ҚАЗАҚСТАН ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Меншік құқығының негізгі түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Меншік құқығының формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2 ҚАЗАҚСТАН ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ... ... ... ... ... ...13
2.1 Қазақстан Республикасындағы меншік құқығы заңнамасының дамуы ... ... ..13
2.2 Меншік құқығының туынды негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

3 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ЕРЕЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... 18
3.1 Меншік құқығының мазмұны мен жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3.2 Меншік құқығы туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасындағы меншік құқығы жөніндегі нормативтік ережелердің азаматтық - құқықтық дәтүр аясында туындағаны сөзсіз. Әйтседе сырқы сипат тағы белгілі бір тарихи себептерге қатысты өзіндік ерекшелігі де болады. Меншік құқығы меншіктің өзі сияқты қоғамдық өмірде негізгі орнының бірін алады. Меншіктік қатынастарды нормативтік реттеу Қазақстан Республикасында мемлекеттің қалыптасуының бүкіл кезеніңде жүрді. Бұл курстық жұмысымда меншік құқығы саласындағы азаматтық заңдар мен дорториналық ережелері генезисінің басты ерекшелігіне топталу. Осылайша зетрреу біздіңше меншік туралы заңдардың даму деңгейін түсінуге ықпал етіп, басты теориялық және іс жүзіндегі проблемаларды анықтауға, оларды шешу жолдарын айқындауға мүмкіндігін береді. Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі бағытын ерекшелеуге болады. Бірінші меншік құқығы туралы неғұрлым жалпы нормативтік және доктриналық ережелерді ағылшын - саксон және роман -герман құқықтық жүйесінде қарастыру.
Дүние жүзінің тарихи дамуындағы қай кезенді алып қарайтын болсақ та, негізгі мәселе меншіктің айналысына топталады.
Сондықтан да болу керек, меншіктің адамзат даму процесінде алатын орны өте зор. Меншік ұғымын екі мағынада түсінуіміз қажет.
Біріншіден, экономикалық категория, екіншіден, құқықтық категория ретінде. Меншік экономикалық тұрғыдан алғанда, өндіріс құрал-жабдықтары мен оның өнімдеріне иелік ету жөніндегі пайда болатын қоғамдық қатынастар.
Меншік қоғам өмірінің негізі, яғни алғанда базистік сипаттағы экономикалық санат. Меншік құқығы қондырманың элемент болып саналғанмен қоғамның белгілі бір даму кезеңінде санатқа (базисқа) кері әсер етіп қана қоймай, алдыңғы қатарға да шығуы мүмкін.
Аталған жұмыстың мақсаты: еліміздегі меншік құқығының жалпы түсінігін, оның түрлері мен мазмұнына және заңнамасының сипаттын қарастыру.
Оған бірден-бір дәлел, еліміздің қазіргі даму сипаты. Экономикалық қатынастардың дамуына, олардың қоғам өміріне араласуына тікелей ықпал жасап отырған біздің экономикалық заңдарымыз.
Тиісінше біздің жұмыстың мақсатына сайкес келесі міндеттер қойылды:
Меншік және меншік құқығы туралы ұғымға, оның негізгі түрлері мен формаларына тоқталу;
Меншік құқығының Қазақстан Республикасындағы заңнамасын қарастыра отырып, негізгі ережелерін сипаттау;
Меншік құқығының мазмұнын ашу.

1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Меншік құқығының негізгі түсінігі

Меншік Құқығы -- субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Меншік құқығы мәміле жасалған кезде болған барлық жүктемелерімен басқа адамға беріледі. Меншік иесінің өз мүлкін иелену құқығы, пайдалану құқығы және оған билік ету құқығы болады. Меншік құқығының мерзімі шексіз. Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.[1]
Мүлікті меншіктенуге қатысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жүйесі;
Заңнамалық тұрғыдан жан-жақты қамтамасыз етіліп, меншігіне бекітілген мүлікті меншіктенушінің өз қалауы мен мүддесіне орай иелену, пайдалану және оған билік ету мүмкіндігі, сондай-ақ өз шаруашылығының үстемдік аясына өзгелердің араласуына жол бермеу мүмкіндігі.
Бұл мүмкіндіктер заңға қайшы келмейтін және өзгелердің заңды құқықтары мен мүдделерін таптамайтын кез келген әрекет арқылы жүзеге асады. Бұл тұрғыда меншік құқығы үш түрлі бөліктен тұрады:
Иелену хақысы - меншіктенушінің мүлікке деген шаруашылық үстемдігі. Яғни мүліктің иесіне заң жүзінде бекітілуі;
Пайдалану хақысы - мүлікті іске асырып, пайдаға жарату;
Билік ету хақысы - құқықтық әрекеттер жасау арқылы мүліктің тағдырын белгілеу.
Мысалы, үйдің иесі оны сатса да, жалға берсе де немесе өзі тұрса да өзі біледі. Осы үшеуі Меншік құқығының құрамдас бөліктері болғанмен, барлық кезде бірге жүрмейді. Мысалы, жалға алған пәтерді пайдалану хақысы болғанымен, жалдаушының ол пәтерге деген иелену және билік ету хақысы жоқ. Көрсетілген үш мүмкіндіктің ішіндегі мүлікті меншіктендіретіні, яғни ең маңыздысы иелену хақысы. Қалған екеуі меншік иесінде болуы да, болмауы да оны меншік құқығынан айыра алмайды. Сондықтан мүліктің барлық ауыртпалығы, жауапкершілігі меншік иесінде.
Бүгінгі таңда Қазақстан тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде орныққанына 15 жыл толып отыр. Қазақстан - зайырлы, әлеуметтік, бастысы құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуға міндет қойып отыр. Оның стратегиялық мақсаттары: экономиканы нарықтық қатынастарға негіздеу, либерал-демократиялық қоғам құру және құқықтық мемлекет орнату. Осы мақсаттарды жүзеге асыру жолында реформалар жүргізіліп жатыр және алдағы уақытта да жүргізіле бермек. Қоғамдағы ең басты құндылық: адам және оның құқықтыры мен бостандықтары болып табылады. Қоғам қашанда белгілі бір тәртіпке, заңдылыққа сүйене отырып өмір сүреді. Ол әрбір азаматтың саналы, жақсы тіршілігі мен жарқын болашағына жол ашады. Ал қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, ондай қоғамның келешегі болмайды. Сол себепті қоғамды белгілі бір заңдылыққа сүйене отырып, тәртіп орнатудың маңызы зор. Қоғамдағы тәртіп адамдардың мінез-құлқын, іс-әрекетін реттейтін қағидалардың әсерімен орнатылады. Барлық қарымқатынасты құқықтық тұрғыдан реттеу өте күрделі; ол көп салалы және көп жүйелі процесс. Дегенмен, қазіргі уақытта құқықтық реформаның бірінші кезеңінде ел өміріне қажетті көптеген маңызды заңдар қабылданды. 1994 жылы 26 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі қабылданып, оған Елбасы қол қойды. Бұл кодексте меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар жан-жақты қарастырылып, сараланған. Менің курстық жұмысымның мақсаты - Қазақстан Республикасындағы меншік құқығы және өзге де заттық құқықтарды теориялық және практикалық тұрғыдан таразылау. Осы мақсатқа орай өзіме төмендегідей міндеттер қойдым: Меншік құқығы ұғымының мәнін ашу, Меншік құқығының нысандары мен түрлерін айқындау, Қазақстан Республикасындағы меншікке байланысты шыққан заңдарды талқылау, "Пайдаланудың өкілеттік құқығы", "билік ету құқығы", "иелену құқығы" ұғымдарына анализ жасау, Меншік құқығының тоқтатылу жағдайларын қарастыру.
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан да меншік құқығын құкық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын экономикалык категория деп түсіну керек. Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді -- табиғаттың өнімдері мен еңбекті -- меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі айқындауы аркылы пайда болады. Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өндіріс барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктің экономикалық қатынасы кұқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады. Әлемдік құқықтану доктринасы мен отаңдық заң ғылымы меншік кұқығын объективті жағдайдағы меншік құкығы және субъективті жағдайдағы меншік құкығы деп бөледі. Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде (кодекс, зандар мен басқа да заңдық, нормативтік құжаттар) әңгіме болғаңда -- шын мәнінде объективтік мағынадағы меншік кұкығы, яғни меншіктің құқық институтын құрайтын нормалардың жиынтығы екенін көреміз (мысалы, АК-тің 188-276-баптары). Меншік құкығының объективті нормалары негізінде нақтылы меншік иесі өз калауы бойынша өзіне тиесілі мүлікті пайдалануына және оған билік етуге құқылы екендігін, яғни сату-сатып алу, жалға беру және тағы басқа белгілі заңдық фактілерді жүзеге асыра алатындығын әңгіме еткенімізде меншік кұқығының субъективті жағына тап боламыз (АК-тің 188-бабы). Азаматтық кодекстің 188-бабында меншік құқығына мынадай анықтама берілген: "Меншік кұқығы" дегеніміз -- субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы. Бұл анықтама мейлінше дәл әрі ғылыми жағынан толық берілген. Өйткені, субъектіге "тиесілі" деген сөзбен шектеліп қалмай, мүліктеріне өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығын береді. Меншік құқығына анықтаманы субъектінің мүлікке заңға сәйкес билік етуі, оны өзінің қалауынша пайдалануы деп түсіну керек. Яғни субъектінің затқа үстемдік етуі заңдастырылған және оған толық құқылы. Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өндеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, жойып жіберуіне толық құқы бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені, затқа үстемдікті шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді, демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес. Сондықтан да Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік құкығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану және билік ету кұқығы заң арқылы айқындалады. Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінін өз өкілепігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс міндеттен туыңдайды. Мұндай құқықты немесе занды мүддені бұзу басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айта-лық, меншік иесі өзінің монополиялық немесе басым жағдайларын пайдаланып, нарықта көрер көзге қиянатқа жол беруі мүмкін (АК 11-бабының 3тармағы).
Міне, осындай теріс пиғылды әрекеттерге жол бермеу үшін де осындай талап заңға енгізілді. Меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті (АК-тің 188-бабының 4-тармағы). 1.2. Меншік құқығының иелену, пайдалану және билік ету құрамдас бөліктері Азаматық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құкығының иелену, пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен қорғау да ескерілген [2].
Мұндай құқық өзгенің кұқығына тәуелді емес, меншік иесі өзінің мүлкін сақ-тауға, қорғауға, өзге адамдардың сырттан өрекет етпеуіне тыйым салуына хақысы бар. Егер осындай құқықтары бұзылып жатса, онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдың орнын толтыруға кұқылы. Азаматтық кодекстің 188-бабы 5-тармағына сәйкес меншік құқығының мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін. Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану жөне билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды. Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады. Меншік иесі аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті үш өкілеттіктің бәрін де беріп жіберіп, өзі меншік иесі больш қала береді. Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай және қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне тапсырып, өз қарауындағы затты күзетшінің игілігіне береді. Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын қанағаттандару үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш өкілеттіктен де айрылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған каржы алуға құқылы, сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік ету өкілеттігі қалпына келтіріледі. Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт жасайды. Заң иеленуді занды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі. Егер мүлікті иелену занды негізде жасалса, онда ол занды иелену болып табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты (мүлікті) заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса, немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі талапты құлағына ілмесе, бұл да құқық бұзу деп есептеледі. Сондай-ақ иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса, оңда ол арам ниетті иеленуші делінген. Қарсы жақ өзінің талабын дәлелдемейінше, зат иеленуші адал алушы қатарьна жатады (АК-тің 261-бабы). Ал, керісінше, егер де мүлік оны иеліктен айыруға құкығы болмаған адамнан тегін алынып, алушы мұны білмесе және білуге тиіс болмаса (адал алушы), мүлікті меншік иесі немесе меншік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан не мұнын екеуінен де ұрланған, не олардың иеленуінен бұрын бұлардың еркінен тыс өзге жолмен шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп алдыруга құқьілы. Азаматтық кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған, тек аталған баптың 3тармағыңда ғана бөтеннің затына кұқық ретінде иеленудің жасалу жолы мен тәуелділігі көрсетіледі. Сонымен бірге занда ерекше негіз бар "Иелену мерзіміне" жол беріледі (АК-тің 20бабы). Иеленудің мұндай кұқығы меншік құкығынан тұлғаның затты өз билігінде нақты түрде ұстауымен ерекшеленеді. Бұл иеленудің зандық салдары болады, яғни иеленуші мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оны басқалардан қорғауға құқылы (АК-тін 240-бабы, 2-тармағы), ал екінші жағынан, осы баптың нормалары негізіңде өзінің иелігіндегі затты меншіктенуге құқық алады. Сонымен, иеленудің мерзімне мынадай белгілер тән: а) ол иелік ететін мүлікке нақты үстемдік етеді; ө) осы тұлғаның затқа адал, ашық және үздіксіз түрде нақты үстемдік етуі. Демек, иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік құқығының құрамдас бір бөлігі ретінде ерекшеленеді. Оған қоса бұл иелену түрі затты иелену кұкығынан да ерекшеленеді, сонымен бір мезгілде затты иелену құқығын өзгеге бергенімен, меншік иесі болып қала береді (мысалы, кепілдік шарты бойынша). Пайдаланудың өкілеттік құқығы дегеніміз -- мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, соңдай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде камтамасыз етілуі. Пайда кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысаңдарында болуы мүжін (АК- тің 188-бабы 2-тармағы). Пайдаланудың өкілеттік құқығынан жай пайдалануды ажырата білу керек. Пайдаланудын өкілеттік құқығы -- затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін меншік құқығы субъектісінің өкілеттілігі. Пайдалану -- осы құқықты жүзеге асыру болып табылады, ягнн затты нақты пайдаланып немесе оны кашан кіріс алғанша тұтыну. Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығьн қалай жүзеге асырды.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығьн қалай жүзеге асыруды өзі шешеді. Бірақ та, Конституцияның 6-бабын бұрмаламауы тиіс, яғни меншікті пайдалану қоғамдық игілікке карсы келмеуі керек. Демек, қоғамдық маңызы бар объектіні пайдаланғаңда, меншік иесі тек өзінің ғана емес, қоғамның да мүддесін ойлауына тура келеді. Мысалы, қазақ өнерінің көрнекті шығармаларын, айталық мұрагер меншік иесі ретінде бүлдірмеуге міндетті. Меншік иесі баска тұлғаға өзінің пайдалану құқығын беруіне хақылы (мысалы, жалға, арендаға беру т.б.). Пайдалануға өкілеттік алған тұлға оны өзі үшін пайдалана бастайды (мысалы, затты пайдалану, өнім алу). Мұндай жағдайда меншік иесі өзінің өкілеттігіне сәйкес табысты жанама жолмен түсіреді, айталық, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе бслгілі бір пайызды еншілейді. Заң негізіңде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі өкілеттігінен айрылуы не құқығы шектелуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үйді не оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс пайдалану жағдайы заң арқылы жүзеге асады ("Тұрғын үй қатынастары туралы" Заңның 4-бабы). Билік ету құқығы дегеніміз -- мүліктің заң жүзіңдегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі (АК-тің 188-бабы 2-тармағы). Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік иесі өзінің меншік құқығын өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол билік құқығын жүзеге асырғаны больш табылады. Билік ету құқығы арқылы мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген түрде өтеді (мысалы, арендаторға иелік ету және пайдалану құқықтары беріледі). Билік етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады. Нарықта өз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету қажет. Әдетте тауарлар ауыстыру үшін өндіріледі. Ауыстыру кезінде меншік иесінің құкығы сатушыдан сатып алушыға ауысады. Сондықтан да сатушы тауардың меншік иесі ретінде меншік құқығын өзгертуге мүмкіндік алуы тиіс. Билік ету құқығын жүзеге асыру мақсаты меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес келеді.
Әдетте меншік иесі өзінің билік өкілеттігін қалай да жүзеге асыруға міндетті деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді -- оны бір өзі шешеді. Дей тұрғанмен, ол бұл арада заңды бұрмалауға жол беруге тиіс емес. Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің билік ету құқығын қоғам мүдделі болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен басқа да құқықтық негіздерге орай меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің келісімімен жүзеге асады. Мысалы, әрекет ету қабілеті шектеулі адамдармен билік ету кұқығын асыру үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұқсаты талап етіледі. Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен жасалған келісім-шарт негізіңде (мысалы, теміржол жүкті иесіне беруге мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырады) болады. Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай (мүлкін пайдаланудан пайда тауып, тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру), меншігіндегі мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі жөндеу жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады және т.б. Егер заңда қаралмаған болса, өзіне түсетін ауыртпалықты үшінші біреуге жүктеуіне болмайды. Егер мүлік заңды түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің мүлкін күтіп ұстауға жұмсалған шығындарын, егер шартта өзгеше көзделмесе, меншік иесіне өтуге тиіс. Мысалы, оған қараусыз кеткен малды ұстап, баққанға кеткен шығынды айтуға болады. Шартпен басқа да мәселелер қаралуы мүмкін. Мүлікті басқа біреуге уакытша пайдалануға берген кезде оны күтіп-сақтау пайдаланушыға жүктеледі. Күтімсіз және заңсыз ұстаған адамға мүлікті күтіп ұстауға жұмсалған шығындары өтелмейді (АК-тің 189-бабы). Ауыртпалық жағдайы деп заттардын кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупін айтады. Иеліктен айрылған заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупі, егер заң кұжаттарында немесе шартта ол өзгеше белгіленбесе, сатып алушыда меншік құқығы пайда болуымен бір мезгілде соған көшеді. Мүліктің бүлінуі не жойылуына байланысты қауіп басқа мезгілде заң немесе шарт негізінде сол мүлікті алушының мойнына жүктеледі. Мысалы, шарт жасаушылар ондай қауіпті шарт жасау кезінде алдын-ала ескереді (сатып алу-сату), яғни зат берілмей тұрып, сатып алушыға меншік құқығы ауыспай тұрғаңда мәселенің басы ашылуы тиіс. Екінші бір жағдай мерзімінің өтіп кетуіне байланысты. Мәселен, егер иеліктен айырушы адам затгарды беру мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса немесе сатып алушы оларды қабылдау мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса, кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупін мерзімін өткізіп жіберген тарап көтереді . Меншік құқығының нысандары мен түрлері Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында: "Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады," -- деп жазылған. Азаматтық кодекс меншіктің екі нысанда -- жеке(191-бап) және мемлекеттік (192-бап) екендігін тәртіптейді. Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау олардың мемлекетке меншік кұқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісіне орайластырылған. Осыған орай жеке меншік мемлекеттік емес меншік болып саналады. Егер меншік құқығының субъектісі мемлекет болса (тікелей немесе тиісті мемлекеттік органдар арқылы), онда әңгіме мемлекеттік меншік жөнінде болады. Ал субъект мемлекеттік емес занды тұлға немесе азаматтар деп танылса, онда жеке меншік деп есептелінеді. Сонымен, меншікке субъектілер: мемлекет, әкішілік-аумақтық бөліністер, занды тұлғалар мен азаматтар бола алады. Заң меншікті түрлерге де бөледі. Азаматтық кодекске сәйкес мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып екіге бөлінеді (192-бап). Конституцияның 87-бабында коммуналдық меншікті басқару жергілікті атқару органдарының қарауына жатады делінген. Мемлекет өкілеттігін жүзеге асыра отырып, қарауындағы мүліктерді өзінің органдары мен мемлекеттік занды тұлғалары арқылы басқарады. Қазақстан Республикасы азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға осы қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет билігі мен басқа оргаңдары өздерінің осы органдардының мәртебесін айқындайтын заң құжаттарында, ережелерде және өзге де құжаттарда белгіленетін кұзыреті шегінде Қазақстан Республикасының атынан өз әрекеттері арқылы мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндетгерді алып, оларды жүзеге асырады, сотта өкілдік ете алады. Зандарда көзделген реттер мен тәртіп бойынша Казақстан Республикасының арнайы тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар мен азаматтар өкілдік ете алады (АК-тің 111-бабын 1 және 2 тармақтары). Азаматтық кодекстің 191-бабына сәйкес жеке меншік азаматтарды және мемлекеттік емес занды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Сөйтіп, ұжымдық меншік пен азаматтардың меншігі "жеке меншік" деген терминнің аясына бірігеді. Оларды біріктіру мемлекеттен бөліп қарау арқылы бұл меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты, мәселен, салық саясатын жүргізуге, немесе мемлекеттік әкімшілік аппараттың жөнсіз араласуынан қорғайды. Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық мүліктің меншік иесі болып табылады. Мысалы, акционерлік қоғамның акциясының белгілі бір бөлігі мемлекетке тиесілі болғанымен, оны мемлекеттік меншік деп айтуға келмейді, себебі ол жеке меншік болып қала береді. Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара өзіндік меншік ұғымына сай келеді. Сонымен бірге, біздің пікірімізше ол азаматтардың меншігіне деген жеке дара (өзіндік) (тұтынушылық) және жеке меншік ішкі дифференциациясы болуы қажет. Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру, яғни оның иелік етуі, пайдалану және билік етуі мүліктін мүддесі мен максатына орай заңға сәйкес шектелуі мүмкін. Қазақстан Республикасының "Тұрғын үй қатынастары туралы" заңының 40-бабында меншік иесінің үй-жайды, ортақ мүлікке қауіп төндіретін немесе оны нашарлататын жұмыстар жүргізумен байланысты өзгертуіне, соның ішінде қайта жоспарлауына және қайта жабдықтауына тыйым салынады. Жеке меншіктің ерекше түріне кондоминиум меншігі де жатады [3].

1.2 Меншік құқығының формалары мен түрлері

ҚР Конституциясының 6-бабының 1-тармағына сәйкес ҚР-да мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады. Бұл меншіктің формалары. Әртүрлі әлеуметтік мақсат пен құқықтық режим оларды бөліп алуға негіздеме болады. Меншікті екі формаға бөлу Конституциясында олардың меншік құқығының субъектісі ретінде мемлекетке қатынасының нышандары бойынша жүргізіледі. Жеке меншікке жататындықты заң өте оңай анықтайды- мемлекетке тиесілі еместің барлығы солар. Яғни барлық мемлекеттік емес меншіктер жеке меншік болып табылады. Ресей Федерациясында меншік формаларының тізбесі жабылған жоқ. Жеке және мемлекеттіктен басқа оларда муниципалдық және басқа формалар бар. Меншік формаларына меншік құқығы формалары сәйкес келеді. Өз кезегінде формалар да түрлерге бөлінеді. Форма меншіктің арналған мақсаты мен әлеуметтік бағыттылығына қарай оның сапалық ерекшелігін бейнелейді, ал түр- меншік формалары ішіндегі субъективтік айырмашылық. Кез келген азамат немесе заңды тұлға, сондай-ақ мемлекет меншік құқығының субъектісі бола алады. Азаматтың әрекет қабілеттігі шектулі болған немесе тіптен, ол болмаған жағдайда оның мүддесін заң немесе шарт бойынша өкіл қорғайды. Мемлекеттің меншік құқығының субъектісі ретіндегі ерекшелігі сол- оның құқығы уәкілетті мемлекетті органдар немесе мемлекеттік заңды тұрғалар арқылы, ал, заң құжаттарында көзделген жағдайларда- мемлекеттік емес заңды тұлғалар және азаматтар арқылы жүзеге асырылады.
Конституцияға бағдар алып АК меншік формасы ретінде жеке (191-бап)және мемлекеттік (192-бап) меншікті бөліп қарастырады. Сонымен қатар қазақстандық заң шығарушы, ресейлікке қарағанда, топтастыру кезінде форма терминін пайдаланбады. Оған саналы түрде барды, себебі форма және түр ұғымдары өз мәндері жағынан көп мағыналы және меншік құқығына қатысты қолдануға онша келмейді. Бұл ұстаным дұрыс та шығар. Дегенмен, бұл мәселеге қатысты екі көзқарасты атап өткен жөн. Біріншісі бойынша меншік құқығы біртұтас және біртекті. Ол нарықтық экономиканың жалпы ережесіне бағындырылған. Бірақ мемлекеттік меншік құқығын бұған жатқызуға болмайды, ол мемлекеттік функциясын қолдау және жеке меншік құқығының қалыпты жұмысын қамтамасыз етуде шектеулі ауқымда болады. Яғни, жеке меншік түрлік емес, меншік ұғымына келетін тектік ұғым.
Екінші көзқараста меншік құқығы тектік ұғым, ал жеке және мемлекеттік меншік құқығы- түрлік ұғым. Мүліктің жеке және мемлекеттікменшік үшін заңнамада белгіленген әртүрлі құқықтық режимі оған негіздеме болады. Бұл мемлекет функциясының айрықша сипатынан туындайды және субъектінің ерекшелігіне байланысты.
Заңды тұлғалар қатысатын қатынастардағы сияқты мемлекет өкілдері қатысатын қатынастарда абстрактылы субъектілердің- ҚР-сының немесе әкімшілік-аумақтық бөліністердің бар екендігі ескеріледі. Олардың атынан азаматтық айналымда құқық берілген тұлғалар- заңды немесе жеке тұлғалар қатысады. Әдетте заңды тұлғалар мекеме мәртебесі берілген мемлекеттік органдар болады. Бұл жағдайларда да мұндай мемлекеттік мекеменің қашан өз атынан, қашан мемлдекет немесе әкімшілік- аумақтық бөлініс атынан мүдде қорғайтынын білген дұрыс. Қай жағдайда болса да мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністің мемлекеттік заңды тұлға балансында бекітілмеген мемлекеттік мүлікке тікелей тікелей билік жасайтынын білу керек. Басқа жағынан алғанда, мемлекеттік меншікке құқығын мемлекеттік заңды тұлғалар (кәсіпорындар мен мекемелер) өздерінің шаруашылық жүргізуіндегі немесе роалымды басқаруындағы мүлікке қатысты жүзеге асырады.
АК-ның 191-бабында жеке меншіктің екі түрі белгіленген, олар- азаматтар меншігі және мемлекетті емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі. Өз кезегінде АК-ның 192-бабы мемлекеттік меншіктің екі түрін белгілейді, олар-республикалық және коммуналдық меншіктер. ҚР-ға қарағанда Ресей Федерациясында муниципалдық (коммуналдық) меншік мемлекеттік болып табылмайды, сондықтан ол оның құрамына кірмейді.
Мынадай сұрақ туындауы мүмкін: шетел азаматтары мен заңды тұлғаларының меншік құқығын қалай топтастыруға болады? Жалпы ереже бойынша мүлікке деген меншік құқығы осы мүлік тұрған елдің құқығы бойынша анықталады. Сондықтан да, ҚР-ның аумағында шетел азаматтары үшін ҚР-ның азаматтары мен заңды тұлғаларының меншікқұқығы туралы заңнама қолданылады.
Меншіктің кейбір объектілері меншіктің белгілі бір формалары мен түрлеріне ғана тән. Жер және оның қойнауы, су, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар меншіктің ерекше объектісі болып табылады. ҚР Конституциясының 6-бабының 3-тармағына сәйкес олар мемлекет меншігінде болады. Бірақ жер заңда белгіленген негіздерде, жағдайларда және шекте жеке меншікте де болуы мүмкін. Жерге қарағанда қойнаудың жеке меншікте болуы мүмкін емес, себебі жоғарыға шығарылған жыныс қойнау болудан қалады, яғни ол жеке меншік объектісі бола алады. Басқа объектілердің тиесілілігін анықтағанда әңгіме жалпы су, өсімдік және жануарлар әлемі жайында екенін ескеру қажет. Олар тек мемлекет меншігінде ғана болады. Ал, нақты бір ағашты немесе жануарды бөліп алсақ, олар ҚР-ныңзаңнамасына сәйкес жеке меншік объектісі бола алады.
Жеке және мемлекеттік меншіктің сандық арақатынасы бастапқы кеде мемлекеттік меншікті жекешелендіру қарқынымен анықталады. Бұл процесс ТМД-ның басқа елдеріне қарағанда Қазақстанда белсенді жүргізілді, ондағы мақсат мемлекеттік меншікті ең төменгі қажетті деңгейге жеткізу еді. Қазір бұл арақатынас мемлекеттік мүдделер бойынша анықталуда [4].

2 ҚАЗАҚСТАН ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы меншік құқығы заңнамасының дамуы

Қазақстан Республикасының ұлттық меншігі құқығының қалыптасуы айтарлықтай қиын жағдайда өтті. КСРО-ның азаматтық заңдары жеке меншікті мойындамай, мемлекеттік меншікті халъщтык меншігі деп жоғары деңгейде тәртіптеді. КСРО Конституциясы социалистік меншіктің үш нысанын бөліп қарады: мемлекеттік, колхоздық-кооперативтік және кәсіподақтар мен басқа да қоғамдық ұйымдардың меншігі, сондай-ақ социалистік меншіктен туындайтын өзіндік меншік (КСРО Конституциясының 10,11,12-баптары, Қазақ КСР Конституциясының 10,11,12-баптары). Оның үстіне КСРО-да ұзақ уақыт бойы коғамдық, яғни мемлекеттік меншікті жекелеген азаматгардың өзіндік меншігінен басым бағалады. Ал оның соңғысы тиісті кұқық жағынан қорғалмады және өндіріс құралы болып есептелмеді. 90-шы жылдардьщ басынан бастап "социалистік меншіктен" бас тарту үрдісі басталды. КСРО Конституциясының 10-бабы (КСРО Заңының редакциясы 1990-жылғы 14-наурыз) және 1990 жылғы 6-наурыз КСРО-дағы "Меншік туралы" Заңның 4-бабы 1-тармағының негіздерінде меншік мынадай түрлерге бөлінді: "азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік." КСРО Конституциясының 11-бабына сәйкес мемлекеттік меншік бүкіл халықтың игілігі деп танылды. Мемлекеттік (жалпы халыктық) меншік кеңес мемлекетіне жататын бір қорды құрды, ол бұл меншіктің дара және бірденбір субъектісі болды, ал Қазақ КСР-інің егемеңдігі тек сөз жүзінде қалды. КСРО-ның "Меншік туралы" заңы (21, 22, 23-баптары) жерді және басқа табиғи объектілерді ешқандай мемлекеттің құрылымының қарауына жатқызбады. Бұл объектілер КСРО-ға да, республикаларға да бірдей қарайтын, сөйтіп , шын мәнінде меншік субъектілерінің даралығына кайшы келді. Осындай жұмбақ тұжырымдар әр республикаға өз меншік құқығын бермей қойып, мынадай салдарға душар болды, айталық, осы баптарға сүйеніп, Қазақстан
Украинаның жерін меншіктеуге, керісінше, Украина қазақ жеріне құқылы болуына әкеп соқты. Әлгі "жалпы игілік" деген ұғымның өзі бұл мүлікті иесіздікке душар етті, зат бір қарағанда бәріне тиесілі болды, сонымен бірге оның нақты иесі де болған емес. Демек, әу бастан "халықтың игілігі" категориясы заңмен бекітіле тұрса да, ешқандай ілгерілеуді әкелген жоқ. Өз кезегінде Қазақ КСРнің Конституциясы да меншік бүкіл халыктыкі деп жар салды, бірақ та "халық" деген сөз де тағы келіп нақтылықты көрсете алмады. Егер меншік субъектісі экономикалық мағынада -- халық десек, оның бір де бір бөлігі өз бетінше меншік иесі болып танылмады. Заттардың бүкіл халықтық болуы тауар -- ақша қатынасына қайшы келді, нәтижесінде мемлекеттік мүлік нақты қатынастардан шығып қалды. Бірыңғай меншік иесіне тауарсыз экономика ғана тән еді. Шын мәнінде затқа халық емес, оның бір бөлігі (занды тұлғалар мен азаматтар) иелік ету тиіс. КСРО-дағы меншік туралы занда бұрынғы "өзіндік меншік" ұғымынын орнына "азаматтардың меншігі" деген жаңа ұғым пайда болды. Заң әдебиеттерінде жеке меншік тек капиталистік шаруашылыққа ғана тән емес, бар болғаны тауарлы шаруашылықтың белгісі деп тұжырымдалды. Қазақ КСР-нің өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландару тұжырымдамасында Қазақстан КСРО шеңберінде дербес республика ретінде шаруашылық жүргізуді бекіту мен дамыту жағдайларын қарастырды, сол арқылы жалдамалы еңбекті пайдалану нәтижесінде жеке-дара (өзіндік) меншікті және жеке-дара - өндірістік меншікті енгізу идеясы ұсынылды. Қазақ КСР-інің 1990- жылғы 15-желтоқсанда қабылдаған "Меншік туралы" заңында тұнғыш рет меншік құқығының принциптері мен ұғымы бекітіліп, Қазак КСР-нің жері мен басқа табиғат ресурстарына айрықша меншік жарияланды. Меншіктің қалған басқа түрлері де республиканың меншігі болып танылды, дейтұрғанмен, онда бүкілодақтық меншікті қалыптастыру жағы да ескерусіз калған жоқ. "Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы" Заңының 3-бабында "Республика аумағындағы барлық ұлттық байлық оның меншігі болып табылады және республиканың заңдык құзырына өтеді" деп нақты жазылды. Қазақ КСР-і өзінің меншігін, КСРО-ның меншігін, республикалық және коммуналдық меншіктерді құрды. Қазақ КСР-нің меншік туралы заңыңдағы ең бір ұнамды тұс оның 7-бабы 2-тармағында азаматтың меншігі былайша тұжырымдалды: "азаматтың дене және рухани қажеттерін табыс келтірмей канағаттандыруга арналған өзіндік меншігі табыс келтіруге арналған жеке меншік түрінде көрінеді". Бірақ та Заңның бірқатар ережелеріне елеулі түзетулер қажет еді. Сонымен, мемлекеттік меншіктің құқық субъектісі Халық депутаттары Кенесінің барлық деңгейі деп танылды. Мүліктің меншік иесі Кеңестер болып табылатын органдар емес, мемлекет немесе әкімшілік-аумақтық құрылым аталды. Бұл Занда көңілге қонбайтын ережелер де кездесті. Мысалы, Қазақ КСР-і мемлекет ретінде коммуналдық меншіктің субъектісі бола алмады (Заңның 19-бабы). Қазақ КСР-інің "Меншік туралы" заңында меншіктің үш түрі белгіленді: азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік. Занның 24-бабына сәйкес жер мемлекеттің айрықша меншігі деп айқындалды, ол тек жалға немесе ғұмырлық мұрагерлік кұкығына ғана берілетін болды. Тұңғьш рет осы Заңда заттық құқық бекітілді (шаруашылық жүргізу құқығы және т.б.). 1994 жылы 27-желтоқсанда Қазақстан Републикасының Азаматтық кодексінің қабылдануы меншік кұкығынын жағдайын түбірімен өзгертті. Азаматтық кодекс азаматтық-құқықтық ғылымының нәтижелерін және меншік құқығына байланысты зандардың қол жеткен жетістіктерінің ең тандаулысын заңды түрде тұжырымдады да, нарық талаптарына сәйкестендірді [5].

2.2 Меншік құқығының туынды негіздері

Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әртүрлі негіздерде ала алады, Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік құқығына ие болуына әдейі арналған. Бірақ та заң меншік құқығын алудың негіздерінің түпкілікті дәрежеде тізімін жасады деуге болмайды. Азаматтық кодекстің 235-бабында "тәсіл" ұғымы қолданылмайды (бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі әрекеттер немесе әрекеттер жүйесі). Меншік құқығы оның пайда болуымен заңды байланыстыратын заңдық фактілер негізінде алынуы мүмкін. Мұндай зандық фактілер негізделуімен көрінеді . Меншік құқығын алуда бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшеміне бір жағдайда еркіндік өлшемі, ал келесі бір жағдайда құқық қабылдаушылық сай келеді, оның соңғысына ерекше баға беріледі. Бастапқысына жататын талап деп мынаны айтамыз: зат бұрын болмады және меншік құқығы оған бірінші рет тағылды немесе зат бұрын болса, меншік құқығы оған бұрынғы меншік иесінің құқығынан тәуелсіз жүзеге асады. Сондықтан да Азаматтық кодекстін бастапқы негіздеріне мыналар катысты: жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда болуы (236-бап, 1-тармақ); өңдеу (237-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-бап); қараусыз жануарлар (246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті иелену (248-бап); көмбе (247-бап) Туынды негіздер меншік иесі құқығын алуда бұрынғы меншік иесінің кұқығына тәуелді болуымен сипатталады. Жаңа меншік иесі пайда болуына байланысты одан бұрынғысының кұқығы бір мезгілде тоқтатылады. Алдымен меншік құқығына ие болу негіздерінің жалпы сипаттамасына тоқталайын деп едім. Меншік құқығының туынды негіздерінің пайда болуы шартқа (сатып алу-сату, заем, несие және т.б), сондай-ақ мұрагерлікке (заң мен өсиет бойынша) байланысты, ол заңды тұлғаларды қайта құрған кездегі құқықты мирасқорлық тәртібімен жүзеге асады. Туынды негіздерге сонымен қатар мүлікті тәркілеу (АК-тің 249-бабы 4-тармақшасы), жекешелендіру (АК-тің 249-бабы 3-тармағы), реквизициялау (АК-тің 249-бабы 3-тармағы), жер учаскесін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК-тің 249-бабы 5-тармақшасы), күтімсіз ұсталған мәдени немесе тарихи қазыналар сатып алынған реттер (АК-тің 249-бабы 6тармақшасы) қатысты және заңда көзделген басқа жағдайлар да оған жатады. Жаңа меншік иесіне тек заттың ғана меншік кұқығы емес, осы затқа байланысты құқықтар мен міндеттердің барлығы ауысады. Мәселен, үй сатып алған адамға сол үймен байланысты жасалған жалдау немесе кепіл шарттары көшеді. Тағы бір мысал: мұраны қабылдап алған мұрагер мұра калдырушының борыштарына өзіне ауысқан мұралық мүліктің нақты құны шектерінде жауап береді. Сондықтан да меншік құқығына ие болудың туынды негізіне әрқашанда мирасқорлық қасиет тән . Меншік құқығына ие болуға байланысты жаңа меншік иесі бұрынғы меншік иесі еншілеген барлық өкілеттікті түгелдей өзіне алады деуге болмайды. Мәселен, бұл жаңа меншік иесіне қандай мүліктің ауысуына және оның иесі кім екендігіне (мемлекет, занды тұлға немесе жеке тұлға), жаңа иеленушінің меншік құқығы қандай болатындығына (мемлекеттік немесе жеке меншік) байланысты. Меншік құқығының бастапқы негіздері Енді меншік құқығының бастапқы негіздеріне тоқталайық.
Азаматтық кодекстің 235-бабынын 1тармағы меншік құқығын алудың бастапқы негіздерінің біріне дайындалған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.