ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ. ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ҚҰРЛЫМЫ, ТҮРЛЕРІ

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Титулка үшін
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Құқықтық нормалардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Құқықтық нормалардың қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2 ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ҚҰРЛЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.1 Құқықтық нормалардың құрылымдық элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.2 Құқықтық нормалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..29

КІРІСПЕ

Қурстық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қоғамдағы көптеген негізгі құрал - әлеуметтік нормалар. Олар қоғамның дағдарысқа ұшырамай, біркелкі дұрыс дамуын қамтамасыз етіп отырады. Бұл объективтік процесс. Әлеуметтік нормалар көне заманнан адам қоғамымен бірге өмір сүріп, диалектикалық процесс арқылы дамып, нығайып келеді. Әлеуметтік нормалар арқылы қоғамдағы қатынастардың өзара байланысы өзгеріп, жаңарып, дамып жатады. Сол арқылы қоғамның өзгеруі, жаңаруы прогресстік жолмен дамып жатады.
Әлеуметтік нормалардың негізгі түрі ретінде құқық нормасы - мемлекетпен бекітілген, санкцияланған және қорғалатын және қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған және оны бұзған жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы қарастырылған жалпыға міндетті, формальды анықталған мінез - құлық ережесі; Әлеуметтік нормалардың маңызды түрі - құқықтық нормалар. Әлеуметтік норманың барлық сапаларын иемдене отырып, олар мемлекетпен ажырағысыз байланысы арқылы анықталатын арнаулы ерекшеліктерімен де сипатталады: көрініс табуының, бұзудан қорғаудың үлгісі ерекше болады.
Құқықтық норма бұл мемлекетпен бекітілген, мақұлданған әрекет тәртібі. Құқықтық норма - әлеуметтік құрылым ретіндегі құқықтың бастапқы элементі, бүкіл құқықтық жүйенің негізгі түсінігі. Құқықтық норманың салыстырмалы толық түсінігін анықтау үшін, оның құрулы процесін, негізделуін, табиғатын, қасиеттерін, әлеуметтік ролін ұғыну керек.
Жұмыстың өзектілігі. Құқық адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Заң ғылымының негізі мемлекет және құқық теориясынан басталса, аталған пән өз бастауын құқық терминінің мазмұнын ашудан басталады. Бұл жерде "неге?" деген сұрақ заңды туындайды. Жауап іздер болсақ, мынаны айтуға тура келеді: 1) құқық мемлекетпен пайда болған. Демек, мемлекет атаулы билік құралдарының жүйесімен ішкі, сыртқы көпқырлы функцияларды біріктіре білген жиынтықты зерттеу қажет болса, онда оның бастауы міндетті түрде құқық ұғымына тіреледі деген сөз.
Құқықтық норма атты ІІ тарауда Құқықтық қайнар көздер және құқықтық норманың ұғымы, түрлері және оның құрылымы жайлы айтылды. Аталған бөлімдерде құқық пен мораль ара-қатынасы жөнінде, құқықтың құқықтық норма тудыратыны және ол нормалар жазбаша нысанда болатыны жөнінде, құқықтық нормаларға жалпы және айрықша белгілер тән болып келетіндігі жайлы ауқымды дәлелдер келтірілді. Сонымен қатар, құқық, құқықтық норма жөнінде сөз еткенде міндетті түрде олардың қайдан бастау алатынын, яғни қайнар көздер жайлы айтылуы тиіс. Сол әдетінші, мен де осы бөлімде құқық негіздерін 4 түрге бөліп қарастырдым.
Құқықтық қатынас атты ІІІ бөлімде құқықтық қатынас түсінігі мен белгілері және заңды айғаққа қатысты ғалымдардың тұжырымын келтіре отырып, курстық жұмыс тақырыбын ашуға тырыстым.
Берілген курстық жұмыстың мақсаты - Құқық нормасы туралы мәселе заң ғылымында даулы сұрақтардың бірі. Аталмыш дипломдық жұмыста зерттеудің мақсаты: құқық нормасының мазмұнын, оның құрылымдық сипаты мен құрылымдық бөліктерін жан - жақты қарастыру.
Осыған сәйкес курстық жұмыстың міндеті:
-- құқық нормасының түсінігін анықтау;
-- құқық нормасының мәні мен маңызын қарастыру;
-- құқық нормасын жіктеу;
-- құқық нормасының құрылымын талдау;
-- құқық нормасының элементтерін зерттеу, жалпы сипаттама беру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмыста ғылыми зерттеудің жалпы және жеке әдістері: диалектикалық, тарихи, формальды-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, лингвистикалық, конкретті (нақты)-әлеуметтік қолданылды. Жазбадағы көптеген ережелер, көрсетілген тұжырымдамалық мәні бар және дамудың келешегі үшін қолданылуы мүмкін.
Осы жұмысты жазу кезінде көптеген арнаулы ғылыми, ғылыми-көпшілік әдебиеттер, мемлекет пен құқық теориясы мен тәжірибелеріне, Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқық теориясына, шетелдік мемлекеттердің мемлекеті мен құқық теориясына арналған әдебиеттер, бұқаралық ақпарат құралдарының мағлұматтары пайдаланылды.
Курстық жұмыстың объектісі - құқықтық нормалар болып табылады.
Курстық жұмыстың пәні - Қазақстан Республикасы мемлекет және теориясы.
Курстық жұмыстың құрылымы. Құқықтық нормалардың түсінігі тақырыбына жазылған курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ
Құқықтық нормалардың түсінігі

Құқық нормасы (ағыл. rule of law; нем. Rechtnorm f ;лат. norma -- улгі) -- Құқықтың білдірілу нысаны; қоғамдық қатынас саласындағы сол немесе басқа да мемлекетпен рұқсат етілген жалпы сипаттағы (заң, жарлық, қаулы) міндетті тәртіп.
Біртекті қатынастарды реттеп, құқық саласын құрайтын (азаматтық, қылмыстық, әкімшілік құқық және т.б.) құқық нормасының жиынтығы.
Құқық нормалары жалпыға міндетті күшке ие, жауапкершілікті бұзған жағдайда, субъектілерге заңдық құқықтар мен міндеттерді беруді қарастырады.
Құқықтық норма -- қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құқық бола алмайды. Құқық деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды толық қамтыған нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара құқықтық норманың маңызы зор [1].
Қоғамдық қатынастардың маңызды реттеушісі болып табылатын құқық нормалары да мемлекет бекітетін талаптарға сай болуы қажет. Уақыт пен қоғамның өзгеруіне байланысты, олар да объективтік өзгерістерге ұшырап отыратыны объективтік заңдылық. Бұл мақала тақырыбына қатысты бірінші мәселе. Заңнаманы жүйелеудің екінші мәселесі көптеген нормативтік актілерді, нормаларды пайдаланушыларға, тіпті кейбір жағдайларда құқық қолданушылардың өзіне де, ыңғайлы етуге байланысты. Сондықтан құқық теориясында нормативтік құқықтық актілерді жүйелеу мәселелері де терең зерттеледі. Олардың нәтижелері қолданбалы сипатта, мемлекеттік құрылыс пен қоғамдық қатынастарды реттеуге аса қажет, схоластикадан арылған, күнделікті қарапайым өмірге қажетті еңбектер мен ережелер.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы 20 жылдың ішінде мыңдаған заңдар мен заңға тәуелді актілерді қабылданды. Ал ведомстволардың, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының, мемлекеттік мекемелер мен ұйымдардың, кәсіпорындардың қабылданған құқықтық актілерінің жалпы санын шығару мүмкін емес. Міне, осындай массивті құқықтық актілерді реттеу қажеттігі олардың бір-біріне қарама-қайшылықтарынан, деңгейлік орынсыздығынан, сапасыз дайындалғанынан, бірінші кезекте, Қазақстан Республикасының қостілдік тәжірибесінен туып отыр. Сондықтан ұлттық құқықтық жүйеде тұжырымдық қателер, тілдік сәйкессіздіктер, аударма қателері, заңдар (нормалар) шайқасы сияқты кемшіліктер орын алып келеді. Осыған орай, ұлттық заңнаманы жүйелеу мәселелерін ғылыми ортада талқылау орынды және қажет іс [2].
Жалпы құқық теориясы бойынша жүйелеудің бірнеше түрі бар. Олардың ішінде, негізгілері ретінде кодификациялауды, инкорпорациялауды және консолидациялауды атауға болады. Олардың бәрі құқық теориясында сипатталған, мойындалады және тәжірибеде кең қолданылады. Аталған түрлерді жеке жұмыстар ретінде қарастыруға болады. Оларды жүргізу тек топтастыру, жіктеу, кемшіліктерін түзету ғана болып табылмайды. Сондықтан оларды жүргізген кезде құқықтық нормалар, міндетті түрде, кешенді сараптамадан өткізілуі тиіс. Жүргізілетін ғылыми сараптамалардың мақсаты -- нормалардың сапасын өңдеу арқылы арттыру. Бұл жұмыс кешенді болғандықтан, сараптаманың бірнеше түрін бірге жүргізуді қажет етеді. Сондықтан, Қазақстан Республикасында қолданылатын ғылыми сараптамалардың құқықтық, экономикалық, криминологиялық, сыбайлас жемқорлыққа қарсы, экологиялық сияқты түрлерімен бірге, жақында ғана институциялана бастаған лингвистикалық сараптаманың да алатын орны ерекше. Ғылыми лингвистикалық сараптама Қазақстан Республикасының тілдік саясатына орай, қазақ және орыс тілдеріндегі заңнамасының сапасын арттыру үшін қажетті құрал. Ұлттық заңнама сапасының төмен екендігін онымен айналысып жүрген мамандардың бәрі мойындайды. Оған қоса заңдардың қазақ тіліндегі кемшіліктерін жеке мүддесіне заңсыз оң пайдаланып жүрген жеке және заңды тұлғалар аз емес көрінеді. Сондықтан ұлттық заңнаманы жүйелеу -- нормаларды реттеу деп түсінетін болсақ, ғылыми лингвистикалық сараптама құқық нормаларын тілдік қателіктерден тазарту деп түсінуге болады [3].
Құқық нормасы - мемлекетпен бекілілген және қамтамасыз етілетін және қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жалпыға міндетті, формальді анықталған мінез құлық ережесі.
Заңдық норма - құқықтың бірінші ретті торкөзі, оның жүйесінің бастапқы элементі. Сондықтан әрине, берілген нормаға негізгі әлеуметтік көрініс ретіндегі құқықтың негізгі белгілері тән.
Бұдан, құқық және құқық нормасы түсініктері бірдей деген көзқарас туындамайды. Олар өзара тұтастай және бөліктей сәйкестіндеріледі. Құқық нормасының белгілеріне мыналар жатады:
Жалпыға міндеттілік (адамдардың мүмкін және міндетті мінезқұлқына қатысты мемлекеттің биліктік нұсқауы ретінде көрініс табады);
Формальді анықталғандық (субъектілердің әрекеттерінің шегі анықталатын ресми құжаттарда жазбаша нысанда сипатталады);
Мемлекетпен байланысы (ол мемлекетпен бекітіледі және мемлекеттік әсер ету шаралары - мәжбүрлеу және көтермелеумен қамтамасыз етіледі);
өкілді - міндеттеуші сипатта (ол бір субъектіге құқық беріп қана қоймай, басқа субъектілерге міндет жүктейді, демек құқықты міндетсіз, ал міндетті құқықсыз жүзеге асыруға болмайды) [4].
Өкілді - міндеттеуші сипат барлық заңдық нормаларда бірдей көріністе емес:
ол ең алдымен реттеуші нормаларда айқын көрінеді (азаматтық, еңбек, неке және отбасы және т.с.с.) онда субъектілердің құқықтарымен қатар міндеттері де бекітілген;
қорғаушы нормаларда (қылмыстық, әкімшілік және т.б.) тыйымдар мен міндеттерді жүзеге асыруға үлкен назар аударылған;
декларативті және дефинитивті нормаларда өкілді - міндеттеуші сипат әлсіз сипатталған не олар нақты мінез құлық ережелері болып табылмайды.
Заңдық нормалардың өкілді - міндеттеуші сипатын қарастырғанда нормативтік актінің бір бабында әрқашанда құқықтар да міндеттерде болуы мүмкін емес екенін ескереген жөн.
Құқық бір бапта, ал міндет осы нормативтік актінің басқа бабында немесе басқа нормативтік актінің бабында бекілілуі сирек емес. Сондай - ақ, заңның бабында нақты тек құқықтар көрсетіліп, ал міндеттер заң мазмұнынан шығып, туындауы мүмкін. Керісінше де болуы мүмкін, онда тек міндеттер көрсетіліп, ал құқық содан туындайды [5].
Көрсетілген белгі құқықтың құқық және міндет бірлігі қағидасын сипаттау үшін көрініс тауып отыр. Міне неліктен сәйкесінше тұлғалардың шынайы міндеттерімен қамтамасыз етілмеген құқықтарды мақсаттық тілектер деп атауға болады.
Құқық нормасының түсінігін (құқықтық норма) заң шығарушы ҚР Нормативтік құқықтық актілер туралы заңының 1 бабының 3 тармағында бекітеді - нормативтік құқықтық актіде тұжырымдалған, көп мәрте қолдануға арналған және нормативтік реттелген ахуал шеңберінде барлық тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінез - құлық ережесі [6].

1.2 Құқықтық нормалардың қағидалары

Құқық нормаларының негізгі қағидалары:
1.Қоғамдағы әртүрлі мүдде - мақсаттарды нормативтік: жүйемен реттеп - басқару;
2.Адамдардың, ұйымдардың бостандығының іс- әрекетінің деңгейін, шеңберін норма арқылы анықтап отыру;
2.Адамдардың, ұйымдардың ара қатынасындағы келіспеушілікті шешудің, реттеудің негізгі түрлерін белгілеп отыру.
Құқықтың функциясы
Құқықтың функциялары - бұл құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөлін көрсететін, өқұқықтық әсер етудің негізгі бағыттары.
Құқықтың функцияларын түрлерге бөлудің негізінде жатқан екі жақты шартты түрде бөліп қарастыруға болады:
1) Сыртқы жақ, бұған сәйкес құқықтың әлеуметтік функциялары анықталады, олар:
-экономикалық (құқық өңдірістік қатынастарды, реттейді,меншік нысанын бекітеді және т.б.)
-саяси (құқық саяси қатынастарды, саяси жүйе субъектілерінің қызметін реттейді және т.б.),
- тәрбиелік (құқық белгілі біридеологияны көрсетеді, тұл,аларға арнайы педагогикалық әсер етеді және т.б.) функциялар [6].
2) ішкі жақ, бұл құқықтың табиғатынан туындайды, олар реттеуші және қорғаушы функциялар.
Реттеуші функция- бұл позитивтік жүріс- тұрыс ережелерін орынқтырудан, қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның мүдделеріне сәйкес қатынастарды дамытуға жәрдем беру мақсатында құқық субъектілеріне субъективтік құқықтар беруден және заңды міндеттер жүктеуден көрініс табатын, құқықтық әсер етудің әлеуметтік мақсатпен байланысты бағыты.
Бұл функцияның шеңберінде оның екі түрін бөліп қарастырады: реттеуші статистикалық және реттеуші динамикалық функциялар.
Реттеуші статистикалық функция құқықтың қоғамдық қатынастарға оларды белгілі бір құқықтық институттарда бекіту жолымен әсер етуінен көрінеді. Статистикалық функцияны жүзеге асыруда кронституцияда бекітілген саяси құқықтар мен бостандықтар институты ерекше мәнге ие.
Реттеуші динамикалық функция құқықтың қоғамдық қатынастарға құқық субъектілерінің белсенді жүріс- тұрысын қамтамасыз ету жолымен әсер етуінен көрінеді. Ол азаматтық, әкімшілік,еңбек құқығының инститтарынан көрініс табады.
Қорғаушы функция- бұл ерекше маңызды экономикалық, саяси, ұлттық және жеке қатынастарды қорғауға, заңды қорғау мен заңды жауапкершіліктің шамасын,оларды жүктеу мен орындаудың тәртібін орнықтыруға бағытталған құқықтық әсер етудің әлеуметтік мақсатпен байланысты бағыты [7].
Бұл функцияның әдіс - тәсілдері;
- қоғамдағы қатынастардың дұрыс орындалуын бақылау;
- құқықты нормада тыйым салудың себептерін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасағанқателіктері үшін субъектілерді жаупқа тарту.
I.Құқықтың түсінігі .
Құқық - бұл қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, мемлекетпен орнықтырылатын және қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті, формалбды анықталған заң нормаларының жүйесі.
Құқықтың белгілері:
1) еріктілік сипаты;
2) жалпыға міндеттілігі;
3) нормативтілігі;
4) мемлекетпен байланысы;
5) формальды анықталғандығы;
6) жүйелілігі;
Құқықтың мақсаты.
Құқықтың қоғамдық жоғарғы мақсаты қоғамдағы бостандықты нормативтік әртіпте қамтамасыз етуінен және кепілдеуінен, әділеттілікті қалыптастыруынан, қоғамдық өмірден қателіктер мен өз бетімен кетушіліктерді жоя отырып қоғамдағы экономикалық және рухани факторлардың әрекет етуіне мейлінше жағдай жасауынан көрініс табады [8].

2 ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ҚҰРЛЫМЫ, ТҮРЛЕРІ
2.1 Құқықтық нормалардың құрылымдық элементтері

Құқық нормасының құрылымы - бұл оның функционалдық дербестігін қамтамасыз ететін қажетті элементтердің реттелген бірлігі. Берілген құрылым норма қандай бөліктерден тұратынын және олар қалай өзара байланысқанын көрсетеді.
Мұндай бөліктер үшеу:
гипотеза - заңдық фактілерді бекіту жолымен анықталатын оның әрекетінің жағдайын көрсететін (уақыты, орны, субъектілер құрамы және т.с.с) құқық нормасының құрамдас бөлігі.
Гипотезаның түрлері:
қарапайым - бір жағдайды көрсетсе (ҚР азаматына төлқұжат алу үшін 16 жасқа толу қажет);
күрделі - бір уақытта болуға тиіс екі немесе одан да көп жағдайды көрсетеді (ІІО қызметкерлері зейнеткерлікке шығу үшін еңбектену, белгілі жасқа толу қажет);
баламалы - жағдайлардың біріне нұсқау жасайды (алдын алу шарасы қамауды қолдану төрт жағдайдың бірі болғанда мүмкін) [9].
2) диспозиция - гипотезада көрсетілген заңдық фактілерден туындайтын құқықтар мен міндеттерді бекіту көмегіменсубъектілердің мінез құлқының моделін анықтайтын құқық нормасының құрамдас бөлігі; диспозиция норманың негізгі реттеуші бөлігі, ядросы болып табылады;
Диспозицияның түрлері:
қарапайым - мінез құлықтың нұсқасын көрсетеді, бірақ оны ашпайды (Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады (ҚР Конституциясы 20 бап 1 тарм.));
сипаттаушы - мінез құлықтың барлық мәнді белгілерін түсіндіреді, сипаттайды (Президент - мемлекеттің басшысы, ең жоғарғы лауазымды тұлға (ҚР Конституциясының 40 бабы); кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру (ҚР ҚК 96 бап));
сілтеме - мінез құлықты көрсетпейді, танысу үшін басқа нормаға сілтеме жасалады (Конституцияның 53 бабының 4 пунктімен қарастырылғандай, Республика Президенті заңдар шығарады, ал Конституцияның 61 бабының 2 тарм. қарастырылған жағдайда заңдық күші бар жарлықтар шығаруға хақылы (ҚР Конституциясы 45 бап 2 тарм.); ҚР ҚК 106 бап Тән ауруын келтірген, бірақ осы кодекстің 105-бабында көзделген зардптарға әкеп соқпаған ұрып-соғу немесе өзге күш қолдану әрекеттерін жасау,-... ) [10].
бланкеттік - сілтемесі заңның нормаларына емес нұсқауларға, ережелерге және т.б. жасалады ( ҚР ҚК 269 бабы Қауіпсіздік талаптарына сай келмейтін тауарлар шығару немесе сату, жұмыс орындау не қызмет көрсету );
3) санкция - диспозицияны жүзеге асыратын субъект үшін салдарды қарастыратын құқық нормасының құрамдас бөлігі. Санкция сипатына қарай жазалау шарасы ретінде жағымсыз, қолайсыз, сондай-ақ жағымды жағынан көтермелеу шарасы ( жұмысшылар қызметттік міндеттерін абыройлы орындағаны үшін сыйақы беру ) болып табылады [11].
Көлемі және сипатына қарай келесі түрлерге бөлінеді:
нақты жаза (қызметтен шығару, өлім жазасы) түрін қамтитын абсолютты-анықталған санкция;
жазаның (екіден бес жылға дейін бас бостандығынан айыру, бір жылға дейінгі түзеу жұмыстары) шегін көрсететін салыстырмалы-анықталған санкция;
жазаның бірнеше түрі көрсетілген (бас бостандығынан айыру немесе түзеу жұмыстары) оның қажеттісін құқыққолданушы таңдай алатын балама-санкция;
Аталған құрамдас бөліктердің кез келгені құқық нормасының құрылымында өз орны бар және маңызды рөлге ие, заңдық ғылымда қалыптасқан әділ пайымға келсек, гипотезасыз норма мағынасыз, диспозициясыз түсініксіз, санкциясыз қуатсыз дейді [12].
Құқық нормасының құрылымы әлі күнге дейін пікірталас тудыратын мәселелердің бірі. Кейбір авторлар құқық нормасы екі бөліктен - гипотеза және диспозициядан немесе диспозиция және санкциядан тұрады деп санайды. Заңгер ғалымдардың көпшілігі құқық нормасының құрылымы жоғарыда көрсетілген үш құрамдас бөліктерден (гипотеза, диспозиция және санкция) тұрады деген пікірді жақтайды. Құқық нормасының құрылымын қарастырғанда құқық саласының түрін де ескерген жөн. Егер бұл қылмыстық құқықтық немесе әкімшілік құқықтық нормалар болса, онда олардың құрамында диспозиция да, гипотеза да, санкция да болады. Гипотеза құқық нормасының құрамдас бөлігі ретінде онда көп жағдайда жасырын көрініс табады ( кері жағдайда қылмыстық кодекстің ерекше бөлмінің әр бір бабы егер деген союздан басталатын еді, егер ұрлық жасалса - бөтен мүлікті жасырын ұрлау (ҚР ҚК 175 бабы); егер адам өлтірсе (ҚР ҚК 96 бабы). Конституциялық құқықтық нормада көп жағдайда санкция болмайды, мысалы, Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асырады Республиканың ең жоғары өкілді орган (ҚР Конс титуциясы 49 бап) [13].
Бұған дейін айтылғандай, ҚР-ның құқық жүйесінің ерекше саласы бар, оның негізгі мақсат-міндеті айырықша сипаты бар қоғамдық қатынастарды реттеу болып табылады. Бұл қатынастардың ерекшелігі сол, олар атқарушы билікті нақты жүзеге асыру аясында пайда болуы (тиісінше өзгертілуі және тоқтатылуы) мүмкін. Ал оларға реттеушілік ықпал жасау өзінің жиынтығы бойынша құқықғы құрайтын құқықтық нормаларға жүктелген.
Солай болғандықтан, аталған аядағы әр түрлі қоғамдық қатынастар ең жалпы түрде Қазақстан құқығының осы саласының пәнін құрайды деп айтуға болады. Құқықтың пәні туралы сұраққа неғұрлым нақты түрдегі жауапты оның жинақталған анықтамасынан табуға болады. [14]
Құқық-құқықтық нормалардың жиынтығы, солардың көмегімен мемлекет атқарушы билікті нақты жүзеге асыруға байланысты және сол туралы пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейді.Бұл анықтама кейбір түсініктемелер беруді керек етеді, олар бірінші кезекте және әсіресе құқықтық реттеу пәніне жататын қоғамдық қатынастардың мән-мағынасын анықтаумен байланысты.
Бұл ең маңызды жәйт, өйткені тек пән бойынша, яғни реттелінетін қоғамдық қатынастардың сипаты бойынша құқықтық салалар ажыратылады. Олай болатын болса, құқықпен реттелінетін қоғамдық қатынастарға нелер тән? Ең алдымен мынаны айту керек, олар мемлекеттік басқару аясында пайда болады, өзгертіледі және тоқтатылады. Бұған қарағанда бәрі түсінікті сияқты көрінеді, өйткені бұл аяның шекарасы ҚР-ның барлық деңгейіндегі атқарушы билік жүйесінің (механизмінің) ұйымдастырылуымен және жұмыс істеуімен, мемлекеттік -- басқарушылық қызметті жүзеге асыру процесімен айқындалатындығы белгілі. Бірақта әзірге мына бір жағдайды ғана сенімді түрде айтуға болады: біз ынта қойып отырған қоғамдық қатынастардың мемлекеттік -- басқарушылық қызметпен байланыстылығы оларды жинақтап басқарушылық қатынастар ретінде сипаттауға болатындай мүмкіндік береді. Бұл шындығында да солай. Бірақ олардың мәнін толық түсіну үшін бұл жеткіліксіз. Мәселе мынада, бұған бұрын да көңіл аударылған болатын, басқарушылық сипаты бар қатынастар мемлекеттік -- басқарушылық қызметтен тысқары пайда болуы мүмкін. Айталық, өз ісін ұйымдастыру (өзін-өзі ұйымдастыру) мақсаты бар ішкі партиялық немесе ішкі кәсіподақтық қатынастардың шүбәсіз басқарушылық сипаты бар. Мысалы, өздерінің жарғылық нормаларының негізінде тиісті басқару органдарын құру, ішкі ұйымдастырушылық ережелерді белгілеу, т.с.с. [15]
Бізге керегі мына сияқты басқарушылық сипаты бар қоғамдық қатынастар, олардың мемлекеттік -- басқарушылық қызметпен тікелей байланыстылығы себепті оларда мемлекеттік (жариялы) мүдде, мемлекеттік басқарушылық ерік тікелей көрініс табады. Соған сәйкес құқықтың пәнін анықтаған кезде атқарушы билік жүйесінің қызметімен тікелей байланысты болатын қатынастар басты назарда болуға тиіс. Ал мұндай қызмет атқарушы билікті жүзеге асыру жөнінде барлық қажетті мүмкіндіктері мен өкілеттіктері бар арнайы субъектінің болуын болжайды. Сондықтан, мемлекеттік басқару аясының шегі ең алдымен арнайы субъектілердің-тиісті басқарушылық қатынастардың қатысушыларының бар болуымен айқындалады. [16]
Басқадай жағдай мемлекеттік басқару аясы деп қоғамдық маңызы бар кез-келген қызмет түрін, яғни тіпті заң шығару мен сот биліктерін жүзеге асыруды да түсінуге сөзсіз келтіреді. Әрине, қаралып отырған проблеманы бұлай шешуге болмайды. Бұған дейін ұсынылған құқықтың анықтамасында, онымен реттелетін басқарушылық қатынастар атқарушы билікті жүзеге асыруға байланысты және сол туралы пайда болады дедік. Бұл да кездейсоқ айтылған емес.
Құқықпен реттелетін басқарушылық қатынастардың атқарушы билікті жүзеге асыруға байланысты пайда болатыны нені білдіреді? Бұл жерде тек қана мынадай қатынастар (және бұл өте маңызды) еске алынып отыр, оларда қандай да болмасын атқарушы орган, яғни атқарушы биліктің тиісті субъектісі міндетті түрде қатысады. Олардың қатысуынсыз болатын қоғамдық қатынастар құқық -- құқықтық реттеудің шеңберінен тысқары болады. Бұлар, мысалы, азаматтардың арасындағы, қоғамдық бірлестіктердің және олардың ішіндегілердің арасындағы, өндірістік кәсіпорындар, шаруашылық шарттарға негізделген коммерциялық құрылымдар арасындағы, т.с.с. қатынастар.
Неге бұл қатынастар құқықтың реттеуіне жатпайды? Олай болатын себебі, аталған қатынастарда мемлекеттің еркі мен мүддесін заңды түрде білдіретін, мемлекеттік билікті (жариялы мүддені) атқарушы -- өкім етуші түрінде нақты іске асыратын қабілетті қатысушы жоқ. Нақ соның қызметі мемлекеттік биліктің атқарушы тармағының жүйесі мен механизмін тікелей білдіруші болып табылады, олар және де құқықтың тиісті нормаларымен бекітіледі. Сонымен, құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарға атқарушы-өкім етуші өкілеттіктер берілген субъектінің қатысуы әрқашанда алдын ала көзделеді. Бұлар атқарушы биліктің органдары, сондай-ақ солардың атынан іс-әрекет ететін лауазымды адамдар [17].
Құқықпен реттелінетін басқарушылық қатынастар атқарушы билікті жүзеге асыру туралы пайда болады деген нені білдіреді? Қоғамдық қатынаста тек атқарушы билік органының (атқарушы органның) ғана болуы оны барлық жағдайда да сөзсіз басқарушылық қатынасқа жатқызуға, әрі құқықтың пәніне енгізуге жеткілікті негіз бола бермейді. Олай болатын себебі, бұл сияқты органдар заңнамалар бойынша құқықпен емес, құқықтың өзге салаларымен регламенттелетін іс-әрекеттерді жиі жасайды. Мысалы, олар реттелуі азаматтық құқық пәнін құрайтын мүліктік мәмілелер жасай алады. Олардың бюджет -- салық аясында жасайтын бірқатар іс-әрекеттері конституциялық және қаржылық құқық нормаларының реттеушілік ықпалына жатады, т.с.с. Бұл мынаған байланысты, мұндай жағдайларда қандай да болмасын атқарушы орган атқару-өкім етушілік сипаты бар функцияларды орындамайды; мысалы, мәміле жасаған кезде ол өзінің мүліктік құқығын іске асырады.
Атқарушы орган өзінің басқарушылық құзыретін қай кезде нақты жүзеге асыратын болса, тек сонда ғана ол атқарушы биліктің шынайы субъектісі болып табылады. Басқаша айтқанда, мына жағдай еске алынып отыр, ол өзінің құзыретінің мазмұнын құрайтын заңдық биліктік өкілеттіктерін іске асырады. Ал мұндай құзырет оған нақ сол мемлекеттік-басқарушылық қызметті жүзеге асыруға қабілетті болу үшін беріледі.
Сонымен, құқықпен реттелінетін қоғамдық қатынастарда әрқашанда тек қандай да бір атқарушы органның қатысуы ғана емес, сонымен бірге ең алдымен оның мемлекеттің атынан өкілдік ететін мемлекеттік биліктің атқарушы тармағының субъектісі ретінде қызмет атқаруы болжанады. Тұтастай алғанда, біз мән беріп отырған мағынадағы басқарушылық қатынастар атқарушы-өкім етуші функцияларды жүзеге асыратын және соларға сәйкес келетін заңдық биліктік өкілеттіктерді қолданатын алаң болып табылады. Не азаматтардың, не мемлекеттік емес құрылымдардың мұндай өкілеттіктері болмайды. Баяндалған жағдайлар мемлекеттік басқару аясы деген ұғымның мазмұнын белгілі бір шамада түсінуге көмектеседі. Дегенменде қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге құқықтың пәнінен де көрініс табатын кейбір өте айырықша белгілер тән. Бұл жерде мына жағдай еске алынып отыр. Мемлекеттік басқару аясы дәл мағынасында мемлекеттік -- басқарушылық қызметтің кез-келген көрінісін қамтиды. Бұл даусыз. Бірақта практикада жағдай мынадай, бұл аяға елдің экономиқалық, әлеуметтік -- мәдени және құқық -- саяси өмірінің барлық негізгі көріністері кірігеді. Соған сәйкес, құқықтың пәнін құратын басқарушылық қатынастар Қазақстан құқығының басқа салаларының нормалары қолданылатын жерлерден де жиі табылады. Мысалы, еңбек, қаржы, экология, кәсіпкерлік және тіпті азаматтық құқық пәндеріне кіретін қоғамдық қатынастар өзінің мәні бойынша басқарушылық болуы мүмкін. Бұлар мемлекеттік қаржылық тәртіпті қамтамасыз етумен, кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығын ресімдеумен, құқық бағыныштылық негізінде мүліктік қатынастардың пайда болуымен байланысты қатынастар, т.с.с. Әлбетте, бұл сияқты қатынастар құқықтың пәнінен шығарылып тасталуы мүмкін емес. Әрине, атқарушы органдар қызметінің кейбір жақтары да сол сияқты құқықтың өзге салаларының нормаларымен реттелуі мүмкін. Мемлекеттік басқару органдарының жасайтын мүліктік мәмілелерді реттеумен байланысты мысал келтірілген болатын. Тағы бір мысал келтірейік: атқарушы органдардың қызметкерлерінің басым көпшілігі құқық нормаларынан басқа, сонымен қатар еңбек құқығы нормаларының негізінде де қызмет атқарады, т.с.с. Құқықтық реттеудің тағы бір айырықша ерекшелігі бар. Оның мәні мынадай: құқықтың өзінің заңдық құралдары бар, солардың көмегімен құқықтың басқа салаларымен реттелетін қоғамдық қатынастарды қорғау жүзеге асырылады. Бұл жерде құқық жауапкершілік туралы айтылып отыр [18].
Құқықтық реттеудің айрықша ерекшеліктерін білдіретін барлық баяндалған жәйттар құқық пәнін сипаттаған кезде ескерілуге тиіс. Бірақта оның анықтамасына тікелей қатысты тағы да бірнеше көзқарастар бар. Мемлекеттік -- басқарушылық қызмет өзінің негізгі көріністері бойынша ұйымдастырушылық немесе ұйымдастырушы болып табылады. Бұл орайда ұйымдастыру деп қандай да болмасын бір жүйенің (тұтастай қоғамның, оның жекелеген элементтерінің, ұжымдардың, т.с.с.) қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайларды жасау түсініледі. Бұдан шығатын қорытынды, ұйымдастырушылық қатынастар тек мемлекеттік басқару аясында ғана болуы мүмкін емес. Мысалы, оның жекелеген көріністері заң шығарушы және сот биліктері органдарының, проқуратура органдарының қызметінен табылады. Олар, мысалы, Парламент аппаратының жұмысымен, сот органдары басшыларының өз аппараттарына басшылық жасау жөніндегі және проқурорлардың проқурорлық жүйенің төменгі тұрған буындарының қызметкерлерін тағайындау туралы, олардың жұмысына бақылау жасау туралы қызметімен байланысты, т.с.с. Бұл сияқты қызмет өзінің мәні бойынша заң шығару немесе сот билігінің, проқурорлық қадағалаудың көрінісі болып табылмайды. Олар осы мемлекеттік органдарға жүктелген конституциялық функцияларды орындауды ұйымдастыру жағынан қамтамасыз ету мақсатына қызмет етеді. Әрине, ол атқарушы биліктің де көрінісі болып табылмайды. Бірақ, ішкі ұйымдастырушылық болғандықтан, ол құқықтың нормаларымен белгіленген тәртіптердің негізінде жүзеге асырылады. Алайда жоғарыда көрсетілген органдардың басшылары атқарушы органдарға сипатты болатын заңдық биліктік өкілеттіктерді жиі пайдаланады (мысалы, тәртіптік жазалар қолданған кезде). Мұндай жағдайларда олардың бұл сияқты қызметін Мемлекеттік қызмет туралы заңға сәйкес жүзеге асырылатын құқықтық регламентациялау екені белгілі [19].
Сонымен бірге тәжірибенің көрсетуіне қарағанда, мемлекеттік басқару аясында атқарушы билік субъектісіңің қатысуынсыз да қатынастардың пайда болуы мүмкін. Бұл сияқты жағдайда, бірақта, оны міндетті түрде мемлекеттік биліктің атқарушы органдарына сипатты болатын заңдық биліктік өкілеттіктер берілетін өзге субъект ауыстыруға тиіс (өкіл етіп берілген өкілеттіктер). Сөйтіп бұл өзге субъект мемлекет атынан өкіл болуға мүмкіндік алады. Атқарушы биліктің органы еместерге заңдық биліктік өкілеттіктер беру оларды өкілдік ету ретінде білдіреді.
Сонымен бірге құқық-құқық жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен жергілікті атқарушы билік органдарының арасындағы басқарушылық қатынастарды да реттейді.Сонымен, құқықтың пәні өте әр түрлі және бұл нарықтық қатынастардың дамуының қазіргі кезеңдегі жағдайында да өмірдің экономиқалық және әлеуметтік аяларындағы қоғамдық байланыстардың төте көп тобын қамтитын мемлекеттік -- басқарушылық қызметтің қоғамдық -- саяси маңыздылығымен толығынан алдын-ала айқындалған жаңа құбылыстар (экономиқалық реформалар, жеке меншік институттарының қалыптасуы, приватизация, т.с.с.) өзінен-өзі, стихиялы білінбейді. Олар тек мемлекеттік қолдау мен қорғауды ғана емес, сонымен бірге реттеуді де қажет етеді. Сондықтан әлеуметтік басқарудың негізгі субъектісі ретінде мемлекет қызметінің маңызы сақталады, ол өзінің көрінісін, мысалы, құқықтық реттеудің белгілі бір шамада кеңейуінен және модификациялануынан табады.
Құқық, сонымен, өзінің қасиеті бойынша айтарлықтай әртүрлі, бірақ біртектес қатынастарды реттейді. Олардың ішінде:
а) атқарушы биліктің міндеттері, функциялары мен өкілеттіктері
тікелей жүзеге асырылатын қатынастар;
ә) заң шығарушы (өкілді) және сот биліктері субъектілері, сондай-ақ проқуратура органдары қызметінің процесінде пайда болатын ішкі ұйымдастырушылық сипаты бар қатынастар;
б) жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне мемлекеттік-биліктік сипаты бар өкілеттіктер берілген болса, онда олардың атқарушы органдарының қатысуымен пайда болатын қатынастар;
в) қолданылып жүрген заңнамаларда тікелей қаралған жағдайларда қоғамдық бірлестіктердің және өзге мемлекеттік емес құрылымдардың қатысуымен болатын қатынастар (мысалы, оларды мемлекеттік тіркеуді және қызметіне мемлекеттік қадағалауды жүзеге асырған кезде). Сонымен қатар құқықпен реттелетін басқарушылық қатынастарды, олардың арналымы мен реттеудің мақсаттарына байланысты екі топқа бөлуге болатынын ескеру керек. Мұндай мағынада ішкі және сыртқы қатынастар ажыратылады.
Оларды бұлай топтастырудың қандай мәні бар? Ішкі (ішкі ұйымдастырушылық немесе ішкі жүйелік) басқарушылық қатынастар тек атқарушы билік органдары қызметінің процесінде ғана емес, сонымен бірге заң шығарушы (өкілді) және сот биліктері субъектілерінің, сондай-ақ прокуратура органдарының өздерінің аппараттарына басшылық жасаған кезде пайда болады. Сыртқы қатынастар атқарушы билік органдары жағынан басқарылатын сыртқы объектілердің (азаматтардың, мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың) мінез-құлқына тікелей басқарушылық ықпал етуге байланысты пайда болады. Сыртқы қатынастар, солардың шеңберінде атқарушы билік органдарының міндеттері, функциялары мен өкілеттіктері тікелей жүзеге асырылады, өйткені атқарушы билік органдары тарапынан басқарылатын сыртқы объектілердің еркі мен мінез-құлқына басқарушылық ықпал жасалынады. Сыртқы қатынастар болып мыналар саналады:
а) атқарушы биліктің әртүрлі органдарының (біріне бірі бағыныштылардың және біріне бірі бағынышты еместердің) арасындағы;
ә) атқарушы билік органдары мен азаматтардың арасындағы;
б) атқарушы билік органдары мен олардың ұйымдастыру жағынан бағынысындағы кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың арасындағы;
в) атқарушы билік органдары мен сот билігі органдарының арасындағы;
г) атқарушы билік органдары мен қолданылып жүрген заңнамаларда қаралған жағдайларда мемлекеттік емес ұйымдардың арасындағы. [20]
Басқарушылық қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің нәтижесі оларды құқықтық сипаты бар қатынастарға айналдыру болып табылады. Басқарушылық қатынастарда белгілі бір объект болады. Бұл жерде олардың не жөнінде пайда болатыны көзделіп отыр. Бұдан бұрын баяндалған жағдайлардан мынадай қорытыңды шығады: құқықтық нормалар нақты қоғамдық қатынастар тараптарының өзара байланысты міндеттері мен құқықтарын қарайды, олар сол тараптардың іс-әрекеттерінде жүзеге асырылуы мүмкін болады. Бұл міндеттер мен құқықтар мемлекеттік басқару аясындағы тараптардың қажетті мінез-құлықтарымен, яғни олардың белгілі бір іс-әрекеттер жасауымен өте тығыз байланысты. Демек, басқарушылық қатынастардың өздері де осы іс-әрекеттер арқылы іске асырылады. Осыған сәйкес басқарушылық қатынастардың, сондықтан да, және құқықтық реттеудің объектісі қоғамдық қатынастардың осы түрінің қатысушыларының мінез-құлқы болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені мемлекеттік басқару аясында адамдар мен олардың тиісті ұжымдық құрылымдары жұмыс істейді (мысалы, атқарушы органдар, кәсіпорындар мен мекемелер, қоғамдық бірлестіктер). Осы себепті мемлекеттік -- басқарушылық қызметтің объектісі адам болып табылады деп айтылатын кездегі жағдайларда, мұндай формуланы (жеке қорытындыны) сөзбе-сөз ұғынуға болмайды. Адамның өзі емес, оның мінез-құлқы, яғни.қандай да бір іс-әрекеттері реттеуге жатады. Адамдардың іс-әрекеттері өзінің арналымы мен нақты мазмұны бойынша әр түрлі. Олар атқарушы билікті жүзеге асыру жөніндегі күнделікті міндеттерді жүзеге асырумен (мысалы, құқықтық актілер шығарумен), атқарушы органдардың және реттелінетін қоғамдық қатынастардың өзге қатысушыларының қарым-қатынастарымен (мысалы, азаматтың шағым беруі және оны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.