай бекітілген 1. Республика Президентінің заңдар жобаларын қараудың басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға құқығы бар, бұл Парламент заң жобасын енгізілген күннен бастап бір ай ішінде қарауға тиісті екенін білдіреді. 4. Мәжіліс депутаттары қараған және жалпы санының көпшілік дауысымен мақүлданған заң жобасы Сенатқа беріледі, ол онда әрі кеткенде алпыс күннің ішінде қаралады. Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба заңға айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.
Заңды техника -- нормативтік-құқықтық және жекелеген заң актілерін дайындаудағы пайдаланылған жолдардың, тәртіптердің және құралдардың жиынтығы, олардың жетілдірілуін қамтамасыз етуші. Заңды техниканың ішінде ерекше бөлінетіні заң шығару техникасы, ол мыналарды қамтамасыз етуге міндетті: а) жазудың қисынды бірізділігі; ә) нормативті актілердің ішінде қарама-қайшылықтың жоқтығы және толығымен заң шығару жүйесінде; б) нормативті материалдардың жинақы болуы; в) заң тілінің анықтығы және түсініктілігі; г) заң шығарудағы пайдаланылған терминдердің құрылуындағы дәлдік және белгілілік; ғ) тек бір мәселе бойынша белгіленген нормативтік актілердің көптігін болдырмау. Заң техникасының деңгейі, көп жағдайда заңдылық мәдениеттің деңгейін көрсетеді. Заңды техника, ең алдымен, заңды терминология мәселелеріне, заңды Конституцияға (толығымен және заңды қүралдардың қабысуы), өңдеу тәртібіне, жазылуына және нормативтік-қүқықтық актілерді жүйелеуге қатысы бар.
Құқық шығармашылығы мемлекеттік қызметтің маңызды бағыттарының бірі. Заң ғылымында құқық шығармашылық екі аспекті тұрғысынан түсініледі. Құқық шығармашылығы мағынасы құзырлы органдардың құқықтық нормаларды тікелей жасау процесі Ал кең мағынада құқық шығармашылық дегеніміз процесс деп қаралады. Ол құқық шығармашылық түпкі ойдың туындаған сәтінен басталады да құқықтық норманың нақты жүзеге асырылуына шейін созылады (яғни оны даярлау, қабылдау, жариялау және т.с.с. дейін).
Құқық шығармашылығын ұғынудағы тәсілдердің айырмашылығына қарамастан, бұл әрқашанда құқық өкілеттігі бар органдардың белгілі бір нормативтік актілерді даярлау, қайтадан өңдеп даярлау және баспадан шығару бойынша атқарған қызметтік әрекеттері болып табылады.
Құқық шығармашылық қызметі негізгі екі бөліктен тұрады.
Біріншісі -- заңдық мәні бар әрекеттермен байланысты болмайтын құқық шығармашылықтың ұйымдық мәселелері кіреді (нормативтік актінің жобасын даярлау, оны талқылау және т.с.с).
Екіншісі -- өз негізінде құқықтық қағидаттарға (принциптерге) сүйенеді. Ал оның қызмет етуінің басталу сәті болып нормативтік акт жобасын даярлау туралы шешімнің бекітілуі саналады.
Осы екі бөлік бір-бірімен тығыз байланысты және жалпы контексте қарастырғанда құқықтық құжатты талқылауға, қабылдауға және жариялауға дайындау процесі тұтас рәсім болып табылады. Осыған сәйкес құқық шығармашылық процесін негізгі екі сатыға бөледі.
Біріншісі - нормативтік актінің жобасын жасауда мемлекеттік ерік-ықтиярды алдын ала қалыптастыру қарастырылады. Осы сатыдағы барлық іс-әрекеттер дайындық сипатта болады және олар құқықтық салдарды туындатпайды.
Екінші саты - құқық нормаларында мемлекеттің ерік-ықтиярын ресми түрде бекіту, мұның өзі нормативтік актінің жобасын жалпыға бірдей міндетті сипаты бар құқықтық актіге айналдыру болып табылады.
Құқық шығармашылығы төмендегідей ерекшеліктер арқылы сипатталады:
- белсенді түрдегі, шығармашылықты білдіретін, мемлекеттік қызмет болып табылады;
- оның шығаратын негізгі өнімі - ең алдымен нормативтік актілерде іске асырылатын заңдық нормалар;
- қоғамды басқарудың ең манызды құралы, оның даму стратегиясы осы жағдайда қалыптасады, мінез-құлықтың (жүріс-тұрыстың) маңызды ережелері қабылданады;
- құқық шығармашылықтың деңгейі мен мәдениеті, осыған сәйкес қабылданылатын нормативтік актілердің сапасы да - қоғамның өркениеттенуі мен демократиялануының көрсеткіші;
- құқықтық нормаларды жасау, өзгерту және оның күшін жоюда объективті әлеуметтік қажеттіліктерді және коғам мүдделерін танып білуге негізделген мемлекеттің ерекше нысанды қызметі. Құқық шығармашылық ісі белгілі қағидаттарға: демократизмге, жариялылыққа, кәсіпқойлыққа, заңдылыққа және құқық қолданудағы іс-тәжірибемен (практикамен) байланыстыруға негізделінеді.
Осы қағидаттардың сипаттарын қарастырайық:
1) демократизм - азаматтардың құқық шығармашылық ісіне қатысу деңгейін сипаттайды; қоғамдағы рәсімді нормалар мен институттардың даму деңгейін сипаттайды;
2) жариялылық - құқық шығармашылық ісінің қалың жұртшылыққа ашықтығын білдіреді;
3) кәсіпкерлік - осындай қызметпен құзыретті адамдар - заңгерлер, басқару ісінің мамандары, экономистер (барлығы да білікті ғалымдар болуы қажет) және т.б. айналысады.
4) заңдылық - осы құқық шығармашылық ісімен айналысу қызметі Конституция мен басқа да заңдар аясында атқарылуы тиіс;
5) ғылымилық-нормативтік актілерді даярлау барысында әлеуметтік-экономикалық, саяси және басқалай да ахуалдарды зерттеу аса маңызды болады; қоғамның дамуындағы объективтік қажеттіліктерді жете зерттеудің құқық шығармашылық ісіне тигізер ықпалы зор болады.
Осы параметрлерді анықтау үшін түрлі-түрлі әлеуметтік-құқықтық эксперименттер, социологиялық (әлеуметнамалық) сұраулар жүргізу, анкеталау және т.с.с. көрсетілген факторларды ескеріп барып қабылданған құқықтық ұйғарымдар дәлелді және тиімді болады,
Құқық қолдану іс-тәжірибелерімен болатын байланыс - заң шығарушы орган құқық қолданушылармен байланыс орнатпаса өз еңбектерінің нәтижелерінен бейхабардар болады. Қабылданған құқықтық шешімдердің тиімділігі жөнінде қорытындыларды жасауда, өз жұмыстарындағы олқылықтар мен кемшіліктерді түзетуде тәжірибені пайдалану ісі ақсайды. Құқық қолдану іс-тәжірибесі заң шығарушының тарабынан жіберілген олқылықтар мен кемшіліктерді табуға мүмкіндік береді, құқық шығармашылық ісіндегі қажеттіліктерді көрсетеді.
Субъектілерге байланысты құқық шығармашылық мынадай түрлерге бөлінеді:
1) халықтың тікелей құқық шығармашылығы - бұл мемлекет пен коғам болмысының ең маңызды мәселелері бойынша референдум - бүкілхалықтық дауыс беру арқылы өткізіледі;
2) мемлекеттің өкілетті органдарының тікелей құқық белгілеу қызметі;
3) мемлекеттік органдардың өздеріне тәуелсіз әдет-ғұрып түрінде қалыптасқан немесе мемлекеттік емес ұйымдар даярлаған нормаларды бекітуі (санкциялауы).
Заң қабылдау ісі құқық шығармашылықтың құрамдас бөлігі болып көрінеді. Заң шығармашылықтың мағынасы - ең жоғары заң қабылдау органының (парламенттің) ең жоғары заңдық күші бар нормативтік құқықтық актіні қабылдауы. Мұның өзі негізгі төрт сатыдан тұрады:
1) заң шығару бастамасы;
2) заң жобасын талқылау;
3) заңды қабылдау;
4) заңды жариялау.
Заң қабылдаудағы осы сатылардың барлығының орындалуы Қазақстан Республикасы Конституциясында өз көріністерін тапқан.
Заң шығару бастамасы құқығы - құзырлы органдардың, қоғамдық ұйымдар мен жекелеген адамдардың парламентке заңдар немесе басқалай да актілер шығару жөнінде немесе өзгерту, күшін жою туралы ұсыныстар енгізуге құқықтылығы. Мұндай ұсыныстар енгізудің соңы бұл мәселенің парламентте міндетті түрде қаралуымен аяқталады. Бұл заң шығару бастамасы ұсыныс немесе дайын заң жобасын парламентке беру түрінде көрінеді. Заң қабылдаудың ең жоғары органы мұндайда жаңағы ұсыныс немесе жобаны өз өндірісіне алуы тиіс. Мұндай ұсыныстар қамтамасыз етілуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабына сәйкес заң шығару бастамасы құқығы ҚР парламент депутаттарына, ҚР үкіметіне тиесілі.
Заң жобасын талқылау ең алдымен Мәжілісте өтеді. Мәжіліс депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен қарастырылып барып қабылданған заң жобасы Сенатқа жіберіледі. Онда алпыс күн ішінде қаралуы тиіс. Сенат депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданғаннан соң заң жобасы Заңға айналады, сөйтіп 10-күннің ішінде президентке қол қоюға тапсырылады.
Қазақстан Республикасының Заңдары республика Президенті қол қойғаннан кейін өз күшіне енеді. Қазақстан Республикасының Президенті заңға 15 күннің ішінде қол қояды, халыққа таратылады, жарияланады. Мұндай болмаған жағдайда заңды немесе оның жекелеген баптарын қайта талқылауға, дауысқа салуға парламентке жіберіледі.
Егер де парламент әрбір палата депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен осының алдында қабылданған шешімін растаған болса, онда Президент 7 күннің ішінде заңға қол қояды. Егерде президент заңға қарсы болып ол қарсылығы қабыл алынса, онда заң қабылданбаған болып саналады да президент ұсынған редакцияда қабылданған болып саналады.
ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу парламенттің әрбір палатасы депутаттарының жалпы санының төрттен үшінен кем емес дауыстарымен қабылданады.
Конституциялық заңдар Конституцияда көзделіп қарастырылған мәселелер бойынша өрбір палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінен кем емес дауыспен қабылданады.
Конституциялық заңдарды қабылдау немесе оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөне Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша мәселелерді қарауда заң жобасының екіден кем емес оқылуын жүргізу міндетті (ҚР Конституциясының 62-ші бабы).
Барлық заңдар оған Президент қол қойғаннан кейінгі жеті күн ішінде ресми түрде жариялануға жатады.
Заңдар ресми жарияланғанынан он күн өткеннен соң өз күшіне енеді. Егер де заңның өз күшіне енуінің басқаша нақты тәртібі сол заңда белгіленсе, онда заң өз күшіне сол тәртіп бойынша енеді.
Құқық шығармашылықтың белгілері
Құқық шығармашылығы құқықтық реттеу жүйесінде негізгі бір орталықты алады. Ол қоғам өміріне қажет нормаларды өмірге əкеліп, кемшілік тұстары барларын өзгертіп, уақыты жеткенін жаңарта отырып, барлық қоғамдық, мемлекеттік институттардың құқықтық негізін жасайды.
Құқық шығармашылығы мемлекеттік құқықтың жəне оның жеке салаларының дамуын жəне жетілуін қамтамасыз етеді, халықтың еркін көрсететін тəртіп ережесін жасауды білдіреді. Құқық шығармашылығының түпкі нəтижесі болып құқықтық нормалардың мəтінінде көрініс тапқан жаңа (өзгертілген немесе нақтыланған) ережелер табылады. Тиісінше ол тікелей мағынада нормативтік-құқықтық актілерде көрініс тапқан, қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жүйесін жасау ретінде, нəтижесі қоғамда əрекет етуші құқықты белгілеу болып табылатын қызмет ретінде анықталады. Бұл қызмет Қазақстанда уəкілетті органдармен жəне Қазақстан халқымен (референдумда) жүзеге асырылады. Нормативтікқұқықтық актілер туралы ҚР заңында құқық шығармашылығын жүзеге асыратын уəкілетті органдардың мазмұны ашылған. Яғни уəкілетті орган - Қазақстан Республикасының Конституциясында, осы Заңда, сондай-ақ сол органдар мен лауазымды адамдардың құқықтық мəртебесін айқындайтын заңнамада белгіленген өз құзыретіне сəйкес нормативтік-құқықтық актілер қабылдауға хақылы Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдары (ҚР Президенті, ҚР Парламенті, ҚР Үкіметі, ҚР Конституциялық Кеңесі, ҚР Жоғарғы Соты, ҚР Орталық сайлау комиссиясы, орталық атқарушы органдар, жергілікті өкілді жəне атқарушы органдар, ҚР Ұлттық Банкі, өзге де мемлекеттік органдар) [1, 1-бап 15-тармақша]. Олардың қабылдайтын нормативтік-құқықтық актілері - бұл құқықтық нормаларды белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата тұратын жазбаша ережелердің жиынтығы, ресми құжат. Аталған уəкілетті органдардың құқық шығармашылығы қызметі заң негізінде жəне оны орындау үшін жүзеге асырылады. Олардың құқық шығармашылығы қызметінің бағыты мынада: нормативтік-құқықтық актілерін қабылдау арқылы қоғамдық қатынастарды құқықтық жолмен реттеу.
Қазақстанда құқықты жасайтын негізгі əлеуметтік-саяси күш ретінде мемлекеттік билік танылады. Мемлекеттік билік - құқықтың қалыптасуының тікелей қайнар көзі. Ол мемлекеттің тікелей өзімен немесе өкілеттік беру арқылы тұрғылықты халықпен жүзеге асатын қоғамдық биліктің бір түрі болып табылатындықтан, нақ осы мемлекеттік билік құқық нормаларының пайда болуының тікелей факторы ретінде танылады. Кейбір жағдайларда (мы референдумда) мемлекет құқық нормасын жасауды тікелей халыққа береді. Алайда халықтың референдум арқылы құқық нормасын қабылдауы мемлекеттің қатысуынсыз болмайды. Демек, мемлекет өз халқымен бірге құқық шығармашылығының əлеуметтік субъектісі, ал оның қызметі құқық шығару қызметінің тікелей қозғаушысы болып табылады.
Құқық шығармашылығы қызметі негізінде экономикалық жəне өзге қоғамдық қатынастар заңды нормалар түрінде көрініс табады. Мемлекет (референдум жағдайында халық) осы қатынастарды құқықтық қатынастар ретінде рəсімдейді, дамуына əсер етеді. Құқық шығармашылығы қызметі арқылы экономикалық жəне өзге де қоғамдық əлеуметтік қатынастар жалпы құқықтық қатынастарға айнала отырып, қайтадан басқа жаңа əлеуметтік қатынастарға əсер ету үшін құқықтық нормаларда бекітіледі. Қандай да бір əлеуметтік қатынастардың, қоғамдық дамудың мұқтаждықтарының анықталуы, оларды құқықтық реттеудің қажеттілігінің пісіп-жетілуі құқық шығармашылығының басталуына себеп болады.
Құқық шығармашылығы - бұл мемлекеттің жалпы заңи реттеу, пісіп-жетілген қажеттіліктерді құқықтық нормаларға айналдыру арқылы заңдық нормаларды қалыптастыру жөніндегі қажеттіліктерді тануы, мойындауы. Мұндай қажеттіліктерді тани отырып, мемлекет тиісінше актілердің қабылдануын анықтайды. Мемлекетпен, оның органдарымен қабылданған нормалар ғана жалпыға міндетті ереже сипатында болады, мемлекеттің мəжбүр етушілік күшімен қорғалады. Референдум арқылы құқық шығармашылығын қоспағанда құқықты жасау - бұл мемлекет органдарының нормативтік құқықтық актілерінің жобасын жасау, өңдеу, қабылдау, жариялау жөніндегі қызметі. Мұны Конституциядан, Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар туралы, т.б. заң актілерінен көруге болады.
Тұрғылықты халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына қатысуы қай кезеңнің болмасын негізгі мəселесі. Бүгінде халық құқық шығармашылығын тікелей референдум арқылы заң шығаруға қатысу, ерік білдіру арқылы жүзеге асырса, күні кешегі тарихымызда бұқараның референдумнан өзге, қоғамдық ұйымдардың қызметтері арқылы мемлекеттің құқық шығармашылығына кеңінен қатысқанын көреміз. Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық ұйымдардың, нақты айтсақ, Бүкіл Одақтық Ленин Комсомол Жастар Одағының, кəсіподақтар мен ерікті қауымдардың, т.б. заң шығармашылығының бастамашысы ретінде болуы, ВЦСПС-тің нормативтік-құқықтық актілерінің жобаларын дайындау мен оларды бекітуге қатысуы, т.б. қоғамдық ұйымдардың құқық шығармашылығы əрекеттерінің кеңінен қолдау тапқандығы соншалық, қоғамдық ұйымдардың нормативтік актілер шығаруы ғылымда жалпы құқық шығармашылығының амалдарының бірі ретінде бекініп, ол құқық шығармашылығын анықтауға негіз болды. Ашып айтсақ, кеңес заңгері Ц.А. Ямпольская жəне т.б. кейбір ғалымдар құқық шығармашылығы деп нормативтік актілерді қабылдау жөніндегі мемлекеттік органдардың қызметін ғана емес,сондайақ мемлекеттің құқық шығармашылығына бұқараның қатысуының əртүрлі нысандарын (халықтың тікелей құқық шығармашылығы мен қоғамдық ұйымдардың жеке нормативтік актілерді шығаруын) анықтады [2. с.170-171]. Кеңес өкіметінде қоғамдық, саяси ұйымдардың құқық шығармашылығы олармен дербес жəне мемлекеттік органдармен бірге жүзеге асырылған.
Қазақстан халқын еркін заңға, жалпыға міндетті құқықтық нормаларға айналдыру - бұл тиісті қызметтің жалпы бағытын көрсететін жетекші, бастапқы идеялармен қатаң сəйкестікте, яғни белгілі бір қағидалар негізінде жүзеге асырылатын процесс. Мемлекеттің кез келген қызметі секілді құқық шығармашылығы да белгілі бір қағидалармен сəйкестілікте жүзеге асады. Оларды нақты атап айтсақ:
құқық шығармашылығының демократиялығы;
құқық шығармашылығының жариялығы;
құқық шығармашылығының ғылыми негізділігі;
құқық шығармашылығының заңдылығы;
құқық шығармашылығының құқық қолдану практикасымен байланыстығы.
Қазақстан халқының референдум арқылы құқық шығармашылығы - Қазақстан Республикасының демократиялығының жоғары көрсеткіші. Қазақстанның құқық шығармашылығының мəнінің өзі халықтың еркі референдум тəртібімен жəне мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу, өзгерту немесе жою жөніндегі қызметімен заңға, жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережесіне айналуында. Қазақстан халқы мемлекеттің құқық шығармашылығына тек референдум жолымен заң шығару арқылы ғана қатыспайды, сондай-ақ заң жобаларын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халықтың талқылауы, құқық шығармашылығы қызметінің жүзегеасырылуының жариялылығы - мұның бəрі құқық шығармашылығындағы бұқара халықтың атқарар қызметін көрсетеді. Демек, Қазақстанның құқық шығармашылығының демократиялық деңгейін байқатады. Демократиялық қағидасы бұқара халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына қатысуының жолдары мен дəрежесін көрсетсе, жариялылық құқық шығармашылығы қызметінің көпшілік үшін ашық, қолайлы процесс екендігін белгілейді.
Құқық шығармашылығының кəсіпқойлығы қағидасы құқық шығармашылығының сапасымен, құқық шығармашылығы шешімін қабылдау жолдарының, тетігінің тиімділігімен тікелей байланысты. Мұндай қызметке заң жобасын жасау жөнінде кəсіптік білімі мен тəжірибесі бар жетік мамандар (заңгерлер, саясаттанушылар, т.б.) қатысулары тиіс. Жалпы, құқық шығармашылығының кəсіпқойлығы Парламент депутаттарының құқықтық сауаттылығының жоғары деңгейін қалыптастыру, құқық шығармашылығының тиімділігін көрсететін өлшемдерді ғылыми жетілдіру жəне т.с.с амалдар арқылы қамтамасыз етілмек. Құқық шығармашылығының кəсіпқойлығы қағидасының негізінде жобаланудағы құқықтық нормаға бұрынғы ұқсас ережелермен жəне өзге мемлекеттердің құқықтық жүйесімен, сондайақ қоғамдық өмірдің өзге де реттеушілерімен салыстармалы талдау жасау, тиісті құқық жүйесінің өзге де нормаларымен байланысын жəне өзара қатынасын анықтау секілді қажеттіліктер жүзеге асады.
Құқық шығармашылығының келесі қағидасы - құқық шығару процесінің ғылыми сапасын көтеру (ғылыми негізділігі) қағидасы. Бұл үшін қоғамның саяси, экономикалық, мəдениəлеуметтік жүйелерін жан-жақты зерттеп, олардың ғылыми тұрғыдан талаптарын анықтап, қорытынды тұжырымдар жасап, оны қалай сапалы заңға айналдыру жолдарын, бағыттарын белгілеу қажет. Ол үшін ғылыми тұжырымдарды тəжірибеден, тексерістен өткізіп алған абзал. Құқық шығармашылығы барысында туындайтын келесідей қажеттіліктер оның ғылыми негізділігінің нəтижесінде қамтамасыз етіледі: тиісті қоғамдық қатынастарды нормативтікқұқықтық реттеуге деген қажеттілікті білдіретін əртүрлі əлеуметтік факторларды зерттеу, құқықтық нормаларды қалыптастыру кезінде əлеументтік жəне ұлттық құрылымдардың,тұтастай алғанда қоғамның түрлі мүдделерін анықтау жəне мұқият ескеру, ғылымның, техника мен мəдениеттің жетістіктерін пайдалану, құқықтық нормаларды жасаудың ұйымдық нысандары мен процедураларын жетілдіру, т.с.с.
Құқық шығармашылығындағы заңдылық - құқық шығармашылығының келесі қағидасы. Жаңа қабылданатын нормалар Конституцияның талаптарына сəйкес өмірге келуі қажет [3. С.132]. Тек қана қабылданатын нормалар ғана емес, сондай-ақ оларды (нормативтік актілерді) дайындау, қабылдау жəне жариялау, яғни бүкіл құқық шығармашылығы процесі Конституция, заң шегінде, нақты талаптарға сəйкестікте жүзеге асырылуы керек.
Құқық шығармашылығының қағидаларының ішінде аталмай қалғаны - оның құқық қолдану практикасымен байланысты қағидасы. Бұл қағиданың мəні мынада деп айтуға болады: құқық қолдану практикасы құқық шығармашылығы қызметінің нəтижесі болып табылатын нормативтік-құқықтық актілерді өмірде жүзеге асыруға бағыттала отырып, құқық шығарушыға өз еңбегінің жемісін бағалауға, оның тиімділігі, сапасы туралы хабардар болуға, құқық шығару қызметін жетілдіріп отыруға көмектеседі. Құқық қолдану практикасымен байланыста ғана құқық шығарушы өзінің кемшіліктерін, қателіктерін анықтайды, құқық шығармашылығына деген қажеттік-мұқтаждықтарды ашады.
Құқық шығармашылығының бұл қағидалары белгілі бір қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу негізінде халықтың еркін нормативтікқұқықтық актіге айналдырумен байланысты, нормативтік актілерді дайындау, шығару, өзгерту, жою процестеріне қатысатын органдар мен ұйымдардың қызметінің бастамаларын көрсететін категориялар, жетекші идеялар. Құқық шығармашылығының қағидаларын дұрыс анықтай отырып жəне олардың іс жүзінде жүзеге асуын қамтамасыз ету арқылы құқық шығарушы тиісті шығармашылықтың тиімділігін көтереді, құқық шығармашылығын ғылыми негіздейді. Аталған қағидалар, біріншіден, құқық шығармашылығының негізгі, объективті қажетті жақтарын көрсетеді; екіншіден, құқық шығармашылығы процесіндегі тұрақты заңи байланыстар мен қатынастарды сипаттайды; үшіншіден, өз мазмұнында құқық шығармашылығының нақты нышандары мен ерекшеліктерін қамтиды. Құқық шығармашылығының аталмыш қағидалары (демократиялығы, кəсіпқойлығы, заңдылығы, ғылыми негізділігі жəне құқық қолдану практикасымен байланыстығы) - қай уақыттың болмасын құқық шығармашылығының бастапқы, анықтаушы идеялары.
Кеңес өкіметі уақытында бұдан өзге де негізгі қағидалардың болғанын көруге болады. Əрине, олар - құқық шығармашылығына коммунистік партия тарапынан басшылық ету жəне Кеңестердің толық билік етуі қағидалары. Коммунистік партияның Кеңес заманындағы жетекшілік рөлі оның қоғамның қай саласында болмасын негізгі, анықтаушы, бастапқы жағдайын бекітті. Кеңес Одағы коммунистік партиясы халықтың еркін қалыптастыру жəне оны заңға айналдыруға əсер ете отырып, құқық шығармашылығының, заңдылық актілерінің дамуының негізгі бағыттарын анықтады. Коммунистік партияның съездерінде қабылданылуы керек актілер мен олардың мазмұны алдын ала анықталып, қоғам өмірінің белгілі бір саласында заңдылықты жетілдіру туралы тапсырмалар жасалды. Мысалы, Кеңес Одағы коммунистік партиясының ХХVІ съезінде заң актілерін əрі қарай жетілдіру бағдарламасы қойылды [4. С.313].
Коммунистік партияның құқық шығармашылығындағы жетекшілік, бағыттаушылық рөлі КСРО Конституциясының 6-бабында белгіленді, яғни Коммунистік Партия Конституциямен сəйкестікте жəне оның шегінде:
заңдылықтың дамуының стратегиялық бағыттарын, оны қолдану практикасының негізгі жолдарын анықтайды;
кеңестік құқықтық жүйе үшін негіз болатын маңызы бар негізгі заң шығармашылық, өзге саяси, мемлекеттік құқықтық шараларды өткізуге бастамашылық білдіреді;
қоғамның шаруашылық, əлеуметтік, мəдени өмірінің негізгі мəселелері бойынша құзыретті мемлекеттік органдардың құқық шығармашылығы жұмыстарына тікелей қатысады [5], - деп реттелді.
Кеңестердің толық билігі қағидасы құқық шығармашылығы қызметіндегі Кеңестердің биліктерінің шексіздігін көрсетеді. Яғни өз уақытында Кеңестердің мемлекеттік өкіметтің жоғарғы органы ретінде танылуы, мемлекеттің қандай да болмасын мəселелерін шешу құдіреттілігі, жалпы одаққа, республикаға, əкімшілік-аумақтық құрылымдардың қарауына жатқызылған кез келген мəселені өз қарауына алатындығы, жоғары тұрған кеңес төменгі кеңестердің белгілі бір өкілеттіктерін өзіне алып, керісінше өзінің атқаруы тиіс мəселені төменгі кеңестерге беруі, Кеңес актілерінің тиісті аумақта сөзсіз орындалуы міндеттілігі мен жоғарылығы - Кеңестердің толық билігінің бір бөлігі, көрінісі.
Бұл соңғы екі қағида (құқық шығармашылығына коммунистік партия тарапынан басшылық ету, Кеңестердің толық билігі) қазіргі құқық шығармашылығы негізге алатын, сəйкестікте жүзеге асырылатын бастама, негіз болу қабілеттігінен айырылған.
Құқық шығармашылығы - құқықтық реттеу механизмінің негізгі, бастапқы сатысы. Мемлекет құқық нормасын жасай отырып, құқық қолданушы жəне құқық қорғаушы амалдардың барлық жүйесін əрекетке қосады жəне осылай жеке адамдардың, ұйымдардың, қоғамның дамуына əсер етеді. Оның нəтижесінде қоғамның санасы жəне мемлекеттің саясаты жүріс-тұрыс нормаларына айналады.
2 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ САТЫЛАРЫ
2.1 Заң шығару бастамасы
Заң Шығару Бастамасы - елдегі заң шығарушы органның қарауына белгіленген рәсімдемеге сәйкес заң жобасын ресми түрде енгізу құқығы; заң шығару процесінің алғашқы сатысы. Заң шығарушы орган енгізілген заң жобасын өзінің мәжілісінде қарауға міндетті. Қазақстанда Конституцияның 61-бабының 1-тармағына сәйкес Заң Шығару Бастамасының құқығы Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика Үкіметіне берілген және заң жобасы тек Парламент Мәжілісінің қарауына тапсырылады. Мәжіліске заң жобаларын енгізу туралы шешімді Парламент (Мәжіліс пен Сенаттың) депутаттары тиісті ұсыныспен рәсімдейді. Үкімет заң жобаларын енгізу туралы шешімге тиісті қаулы шығару арқылы қатысады. Заң Шығару Бастамасы құқығы жоқ мемл. ұйымдардан, қоғамдық бірлестіктер мен жеке азаматтардан түскен заң жобалары Мәжіліске Заң Шығару Бастамасы құқығы бар органдар мен тұлғалар арқылы ғана енгізілуі мүмкін. Президентке Заң Шығару Бастамасы құқығы берілмеген, алайда, Президент заң шығару процесіне ықпал ете алатындай өкілеттікпен қамтамасыз етілген.[1]
Заң шығару процесi кез келген өзге де процесс секiлдi келiсiлген бөлшектердiң процедуралық кестесiне, жүйесiне ие. Заңдарды палаталардың кезектiлiкпен немесе бiрлескен отырыста қарап, қабылдауы байланысты болатын заңды фактiлер болып Республика Конституциясында анықталған адамдар мен органдардың өздерiне тән заң шығару бастамашылығы құқығын пайдалануы болып табылады. Қазақстан Республикасы парламентi және оның депутаттарының құқықтық жағдайы туралы Республика заңына сәйкес заң шығару бастамашылығы құқығы субъектiнiң парламент қарауға мiндеттi заң жобасының және парламенттiң өзге заң актiсiнiң мәтiнiн ресми енгiзуi заң шығару бастамашылығы болып табылады [1, 15-бап].
Заң шығару бастамашылығы құқығы субъектiлерiнiң шегi әр елде әртүрлi анықталған. Әдетте, бірқатар мемлекеттерде заң шығару бастамашылығы құқығын депутаттар, мемлекет басшысы, үкiмет, жоғары сот органдары және белгілі бір органдар мен тұлғалар тобы иеленедi. Біраз мемлекеттерде тиісті мәселені реттеуде ұқсастық, кейбір жеке мемлекеттерде өзгешелік жағдай орын алған. Мысалы, АҚШ-та формальды түрде заң әлiбiне сәйкес заң жобалары тек депутаттармен ғана енгiзiлуi мүмкiн. Қажеттi жағдайларда депутат бұл құқықты мемлекет басшысының немесе үкiметтiң тапсыруы бойынша да жүзеге асырады. Ұқсас жағдай Ұлыбританияда да орныққан.
Қазақстан Республикасында заң шығару бастамашылығы құқығы тиесілі тұлғалар шегіне келсек, ол қоғам дамуына сәйкес реформаланып, бүгінде үш субъект тізімін қамтиды. Қазақстан Республикасының алғашқы 1993 жылғы Конституциясында заң шығару бастамашылығы құқығы Жоғарғы Кеңес депутаттарына, Президентке, Министрлер Кабинетiне, Жоғарғы Сотқа және Жоғарғы төрелiк сотқа тән болды [2, 71-бап]. Ал, 1995 жылғы Конституцияда бұл мәселе өзгеше реттелді. Ашып қарастыратын болсақ, 1995 жылғы алғашқы нұсқадағы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару бастамашылығы құқығына екi субъектiлер тобы ие болды: Қазақстан Республикасының үкiметi және парламент депутаттары. 2007 жылғы конституциялық реформаға дейін бұл құқық тікелей түрде аталмыш екі субъектiмен жүзеге асырылды. 21 мамыр 2007 жылғы конституциялық реформамен бұл тізім кеңейтіліп, оған Республика Президенті қосылды. Байқағанымыздай, 2007 жылғы конституциялық реформаға дейін заң шығару бастамашылығы құқығы субъектілерінің тiзiмінде Республика Президентіне орын берiлмеген еді. Ол дұрыс па еді? Осы орайда Ресей ғалымы В.М. Сырыхтың 1997 жылдың 27-28 наурызында өткен халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда сөйлеген келесі сөзiне тоқталып кетуге болады: Ресей Федерациясында заң шығару бастамашылығы субъектiлерiнiң шегi дегенмен кең. Менiң ойымша Қазақстанда заң шығару бастамашылығы құқығынан айырып Президенттi ренжiткен секiлдi. Ресейде көрiнiс өзгеше. Онда заң шығару бастамашылығы құқығы РФ Президентiне, Федерация Кеңесiне, оның мүшелерiне, Мемлекеттiк Дума депутаттарына, Үкiметке, РФ субъектiлерiнiң өкiлдi органдарына және барлық жоғарғы сот органдарына берiлген.
Бұл дұрыс болар. Себебi, жақсы және керек заңдарды шығару туралы идея қоғамда барлық деңгейде туындауы мүмкiн ғой. Және тiкелей заңдарды жүзеге асыру процесiмен айналысатын органдар (тұлғалар) қандай заңдарды қабылдау талап етiлетiнiн бiлуi табиғи құбылыс [3, 43-б.]. В.М. Сырыхтың бұл пiкiрiмен келiсуге болады. Сондықтан, Қазақстанда Президентке 2007 жылы 21 мамырда жүргізілген конституциялық реформаға дейін-ақ заң шығару бастамашылығы құқығын ресми берген дұрыс болатын еді деп ойлаймыз.
21 мамыр 2007 жылға дейін Республика Президентінiң ҚР Үкiметі мен парламент депутаттары қатарынан заңи түрде орын алмауы ол заң шығару бастамашылығы құқығынан толығымен айырылған, ешбiр жағдайда онымен байланыспады деген қорытындыға келуге себеп болмайды. Оны келесі жағдайлармен негіздеуге болады: біріншіден, Республика Конституциясы (21.05.2007 дейін) оны заң шығару бастамашылығы құқығы субъектiлерiнiң қатарынан ресми түрде тiкелей көрсетпегенiмен, 53-баптың 1-тармағы Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тек Президенттiң ұсынысымен жүзеге асатынын бекiттi. Демек, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу туралы заңның парламентте қаралып, қабылданылуының бiрден-бiр бастамашысы - Республика Президентi болып табылады. Президент Республика парламентіне Конституцияға өзгерістер мен түзетулер енгізу туралы бастамашылық жасау құқығын алғаш рет 1998 жылы пайдаланды. 1998 жылы 30 қыркүйекте Президент парламентке өзінің 13-баптан тұратын ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы жобасын ұсынды. Сенат пен мәжілісте талқылаудан өткен ол жоба 1998 жылы 7 қазанда қабылданды. Екіншіден, Президент заң шығару бастамашылығы құқығын 2007 жылғы конституциялық реформаға дейін тікелей жүзеге асыруға құқылы болмағанымен, оны жанама түрде жүзеге асыруға құқылы болды. Бүгінде де ол тиісті құқыққа өкілетті. Президенттің заң шығару бастамашылығы құқығын жанама жүзеге асыру жағдайының реттелуін ашып айтсақ, Республика Конституциясының 44-бабының 3-тармағына сәйкес Президент үкiметке заң жобаларын мәжiлiске енгiзудi тапсырады. Бұл ереже үкiметтiң заң шығару бастамашылығы құқығын Президенттiң тапсырмасы бойынша және жеке өзi дербес жүзеге асыратынын куәландырады. Тиісті ереженің негізінде Президент үкіметке қандай да бір заң жобасын мәжіліске енгізу жөнінде жиі тапсырма беріп тұрады. Мысалы, Н.Ә. Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында үкіметке Жолдауда белгіленген бірінші басымдықты нақты іске асыру мақсатында мынадай міндеттер тапсырған болатын: Үкімет 2006 жылы қолданылып жүрген нормативтік-құқықтық базаға талдау жасап, ретке келтіретін болсын. Қазақстан Республикасының Бәсекелестік және монополистік қызметті шектеу туралы заңының жаңа редакциясын, Концессиялар туралы және Өңірлік қаржы орталығы - Алматы қаласы туралы заңдарды әзірлесін [4]. Артын ұзатпай, шамалап 3 аптадан кейін - 24 наурызда өткізілген Демократиялық реформалар бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегі мемлекеттік комиссияның алғашқы отырысында Елбасы Парламентке өткен саяси партияларды ішінара мемлекеттік қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін заңнамаға өзгерістер енгізу қажеттігін көрсете отырып, таяудағы мерзімде Қазақстандағы азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасын бекітіп, тиісті заңдарды, мәселен Әлеуметтік жұмыс туралы, Қайырымдылық қызмет туралы заңдарды қабылдау керек екендігін белгіледі [5]. Соңғы, 2014 жылғы 17 қаңтардағы Жолдауында да ҚР Президенті үкіметке бірқатар заң жобасын әзірлеп, парламентке енгізуді тапсырған еді. Нақты айтсақ, Республика Президенті тиісті Жолдауында венчурлік қаржыландыру, зияткерлік меншікті қорғау, зерттеулер мен инновацияларды қолдау, сондай-ақ, ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыру жөніндегі заңнаманы жетілдірген жөн екендігін белгілеп, үкіметке биылғы жылдың 1 қыркүйегіне дейін тиісті заң жобалары топтамасын әзірлеп, Парламенттің қарауына енгізуді тапсыратындығын көрсетті [6].
Жолдауларында үкімет әзірлеп, парламентке енгізуді қарастыратын тапсырмалары арқылы Республика Президенті заң шығару бастамашылығын жанама түрде жүзеге асырады. Атап кеткеніміздей, ол бұл құқықты ҚР Конституциясының 44-бабына (3-тармағы) сәйкес жүзеге асырады. Конституцияның бұл нормасының өзгешелігі Президенттің үкіметке заң жобасын парламент мәжілісіне енгізуге тапсырма беруінде және тиісті тапсырмаға сәйкес үкіметтің мұндай жобаны мәжіліске енгізу міндеттілігінде. Атап кеткеніміздей Президент заң жобасын мәжіліске енгізу жөнінде үкіметке жиі тапсырма беріп отырады. Президент тапсырманы әдетте барлық заң жобалары бойынша емес, аса маңызды заң жобалары бойынша береді.
Тапсырма беру - бұл Президенттiң Республика үкiметiне қатысты өкiлеттiктерiнiң бiрi болып табылады. Президенттiң тапсырмасына орай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Құқық шығармашылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Құқық шығармашылықтың белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
2 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Заң шығару бастамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Заң жобасын талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3 Заңды жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..33
КІРІСПЕ
Қурстық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Құқықшығармашылық - бұл құзіретті органдардың заң нормаларын қабылдауға, өзгертуге және жоюға байланысты арнайы қызметі. Құқықшығармашылық мыналармен сипатталады:
- ол белсенді, мемлекеттік, шығармашылық қызметті білдіреді;
- оның негізгі өнімі - нормативтік актілерден көрініс тапқан заң нормалары;
- бұл қоғамды басқарудың маңызды құралы; мұнда оның даму бағдараламасы қалыптасады, маңызды жүріс - тұрыс ережелері қабылданады;
- құқықшығармашылықтың деңгейі мен мәдениеті, қабылданған нормативтік актілердің сапасы - бұл қоғамның өркениеттілігі мен демократиялылығының көрсеткіші.
Субъектілерінің түріне қарай құқықшығармашылық келесі түрлерге бөлінеді:
1) халықтың мемлекеттік және қоғамдық өмірдің маңызды мәселелері бойынша жалпыхалықтық дауыс беруін - референдум - жүргізу кезіндегі тікелей құқықшығармашылығы;
2) өкілетті мемлекеттік органдардың тікелей құқықорнықтырушы қызметі;
3) әдет түрінде қалыптасқан немесе мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормаларды мемлекеттің санкциялауы.
Құқықшығармашылық процесс бірнеше кезеңдер арқылы жүзеге асырылады:
1. Заң шығару ынтасы - құқықшығарушы органға нормативтік актіні шығару туралы ұсыныс немесе актінің дайын жобасы ұсынылады. Заң шығару құқығына ие субъектілер шеңбері заңнамада қатаң түрде анықталған.
2. Заң жобасын талқылау - бұл кезең құжатты қажетті сапаға жеткізу, қарама - қайшылықтарды, олқылықтарды, түсініксіз мәселелерді және т.б. жою үшін қажет. Ерекше маңызды заң жобалары жалпыхалықтық талқылауға ұсынылады.
3. Заңды қабылдау.
4. Қабылданған актінің мазмұнын көпшілікке жеткізу, яғни, заңды жариялау.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қоғамды басқаруда мемлекет пен құқық сан алуан нормативтік актілерді өмірге әкеліп, ескіргенін жаңартып, кемшіліктері болса толықтырып отырады. Заң неғұрлым мазмұны жағынан өмір талаптарына сәйкес, халықтың ой мен негізгі мүдделерін терең қамтыса, нысаны жағынан да әбден жетілсе соғұрлым ол тәуелсіз демократиялық мемлекет құру күресіне тиянақты үлесін молынан қосады, заңның беделі артады. Сол себепті заң жобасын жасауға оны жан-жақты талқылауға көпшілік халықтың, қоғам ұйымдарының белсене қатысуы біздің жалпы халықтық мемлекетімізде заңдылыққа айналды. Өте маңызды заң жобалары халықтың мемлекетімізде заңдылыққа айналды. Өте маңызды заң жобалары халықтың талқылауына түседі. Заң қабылдайтын орган - Парламент көпшіліктің ұсыныстарына жеке көңіл бөледі, оның тұрақты комиссияларында мұқият тексеріліп, Парламентке арналған ұсыныстар алынады. Демократияның қағидалары осылайша заң қабылдау саласында іс жүзінде асады. Заң жобасы туралы пікір айтуда азаматтарға, олардың қоғамдық ұйымдарына шек қойылмайды. Мұндай ұсыныстар тиісті мемлекеттік органдарда жан - жақты қаралады. Заң жобасын ұсынудың ерекше түрі бар, оны депутаттар тобы мен мемлекеттің Үкіметі ғана жасай алады. Олардың ұсынған заң жобалары Парламенттің талқылауына түседі. Заңға тәуелді нормативтік актіге де осылай жан-жақты талқылаудан өтіп барып қабылданады.
Берілген курстық жұмыстың мақсаты - - құқық шығармашылығының жалпы түсінігін қарастыру және құқық шығармашылық процесінің мазмұнын, сатыларын, алатын орны мен рөлін анықтау.
Осыған сәйкес курстық жұмыстың міндеті:
Құқық шығармашылығының құқық процесіндегі мақсатын, міндеттерін, түсінігін, белгілерін қарастыру;
Құқық шығармашылығының заң шығару жүйесіне қатысуын, жобалау жүйесін, дайындау жұмыстарын зерттеу;
құқық шығармашылығының құқық жүйесіндегі ерекшеліктерін анықтау, жалпы сипаттама беру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бірінші тарауы әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөлі. деп аталады. Бұл тарауда құқық әлеуметтік нормалардын ерекше жүйесі болып табылатыны және мемлекетпен бірге өмірге келгені мен құқықтың әлеуметтік нормалар жүйесіндегі алатын орны мен рөлі туралы жазылған. Екінші тарауы әлеуметтік нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде деп аталады. Бұл тараудың бөлімдерінде әлеуметтік нормалардың қоғамдық қатынастарды реттеуші құрал ретінде қарастырған.
Курстық жұмыстың объектісі - құқықтық шығармашылық процесс болып табылады.
Курстық жұмыстың пәні - Қазақстан Республикасы құқықтық жүйесі және үрдісі.
Курстық жұмыстың құрылымы. Құқық шығармашылық процесінің мазмұны, түсінігі, түрлері, сатылары тақырыбына жазылған курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Құқық шығармашылықтың түсінігі
Құқықтық шығармашылық -- пісіп жетілген қоғамдық даму қажеттіліктеріне сәйкес, нормативтік құқықтық актілерді жасау мен қабылдау бойынша мемлекеттік органдар мен өкілеттелген қоғамдық, ұйымдардың ғылыми негізделген шығармашылық қызметі.Құқық шығармашылық - бұл мемлекет органдардың заңи нормалары қабылдау, өзгерту және жоюмен байланысты қызметі. Құқық шығармашылық субъектісі ретінде тиісті өкілеттігі бар мемлекеттік органдар мемлекеттік емес құрылымдар, сондай-ақ референдумда заң қабылдаған кезде азаматтар бола алады. Құқық шығармашылық қызмет конституция, заңдар және регламентпен белгіленген көлемде жүзеге асады. Құқық шығармашылық жаңа құқық нормасын қабылдаумен өзгерістер мен түзетулер енгізу арқылы ескі заңдарды жетілдірумен сипатталады. Құқық шығармашылықтың белгілері: - ол белсенді, шығармашылық мемлекеттің қызметі; - оның негізгі өнімі - құқық нормалары; - бұл қоғамды басқарудың маңызды құралы; - құқық шығармашылықтың деңгейі және мәдениеті, қабылданған нормативтік актілердің саласы - бұл қоғамның өркениетінің және демократиялығының бір белгісі. Құқық шығармашылықтың қағидаттары - бұл құқықтық нормаларды қабылдау, жою немесе ауыстырумен байланысты қызметтің негізге алушы идея, бастаулар, ережелер, құқықты шығаратын органдар үшін бағыт. Құқық шығармашылыққа келесі қағидаттар тән: 1) ғылымилық; 2) кәсібилік; 3) заңдылық; 4) демократиялық; 5) ашықтық; 6) жеделділік. Құқық шығармашылық субъектілеріне байланысты келесі түрлерге бөлінеді: 1) референдум жүргізу барысында халықтың тікелей құқық шығармашылығы; 2) мемлекет органдардың құқық шығармашылығы; 3) жекелеген лауазымды тұлғалардың құқық шығармашылығы; 4) жергілікті өзін - өзі басқару органдарының құқық шығармашылығы; 5) локальді құқық шығармашылық; 6) қоғамдық бірлестіктердің құқық шығармашылығы. Құқық шығармашылық мәніне байланысты келесі түрлерге бөлінеді: - заң шығармашылық (жоғарғы өкілдік органның құқық шығармашылығы); - құқық шығармашылықты тапсыру (Парламенттің тапсырысы бойынша атқарушы органның норма шығармашылық қызметі); - заңға тәуелді құқық шығармашылық - бұнда норманы Президент, Үкімет, министрлік, жергілікті органдардың ұйым жетекшілерінің қабылдауы. Құқық шығармашылық қызметі екі негізгі бөліктен тұрады: бірінші, әрекеттік заңи мәнінен тәуелсіз құқық шығармашылықтың ұйымдастырушылық мәселелерінен тұрады (заң жобасын дайындау, оны талқылау). Бұнда заңның жобасын дайындауда мемлекет еркін алдын ала қалыптастыруды көздейді. Екінші, құқықтық бастауларға негіз болады, заң жобасын дайындау туралы шешімді қабылдаумен байланысты. Заңда мемлекеттің еркі ресми бекітіледі де, заң жобасы жалпыға міндетті құқықтық актіге айналады.
Құкыктық шығармашылық дегеніміз -- мемлекеттің өкілетті органдарының әрекеттері, яғни нормативтік актілерді басуға, кай-та жөндеуге арналған әрекеттері, оларды мазмұнымен тұтас заң нормаларына айналдырады. Алайда, бұл мағынада құқықтық-шығармашылық атауы көбірек шартты және сол әрекетті құқықтық-шығармашылық деп атаған жөн, әрі кайта құру процестерін айыра білу кажет.
Мемлекет құкықты жасамайды. Құқықты құру процесі әлеуметтік организм қойнауында жүріп жатады, ал мемлекет қоғамда қалыптасқан құқықты талаптарға сай дайындауы керек. Сондықтан, кейбір авторлардың құқықтық-шығармашылықты құқықты құру процесіндегі ақырғы кезең деуі дұрыс емес. Профессор С. С. Алексеев негіздеме түрінде былай дейді: Құқық-тық-шығармашылык принципті түрде, сол уақытта басталады, қашан коғам дамуындағы талаптар белгіленеді, тікелей әлеуметтік құқық қалыптасса, құқықтық жаңалықтардың қажеттігі шегіне жетсе, тек осы негізде ғана құқық құру процесіне міндетті органдар кіріседі.
Құқықтық-шығармашылық түсінігі қоғамның еркін, заңға айналдырудағы қызметтердің барлық түрлерін, жолдарын (нысанын) қамтиды:
а) мемлекеттік органдармен нормативтік актілерді қабылдау;
ә) референдум аркылы тікелей халыкпен ақылдасу;
б) құкық нормаларына сай әртүрлі келісімдер жасау;
в) мемлекеттік емес ұйымдардың шығарған әдеттері мен нормаларына санкция беру;
г) заңды прецеденттерді құру.
Юриспруденцияда көптеген құқықтық-шығармашылық принциптер шығарылған, олардың ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:
а) демократиялық; ә) заңдылық;
б) гуманистік;
в) ғылымилығы;
г) кәсібилік;
ғ) бағдарламалықтығы.
Құқықтық-шығармашылық қызмет әр уақытта әртүрлі заңды процедураны көрсетеді, яғни құқықтық-шығармашылық қызыметін істегендегі құқықпен реттелген бірізділік, олар белгілі құқықтық-шығармашылық нәтиже. Құқықтық шығармашылық процедура жеткілікті түрде қиын және қызметі үзаққа жалғанады және өзінің кезеңдері бар, яғни бұл процестердің арасындағы кезеңдер, шешуі нақтылы мақсаттар.
Қазіргі кездегі көбірек таралған мынандай құқықтық-шығармашылық нысандар бар: мемлекеттік органдардың нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауы. Ондай құқықтық-шығармашылық процедурада көбірек істелген заң шығару процедурасы (заңдарды баспаға беру процедурасы). Заң шығару процедурасының мынандай кезеңдері бар: Заң шығару бастамасын іске асыру қүқығы, яғни елдің ең жоғарғы өкілетті органына заң жобасын арнайы үсыну, ол орган оны қарауға міндетті. Заң жобасын үсынуға қүқығы бар субъектілердің тізімі Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабында анық айтылған: 1. Заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
2-кезең заң жобасын талқылау. Бұл кезеңде негізінен заң жобасы талқыға түсіп өзгертулер, толықтырулар кіргізіледі, керегі жоқ жерлері алынып тасталады; 3-кезеңде заң жобасы қабылданады; 4-кезеңде арнайы ақпарат құралдарымен жарияланады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 61-бабында осы мәселе туралы былай бекітілген 1. Республика Президентінің заңдар жобаларын қараудың басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға құқығы бар, бұл Парламент заң жобасын енгізілген күннен бастап бір ай ішінде қарауға тиісті екенін білдіреді. 4. Мәжіліс депутаттары қараған және жалпы санының көпшілік дауысымен мақүлданған заң жобасы Сенатқа беріледі, ол онда әрі кеткенде алпыс күннің ішінде қаралады. Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба заңға айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.
Заңды техника -- нормативтік-құқықтық және жекелеген заң актілерін дайындаудағы пайдаланылған жолдардың, тәртіптердің және құралдардың жиынтығы, олардың жетілдірілуін қамтамасыз етуші. Заңды техниканың ішінде ерекше бөлінетіні заң шығару техникасы, ол мыналарды қамтамасыз етуге міндетті: а) жазудың қисынды бірізділігі; ә) нормативті актілердің ішінде қарама-қайшылықтың жоқтығы және толығымен заң шығару жүйесінде; б) нормативті материалдардың жинақы болуы; в) заң тілінің анықтығы және түсініктілігі; г) заң шығарудағы пайдаланылған терминдердің құрылуындағы дәлдік және белгілілік; ғ) тек бір мәселе бойынша белгіленген нормативтік актілердің көптігін болдырмау. Заң техникасының деңгейі, көп жағдайда заңдылық мәдениеттің деңгейін көрсетеді. Заңды техника, ең алдымен, заңды терминология мәселелеріне, заңды Конституцияға (толығымен және заңды қүралдардың қабысуы), өңдеу тәртібіне, жазылуына және нормативтік-қүқықтық актілерді жүйелеуге қатысы бар.
Құқық шығармашылығы мемлекеттік қызметтің маңызды бағыттарының бірі. Заң ғылымында құқық шығармашылық екі аспекті тұрғысынан түсініледі. Құқық шығармашылығы мағынасы құзырлы органдардың құқықтық нормаларды тікелей жасау процесі Ал кең мағынада құқық шығармашылық дегеніміз процесс деп қаралады. Ол құқық шығармашылық түпкі ойдың туындаған сәтінен басталады да құқықтық норманың нақты жүзеге асырылуына шейін созылады (яғни оны даярлау, қабылдау, жариялау және т.с.с. дейін).
Құқық шығармашылығын ұғынудағы тәсілдердің айырмашылығына қарамастан, бұл әрқашанда құқық өкілеттігі бар органдардың белгілі бір нормативтік актілерді даярлау, қайтадан өңдеп даярлау және баспадан шығару бойынша атқарған қызметтік әрекеттері болып табылады.
Құқық шығармашылық қызметі негізгі екі бөліктен тұрады.
Біріншісі -- заңдық мәні бар әрекеттермен байланысты болмайтын құқық шығармашылықтың ұйымдық мәселелері кіреді (нормативтік актінің жобасын даярлау, оны талқылау және т.с.с).
Екіншісі -- өз негізінде құқықтық қағидаттарға (принциптерге) сүйенеді. Ал оның қызмет етуінің басталу сәті болып нормативтік акт жобасын даярлау туралы шешімнің бекітілуі саналады.
Осы екі бөлік бір-бірімен тығыз байланысты және жалпы контексте қарастырғанда құқықтық құжатты талқылауға, қабылдауға және жариялауға дайындау процесі тұтас рәсім болып табылады. Осыған сәйкес құқық шығармашылық процесін негізгі екі сатыға бөледі.
Біріншісі - нормативтік актінің жобасын жасауда мемлекеттік ерік-ықтиярды алдын ала қалыптастыру қарастырылады. Осы сатыдағы барлық іс-әрекеттер дайындық сипатта болады және олар құқықтық салдарды туындатпайды.
Екінші саты - құқық нормаларында мемлекеттің ерік-ықтиярын ресми түрде бекіту, мұның өзі нормативтік актінің жобасын жалпыға бірдей міндетті сипаты бар құқықтық актіге айналдыру болып табылады.
Құқық шығармашылығы төмендегідей ерекшеліктер арқылы сипатталады:
- белсенді түрдегі, шығармашылықты білдіретін, мемлекеттік қызмет болып табылады;
- оның шығаратын негізгі өнімі - ең алдымен нормативтік актілерде іске асырылатын заңдық нормалар;
- қоғамды басқарудың ең манызды құралы, оның даму стратегиясы осы жағдайда қалыптасады, мінез-құлықтың (жүріс-тұрыстың) маңызды ережелері қабылданады;
- құқық шығармашылықтың деңгейі мен мәдениеті, осыған сәйкес қабылданылатын нормативтік актілердің сапасы да - қоғамның өркениеттенуі мен демократиялануының көрсеткіші;
- құқықтық нормаларды жасау, өзгерту және оның күшін жоюда объективті әлеуметтік қажеттіліктерді және коғам мүдделерін танып білуге негізделген мемлекеттің ерекше нысанды қызметі. Құқық шығармашылық ісі белгілі қағидаттарға: демократизмге, жариялылыққа, кәсіпқойлыққа, заңдылыққа және құқық қолданудағы іс-тәжірибемен (практикамен) байланыстыруға негізделінеді.
Осы қағидаттардың сипаттарын қарастырайық:
1) демократизм - азаматтардың құқық шығармашылық ісіне қатысу деңгейін сипаттайды; қоғамдағы рәсімді нормалар мен институттардың даму деңгейін сипаттайды;
2) жариялылық - құқық шығармашылық ісінің қалың жұртшылыққа ашықтығын білдіреді;
3) кәсіпкерлік - осындай қызметпен құзыретті адамдар - заңгерлер, басқару ісінің мамандары, экономистер (барлығы да білікті ғалымдар болуы қажет) және т.б. айналысады.
4) заңдылық - осы құқық шығармашылық ісімен айналысу қызметі Конституция мен басқа да заңдар аясында атқарылуы тиіс;
5) ғылымилық-нормативтік актілерді даярлау барысында әлеуметтік-экономикалық, саяси және басқалай да ахуалдарды зерттеу аса маңызды болады; қоғамның дамуындағы объективтік қажеттіліктерді жете зерттеудің құқық шығармашылық ісіне тигізер ықпалы зор болады.
Осы параметрлерді анықтау үшін түрлі-түрлі әлеуметтік-құқықтық эксперименттер, социологиялық (әлеуметнамалық) сұраулар жүргізу, анкеталау және т.с.с. көрсетілген факторларды ескеріп барып қабылданған құқықтық ұйғарымдар дәлелді және тиімді болады,
Құқық қолдану іс-тәжірибелерімен болатын байланыс - заң шығарушы орган құқық қолданушылармен байланыс орнатпаса өз еңбектерінің нәтижелерінен бейхабардар болады. Қабылданған құқықтық шешімдердің тиімділігі жөнінде қорытындыларды жасауда, өз жұмыстарындағы олқылықтар мен кемшіліктерді түзетуде тәжірибені пайдалану ісі ақсайды. Құқық қолдану іс-тәжірибесі заң шығарушының тарабынан жіберілген олқылықтар мен кемшіліктерді табуға мүмкіндік береді, құқық шығармашылық ісіндегі қажеттіліктерді көрсетеді.
Субъектілерге байланысты құқық шығармашылық мынадай түрлерге бөлінеді:
1) халықтың тікелей құқық шығармашылығы - бұл мемлекет пен коғам болмысының ең маңызды мәселелері бойынша референдум - бүкілхалықтық дауыс беру арқылы өткізіледі;
2) мемлекеттің өкілетті органдарының тікелей құқық белгілеу қызметі;
3) мемлекеттік органдардың өздеріне тәуелсіз әдет-ғұрып түрінде қалыптасқан немесе мемлекеттік емес ұйымдар даярлаған нормаларды бекітуі (санкциялауы).
Заң қабылдау ісі құқық шығармашылықтың құрамдас бөлігі болып көрінеді. Заң шығармашылықтың мағынасы - ең жоғары заң қабылдау органының (парламенттің) ең жоғары заңдық күші бар нормативтік құқықтық актіні қабылдауы. Мұның өзі негізгі төрт сатыдан тұрады:
1) заң шығару бастамасы;
2) заң жобасын талқылау;
3) заңды қабылдау;
4) заңды жариялау.
Заң қабылдаудағы осы сатылардың барлығының орындалуы Қазақстан Республикасы Конституциясында өз көріністерін тапқан.
Заң шығару бастамасы құқығы - құзырлы органдардың, қоғамдық ұйымдар мен жекелеген адамдардың парламентке заңдар немесе басқалай да актілер шығару жөнінде немесе өзгерту, күшін жою туралы ұсыныстар енгізуге құқықтылығы. Мұндай ұсыныстар енгізудің соңы бұл мәселенің парламентте міндетті түрде қаралуымен аяқталады. Бұл заң шығару бастамасы ұсыныс немесе дайын заң жобасын парламентке беру түрінде көрінеді. Заң қабылдаудың ең жоғары органы мұндайда жаңағы ұсыныс немесе жобаны өз өндірісіне алуы тиіс. Мұндай ұсыныстар қамтамасыз етілуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабына сәйкес заң шығару бастамасы құқығы ҚР парламент депутаттарына, ҚР үкіметіне тиесілі.
Заң жобасын талқылау ең алдымен Мәжілісте өтеді. Мәжіліс депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен қарастырылып барып қабылданған заң жобасы Сенатқа жіберіледі. Онда алпыс күн ішінде қаралуы тиіс. Сенат депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданғаннан соң заң жобасы Заңға айналады, сөйтіп 10-күннің ішінде президентке қол қоюға тапсырылады.
Қазақстан Республикасының Заңдары республика Президенті қол қойғаннан кейін өз күшіне енеді. Қазақстан Республикасының Президенті заңға 15 күннің ішінде қол қояды, халыққа таратылады, жарияланады. Мұндай болмаған жағдайда заңды немесе оның жекелеген баптарын қайта талқылауға, дауысқа салуға парламентке жіберіледі.
Егер де парламент әрбір палата депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен осының алдында қабылданған шешімін растаған болса, онда Президент 7 күннің ішінде заңға қол қояды. Егерде президент заңға қарсы болып ол қарсылығы қабыл алынса, онда заң қабылданбаған болып саналады да президент ұсынған редакцияда қабылданған болып саналады.
ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу парламенттің әрбір палатасы депутаттарының жалпы санының төрттен үшінен кем емес дауыстарымен қабылданады.
Конституциялық заңдар Конституцияда көзделіп қарастырылған мәселелер бойынша өрбір палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінен кем емес дауыспен қабылданады.
Конституциялық заңдарды қабылдау немесе оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөне Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша мәселелерді қарауда заң жобасының екіден кем емес оқылуын жүргізу міндетті (ҚР Конституциясының 62-ші бабы).
Барлық заңдар оған Президент қол қойғаннан кейінгі жеті күн ішінде ресми түрде жариялануға жатады.
Заңдар ресми жарияланғанынан он күн өткеннен соң өз күшіне енеді. Егер де заңның өз күшіне енуінің басқаша нақты тәртібі сол заңда белгіленсе, онда заң өз күшіне сол тәртіп бойынша енеді.
Құқық шығармашылықтың белгілері
Құқық шығармашылығы құқықтық реттеу жүйесінде негізгі бір орталықты алады. Ол қоғам өміріне қажет нормаларды өмірге əкеліп, кемшілік тұстары барларын өзгертіп, уақыты жеткенін жаңарта отырып, барлық қоғамдық, мемлекеттік институттардың құқықтық негізін жасайды.
Құқық шығармашылығы мемлекеттік құқықтың жəне оның жеке салаларының дамуын жəне жетілуін қамтамасыз етеді, халықтың еркін көрсететін тəртіп ережесін жасауды білдіреді. Құқық шығармашылығының түпкі нəтижесі болып құқықтық нормалардың мəтінінде көрініс тапқан жаңа (өзгертілген немесе нақтыланған) ережелер табылады. Тиісінше ол тікелей мағынада нормативтік-құқықтық актілерде көрініс тапқан, қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жүйесін жасау ретінде, нəтижесі қоғамда əрекет етуші құқықты белгілеу болып табылатын қызмет ретінде анықталады. Бұл қызмет Қазақстанда уəкілетті органдармен жəне Қазақстан халқымен (референдумда) жүзеге асырылады. Нормативтікқұқықтық актілер туралы ҚР заңында құқық шығармашылығын жүзеге асыратын уəкілетті органдардың мазмұны ашылған. Яғни уəкілетті орган - Қазақстан Республикасының Конституциясында, осы Заңда, сондай-ақ сол органдар мен лауазымды адамдардың құқықтық мəртебесін айқындайтын заңнамада белгіленген өз құзыретіне сəйкес нормативтік-құқықтық актілер қабылдауға хақылы Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдары (ҚР Президенті, ҚР Парламенті, ҚР Үкіметі, ҚР Конституциялық Кеңесі, ҚР Жоғарғы Соты, ҚР Орталық сайлау комиссиясы, орталық атқарушы органдар, жергілікті өкілді жəне атқарушы органдар, ҚР Ұлттық Банкі, өзге де мемлекеттік органдар) [1, 1-бап 15-тармақша]. Олардың қабылдайтын нормативтік-құқықтық актілері - бұл құқықтық нормаларды белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата тұратын жазбаша ережелердің жиынтығы, ресми құжат. Аталған уəкілетті органдардың құқық шығармашылығы қызметі заң негізінде жəне оны орындау үшін жүзеге асырылады. Олардың құқық шығармашылығы қызметінің бағыты мынада: нормативтік-құқықтық актілерін қабылдау арқылы қоғамдық қатынастарды құқықтық жолмен реттеу.
Қазақстанда құқықты жасайтын негізгі əлеуметтік-саяси күш ретінде мемлекеттік билік танылады. Мемлекеттік билік - құқықтың қалыптасуының тікелей қайнар көзі. Ол мемлекеттің тікелей өзімен немесе өкілеттік беру арқылы тұрғылықты халықпен жүзеге асатын қоғамдық биліктің бір түрі болып табылатындықтан, нақ осы мемлекеттік билік құқық нормаларының пайда болуының тікелей факторы ретінде танылады. Кейбір жағдайларда (мы референдумда) мемлекет құқық нормасын жасауды тікелей халыққа береді. Алайда халықтың референдум арқылы құқық нормасын қабылдауы мемлекеттің қатысуынсыз болмайды. Демек, мемлекет өз халқымен бірге құқық шығармашылығының əлеуметтік субъектісі, ал оның қызметі құқық шығару қызметінің тікелей қозғаушысы болып табылады.
Құқық шығармашылығы қызметі негізінде экономикалық жəне өзге қоғамдық қатынастар заңды нормалар түрінде көрініс табады. Мемлекет (референдум жағдайында халық) осы қатынастарды құқықтық қатынастар ретінде рəсімдейді, дамуына əсер етеді. Құқық шығармашылығы қызметі арқылы экономикалық жəне өзге де қоғамдық əлеуметтік қатынастар жалпы құқықтық қатынастарға айнала отырып, қайтадан басқа жаңа əлеуметтік қатынастарға əсер ету үшін құқықтық нормаларда бекітіледі. Қандай да бір əлеуметтік қатынастардың, қоғамдық дамудың мұқтаждықтарының анықталуы, оларды құқықтық реттеудің қажеттілігінің пісіп-жетілуі құқық шығармашылығының басталуына себеп болады.
Құқық шығармашылығы - бұл мемлекеттің жалпы заңи реттеу, пісіп-жетілген қажеттіліктерді құқықтық нормаларға айналдыру арқылы заңдық нормаларды қалыптастыру жөніндегі қажеттіліктерді тануы, мойындауы. Мұндай қажеттіліктерді тани отырып, мемлекет тиісінше актілердің қабылдануын анықтайды. Мемлекетпен, оның органдарымен қабылданған нормалар ғана жалпыға міндетті ереже сипатында болады, мемлекеттің мəжбүр етушілік күшімен қорғалады. Референдум арқылы құқық шығармашылығын қоспағанда құқықты жасау - бұл мемлекет органдарының нормативтік құқықтық актілерінің жобасын жасау, өңдеу, қабылдау, жариялау жөніндегі қызметі. Мұны Конституциядан, Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар туралы, т.б. заң актілерінен көруге болады.
Тұрғылықты халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына қатысуы қай кезеңнің болмасын негізгі мəселесі. Бүгінде халық құқық шығармашылығын тікелей референдум арқылы заң шығаруға қатысу, ерік білдіру арқылы жүзеге асырса, күні кешегі тарихымызда бұқараның референдумнан өзге, қоғамдық ұйымдардың қызметтері арқылы мемлекеттің құқық шығармашылығына кеңінен қатысқанын көреміз. Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық ұйымдардың, нақты айтсақ, Бүкіл Одақтық Ленин Комсомол Жастар Одағының, кəсіподақтар мен ерікті қауымдардың, т.б. заң шығармашылығының бастамашысы ретінде болуы, ВЦСПС-тің нормативтік-құқықтық актілерінің жобаларын дайындау мен оларды бекітуге қатысуы, т.б. қоғамдық ұйымдардың құқық шығармашылығы əрекеттерінің кеңінен қолдау тапқандығы соншалық, қоғамдық ұйымдардың нормативтік актілер шығаруы ғылымда жалпы құқық шығармашылығының амалдарының бірі ретінде бекініп, ол құқық шығармашылығын анықтауға негіз болды. Ашып айтсақ, кеңес заңгері Ц.А. Ямпольская жəне т.б. кейбір ғалымдар құқық шығармашылығы деп нормативтік актілерді қабылдау жөніндегі мемлекеттік органдардың қызметін ғана емес,сондайақ мемлекеттің құқық шығармашылығына бұқараның қатысуының əртүрлі нысандарын (халықтың тікелей құқық шығармашылығы мен қоғамдық ұйымдардың жеке нормативтік актілерді шығаруын) анықтады [2. с.170-171]. Кеңес өкіметінде қоғамдық, саяси ұйымдардың құқық шығармашылығы олармен дербес жəне мемлекеттік органдармен бірге жүзеге асырылған.
Қазақстан халқын еркін заңға, жалпыға міндетті құқықтық нормаларға айналдыру - бұл тиісті қызметтің жалпы бағытын көрсететін жетекші, бастапқы идеялармен қатаң сəйкестікте, яғни белгілі бір қағидалар негізінде жүзеге асырылатын процесс. Мемлекеттің кез келген қызметі секілді құқық шығармашылығы да белгілі бір қағидалармен сəйкестілікте жүзеге асады. Оларды нақты атап айтсақ:
құқық шығармашылығының демократиялығы;
құқық шығармашылығының жариялығы;
құқық шығармашылығының ғылыми негізділігі;
құқық шығармашылығының заңдылығы;
құқық шығармашылығының құқық қолдану практикасымен байланыстығы.
Қазақстан халқының референдум арқылы құқық шығармашылығы - Қазақстан Республикасының демократиялығының жоғары көрсеткіші. Қазақстанның құқық шығармашылығының мəнінің өзі халықтың еркі референдум тəртібімен жəне мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу, өзгерту немесе жою жөніндегі қызметімен заңға, жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережесіне айналуында. Қазақстан халқы мемлекеттің құқық шығармашылығына тек референдум жолымен заң шығару арқылы ғана қатыспайды, сондай-ақ заң жобаларын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халықтың талқылауы, құқық шығармашылығы қызметінің жүзегеасырылуының жариялылығы - мұның бəрі құқық шығармашылығындағы бұқара халықтың атқарар қызметін көрсетеді. Демек, Қазақстанның құқық шығармашылығының демократиялық деңгейін байқатады. Демократиялық қағидасы бұқара халықтың мемлекеттің құқық шығармашылығына қатысуының жолдары мен дəрежесін көрсетсе, жариялылық құқық шығармашылығы қызметінің көпшілік үшін ашық, қолайлы процесс екендігін белгілейді.
Құқық шығармашылығының кəсіпқойлығы қағидасы құқық шығармашылығының сапасымен, құқық шығармашылығы шешімін қабылдау жолдарының, тетігінің тиімділігімен тікелей байланысты. Мұндай қызметке заң жобасын жасау жөнінде кəсіптік білімі мен тəжірибесі бар жетік мамандар (заңгерлер, саясаттанушылар, т.б.) қатысулары тиіс. Жалпы, құқық шығармашылығының кəсіпқойлығы Парламент депутаттарының құқықтық сауаттылығының жоғары деңгейін қалыптастыру, құқық шығармашылығының тиімділігін көрсететін өлшемдерді ғылыми жетілдіру жəне т.с.с амалдар арқылы қамтамасыз етілмек. Құқық шығармашылығының кəсіпқойлығы қағидасының негізінде жобаланудағы құқықтық нормаға бұрынғы ұқсас ережелермен жəне өзге мемлекеттердің құқықтық жүйесімен, сондайақ қоғамдық өмірдің өзге де реттеушілерімен салыстармалы талдау жасау, тиісті құқық жүйесінің өзге де нормаларымен байланысын жəне өзара қатынасын анықтау секілді қажеттіліктер жүзеге асады.
Құқық шығармашылығының келесі қағидасы - құқық шығару процесінің ғылыми сапасын көтеру (ғылыми негізділігі) қағидасы. Бұл үшін қоғамның саяси, экономикалық, мəдениəлеуметтік жүйелерін жан-жақты зерттеп, олардың ғылыми тұрғыдан талаптарын анықтап, қорытынды тұжырымдар жасап, оны қалай сапалы заңға айналдыру жолдарын, бағыттарын белгілеу қажет. Ол үшін ғылыми тұжырымдарды тəжірибеден, тексерістен өткізіп алған абзал. Құқық шығармашылығы барысында туындайтын келесідей қажеттіліктер оның ғылыми негізділігінің нəтижесінде қамтамасыз етіледі: тиісті қоғамдық қатынастарды нормативтікқұқықтық реттеуге деген қажеттілікті білдіретін əртүрлі əлеуметтік факторларды зерттеу, құқықтық нормаларды қалыптастыру кезінде əлеументтік жəне ұлттық құрылымдардың,тұтастай алғанда қоғамның түрлі мүдделерін анықтау жəне мұқият ескеру, ғылымның, техника мен мəдениеттің жетістіктерін пайдалану, құқықтық нормаларды жасаудың ұйымдық нысандары мен процедураларын жетілдіру, т.с.с.
Құқық шығармашылығындағы заңдылық - құқық шығармашылығының келесі қағидасы. Жаңа қабылданатын нормалар Конституцияның талаптарына сəйкес өмірге келуі қажет [3. С.132]. Тек қана қабылданатын нормалар ғана емес, сондай-ақ оларды (нормативтік актілерді) дайындау, қабылдау жəне жариялау, яғни бүкіл құқық шығармашылығы процесі Конституция, заң шегінде, нақты талаптарға сəйкестікте жүзеге асырылуы керек.
Құқық шығармашылығының қағидаларының ішінде аталмай қалғаны - оның құқық қолдану практикасымен байланысты қағидасы. Бұл қағиданың мəні мынада деп айтуға болады: құқық қолдану практикасы құқық шығармашылығы қызметінің нəтижесі болып табылатын нормативтік-құқықтық актілерді өмірде жүзеге асыруға бағыттала отырып, құқық шығарушыға өз еңбегінің жемісін бағалауға, оның тиімділігі, сапасы туралы хабардар болуға, құқық шығару қызметін жетілдіріп отыруға көмектеседі. Құқық қолдану практикасымен байланыста ғана құқық шығарушы өзінің кемшіліктерін, қателіктерін анықтайды, құқық шығармашылығына деген қажеттік-мұқтаждықтарды ашады.
Құқық шығармашылығының бұл қағидалары белгілі бір қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу негізінде халықтың еркін нормативтікқұқықтық актіге айналдырумен байланысты, нормативтік актілерді дайындау, шығару, өзгерту, жою процестеріне қатысатын органдар мен ұйымдардың қызметінің бастамаларын көрсететін категориялар, жетекші идеялар. Құқық шығармашылығының қағидаларын дұрыс анықтай отырып жəне олардың іс жүзінде жүзеге асуын қамтамасыз ету арқылы құқық шығарушы тиісті шығармашылықтың тиімділігін көтереді, құқық шығармашылығын ғылыми негіздейді. Аталған қағидалар, біріншіден, құқық шығармашылығының негізгі, объективті қажетті жақтарын көрсетеді; екіншіден, құқық шығармашылығы процесіндегі тұрақты заңи байланыстар мен қатынастарды сипаттайды; үшіншіден, өз мазмұнында құқық шығармашылығының нақты нышандары мен ерекшеліктерін қамтиды. Құқық шығармашылығының аталмыш қағидалары (демократиялығы, кəсіпқойлығы, заңдылығы, ғылыми негізділігі жəне құқық қолдану практикасымен байланыстығы) - қай уақыттың болмасын құқық шығармашылығының бастапқы, анықтаушы идеялары.
Кеңес өкіметі уақытында бұдан өзге де негізгі қағидалардың болғанын көруге болады. Əрине, олар - құқық шығармашылығына коммунистік партия тарапынан басшылық ету жəне Кеңестердің толық билік етуі қағидалары. Коммунистік партияның Кеңес заманындағы жетекшілік рөлі оның қоғамның қай саласында болмасын негізгі, анықтаушы, бастапқы жағдайын бекітті. Кеңес Одағы коммунистік партиясы халықтың еркін қалыптастыру жəне оны заңға айналдыруға əсер ете отырып, құқық шығармашылығының, заңдылық актілерінің дамуының негізгі бағыттарын анықтады. Коммунистік партияның съездерінде қабылданылуы керек актілер мен олардың мазмұны алдын ала анықталып, қоғам өмірінің белгілі бір саласында заңдылықты жетілдіру туралы тапсырмалар жасалды. Мысалы, Кеңес Одағы коммунистік партиясының ХХVІ съезінде заң актілерін əрі қарай жетілдіру бағдарламасы қойылды [4. С.313].
Коммунистік партияның құқық шығармашылығындағы жетекшілік, бағыттаушылық рөлі КСРО Конституциясының 6-бабында белгіленді, яғни Коммунистік Партия Конституциямен сəйкестікте жəне оның шегінде:
заңдылықтың дамуының стратегиялық бағыттарын, оны қолдану практикасының негізгі жолдарын анықтайды;
кеңестік құқықтық жүйе үшін негіз болатын маңызы бар негізгі заң шығармашылық, өзге саяси, мемлекеттік құқықтық шараларды өткізуге бастамашылық білдіреді;
қоғамның шаруашылық, əлеуметтік, мəдени өмірінің негізгі мəселелері бойынша құзыретті мемлекеттік органдардың құқық шығармашылығы жұмыстарына тікелей қатысады [5], - деп реттелді.
Кеңестердің толық билігі қағидасы құқық шығармашылығы қызметіндегі Кеңестердің биліктерінің шексіздігін көрсетеді. Яғни өз уақытында Кеңестердің мемлекеттік өкіметтің жоғарғы органы ретінде танылуы, мемлекеттің қандай да болмасын мəселелерін шешу құдіреттілігі, жалпы одаққа, республикаға, əкімшілік-аумақтық құрылымдардың қарауына жатқызылған кез келген мəселені өз қарауына алатындығы, жоғары тұрған кеңес төменгі кеңестердің белгілі бір өкілеттіктерін өзіне алып, керісінше өзінің атқаруы тиіс мəселені төменгі кеңестерге беруі, Кеңес актілерінің тиісті аумақта сөзсіз орындалуы міндеттілігі мен жоғарылығы - Кеңестердің толық билігінің бір бөлігі, көрінісі.
Бұл соңғы екі қағида (құқық шығармашылығына коммунистік партия тарапынан басшылық ету, Кеңестердің толық билігі) қазіргі құқық шығармашылығы негізге алатын, сəйкестікте жүзеге асырылатын бастама, негіз болу қабілеттігінен айырылған.
Құқық шығармашылығы - құқықтық реттеу механизмінің негізгі, бастапқы сатысы. Мемлекет құқық нормасын жасай отырып, құқық қолданушы жəне құқық қорғаушы амалдардың барлық жүйесін əрекетке қосады жəне осылай жеке адамдардың, ұйымдардың, қоғамның дамуына əсер етеді. Оның нəтижесінде қоғамның санасы жəне мемлекеттің саясаты жүріс-тұрыс нормаларына айналады.
2 ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ САТЫЛАРЫ
2.1 Заң шығару бастамасы
Заң Шығару Бастамасы - елдегі заң шығарушы органның қарауына белгіленген рәсімдемеге сәйкес заң жобасын ресми түрде енгізу құқығы; заң шығару процесінің алғашқы сатысы. Заң шығарушы орган енгізілген заң жобасын өзінің мәжілісінде қарауға міндетті. Қазақстанда Конституцияның 61-бабының 1-тармағына сәйкес Заң Шығару Бастамасының құқығы Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына, Республика Үкіметіне берілген және заң жобасы тек Парламент Мәжілісінің қарауына тапсырылады. Мәжіліске заң жобаларын енгізу туралы шешімді Парламент (Мәжіліс пен Сенаттың) депутаттары тиісті ұсыныспен рәсімдейді. Үкімет заң жобаларын енгізу туралы шешімге тиісті қаулы шығару арқылы қатысады. Заң Шығару Бастамасы құқығы жоқ мемл. ұйымдардан, қоғамдық бірлестіктер мен жеке азаматтардан түскен заң жобалары Мәжіліске Заң Шығару Бастамасы құқығы бар органдар мен тұлғалар арқылы ғана енгізілуі мүмкін. Президентке Заң Шығару Бастамасы құқығы берілмеген, алайда, Президент заң шығару процесіне ықпал ете алатындай өкілеттікпен қамтамасыз етілген.[1]
Заң шығару процесi кез келген өзге де процесс секiлдi келiсiлген бөлшектердiң процедуралық кестесiне, жүйесiне ие. Заңдарды палаталардың кезектiлiкпен немесе бiрлескен отырыста қарап, қабылдауы байланысты болатын заңды фактiлер болып Республика Конституциясында анықталған адамдар мен органдардың өздерiне тән заң шығару бастамашылығы құқығын пайдалануы болып табылады. Қазақстан Республикасы парламентi және оның депутаттарының құқықтық жағдайы туралы Республика заңына сәйкес заң шығару бастамашылығы құқығы субъектiнiң парламент қарауға мiндеттi заң жобасының және парламенттiң өзге заң актiсiнiң мәтiнiн ресми енгiзуi заң шығару бастамашылығы болып табылады [1, 15-бап].
Заң шығару бастамашылығы құқығы субъектiлерiнiң шегi әр елде әртүрлi анықталған. Әдетте, бірқатар мемлекеттерде заң шығару бастамашылығы құқығын депутаттар, мемлекет басшысы, үкiмет, жоғары сот органдары және белгілі бір органдар мен тұлғалар тобы иеленедi. Біраз мемлекеттерде тиісті мәселені реттеуде ұқсастық, кейбір жеке мемлекеттерде өзгешелік жағдай орын алған. Мысалы, АҚШ-та формальды түрде заң әлiбiне сәйкес заң жобалары тек депутаттармен ғана енгiзiлуi мүмкiн. Қажеттi жағдайларда депутат бұл құқықты мемлекет басшысының немесе үкiметтiң тапсыруы бойынша да жүзеге асырады. Ұқсас жағдай Ұлыбританияда да орныққан.
Қазақстан Республикасында заң шығару бастамашылығы құқығы тиесілі тұлғалар шегіне келсек, ол қоғам дамуына сәйкес реформаланып, бүгінде үш субъект тізімін қамтиды. Қазақстан Республикасының алғашқы 1993 жылғы Конституциясында заң шығару бастамашылығы құқығы Жоғарғы Кеңес депутаттарына, Президентке, Министрлер Кабинетiне, Жоғарғы Сотқа және Жоғарғы төрелiк сотқа тән болды [2, 71-бап]. Ал, 1995 жылғы Конституцияда бұл мәселе өзгеше реттелді. Ашып қарастыратын болсақ, 1995 жылғы алғашқы нұсқадағы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару бастамашылығы құқығына екi субъектiлер тобы ие болды: Қазақстан Республикасының үкiметi және парламент депутаттары. 2007 жылғы конституциялық реформаға дейін бұл құқық тікелей түрде аталмыш екі субъектiмен жүзеге асырылды. 21 мамыр 2007 жылғы конституциялық реформамен бұл тізім кеңейтіліп, оған Республика Президенті қосылды. Байқағанымыздай, 2007 жылғы конституциялық реформаға дейін заң шығару бастамашылығы құқығы субъектілерінің тiзiмінде Республика Президентіне орын берiлмеген еді. Ол дұрыс па еді? Осы орайда Ресей ғалымы В.М. Сырыхтың 1997 жылдың 27-28 наурызында өткен халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда сөйлеген келесі сөзiне тоқталып кетуге болады: Ресей Федерациясында заң шығару бастамашылығы субъектiлерiнiң шегi дегенмен кең. Менiң ойымша Қазақстанда заң шығару бастамашылығы құқығынан айырып Президенттi ренжiткен секiлдi. Ресейде көрiнiс өзгеше. Онда заң шығару бастамашылығы құқығы РФ Президентiне, Федерация Кеңесiне, оның мүшелерiне, Мемлекеттiк Дума депутаттарына, Үкiметке, РФ субъектiлерiнiң өкiлдi органдарына және барлық жоғарғы сот органдарына берiлген.
Бұл дұрыс болар. Себебi, жақсы және керек заңдарды шығару туралы идея қоғамда барлық деңгейде туындауы мүмкiн ғой. Және тiкелей заңдарды жүзеге асыру процесiмен айналысатын органдар (тұлғалар) қандай заңдарды қабылдау талап етiлетiнiн бiлуi табиғи құбылыс [3, 43-б.]. В.М. Сырыхтың бұл пiкiрiмен келiсуге болады. Сондықтан, Қазақстанда Президентке 2007 жылы 21 мамырда жүргізілген конституциялық реформаға дейін-ақ заң шығару бастамашылығы құқығын ресми берген дұрыс болатын еді деп ойлаймыз.
21 мамыр 2007 жылға дейін Республика Президентінiң ҚР Үкiметі мен парламент депутаттары қатарынан заңи түрде орын алмауы ол заң шығару бастамашылығы құқығынан толығымен айырылған, ешбiр жағдайда онымен байланыспады деген қорытындыға келуге себеп болмайды. Оны келесі жағдайлармен негіздеуге болады: біріншіден, Республика Конституциясы (21.05.2007 дейін) оны заң шығару бастамашылығы құқығы субъектiлерiнiң қатарынан ресми түрде тiкелей көрсетпегенiмен, 53-баптың 1-тармағы Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тек Президенттiң ұсынысымен жүзеге асатынын бекiттi. Демек, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу туралы заңның парламентте қаралып, қабылданылуының бiрден-бiр бастамашысы - Республика Президентi болып табылады. Президент Республика парламентіне Конституцияға өзгерістер мен түзетулер енгізу туралы бастамашылық жасау құқығын алғаш рет 1998 жылы пайдаланды. 1998 жылы 30 қыркүйекте Президент парламентке өзінің 13-баптан тұратын ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы жобасын ұсынды. Сенат пен мәжілісте талқылаудан өткен ол жоба 1998 жылы 7 қазанда қабылданды. Екіншіден, Президент заң шығару бастамашылығы құқығын 2007 жылғы конституциялық реформаға дейін тікелей жүзеге асыруға құқылы болмағанымен, оны жанама түрде жүзеге асыруға құқылы болды. Бүгінде де ол тиісті құқыққа өкілетті. Президенттің заң шығару бастамашылығы құқығын жанама жүзеге асыру жағдайының реттелуін ашып айтсақ, Республика Конституциясының 44-бабының 3-тармағына сәйкес Президент үкiметке заң жобаларын мәжiлiске енгiзудi тапсырады. Бұл ереже үкiметтiң заң шығару бастамашылығы құқығын Президенттiң тапсырмасы бойынша және жеке өзi дербес жүзеге асыратынын куәландырады. Тиісті ереженің негізінде Президент үкіметке қандай да бір заң жобасын мәжіліске енгізу жөнінде жиі тапсырма беріп тұрады. Мысалы, Н.Ә. Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында үкіметке Жолдауда белгіленген бірінші басымдықты нақты іске асыру мақсатында мынадай міндеттер тапсырған болатын: Үкімет 2006 жылы қолданылып жүрген нормативтік-құқықтық базаға талдау жасап, ретке келтіретін болсын. Қазақстан Республикасының Бәсекелестік және монополистік қызметті шектеу туралы заңының жаңа редакциясын, Концессиялар туралы және Өңірлік қаржы орталығы - Алматы қаласы туралы заңдарды әзірлесін [4]. Артын ұзатпай, шамалап 3 аптадан кейін - 24 наурызда өткізілген Демократиялық реформалар бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегі мемлекеттік комиссияның алғашқы отырысында Елбасы Парламентке өткен саяси партияларды ішінара мемлекеттік қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін заңнамаға өзгерістер енгізу қажеттігін көрсете отырып, таяудағы мерзімде Қазақстандағы азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасын бекітіп, тиісті заңдарды, мәселен Әлеуметтік жұмыс туралы, Қайырымдылық қызмет туралы заңдарды қабылдау керек екендігін белгіледі [5]. Соңғы, 2014 жылғы 17 қаңтардағы Жолдауында да ҚР Президенті үкіметке бірқатар заң жобасын әзірлеп, парламентке енгізуді тапсырған еді. Нақты айтсақ, Республика Президенті тиісті Жолдауында венчурлік қаржыландыру, зияткерлік меншікті қорғау, зерттеулер мен инновацияларды қолдау, сондай-ақ, ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыру жөніндегі заңнаманы жетілдірген жөн екендігін белгілеп, үкіметке биылғы жылдың 1 қыркүйегіне дейін тиісті заң жобалары топтамасын әзірлеп, Парламенттің қарауына енгізуді тапсыратындығын көрсетті [6].
Жолдауларында үкімет әзірлеп, парламентке енгізуді қарастыратын тапсырмалары арқылы Республика Президенті заң шығару бастамашылығын жанама түрде жүзеге асырады. Атап кеткеніміздей, ол бұл құқықты ҚР Конституциясының 44-бабына (3-тармағы) сәйкес жүзеге асырады. Конституцияның бұл нормасының өзгешелігі Президенттің үкіметке заң жобасын парламент мәжілісіне енгізуге тапсырма беруінде және тиісті тапсырмаға сәйкес үкіметтің мұндай жобаны мәжіліске енгізу міндеттілігінде. Атап кеткеніміздей Президент заң жобасын мәжіліске енгізу жөнінде үкіметке жиі тапсырма беріп отырады. Президент тапсырманы әдетте барлық заң жобалары бойынша емес, аса маңызды заң жобалары бойынша береді.
Тапсырма беру - бұл Президенттiң Республика үкiметiне қатысты өкiлеттiктерiнiң бiрi болып табылады. Президенттiң тапсырмасына орай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz