Қаржылық есептілікті құрастыру тәртібін қарастыру және оның негізгі көрсеткіштерін талдау
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік - экономикалық саясаттың басымдықтары туралы былай делінген:
2015 жылы мен Нұрлы жол инфрақұрылымдық даму бағдарламасын ұсындым. Өткен 2 жыл ішінде бағдарлама өзін толық ақтады.
Биыл республикалық маңызы бар 4400 шақырым автожол құрылысы мен қайта жаңғырту жұмыстары жүргізіледі. Жыл соңына дейін соның кем дегенде 600 шақырымы пайдалануға беріліп, кезең-кезеңімен ақылы жүйе енгізіледі.
Еліміздің көлік және транзит әлеуетін толық ашу үшін көрші елдермен үйлесімді іс-қимыл қажет. Жүктердің еркін транзитін, көлік дәліздерін құру мен оларды жаңғырту ісін қамтамасыз ету керек. Көлік инфрақұрылымын басқаруға, қызмет көрсету деңгейін арттыруға және әкімшілік кедергілерді жоюға ерекше көңіл аудару қажет.
Транскаспий дәлізі бойынша тасымалдау көлемінің ұлғаюына байланысты Құрық портын салудың екінші кезеңі - автомобиль өткелі құрылысын іске асыруға кірісу қажет.
Урбанизация үдерісі құрылыс секторын дамыту қажеттігін алға тартып отыр. Ол отандық экономиканың толыққанды драйверіне айналуға тиіс.
Жол, тұрғын үй және басқа да инфрақұрылым құрылысына инвестиция сала отырып, біз қалаларымыздың ұзақ жылдарға дейін сыртқы және технологиялық келбетін айқындайтынымызды ұмытпағанымыз жөн. Сондықтан құрылысқа да, құрылыс материалдарын өндіру саласына да жаңа технологияларды енгізу керек. Ол үшін бізде қазір жақсы мүмкіндіктер бар. [1]
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың басты қайнар көзі - қаржылық есептілікті халықаралық қаржы есептілігінің стандары ҚЕХС немесе шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған қаржы есептілігінің халықаралық стандары (ШОБ-қа арналған ҚЕХС (IFRS)сәйкесті құрастыру қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері де түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру.
Қаржылық есептілікті құрастыру тәртібін қарастыру және оның негізгі көрсеткіштерін талдау - дипломдық жұмысты басты мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуда алдыға қойылған мақсатқа сәйкес зерттеуге мына міндеттер қойылды:
-қаржылық есептіліктің сипаттамасы мен маңызын ашу; шаруашылық субъектілерінің қаржылық есептілікті тиімді құрастыру арқылы жоғарғы пайданы алу мен рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
-қаржылық есептілік экономикалық заңдар мен құбылыстарын шаруашылық практикада жүзеге асыру құралы екенін дәлелдеу;
-кәсіпорынның қаржылық есептілігінің теориялық аспектісін зерттеу және оның қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
-қаржылық есептіліктің нысандарына сипаттама беру және оларды құрастыру тәртібін ашып көрсету;
- ҚЕХС және ШОБ-қа арналған ҚЕХС бойынша қаржылық есептіліктің негізгі көрсеткіштерін талдау;
-қаржы ресурстарын және оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың жолдарын анықтау, ақша қаражаттары ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
Дипломдық жұмысты жазу барысында ақпараттық база ретінде ҚР заңдары, ҚР Президентінің, ҚР Үкіметінің, ҚР Қаржы министрлігінің бұйрықтары, қаулысы, нұсқаулары, халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ҚЕХС) мен шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған
Қаржы есептілігінің халықаралық стандары (ШОБ-қа арналған ҚЕХС) және ҚР Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары алынды. Негізгі әдістемелік нұсқау болып бухгалтерлік есеп және талдау барысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың оқу құралдары мен ғылыми еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалаларбухгалтерлік есептің үлгілік шот жоспары мен зерттелген тақырып бойынша бухгалтерлер мен экономистердің мақалалары қолданылды.
Дипломдық жұмыста зерттеу объектісі ретінде Ислам kz ЖШС материалы алынған. Ислам kz ЖШС-тігі құрлыс-монтаждық кәсіпорындардың бірі. Зерттеу жұмысының басты мақсаты - Ислам kz ЖШС - тің қаржылық есептілігін ШОБ-қа арналған ҚЕХС - ке сәйкесті құрастыруы, есептіліктің негізгі көрсеткіштеріне талдау жасаудың экономикалық механизмдері мен кәсіпорынның қаржылық есептілігі негізінде басқару тиімділігін кешенді зерттеу және оны ҚЕХС немесе ШОБ-қа арналған ҚЕХС- қа сәйкесті құрастырудағы негізгі мәселелерді анықтау.
Бүгінде бүкіл әлем жаңа сындармен және қатерлермен бетпе-бет келіп отыр. Әлемдік экономика әліде жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан айығақ ойған жоқ. Қалпына келу өте баяу және сенімсіз қадамдар мен жүруде, алкей бір жерлерде әлі құлдырау жалғасуда. Геосаясидағдарыспенжетекшідержавала рдыңсанкциялықсаясатыәлемдікэкономи канықалпынакелтірудеқосымшакедергіл ертуындатуда.
МеніңтапсырмамбойыншаҮкімет дамудың жаңа ауқымды бағдарламасын жасауды аяқтады. Бүгінде, алдымызда тұрған сын-қатерл ерге жауап бере отырып, мен Қазақстанның НұрлыЖол Жаңа Экономикалық Саясаты туралы жариялаймын.
Ақпан айында Ұлттық қордан экономикалық өсім мен жұмыспен қамтуды қолдау үшін 2014-2015 жылдарға 500 миллиард теңгеден екі транш бойынша 1 триллион теңге бөлу туралы шешім қабылданған болатын. Басталған жобаларды аяқтау және аса өткір мәселелерді шешу үшін Үкіметке Ұлттық қордан 500 миллиард теңге көлеміндегі екінші транш қаржысын мына мақсаттарға бағыттауды тапсырамын 1.
Осы жолдауда бірінші қатардағы тапсырыс - щағын және орта бизнесті дамыту. Шағын және орта бизнесті, сондай-ақ, ірі кәсіпкерлікті жеңілдікпен несиелеуге қосымша 100 миллиард теңге бөлу қажет. Бұл тамақ және химия өнеркәсібіндегі, машина жасаудағы, сондай-ақ, қызмет көрсетулер саласындағы жобаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Ол үшін отандық кәсіпорындар өз өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажет. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның нарықта белгілі бір стратегияны ұстауды және кәсіпорынның қаржылық талдауын жүргізуді талап етеді.
Басқарушы органдардың жұмысын және субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды қаржылық есептілік береді.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы нарықтық экономика жағдайында маңызды болып табылады. Қаржылық есептiлiк ұйым қызметінің қаржы жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты экономикалық шешiмдер қабылдау кезiнде пайдаланушылардың қалың тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы, қызмет нәтижелерi мен ақшалай қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру болып табылады.
Есептілік мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады. Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып табылады.
1 Қәсіпорынның Қаржылық есептіліктің экономикалық мәні
1.1 Қаржылық есептіліктің сипаттамасы мен мазмұны
Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы ақпаратты бiлдiредi.
Қаржылық есептіліктің мақсаты, сипаттамасы, принциптері мен құру талаптары Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңына (29.12.2014 жылғы өзгерістер мен толықрырулармен)негізделе отырып келесі дерективтік құжаттарда анықталған [2]:
- №1 Қаржылық есептілікті ұсыну және 7 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептілік халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарына[3];
-2015 жылдың 1 қаңтарынан енгізілген Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған Қаржы есептілігінің халықаралық стандарының (ШОБ-қа арналған ҚЕХС (IFRS) 3,4,5,6,7,8 бөлімдеріне[4];
- Қаржы министрінің2015 жылғы 31 қаңтардағы№ 50бұйрығымен
бекітілген Ұлттық қаржылық есептілік стандартының 3-ші Қаржылық есептілікті жасау бөліміне.
ШОБ-қа арналған ҚЕХС- ындақаржылық есептілік дегеніміз дара кәсіпкердің немесе ұйымның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратты білдіреді деген ұғым берілген.
ШОБ-қа арналған ҚЕХС бойынша қаржылық есептiлiгiн қоспағанда, қаржылық есептiлiк мыналарды қамтиды [4]:
- есеп беру кезеңіндегі жағдай бойынша қаржылық жағдай жөніндегі есептілік;
- пайдалар мен залалдарды анықтау кезінде танылған баптар (жиынтық табыс туралы есепте аралық қорытынды болып табылатын) және басқа жиынтық табыс баптарын қоса алғандағы кезең ішінде танылған кірістер мен шығыстардың барлық баптарын көрсетуші кезең ішіндегі жиынтық табыс туралы есеп; немесе, кірістер мен залалдар туралы жеке есеп және жиынтық табыс туралы жеке есеп. Егер кәсіпорын кірістер мен залалдар туралы есеп сияқты жиынтық табыс туралы есепті ұсыну туралы шешім қабылдаса, онда жиынтық табыс туралы есеп пайдалар немесе залалдар жолынан басталады, содан кейін басқа да жиынтық табыс баптары көрсетіледі.
- кезең ішіндегі капиталдағы өзгерістер жөніндегі есептілік;
oo кезең ішіндегі ақшалай қаражаттардың қозғалысы жөніндегі есептілік;
- есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын және басқа да түсіндірме ақпараттарды пайдалану.
Қаржылық есептілік - бұл есепті кезеңдегі ұйым жұмысының жағдайы мен нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі: қызмет жағдайы мен нәтижелері туралы жиын мәліметтерді көрсететін есеп жазбаларының ерекше түрі. Қаржылық есептілік ұғымының анықтамасы көп. Соның бірі, мынадай: типтік кесте формасында табыс етілген және анықтау нәтижесінде Бас кітап шоттары бойынша сальдо топтастырылған, есепті кезеңдегі оның қызметінің қаржылық нәтижелері туралы ұйымның қаржылық жағдайы туралы ақпараттар жүйесі.
№1 Қаржы есептілігін ұсыну ҚЕХС-де қаржылық есептілікке мынадай анықтама берген:жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгi - бұл өздерінің нақты ақпараттық қажеттiлiктерiне сай келетiн есептiлiктiң ұсынылуын талап етуге мүмкiндiгi жоқ пайдаланушылардың қажеттiлiктерiн қамтамасыз етуге арналған есептілік. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгi жеке өзi немесе жылдық есеп немесе бағалы қағаздар проспекті сияқты басқа ресми жарияланатын құжаттың құрамында ұсынылатын құжаттарды қамтиды[3].
Қаржылық есептіліктің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есептілікті пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Есептілік процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңына сәйкес жылдық қаржылық есептiлiк үшiн есептi кезең 1 қаңтардан бастап 31 желтоқсанды қоса күнтiзбелiк жыл болып табылады. Жаңадан құрылған ұйым үшiн бiрiншi есептi жыл ол мемлекеттiк тiркеуден өткен кезден басталып сол жылдың 31 желтоқсанын қоса қамтиды. Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады. Алайда кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы, ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Ұйымның есепті күні өзгерген және кезең ішіндегі жылдық қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе қысқарақ ұсынылған кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге қосымша мыналарды ашып көрсетуге міндетті[3]:
oo неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi пайдалану себебiн;
oo пайда мен зияндар туралы есептегі, капиталдағы өзгерiстер туралы есептегі, ақша қаражатының қозғалысы туралы есептегi және түсіндірме жазбадағы салыстырма сомалардың толық дәрежеде салыстырмалы емес екендігінің фактiсi.
Қаржылық есептiлiк ҚР-ның ұлттық валютасымен көрсетiлiп ұсынылады. Ұйымдар қаржылық есептілікті есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 30 сәуірінен кешіктірмей береді. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас бухгалтерi немесе дара кәсiпкер қол қояды. Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне ұйымның басшылығы, сондай-ақ, бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
Есептілік кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапқы) база болып табылады. Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар:
oo кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету;
oo барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру;
oo бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудіңүйлесімділігін сақтау;
oo әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есептілік үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері ҚР-ның әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
ҚР-ның Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік заңына сәйкес қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары болып келесілер табылады: есептеу және үздіксіздік [2].
Субъектінің бухгалтерлік есепті жүргізуі және қаржылық есептілікті жасауы есепке алу және үздіксіздік қағидаттарына, сондай-ақ түсініктілік, орындылық, мәнділік, сенімділік, дұрыстық, бейтараптық, сақтық, толықтық сияқты сапалық сипаттамаларға негізделеді және операциялардың заңнама нысанын ғана емес, операциялардың экономикалық мәнділігін көрсетеді, олар қаржылық есептіліктерде көрсетілген ақпаратты пайдаланушылар басқарушылық және экономикалық шешімдер қабылдаған кезде олар үшін пайдалы етіп көрсетеді.
Есептеу. Ұйым, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы ақпаратты қоспағанда, есептеу әдісі бойынша есепке алу ережелерін қолданып, қаржы есептiлiгiн жасауға міндетті. Соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады (көрініс табады), ал шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап танылады. Есептеу қағидаты пайдаланылған кезде, баптар осы баптар үшін белгіленген тану анықтамалары мен өлшеуіне сәйкес келсе активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, пайда мен зияндар (қаржылық есептілік элементтері) ретінде танылады.
Үздіксіздік. Қаржы есептiлiгiн әзiрлеген кезде ұйымның басшылығы ұйымның өз қызметiн жалғастыру қабiлетiн бағалауға міндетті. Қаржы есептiлiгi, егер ұйымның басшылығы не ұйымды таратуға немесе оның қызметiн тоқтатуға өзі ниет еткен, не бұлай жасаудан басқа нақты баламасы болмағандықтан, осындай іс-әрекет тәсілін таңдауға мәжбүр болған реттерді қоспағанда, міндетті түрде қызметтiң үздiксiздiгi негiзiнде жасалуға тиiс. Егер ұйымның басшылығы бағалау барысында бұдан былай ұйымның қызметтi үздiксiз жалғастыру қабiлетiне едәуiр күмән туғызуы мүмкiн оқиғаларға немесе жағдайларға байланысты елеулi тұрлаусыздықтар туралы оған мәлiм болса, бұл тұрлаусыздықтар қаржы есептілігінде міндетті түрде ашып көрсетiлуге тиiс. Егер қаржы есептiлiгi қызметтiң үздiксiздiгiне жол беру негізінде жасалмаса, бұл факт есептiлiк жасалған негiзбен және ұйым үздiксiз iс-әрекет етедi деп есептелмейтiн себеппен қатар, міндетті түрде ашып көрсетiлуге тиiс.
Сондай-ақ, қаржылық есептілікті жасау мынандай сапалық сипаттамаларға негізделеді:
Түсініктілік. Қаржылық есептілікте берілетін ақпарат бизнес, экономикалық қызмет пен бухгалтерлік есеп туралы жеткілікті білімі бар және ақпаратты тиесілі ынтазарлықпен зерделеуге ниет білдірген пайдаланушыларға түсінікті болатындай етіп ұсынылуға тиіс.
Орындылық. Қаржылық есептілікті пайдаланушылар ондағы мәліметтерге қанағаттануы тиіс. Қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде олардың қабылдаған шешіміне пайдаланған мәліметтер өз септігін тигізуі керек. Қаржылық есептілікте берілетін ақпарат шешімдер қабылдау кезінде пайдаланушылардың қажеттіліктерін ескере отырып, орынды болуға тиіс. Ақпарат пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне оларға өткен, қазіргі немесе болашақ оқиғаларды бағалауға көмектесе отырып немесе олардың бұрынғы бағалауларын түзете отырып әсер еткен жағдайда орындылық сапасына ие болады.
Салыстыру. Пайдаланушыларға компанияның әр түрлі есепті кезеңінің қаржылық есептіліктерін ұйымның қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметінің нәтижелерінің өзгеру тенденциясын анықтау үшін салыстыруға мүмкіншілік жасау керек. Пайдаланушыларға сонымен қатар, есеп саясатындағы өзгерістер туралы ақпар беру керек. Кейбiр реттерде алдыңғы кезеңдегi (кезеңдердегi) қаржы есептiлiгiнде ұсынылған баяндаушы ақпарат ағымдағы кезеңде де мәнділігін сақтайды.
Сақтық. Ұйымның қызметі барысында көптеген оқиғалар мен жағдайларға қатысты әр түрлі сипаттағы белгісіздіктер туындамай тұрмайды. Мұндай белгісіздіктердің сипаты мен шамасын қаржылық есептілікте сақтық мәніне сәйкес ашқан жөн. Сақтық - бұл активтердің немесе кірістердің тым арттырылмауы, ал міндеттемелер немесе шығыстар тым төмендетілмеуі үшін белгісіздік жағдайында есептік бағаларды жүзеге асыру үшін қажетті субъективтік бағаларды қолдану кезінде белгілі бір сақтық дәрежесін сақтау. Сақтық пікірі активтерді немесе түскен пайданы әдейі төмендету немесе міндеттемелерді немесе шығыстарды әдейі арттыру үшін пайдаланылмауға тиіс. Басқаша айтқанда, сақтық біржақтылық үшін сылтау болып табылмайды.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есептілігін оның әртүрліесептік кезеңмен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оныңкөмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.
Өзара есепке алу. Активтер мен мiндеттемелер және кірістер мен шығыстар өзара есепке алынбауға тиiс, бұған ол рұқсат етілген немесе қандай да болсын стандарт немесе түсіндірме талап ететін реттер кірмейді.
Активтер мен міндеттемелердің,кiрiстер мен шығыстардың жеке-жеке ұсынылуы маңызды. Пайдалар мен зияндар туралы есепте, сондай-ақ, операцияның немесе өзге оқиғаның мәнін көрсететін реттерді қоспағанда, жүргізілген өзара есепке алу жүргізілген операцияларды, басталған өзге оқиғалар мен жағдайларды түсіну бөлігінде де, болашақта ұйымның ақшалай қаражаттарының қозғалысын бағалау бөлігінде де пайдаланушылардың мүмкіндіктерін төмендетеді.
Елеулілік және қорыту. Ұқсас баптардың әрбiр елеулi сыныбы қаржы есептiлiгiнде міндетті түрде жеке ұсынылуға тиiс. Ұқсас емес сипаттағы немесе мақсаттағы баптар, егер олар елеулі болып табылмайтын ретте ғана, міндетті түрде жеке ұсынылуға тиiс.
Қаржы есептiлiгi операциялардың көп санын немесе сипатына немесе мақсатына сәйкес құрылымы жағынан топтарға бiрiктiрiлген өзге де оқиғаларды өңдеу нәтижесi болып табылады. Біріктіру және сыныптау процесінің соңғы кезеңі жеке баптарды не тікелей баланста, пайдалар мен зияндар туралы есепте, капиталдағы өзгерістер туралы есепте және ақшақаражатының қозғалысы туралы есепте, түсіндірме жазбада қалыптастыратын ықшамды және сыныпталған деректердi ұсынудан тұрады. Егер қандай да болсын жеке баптың өзі елеулi болып табылмаса, ол тікелей қаржы есептiлiгiнде, не ескертулерде басқа баптармен бiрiктiрiледi. Қаржы есептiлiгiнің өзінде оны жеке ұсынуды талап ету үшiн бап жеткiлiктi түрде елеулi болмайтын бап, қайткенде де, оны ескертулерде жеке-дара ұсыну үшiн жеткiлiктi түрде елеулi болуы мүмкiн[2].
Алғашқыда айтылғандай есептілікке қойылатын негізгі талап оның анықтылығы мен тазалығы болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есептіліктің мәліметі түсінікті болуы тиіс. Есептілік белгіленген мәліметтердің мерзімінде жасалғаны жөн.
Қаржылық есептілік кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып жинақталған деректерден жасалады.
Қаржылық есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады.
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі: есеп регистрлерінде, ведомосте, Бас кітапта.
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есептілік нысандарына көшіріледі: баланс, пайда мензияндар туралы есеп, ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп, капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
Төртінші кезең. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.
Есептілік жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде бухгалтер қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есептілік тиісті жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік тізімдемесіндежасалынады. Аталған деректердің негізінде талдау жасалынады.
Жылдық қаржылық есептілік ҚР Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Заңының 19 бабына сәйкес мыналарға ұсынылады:
1) Құрылтай құжаттарына сәйкес құрылтайшыларға (қатысушыларға);
2) ҚР-ның статистика органдарында тiркелу орны бойыншаҚР-ның мемлекеттiк статистика органдарына;
3) ҚР-ның мемлекеттiк бақылау және қадағалау органдарына олардың құзыреттерiне сәйкес.
Қаржылық есептілікте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген есептіліктер мен баланстар деректерінің түзетілуі, сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін[4, 486-б].
ҚР-ның 2007 жылдың 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңына сәйкес шаруашылық субъектілер қаржылық есептілікті қаржылық есептілік халықаралық стандартарына немесе ШОБ-қа арналған ҚЕХС-қа сәйкес құрады.
ШОБ-қа арналған ҚЕХС- ыныңмақсаты мыналардың бухгалтерлік есепті жүзеге асыруы және қаржылық есептілікті жасауы болып табылады[4]:
oo Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР-ның 2006 жылғы 31 қаңтардағы № 124 Заңына сәйкес айқындалған шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің;
oo ҚР-ның заңнамасына сәйкес ҚР-ның аумағында тіркелген шетелдік заңды тұлғалардың коммерциялық емес ұйымдарының, филиалдары мен өкілдіктерінің;
oo жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындардың (қазыналық кәсіпорындар).
Ал халықаралық стандартқа байланысты қаржылық есептілікті құрастыруға міндетті болып үлкен кәсіпкерлікпен айналысатын ұйым мен мекеме субъектілері табылады. Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары комитетi Қорының оларды ресми аударуға және (немесе) ҚР-да жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге асырады.
Сонымен, яғни бүгінгі заман талабына байланысты шағын және орта бизнес субъектілері 2015 жылдың 1 қаңтарынан енгізілген Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған Қаржы есептілігінің халықаралық стандарының (ШОБ-қа арналған ҚЕХС (IFRS) 3,4,5,6,7,8 бөлімдеріне сәйкес қаржылық есептiлiктерін құрады. Ал жеке кәсіпкерлерҚаржы министрінің 2015 жылғы 31 қаңтардағы№ 50бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық есептілік стандартының 3-ші Қаржылық есептілікті жасау бөліміне сәйкес құрулары керек[7].
Ал үлкен кәсіпкерлікпен айналысатын ұйым мен мекеме субъектілері №1 Қаржы есептiлiгiн ұсыну, №7 Ақша қаражатарының қозғалысы туралы есептер, №10 Есепті күннен кейінгі оқиғалар, №8 Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер ҚЕХС-на сәйкес жүргізіледі.
Есептілік негізгі үлгісі болып қаржылық жағдай туралы есеп (бухгалтерлік баланс) саналады. Оны жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір баптармен сәйкестендірілуге тиісқаржылық жағдай туралы есепБас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығының негізінде жасалады. Ол активтер, міндеттемелер, капитал (меншікті) деген бөлімдерден тұрады. Активтер мен міндеттемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдағы кезеңдерге жіктеледі.
№1 Қаржылық есепті ұсыну ҚЕХС-ның қаржылық есептілікті жасаудың өзара есепке алу сапалық сипаттамасына сәйкес ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің өзара жабуға рұқсат етілмейді. Қаржылық жағдай туралы есепкейбір баптары басқа баптарға енгізілмеуі керек немесе бұрып қоюға болмайды, мысалға, дебиторлық қарызды кредиторлық қарызбен жабуға болмайды [3].
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер, меншік капиталы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелер қаржылық жағдай туралы есепте ашылуы тиіс. Жыл соңында белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен қаржылық жағдай туралы есептебарлық баптары расталуы тиіс. Түгендеу - бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың, ақша қаражатарының, аяқталмаған өндірістің, ТМҚ-дың, МЕА-дің, негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар бухгалтерлік есепте көрініс табады [6, 488-б].
Жиынтық табыс туралы және пайдалар немесе залалдар туралы есеп субъектінің кезеңдегі кірістері мен шығыстарын көрсетеді. Жиынтық табыс туралы және пайдалар немесе залалдар туралы есептiң өзiнде міндетті түрде кезең ішінде мынадай сомаларды көрсететін кем дегенде мынадай желілік баптар болуға тиіс:
oo табыс;
oo қаржыландыру жөніндегі шығындар;
oo қауымдасқан компаниялар мен бірлескен кәсіпорындардың пайдалары мен залалдарында үлес қосып қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес ескерілген ұйымның үлесі;
oo салық бойынша шығыстар;
oo қысқартылған қызметтен алынған салық салудан кейінгі жиынтық пайда немесе зиян, сатуға шығындарын шегергенде әділ құны бойынша бағалау нәтижелері бойынша танылған салық салудан кейінгі пайда немесе зиян немесе қысқартылған қызметті құрайтын активтердің немесе шығу тобының (топтарының) шығуынан кейін құрайтын бірегей соманы;
oo пайда немесе зиян.
oo пайдалар мен зияндар туралы есептiң өзiнде міндетті түрде мынадай баптар кезең ішінде пайданы немесе залалды бөлу ретінде ашып көрсетiлуге тиіс:
oo бақыланбайтын үлеске жатқызылатын пайда немесе зиян;
oo меншікті капитал иелеріне жататын пайда немесе зиян.
Ұйым қызметінің қаржы нәтижелерін түсіну үшін осылайша ұсыну маңызды болған кезде пайдалар мен зияндар туралы есептің өзінде міндетті түрде қосымша желілік баптар, бөлімдердің тақырыптары және аралық сомалар ұсынылуға тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғаларымен қарым-қатынас жасау нәтижесінде туындаған операциялардың барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі. Ақша қаражаттарына кәсіпорынның кассасындағы және ағымдағы банктік шотындағы ақша кіреді. ҚЕХС бойынша қаржылық есептілікті ұсынатын ұйымдар үшін ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті және осыған байланысты ақпаратты ашып көрсетулерді ұсынуға қойылатын талаптар №7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептер ҚЕХС-да атап көрсетілген.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте кәсіпорын тиесілілігі бойынша операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметке сыныпталған кезеңдегі ақша қаражатының ағынын көрсетеді.
Ал ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақша қаражаттарымен есеп айырысуының операцияларын ҚР-ың Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелері мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысуының операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
oo ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде есептеу;
oo кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелдігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
oo есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етуін дұрыс есептеу.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы ақшаларын, аккредитивтеріндегі ақшаларын, чектеріндегі ақшаларын, банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларының, сондай-ақ, аударылған жолдағы ақшаларынан құралады. Кәсіпорындар мен ұйымдардын бухгалтерлік балансындағы ақшаларының қалдығы деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қалдығынын жиынтық сомасы жазылады.
Капиталдағы өзгерістер туралы және кезең ішіндегі пайдалар мен бөлінбеген пайдалар туралы есеп кезеңдегі пайда немесе зиянды, кезеңде капиталдың құрамында танылған кірістер мен шығыстардың баптарын, кезеңдегі есеп саясатындағы қателерді түзету мен өзгерістердің әсері және есеп форматына байланысты субъект ұстанатын капиталдағы өзгерістер туралы есепті - субъект капиталының иелері жүргізген соманы және оларға кезеңде төленген дивидендтер мен өзге де бөлулердің сомасын қамтиды.
Қаржылық есептілікке ескертулер есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын және басқа да түсіндірме ақпараттарды пайдалану үшін кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат. Онда, бірінші кезекте, бизнес-жоспарының барлық активтер бойынша негізгі себептерімен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік кезеңде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да ашылады.
Қаржылық есептілікке ескертулер тікелей қаржылық есептілікте берілетін ақпаратқа қосымша ақпаратты қамтиды. Ескертулерде осы есептерде ұсынылған баптарды баяндау сипаты мен осы есептерде танылуға жататын баптар туралы ақпарат қамтылады.
Қаржылық есептілікке ескертулерреттелген тәртіппен берілуі тиіс.
Қаржылық жағдай туралы есеп пен жиынтық табыс туралы және пайдалар немесе залалдар туралы есептердің әрбір бабы бойынша оған қатысты кез келген ақпаратқа қиылысты сілтемелер, сондай-ақ, қаржылық есептіліктің өзінде көрсетілмеген, бірақ, толық және дұрыс ұсыну үшін қажетті қосымша ақпарат беріледі.
1.2 Қаржылық есептіліктің элементтерін тану және оларды бағалау
Қаржылық есептiлiк ұйым қызметінің қаржы жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты - экономикалық шешiмдер қабылдау кезiнде пайдаланушылардың қалың тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы, қызмет нәтижелерi мен ақшалай қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру болып табылады. Қаржы есептiлiгi, сондай-ақ, ұйым басшылығына сенiп тапсырылған ресурстарды басқару нәтижелерiн де көрсетедi[4].
Қаржылық есептілік элементтерін тану - бұл бухгалтерлік балансқа енгізу процесі немесе пайда мен зияндар туралы есептің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келедіжәнемынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады:
- кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
- баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Тану бухгалтерлік баланста немесе пайда мен зияндар туралы есепте элементтердің бірін айқындауға сәйкес келетін және мынадай өлшеулерді қанағаттандыратын бапты көрсету үдерісін білдіреді:
oo бапқа байланысты болашақтағы кез келген экономикалық пайданы субъект алатын немесе жоғалтатын ықтималдық бар; және
oo іс жүзіндегі шығындар немесе баптың құны сенімді өлшенуі мүмкін.
Мұндай баптарды танымау пайдаланылатын есеп саясатын ашумен де, ескертпелермен немесе түсіндірме материалдармен де түзетілмейді.
Болашақтағы экономикалықпайданың ықтималдығы. Ықтималдық түсінігі субъектінің баппен ассоциацияланатын болашақтағы экономикалық пайданы алуының немесе жоғалтуының белгісіздігі дәрежесін беруге арналған тану өлшеулерінде пайдаланылады. Болашақтағы экономикалық пайда ағынына қолданылатын белгісіздік дәрежесін бағалаулар қаржылық есептілікті дайындау сәтінде бар есепті кезеңнің аяғындағы міндеттемелер бойынша дәлелдемелер негізінде жүргізіледі. Мұндай бағалаулар жеке мәнді баптар үшін дара және жекелеген баптар бойынша мәні аз ірі жиынтықтар үшін топтап жүргізіледі.
Мысал келтіретін болсақ, егер дебиторлық берешектің өтелуі ықтимал болса, онда дебиторлық берешектің актив ретінде танылуына күмән жоқ және ол ақталған. Егер үлкен көлемді дебиторлық берешектің бір бөлігі өтелуі күмәнді болса, онда өтелмеуі тиіс күмәнді соманы шығын ретінде тану керек. Егер ұйымның қорларының бір бөлігінің сақталу мерзімі өтіп кеткен жағдайда, яғни ол қор тікелей қолдануға немесе өндіріске жіберуге жарамсыз болды дейік. Осындай жағдайда қордан тек ескі-құсқы (утильдік) қор құнындай сомада ғана экономикалық пайда алуға болады. Сондықтан қордың баланстық сомасын азайта отырып, қорлардың құнсыздануы бойынша резерв құрылады.
ҚР-ың Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңының 13 бабына сәйкес қаржылық жағдайын бағалаумен байланысты қаржылық есептілік элементтері болып келесілер табылады: активтер, міндеттемелер және меншік капиталы[3].
Актив - бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде көрсетіледі. Ол өткен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Міндеттемелер - бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушында өз міндетемесін орындалуын талап етуге құқығы бар.
Міндеттеме мынадай жағдайларда субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:
- саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп жарияланған өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға ол өзіне белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе;
- нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.
Меншік капиталы- бұл субъектінің міндеттемесі шегерілген активі. Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, төленген капитал, сатып алынған меншікті үлес құралдары, эмиссиялық кіріс,резервтер, бөлінбеген пайда (жабылмаған залал). Қаржылық есептілікте пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шарушылық қызметін талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес салмағы көп болса, ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңының 13 бабына сәйкес қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелерін бағалауға тiкелей байланысты қаржылық есептілік элементтерi кiрiстер мен шығыстар болып табылады [2].
Кіріс - активтердің ағыны немесе өсімі нысанындағы есепті кезең ішіндегі экономикалық пайданың ұлғаюы немесе капиталға қатысатын адамдардың жарналарына байланысты ұлғаюдан ерекшеленетін капиталдың ұлғаюына әкелетін міндеттемелердің азаюы. Кірістер қатарына:өнімді сатудан және қызметтер көрсетуден түсетін кіріс, сондай-ақ, ТМҚ-дан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары жатады. Кірістер өзіне субъектінің қарапайым қызметінің түрлерінен алынған қаражаттың түсуін, оның ішінде өнім мен қызмет көрсетуді, сыйақыны, пайыздар, дивидентер мен роялтиді сатудан түскен кірістерді қамтуы мүмкін.
Өзге де кірістер субъектінің қарапайым қызметі үдерісінде туындауы немесе туындамауымүмкін кірісті айқындауды қанағаттандыратын түсімдерді білдіреді. Өзге де кірістерді пайда мен зияндар туралы есепте таныған кезде олар әдетте жеке беріледі, себебі олар туралы ақпарат экономикалық шешімдер қабылдаған кезде пайдалы.
Шығыстар - активтердің жылыстауы немесе азаюы нысанындағы есепті кезең ішінде экономикалық пайданың азаюы немесе капиталға қатысатын адамдарға бөлуге байланысты азаюдан ерекшеленетін капиталдың азаюына әкелетін міндеттемелердің пайда болуы.
Субъектінің қарапайым қызметі барысында туындайтын шығыстар, мысалы, сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құнын, жалақыны және негізгі құралдардың амортизациясын қамтиды. Олар, әдетте, активтердің, мысалы ақша қаражатының және олардың баламаларының, қорлардың, негізгі құралдардың жылыстауы немесе азаюы нысанын қабылдайды.
Залалдар - бұл шығыстар анықтамасына келетін және субъектінің қарапайым қызметі барысында туындауы немесе туындамауы мүмкін басқа да баптар. Өзге де залалдарды пайда мен зияндар туралы есепте таныған кезде олар әдетте жеке беріледі, себебі олар туралы ақпарат экономикалық шешімдер қабылдаған кезде пайдалы.
Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалау. Қаржылық есептілік элементтерін бағалау - ақша сомасын анықтау, ол бойынша осы элементтер танылады және бухгалтерлiк есепте және қаржылық есептілікте тiркеледi.
Қаржылық есептілік элементтерi бағаланады және олар бойынша есеп берулер ҚР-ның ұлттық валютасымен жүргiзiледi. Шетел валютасымен жасалған операциялар мен оқиғалар ҚР-ның бухгалтерлiк есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасында және ШОБК арналған ҰҚЕС-да белгiленген тәртiппен, валюта айырбасының нарықтық бағамы қолданыла отырып, ҚР-ның ұлттық валютасымен есептеледi.
Бағалаудың көмегімен элементтердің құны анықталады, соның нәтижесінде олар (активтер мен міндеттемелер) танылады. Бағалаудың қолдану тәртібі мен әдісі ҚЕХС-на және ҚР-ның 2007 жылдың 28 ақпанындағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңына(29.12.2014 жылғы өзгертулер мен толықтырулармен) сәйкес жүргізіледі.
Қаржылық есептілікте әр түрлі жағдайларда және әр түрлі деңгейлерде қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауда бірнеше әдістер қолданылады. Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауды ШОБК арналған ҰҚЕС-да өлшеу деген ұғыммен ауыстырған. Осы ШОБК арналған ҰҚЕС-ы бойынша екі өлшеу базасы қарастырылған: бұл тарихи құн мен әділ құн. Ал ҚЕХС бойынша мынадай бағалау базалары қарастырылған [3]:
oo тарихи құн
oo ағымдағы құн
oo өткізудің мүмкін болатын таза құны
oo дисконтталған (өтелетін) құн
1) активтер үшін тарихи (бастапқы) құн - ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген шығындардың жиынтығынан тұрады. Міндеттемелер үшін тарихи құн - бұл ақша қаражатының түсімдерінің немесе ақша қаражатының баламасының сомасы немесе міндеттеме туындаған сәтте міндеттемеге айырбастауға алынған монетарлық емес активтердің әділ құны болып табылады;
2) әділ (ағымдағы) құн - бұл актив айырбасталуы немесе мұндай операцияны жасауға ниет білдірген жақсы мәлімделген, тәуелсіз тараптар арасындағы міндеттеме бойынша есептеме жүргізілуі мүмкін сома. Ағымдағы құн - бұл шаруашылық субъектінің белгілі бір уақыттағы, яғни бүгінгі күнгі негізгі құралдың нарықтық бағасы болып табылады, міндеттемелер есептілікте дисконтталмаған бағасы бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі. Мысал, ұйымда шетел валютасында активі және міндеттемесі бар. Есеп беру күні ұйым сол күнгі курс бағамы бойынша актив пен міндеттемеге қайта бағалау жүргізеді. Осы кездегі анықталған құн - әділетті құн болып есептеледі.
3) өткізудің мүмкін болатын таза құны - бұл бүгінгі таңда, қалыпты жағдайда активтерді сатудан түсуі мүмкін ақшалай бірліктер болып табылады. Активтер зақымдалған болса, егер олар толығымен ішінара ескірген болса немесе олардың сату бағасы төмендесе, активтердің өзіндік құны өтелмеуі мүмкін. Сонымен қоса сатуды аяқтауға немесе жүзеге асыруға арналған ықтимал шығындар ұлғайған жағдайда, активтердің өзіндік құны өтелмеуі мүмкін. Активтерді өзіндік құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен шығару тәжірибесі активтер алынуы сатудан немесе пайдаланудан күтілетін сомадан жоғары есептелмеуі керек деген пікірге сай келеді.
4) дисконтталған (өтелетін) құн - бұл инвестицияның қазіргі сомасын алдағы белгілі бір уақыттағы болашақтағы құнына келтіру. Дисконттау нақты қазіргі сома мен дисконт ставкасы арқылы есептеледі.
Көбіне ұйымдарда, кәсіпорындарда қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауда бастапқы құн әдісі пайдаланылады. Сонымен қатар,ҚЕХС-қа ауысумен байланысты №2 Қорлар стандартында айтылғандай кейбір жағдайларда қаржылық есептіліктің элементтерін бағалаудан бастапқы құн әдісімен қатар басқа да әдістері пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, тауарлы-материалды қорлар өзіндік құнынан төмен бастапқы құнымен және сатудағы мүмкіндік құнымен көрсетілуі мүмкін.
2Қаржылық есептіліктің құрастыру ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Қаржылық жағдай туралы есеп және оны құру тәртібі
Қаржылық жағдай туралы есеп шаруашылық субъектінің жылдық қаржылық есебінің негізгі формасы болып табылады. Нарықтық экономикада қаржылық жағдай туралы есеп оны пайдаланушылар үшін негізгі ақпараттың қайнар көзі болып табылады. Қаржылық жағдай туралы есеп(бухгалтерлік баланс) дегеніміз - бұл шаруашылық субъектісінің ресурстары мен олардың құралу көздерінің жағдайын ақшалай формада және белгілі бір уақыт сәтінде көрсетіп беруге мүмкіндік жасайтын бухгалтерлік есеп әдістемесі. Баланста бұл екі категория - ресурстар мен көздер, яғни актив пен пассив мейлінше анық ерекшеленеді9, 49-б.
Қаржылық жағдай туралы есеп мәліметтері негізінде ұйымның жедел қаржылық жоспарлары құрылып, алынған кірістерге сәйкес ақша ағындарының қозғалысына бақылау жүзеге асырылады. Қаржылық жағдай туралы есеп мәліметтерін, сондай-ақ, салық қызметі органдары, несие-банк мекемелері, мемлекеттік басқару органдары кеңінен пайдаланады, өйткені аталған шаруашылық субъектісінің мүліктік қатынастарының жиынтығын көрсете отырып, жекелеген ұйымдардың баланстары қазіргі экономикалық өмірдің ерекшеліктерін зерттеу үшін бай материал береді. Осы заманғы шаруашылық саясатының бірқатар күрделі проблемаларын балансқа мұқият талдау жасаусыз шешу мүмкін емес.
Сырт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік - экономикалық саясаттың басымдықтары туралы былай делінген:
2015 жылы мен Нұрлы жол инфрақұрылымдық даму бағдарламасын ұсындым. Өткен 2 жыл ішінде бағдарлама өзін толық ақтады.
Биыл республикалық маңызы бар 4400 шақырым автожол құрылысы мен қайта жаңғырту жұмыстары жүргізіледі. Жыл соңына дейін соның кем дегенде 600 шақырымы пайдалануға беріліп, кезең-кезеңімен ақылы жүйе енгізіледі.
Еліміздің көлік және транзит әлеуетін толық ашу үшін көрші елдермен үйлесімді іс-қимыл қажет. Жүктердің еркін транзитін, көлік дәліздерін құру мен оларды жаңғырту ісін қамтамасыз ету керек. Көлік инфрақұрылымын басқаруға, қызмет көрсету деңгейін арттыруға және әкімшілік кедергілерді жоюға ерекше көңіл аудару қажет.
Транскаспий дәлізі бойынша тасымалдау көлемінің ұлғаюына байланысты Құрық портын салудың екінші кезеңі - автомобиль өткелі құрылысын іске асыруға кірісу қажет.
Урбанизация үдерісі құрылыс секторын дамыту қажеттігін алға тартып отыр. Ол отандық экономиканың толыққанды драйверіне айналуға тиіс.
Жол, тұрғын үй және басқа да инфрақұрылым құрылысына инвестиция сала отырып, біз қалаларымыздың ұзақ жылдарға дейін сыртқы және технологиялық келбетін айқындайтынымызды ұмытпағанымыз жөн. Сондықтан құрылысқа да, құрылыс материалдарын өндіру саласына да жаңа технологияларды енгізу керек. Ол үшін бізде қазір жақсы мүмкіндіктер бар. [1]
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың басты қайнар көзі - қаржылық есептілікті халықаралық қаржы есептілігінің стандары ҚЕХС немесе шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған қаржы есептілігінің халықаралық стандары (ШОБ-қа арналған ҚЕХС (IFRS)сәйкесті құрастыру қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері де түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру.
Қаржылық есептілікті құрастыру тәртібін қарастыру және оның негізгі көрсеткіштерін талдау - дипломдық жұмысты басты мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмысты жазуда алдыға қойылған мақсатқа сәйкес зерттеуге мына міндеттер қойылды:
-қаржылық есептіліктің сипаттамасы мен маңызын ашу; шаруашылық субъектілерінің қаржылық есептілікті тиімді құрастыру арқылы жоғарғы пайданы алу мен рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
-қаржылық есептілік экономикалық заңдар мен құбылыстарын шаруашылық практикада жүзеге асыру құралы екенін дәлелдеу;
-кәсіпорынның қаржылық есептілігінің теориялық аспектісін зерттеу және оның қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
-қаржылық есептіліктің нысандарына сипаттама беру және оларды құрастыру тәртібін ашып көрсету;
- ҚЕХС және ШОБ-қа арналған ҚЕХС бойынша қаржылық есептіліктің негізгі көрсеткіштерін талдау;
-қаржы ресурстарын және оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың жолдарын анықтау, ақша қаражаттары ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
Дипломдық жұмысты жазу барысында ақпараттық база ретінде ҚР заңдары, ҚР Президентінің, ҚР Үкіметінің, ҚР Қаржы министрлігінің бұйрықтары, қаулысы, нұсқаулары, халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ҚЕХС) мен шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған
Қаржы есептілігінің халықаралық стандары (ШОБ-қа арналған ҚЕХС) және ҚР Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары алынды. Негізгі әдістемелік нұсқау болып бухгалтерлік есеп және талдау барысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың оқу құралдары мен ғылыми еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалаларбухгалтерлік есептің үлгілік шот жоспары мен зерттелген тақырып бойынша бухгалтерлер мен экономистердің мақалалары қолданылды.
Дипломдық жұмыста зерттеу объектісі ретінде Ислам kz ЖШС материалы алынған. Ислам kz ЖШС-тігі құрлыс-монтаждық кәсіпорындардың бірі. Зерттеу жұмысының басты мақсаты - Ислам kz ЖШС - тің қаржылық есептілігін ШОБ-қа арналған ҚЕХС - ке сәйкесті құрастыруы, есептіліктің негізгі көрсеткіштеріне талдау жасаудың экономикалық механизмдері мен кәсіпорынның қаржылық есептілігі негізінде басқару тиімділігін кешенді зерттеу және оны ҚЕХС немесе ШОБ-қа арналған ҚЕХС- қа сәйкесті құрастырудағы негізгі мәселелерді анықтау.
Бүгінде бүкіл әлем жаңа сындармен және қатерлермен бетпе-бет келіп отыр. Әлемдік экономика әліде жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан айығақ ойған жоқ. Қалпына келу өте баяу және сенімсіз қадамдар мен жүруде, алкей бір жерлерде әлі құлдырау жалғасуда. Геосаясидағдарыспенжетекшідержавала рдыңсанкциялықсаясатыәлемдікэкономи канықалпынакелтірудеқосымшакедергіл ертуындатуда.
МеніңтапсырмамбойыншаҮкімет дамудың жаңа ауқымды бағдарламасын жасауды аяқтады. Бүгінде, алдымызда тұрған сын-қатерл ерге жауап бере отырып, мен Қазақстанның НұрлыЖол Жаңа Экономикалық Саясаты туралы жариялаймын.
Ақпан айында Ұлттық қордан экономикалық өсім мен жұмыспен қамтуды қолдау үшін 2014-2015 жылдарға 500 миллиард теңгеден екі транш бойынша 1 триллион теңге бөлу туралы шешім қабылданған болатын. Басталған жобаларды аяқтау және аса өткір мәселелерді шешу үшін Үкіметке Ұлттық қордан 500 миллиард теңге көлеміндегі екінші транш қаржысын мына мақсаттарға бағыттауды тапсырамын 1.
Осы жолдауда бірінші қатардағы тапсырыс - щағын және орта бизнесті дамыту. Шағын және орта бизнесті, сондай-ақ, ірі кәсіпкерлікті жеңілдікпен несиелеуге қосымша 100 миллиард теңге бөлу қажет. Бұл тамақ және химия өнеркәсібіндегі, машина жасаудағы, сондай-ақ, қызмет көрсетулер саласындағы жобаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Ол үшін отандық кәсіпорындар өз өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажет. Бұл өз кезегінде кәсіпорынның нарықта белгілі бір стратегияны ұстауды және кәсіпорынның қаржылық талдауын жүргізуді талап етеді.
Басқарушы органдардың жұмысын және субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды қаржылық есептілік береді.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы нарықтық экономика жағдайында маңызды болып табылады. Қаржылық есептiлiк ұйым қызметінің қаржы жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты экономикалық шешiмдер қабылдау кезiнде пайдаланушылардың қалың тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы, қызмет нәтижелерi мен ақшалай қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру болып табылады.
Есептілік мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады. Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып табылады.
1 Қәсіпорынның Қаржылық есептіліктің экономикалық мәні
1.1 Қаржылық есептіліктің сипаттамасы мен мазмұны
Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер туралы ақпаратты бiлдiредi.
Қаржылық есептіліктің мақсаты, сипаттамасы, принциптері мен құру талаптары Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңына (29.12.2014 жылғы өзгерістер мен толықрырулармен)негізделе отырып келесі дерективтік құжаттарда анықталған [2]:
- №1 Қаржылық есептілікті ұсыну және 7 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептілік халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарына[3];
-2015 жылдың 1 қаңтарынан енгізілген Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған Қаржы есептілігінің халықаралық стандарының (ШОБ-қа арналған ҚЕХС (IFRS) 3,4,5,6,7,8 бөлімдеріне[4];
- Қаржы министрінің2015 жылғы 31 қаңтардағы№ 50бұйрығымен
бекітілген Ұлттық қаржылық есептілік стандартының 3-ші Қаржылық есептілікті жасау бөліміне.
ШОБ-қа арналған ҚЕХС- ындақаржылық есептілік дегеніміз дара кәсіпкердің немесе ұйымның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратты білдіреді деген ұғым берілген.
ШОБ-қа арналған ҚЕХС бойынша қаржылық есептiлiгiн қоспағанда, қаржылық есептiлiк мыналарды қамтиды [4]:
- есеп беру кезеңіндегі жағдай бойынша қаржылық жағдай жөніндегі есептілік;
- пайдалар мен залалдарды анықтау кезінде танылған баптар (жиынтық табыс туралы есепте аралық қорытынды болып табылатын) және басқа жиынтық табыс баптарын қоса алғандағы кезең ішінде танылған кірістер мен шығыстардың барлық баптарын көрсетуші кезең ішіндегі жиынтық табыс туралы есеп; немесе, кірістер мен залалдар туралы жеке есеп және жиынтық табыс туралы жеке есеп. Егер кәсіпорын кірістер мен залалдар туралы есеп сияқты жиынтық табыс туралы есепті ұсыну туралы шешім қабылдаса, онда жиынтық табыс туралы есеп пайдалар немесе залалдар жолынан басталады, содан кейін басқа да жиынтық табыс баптары көрсетіледі.
- кезең ішіндегі капиталдағы өзгерістер жөніндегі есептілік;
oo кезең ішіндегі ақшалай қаражаттардың қозғалысы жөніндегі есептілік;
- есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын және басқа да түсіндірме ақпараттарды пайдалану.
Қаржылық есептілік - бұл есепті кезеңдегі ұйым жұмысының жағдайы мен нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі: қызмет жағдайы мен нәтижелері туралы жиын мәліметтерді көрсететін есеп жазбаларының ерекше түрі. Қаржылық есептілік ұғымының анықтамасы көп. Соның бірі, мынадай: типтік кесте формасында табыс етілген және анықтау нәтижесінде Бас кітап шоттары бойынша сальдо топтастырылған, есепті кезеңдегі оның қызметінің қаржылық нәтижелері туралы ұйымның қаржылық жағдайы туралы ақпараттар жүйесі.
№1 Қаржы есептілігін ұсыну ҚЕХС-де қаржылық есептілікке мынадай анықтама берген:жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгi - бұл өздерінің нақты ақпараттық қажеттiлiктерiне сай келетiн есептiлiктiң ұсынылуын талап етуге мүмкiндiгi жоқ пайдаланушылардың қажеттiлiктерiн қамтамасыз етуге арналған есептілік. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгi жеке өзi немесе жылдық есеп немесе бағалы қағаздар проспекті сияқты басқа ресми жарияланатын құжаттың құрамында ұсынылатын құжаттарды қамтиды[3].
Қаржылық есептіліктің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есептілікті пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Есептілік процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңына сәйкес жылдық қаржылық есептiлiк үшiн есептi кезең 1 қаңтардан бастап 31 желтоқсанды қоса күнтiзбелiк жыл болып табылады. Жаңадан құрылған ұйым үшiн бiрiншi есептi жыл ол мемлекеттiк тiркеуден өткен кезден басталып сол жылдың 31 желтоқсанын қоса қамтиды. Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады. Алайда кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы, ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Ұйымның есепті күні өзгерген және кезең ішіндегі жылдық қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе қысқарақ ұсынылған кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге қосымша мыналарды ашып көрсетуге міндетті[3]:
oo неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi пайдалану себебiн;
oo пайда мен зияндар туралы есептегі, капиталдағы өзгерiстер туралы есептегі, ақша қаражатының қозғалысы туралы есептегi және түсіндірме жазбадағы салыстырма сомалардың толық дәрежеде салыстырмалы емес екендігінің фактiсi.
Қаржылық есептiлiк ҚР-ның ұлттық валютасымен көрсетiлiп ұсынылады. Ұйымдар қаржылық есептілікті есепті жылдан кейінгі келесі жылдың 30 сәуірінен кешіктірмей береді. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас бухгалтерi немесе дара кәсiпкер қол қояды. Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне ұйымның басшылығы, сондай-ақ, бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
Есептілік кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапқы) база болып табылады. Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар:
oo кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету;
oo барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру;
oo бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудіңүйлесімділігін сақтау;
oo әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есептілік үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері ҚР-ның әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
ҚР-ның Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік заңына сәйкес қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары болып келесілер табылады: есептеу және үздіксіздік [2].
Субъектінің бухгалтерлік есепті жүргізуі және қаржылық есептілікті жасауы есепке алу және үздіксіздік қағидаттарына, сондай-ақ түсініктілік, орындылық, мәнділік, сенімділік, дұрыстық, бейтараптық, сақтық, толықтық сияқты сапалық сипаттамаларға негізделеді және операциялардың заңнама нысанын ғана емес, операциялардың экономикалық мәнділігін көрсетеді, олар қаржылық есептіліктерде көрсетілген ақпаратты пайдаланушылар басқарушылық және экономикалық шешімдер қабылдаған кезде олар үшін пайдалы етіп көрсетеді.
Есептеу. Ұйым, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы ақпаратты қоспағанда, есептеу әдісі бойынша есепке алу ережелерін қолданып, қаржы есептiлiгiн жасауға міндетті. Соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады (көрініс табады), ал шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап танылады. Есептеу қағидаты пайдаланылған кезде, баптар осы баптар үшін белгіленген тану анықтамалары мен өлшеуіне сәйкес келсе активтер, міндеттемелер, меншікті капитал, пайда мен зияндар (қаржылық есептілік элементтері) ретінде танылады.
Үздіксіздік. Қаржы есептiлiгiн әзiрлеген кезде ұйымның басшылығы ұйымның өз қызметiн жалғастыру қабiлетiн бағалауға міндетті. Қаржы есептiлiгi, егер ұйымның басшылығы не ұйымды таратуға немесе оның қызметiн тоқтатуға өзі ниет еткен, не бұлай жасаудан басқа нақты баламасы болмағандықтан, осындай іс-әрекет тәсілін таңдауға мәжбүр болған реттерді қоспағанда, міндетті түрде қызметтiң үздiксiздiгi негiзiнде жасалуға тиiс. Егер ұйымның басшылығы бағалау барысында бұдан былай ұйымның қызметтi үздiксiз жалғастыру қабiлетiне едәуiр күмән туғызуы мүмкiн оқиғаларға немесе жағдайларға байланысты елеулi тұрлаусыздықтар туралы оған мәлiм болса, бұл тұрлаусыздықтар қаржы есептілігінде міндетті түрде ашып көрсетiлуге тиiс. Егер қаржы есептiлiгi қызметтiң үздiксiздiгiне жол беру негізінде жасалмаса, бұл факт есептiлiк жасалған негiзбен және ұйым үздiксiз iс-әрекет етедi деп есептелмейтiн себеппен қатар, міндетті түрде ашып көрсетiлуге тиiс.
Сондай-ақ, қаржылық есептілікті жасау мынандай сапалық сипаттамаларға негізделеді:
Түсініктілік. Қаржылық есептілікте берілетін ақпарат бизнес, экономикалық қызмет пен бухгалтерлік есеп туралы жеткілікті білімі бар және ақпаратты тиесілі ынтазарлықпен зерделеуге ниет білдірген пайдаланушыларға түсінікті болатындай етіп ұсынылуға тиіс.
Орындылық. Қаржылық есептілікті пайдаланушылар ондағы мәліметтерге қанағаттануы тиіс. Қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде олардың қабылдаған шешіміне пайдаланған мәліметтер өз септігін тигізуі керек. Қаржылық есептілікте берілетін ақпарат шешімдер қабылдау кезінде пайдаланушылардың қажеттіліктерін ескере отырып, орынды болуға тиіс. Ақпарат пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне оларға өткен, қазіргі немесе болашақ оқиғаларды бағалауға көмектесе отырып немесе олардың бұрынғы бағалауларын түзете отырып әсер еткен жағдайда орындылық сапасына ие болады.
Салыстыру. Пайдаланушыларға компанияның әр түрлі есепті кезеңінің қаржылық есептіліктерін ұйымның қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметінің нәтижелерінің өзгеру тенденциясын анықтау үшін салыстыруға мүмкіншілік жасау керек. Пайдаланушыларға сонымен қатар, есеп саясатындағы өзгерістер туралы ақпар беру керек. Кейбiр реттерде алдыңғы кезеңдегi (кезеңдердегi) қаржы есептiлiгiнде ұсынылған баяндаушы ақпарат ағымдағы кезеңде де мәнділігін сақтайды.
Сақтық. Ұйымның қызметі барысында көптеген оқиғалар мен жағдайларға қатысты әр түрлі сипаттағы белгісіздіктер туындамай тұрмайды. Мұндай белгісіздіктердің сипаты мен шамасын қаржылық есептілікте сақтық мәніне сәйкес ашқан жөн. Сақтық - бұл активтердің немесе кірістердің тым арттырылмауы, ал міндеттемелер немесе шығыстар тым төмендетілмеуі үшін белгісіздік жағдайында есептік бағаларды жүзеге асыру үшін қажетті субъективтік бағаларды қолдану кезінде белгілі бір сақтық дәрежесін сақтау. Сақтық пікірі активтерді немесе түскен пайданы әдейі төмендету немесе міндеттемелерді немесе шығыстарды әдейі арттыру үшін пайдаланылмауға тиіс. Басқаша айтқанда, сақтық біржақтылық үшін сылтау болып табылмайды.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есептілігін оның әртүрліесептік кезеңмен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оныңкөмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.
Өзара есепке алу. Активтер мен мiндеттемелер және кірістер мен шығыстар өзара есепке алынбауға тиiс, бұған ол рұқсат етілген немесе қандай да болсын стандарт немесе түсіндірме талап ететін реттер кірмейді.
Активтер мен міндеттемелердің,кiрiстер мен шығыстардың жеке-жеке ұсынылуы маңызды. Пайдалар мен зияндар туралы есепте, сондай-ақ, операцияның немесе өзге оқиғаның мәнін көрсететін реттерді қоспағанда, жүргізілген өзара есепке алу жүргізілген операцияларды, басталған өзге оқиғалар мен жағдайларды түсіну бөлігінде де, болашақта ұйымның ақшалай қаражаттарының қозғалысын бағалау бөлігінде де пайдаланушылардың мүмкіндіктерін төмендетеді.
Елеулілік және қорыту. Ұқсас баптардың әрбiр елеулi сыныбы қаржы есептiлiгiнде міндетті түрде жеке ұсынылуға тиiс. Ұқсас емес сипаттағы немесе мақсаттағы баптар, егер олар елеулі болып табылмайтын ретте ғана, міндетті түрде жеке ұсынылуға тиiс.
Қаржы есептiлiгi операциялардың көп санын немесе сипатына немесе мақсатына сәйкес құрылымы жағынан топтарға бiрiктiрiлген өзге де оқиғаларды өңдеу нәтижесi болып табылады. Біріктіру және сыныптау процесінің соңғы кезеңі жеке баптарды не тікелей баланста, пайдалар мен зияндар туралы есепте, капиталдағы өзгерістер туралы есепте және ақшақаражатының қозғалысы туралы есепте, түсіндірме жазбада қалыптастыратын ықшамды және сыныпталған деректердi ұсынудан тұрады. Егер қандай да болсын жеке баптың өзі елеулi болып табылмаса, ол тікелей қаржы есептiлiгiнде, не ескертулерде басқа баптармен бiрiктiрiледi. Қаржы есептiлiгiнің өзінде оны жеке ұсынуды талап ету үшiн бап жеткiлiктi түрде елеулi болмайтын бап, қайткенде де, оны ескертулерде жеке-дара ұсыну үшiн жеткiлiктi түрде елеулi болуы мүмкiн[2].
Алғашқыда айтылғандай есептілікке қойылатын негізгі талап оның анықтылығы мен тазалығы болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есептіліктің мәліметі түсінікті болуы тиіс. Есептілік белгіленген мәліметтердің мерзімінде жасалғаны жөн.
Қаржылық есептілік кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып жинақталған деректерден жасалады.
Қаржылық есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады.
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі: есеп регистрлерінде, ведомосте, Бас кітапта.
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есептілік нысандарына көшіріледі: баланс, пайда мензияндар туралы есеп, ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп, капиталдағы өзгерістер туралы есеп.
Төртінші кезең. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.
Есептілік жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде бухгалтер қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есептілік тиісті жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік тізімдемесіндежасалынады. Аталған деректердің негізінде талдау жасалынады.
Жылдық қаржылық есептілік ҚР Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Заңының 19 бабына сәйкес мыналарға ұсынылады:
1) Құрылтай құжаттарына сәйкес құрылтайшыларға (қатысушыларға);
2) ҚР-ның статистика органдарында тiркелу орны бойыншаҚР-ның мемлекеттiк статистика органдарына;
3) ҚР-ның мемлекеттiк бақылау және қадағалау органдарына олардың құзыреттерiне сәйкес.
Қаржылық есептілікте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген есептіліктер мен баланстар деректерінің түзетілуі, сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін[4, 486-б].
ҚР-ның 2007 жылдың 28 ақпандағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңына сәйкес шаруашылық субъектілер қаржылық есептілікті қаржылық есептілік халықаралық стандартарына немесе ШОБ-қа арналған ҚЕХС-қа сәйкес құрады.
ШОБ-қа арналған ҚЕХС- ыныңмақсаты мыналардың бухгалтерлік есепті жүзеге асыруы және қаржылық есептілікті жасауы болып табылады[4]:
oo Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР-ның 2006 жылғы 31 қаңтардағы № 124 Заңына сәйкес айқындалған шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің;
oo ҚР-ның заңнамасына сәйкес ҚР-ның аумағында тіркелген шетелдік заңды тұлғалардың коммерциялық емес ұйымдарының, филиалдары мен өкілдіктерінің;
oo жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындардың (қазыналық кәсіпорындар).
Ал халықаралық стандартқа байланысты қаржылық есептілікті құрастыруға міндетті болып үлкен кәсіпкерлікпен айналысатын ұйым мен мекеме субъектілері табылады. Қаржылық есептiлiктi жасауды ұйымдар Қаржылық есептiлiктiң халықаралық стандарттары комитетi Қорының оларды ресми аударуға және (немесе) ҚР-да жариялауға жазбаша рұқсаты бар ұйым мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жариялаған халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге асырады.
Сонымен, яғни бүгінгі заман талабына байланысты шағын және орта бизнес субъектілері 2015 жылдың 1 қаңтарынан енгізілген Шағын және орта бизнес кәсіпорындарына арналған Қаржы есептілігінің халықаралық стандарының (ШОБ-қа арналған ҚЕХС (IFRS) 3,4,5,6,7,8 бөлімдеріне сәйкес қаржылық есептiлiктерін құрады. Ал жеке кәсіпкерлерҚаржы министрінің 2015 жылғы 31 қаңтардағы№ 50бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық есептілік стандартының 3-ші Қаржылық есептілікті жасау бөліміне сәйкес құрулары керек[7].
Ал үлкен кәсіпкерлікпен айналысатын ұйым мен мекеме субъектілері №1 Қаржы есептiлiгiн ұсыну, №7 Ақша қаражатарының қозғалысы туралы есептер, №10 Есепті күннен кейінгі оқиғалар, №8 Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер ҚЕХС-на сәйкес жүргізіледі.
Есептілік негізгі үлгісі болып қаржылық жағдай туралы есеп (бухгалтерлік баланс) саналады. Оны жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір баптармен сәйкестендірілуге тиісқаржылық жағдай туралы есепБас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығының негізінде жасалады. Ол активтер, міндеттемелер, капитал (меншікті) деген бөлімдерден тұрады. Активтер мен міндеттемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдағы кезеңдерге жіктеледі.
№1 Қаржылық есепті ұсыну ҚЕХС-ның қаржылық есептілікті жасаудың өзара есепке алу сапалық сипаттамасына сәйкес ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің өзара жабуға рұқсат етілмейді. Қаржылық жағдай туралы есепкейбір баптары басқа баптарға енгізілмеуі керек немесе бұрып қоюға болмайды, мысалға, дебиторлық қарызды кредиторлық қарызбен жабуға болмайды [3].
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер, меншік капиталы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелер қаржылық жағдай туралы есепте ашылуы тиіс. Жыл соңында белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен қаржылық жағдай туралы есептебарлық баптары расталуы тиіс. Түгендеу - бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың, ақша қаражатарының, аяқталмаған өндірістің, ТМҚ-дың, МЕА-дің, негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар бухгалтерлік есепте көрініс табады [6, 488-б].
Жиынтық табыс туралы және пайдалар немесе залалдар туралы есеп субъектінің кезеңдегі кірістері мен шығыстарын көрсетеді. Жиынтық табыс туралы және пайдалар немесе залалдар туралы есептiң өзiнде міндетті түрде кезең ішінде мынадай сомаларды көрсететін кем дегенде мынадай желілік баптар болуға тиіс:
oo табыс;
oo қаржыландыру жөніндегі шығындар;
oo қауымдасқан компаниялар мен бірлескен кәсіпорындардың пайдалары мен залалдарында үлес қосып қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес ескерілген ұйымның үлесі;
oo салық бойынша шығыстар;
oo қысқартылған қызметтен алынған салық салудан кейінгі жиынтық пайда немесе зиян, сатуға шығындарын шегергенде әділ құны бойынша бағалау нәтижелері бойынша танылған салық салудан кейінгі пайда немесе зиян немесе қысқартылған қызметті құрайтын активтердің немесе шығу тобының (топтарының) шығуынан кейін құрайтын бірегей соманы;
oo пайда немесе зиян.
oo пайдалар мен зияндар туралы есептiң өзiнде міндетті түрде мынадай баптар кезең ішінде пайданы немесе залалды бөлу ретінде ашып көрсетiлуге тиіс:
oo бақыланбайтын үлеске жатқызылатын пайда немесе зиян;
oo меншікті капитал иелеріне жататын пайда немесе зиян.
Ұйым қызметінің қаржы нәтижелерін түсіну үшін осылайша ұсыну маңызды болған кезде пайдалар мен зияндар туралы есептің өзінде міндетті түрде қосымша желілік баптар, бөлімдердің тақырыптары және аралық сомалар ұсынылуға тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғаларымен қарым-қатынас жасау нәтижесінде туындаған операциялардың барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі. Ақша қаражаттарына кәсіпорынның кассасындағы және ағымдағы банктік шотындағы ақша кіреді. ҚЕХС бойынша қаржылық есептілікті ұсынатын ұйымдар үшін ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті және осыған байланысты ақпаратты ашып көрсетулерді ұсынуға қойылатын талаптар №7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есептер ҚЕХС-да атап көрсетілген.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте кәсіпорын тиесілілігі бойынша операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметке сыныпталған кезеңдегі ақша қаражатының ағынын көрсетеді.
Ал ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақша қаражаттарымен есеп айырысуының операцияларын ҚР-ың Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелері мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысуының операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
oo ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде есептеу;
oo кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелдігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
oo есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етуін дұрыс есептеу.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы ақшаларын, аккредитивтеріндегі ақшаларын, чектеріндегі ақшаларын, банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларының, сондай-ақ, аударылған жолдағы ақшаларынан құралады. Кәсіпорындар мен ұйымдардын бухгалтерлік балансындағы ақшаларының қалдығы деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қалдығынын жиынтық сомасы жазылады.
Капиталдағы өзгерістер туралы және кезең ішіндегі пайдалар мен бөлінбеген пайдалар туралы есеп кезеңдегі пайда немесе зиянды, кезеңде капиталдың құрамында танылған кірістер мен шығыстардың баптарын, кезеңдегі есеп саясатындағы қателерді түзету мен өзгерістердің әсері және есеп форматына байланысты субъект ұстанатын капиталдағы өзгерістер туралы есепті - субъект капиталының иелері жүргізген соманы және оларға кезеңде төленген дивидендтер мен өзге де бөлулердің сомасын қамтиды.
Қаржылық есептілікке ескертулер есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын және басқа да түсіндірме ақпараттарды пайдалану үшін кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат. Онда, бірінші кезекте, бизнес-жоспарының барлық активтер бойынша негізгі себептерімен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік кезеңде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да ашылады.
Қаржылық есептілікке ескертулер тікелей қаржылық есептілікте берілетін ақпаратқа қосымша ақпаратты қамтиды. Ескертулерде осы есептерде ұсынылған баптарды баяндау сипаты мен осы есептерде танылуға жататын баптар туралы ақпарат қамтылады.
Қаржылық есептілікке ескертулерреттелген тәртіппен берілуі тиіс.
Қаржылық жағдай туралы есеп пен жиынтық табыс туралы және пайдалар немесе залалдар туралы есептердің әрбір бабы бойынша оған қатысты кез келген ақпаратқа қиылысты сілтемелер, сондай-ақ, қаржылық есептіліктің өзінде көрсетілмеген, бірақ, толық және дұрыс ұсыну үшін қажетті қосымша ақпарат беріледі.
1.2 Қаржылық есептіліктің элементтерін тану және оларды бағалау
Қаржылық есептiлiк ұйым қызметінің қаржы жағдайы мен қаржы нәтижелерінің құрылымдалған ұсынуы болып табылады. Жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiнiң мақсаты - экономикалық шешiмдер қабылдау кезiнде пайдаланушылардың қалың тобы үшiн пайдалы ұйымның қаржы жағдайы, қызмет нәтижелерi мен ақшалай қаражатының қозғалысы туралы ақпарат беру болып табылады. Қаржы есептiлiгi, сондай-ақ, ұйым басшылығына сенiп тапсырылған ресурстарды басқару нәтижелерiн де көрсетедi[4].
Қаржылық есептілік элементтерін тану - бұл бухгалтерлік балансқа енгізу процесі немесе пайда мен зияндар туралы есептің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келедіжәнемынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады:
- кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
- баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Тану бухгалтерлік баланста немесе пайда мен зияндар туралы есепте элементтердің бірін айқындауға сәйкес келетін және мынадай өлшеулерді қанағаттандыратын бапты көрсету үдерісін білдіреді:
oo бапқа байланысты болашақтағы кез келген экономикалық пайданы субъект алатын немесе жоғалтатын ықтималдық бар; және
oo іс жүзіндегі шығындар немесе баптың құны сенімді өлшенуі мүмкін.
Мұндай баптарды танымау пайдаланылатын есеп саясатын ашумен де, ескертпелермен немесе түсіндірме материалдармен де түзетілмейді.
Болашақтағы экономикалықпайданың ықтималдығы. Ықтималдық түсінігі субъектінің баппен ассоциацияланатын болашақтағы экономикалық пайданы алуының немесе жоғалтуының белгісіздігі дәрежесін беруге арналған тану өлшеулерінде пайдаланылады. Болашақтағы экономикалық пайда ағынына қолданылатын белгісіздік дәрежесін бағалаулар қаржылық есептілікті дайындау сәтінде бар есепті кезеңнің аяғындағы міндеттемелер бойынша дәлелдемелер негізінде жүргізіледі. Мұндай бағалаулар жеке мәнді баптар үшін дара және жекелеген баптар бойынша мәні аз ірі жиынтықтар үшін топтап жүргізіледі.
Мысал келтіретін болсақ, егер дебиторлық берешектің өтелуі ықтимал болса, онда дебиторлық берешектің актив ретінде танылуына күмән жоқ және ол ақталған. Егер үлкен көлемді дебиторлық берешектің бір бөлігі өтелуі күмәнді болса, онда өтелмеуі тиіс күмәнді соманы шығын ретінде тану керек. Егер ұйымның қорларының бір бөлігінің сақталу мерзімі өтіп кеткен жағдайда, яғни ол қор тікелей қолдануға немесе өндіріске жіберуге жарамсыз болды дейік. Осындай жағдайда қордан тек ескі-құсқы (утильдік) қор құнындай сомада ғана экономикалық пайда алуға болады. Сондықтан қордың баланстық сомасын азайта отырып, қорлардың құнсыздануы бойынша резерв құрылады.
ҚР-ың Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңының 13 бабына сәйкес қаржылық жағдайын бағалаумен байланысты қаржылық есептілік элементтері болып келесілер табылады: активтер, міндеттемелер және меншік капиталы[3].
Актив - бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде көрсетіледі. Ол өткен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Міндеттемелер - бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушында өз міндетемесін орындалуын талап етуге құқығы бар.
Міндеттеме мынадай жағдайларда субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:
- саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп жарияланған өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға ол өзіне белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе;
- нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.
Меншік капиталы- бұл субъектінің міндеттемесі шегерілген активі. Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, төленген капитал, сатып алынған меншікті үлес құралдары, эмиссиялық кіріс,резервтер, бөлінбеген пайда (жабылмаған залал). Қаржылық есептілікте пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шарушылық қызметін талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес салмағы көп болса, ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңының 13 бабына сәйкес қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелерін бағалауға тiкелей байланысты қаржылық есептілік элементтерi кiрiстер мен шығыстар болып табылады [2].
Кіріс - активтердің ағыны немесе өсімі нысанындағы есепті кезең ішіндегі экономикалық пайданың ұлғаюы немесе капиталға қатысатын адамдардың жарналарына байланысты ұлғаюдан ерекшеленетін капиталдың ұлғаюына әкелетін міндеттемелердің азаюы. Кірістер қатарына:өнімді сатудан және қызметтер көрсетуден түсетін кіріс, сондай-ақ, ТМҚ-дан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары жатады. Кірістер өзіне субъектінің қарапайым қызметінің түрлерінен алынған қаражаттың түсуін, оның ішінде өнім мен қызмет көрсетуді, сыйақыны, пайыздар, дивидентер мен роялтиді сатудан түскен кірістерді қамтуы мүмкін.
Өзге де кірістер субъектінің қарапайым қызметі үдерісінде туындауы немесе туындамауымүмкін кірісті айқындауды қанағаттандыратын түсімдерді білдіреді. Өзге де кірістерді пайда мен зияндар туралы есепте таныған кезде олар әдетте жеке беріледі, себебі олар туралы ақпарат экономикалық шешімдер қабылдаған кезде пайдалы.
Шығыстар - активтердің жылыстауы немесе азаюы нысанындағы есепті кезең ішінде экономикалық пайданың азаюы немесе капиталға қатысатын адамдарға бөлуге байланысты азаюдан ерекшеленетін капиталдың азаюына әкелетін міндеттемелердің пайда болуы.
Субъектінің қарапайым қызметі барысында туындайтын шығыстар, мысалы, сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құнын, жалақыны және негізгі құралдардың амортизациясын қамтиды. Олар, әдетте, активтердің, мысалы ақша қаражатының және олардың баламаларының, қорлардың, негізгі құралдардың жылыстауы немесе азаюы нысанын қабылдайды.
Залалдар - бұл шығыстар анықтамасына келетін және субъектінің қарапайым қызметі барысында туындауы немесе туындамауы мүмкін басқа да баптар. Өзге де залалдарды пайда мен зияндар туралы есепте таныған кезде олар әдетте жеке беріледі, себебі олар туралы ақпарат экономикалық шешімдер қабылдаған кезде пайдалы.
Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалау. Қаржылық есептілік элементтерін бағалау - ақша сомасын анықтау, ол бойынша осы элементтер танылады және бухгалтерлiк есепте және қаржылық есептілікте тiркеледi.
Қаржылық есептілік элементтерi бағаланады және олар бойынша есеп берулер ҚР-ның ұлттық валютасымен жүргiзiледi. Шетел валютасымен жасалған операциялар мен оқиғалар ҚР-ның бухгалтерлiк есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасында және ШОБК арналған ҰҚЕС-да белгiленген тәртiппен, валюта айырбасының нарықтық бағамы қолданыла отырып, ҚР-ның ұлттық валютасымен есептеледi.
Бағалаудың көмегімен элементтердің құны анықталады, соның нәтижесінде олар (активтер мен міндеттемелер) танылады. Бағалаудың қолдану тәртібі мен әдісі ҚЕХС-на және ҚР-ның 2007 жылдың 28 ақпанындағы Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңына(29.12.2014 жылғы өзгертулер мен толықтырулармен) сәйкес жүргізіледі.
Қаржылық есептілікте әр түрлі жағдайларда және әр түрлі деңгейлерде қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауда бірнеше әдістер қолданылады. Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауды ШОБК арналған ҰҚЕС-да өлшеу деген ұғыммен ауыстырған. Осы ШОБК арналған ҰҚЕС-ы бойынша екі өлшеу базасы қарастырылған: бұл тарихи құн мен әділ құн. Ал ҚЕХС бойынша мынадай бағалау базалары қарастырылған [3]:
oo тарихи құн
oo ағымдағы құн
oo өткізудің мүмкін болатын таза құны
oo дисконтталған (өтелетін) құн
1) активтер үшін тарихи (бастапқы) құн - ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген шығындардың жиынтығынан тұрады. Міндеттемелер үшін тарихи құн - бұл ақша қаражатының түсімдерінің немесе ақша қаражатының баламасының сомасы немесе міндеттеме туындаған сәтте міндеттемеге айырбастауға алынған монетарлық емес активтердің әділ құны болып табылады;
2) әділ (ағымдағы) құн - бұл актив айырбасталуы немесе мұндай операцияны жасауға ниет білдірген жақсы мәлімделген, тәуелсіз тараптар арасындағы міндеттеме бойынша есептеме жүргізілуі мүмкін сома. Ағымдағы құн - бұл шаруашылық субъектінің белгілі бір уақыттағы, яғни бүгінгі күнгі негізгі құралдың нарықтық бағасы болып табылады, міндеттемелер есептілікте дисконтталмаған бағасы бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі. Мысал, ұйымда шетел валютасында активі және міндеттемесі бар. Есеп беру күні ұйым сол күнгі курс бағамы бойынша актив пен міндеттемеге қайта бағалау жүргізеді. Осы кездегі анықталған құн - әділетті құн болып есептеледі.
3) өткізудің мүмкін болатын таза құны - бұл бүгінгі таңда, қалыпты жағдайда активтерді сатудан түсуі мүмкін ақшалай бірліктер болып табылады. Активтер зақымдалған болса, егер олар толығымен ішінара ескірген болса немесе олардың сату бағасы төмендесе, активтердің өзіндік құны өтелмеуі мүмкін. Сонымен қоса сатуды аяқтауға немесе жүзеге асыруға арналған ықтимал шығындар ұлғайған жағдайда, активтердің өзіндік құны өтелмеуі мүмкін. Активтерді өзіндік құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен шығару тәжірибесі активтер алынуы сатудан немесе пайдаланудан күтілетін сомадан жоғары есептелмеуі керек деген пікірге сай келеді.
4) дисконтталған (өтелетін) құн - бұл инвестицияның қазіргі сомасын алдағы белгілі бір уақыттағы болашақтағы құнына келтіру. Дисконттау нақты қазіргі сома мен дисконт ставкасы арқылы есептеледі.
Көбіне ұйымдарда, кәсіпорындарда қаржылық есептіліктің элементтерін бағалауда бастапқы құн әдісі пайдаланылады. Сонымен қатар,ҚЕХС-қа ауысумен байланысты №2 Қорлар стандартында айтылғандай кейбір жағдайларда қаржылық есептіліктің элементтерін бағалаудан бастапқы құн әдісімен қатар басқа да әдістері пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, тауарлы-материалды қорлар өзіндік құнынан төмен бастапқы құнымен және сатудағы мүмкіндік құнымен көрсетілуі мүмкін.
2Қаржылық есептіліктің құрастыру ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Қаржылық жағдай туралы есеп және оны құру тәртібі
Қаржылық жағдай туралы есеп шаруашылық субъектінің жылдық қаржылық есебінің негізгі формасы болып табылады. Нарықтық экономикада қаржылық жағдай туралы есеп оны пайдаланушылар үшін негізгі ақпараттың қайнар көзі болып табылады. Қаржылық жағдай туралы есеп(бухгалтерлік баланс) дегеніміз - бұл шаруашылық субъектісінің ресурстары мен олардың құралу көздерінің жағдайын ақшалай формада және белгілі бір уақыт сәтінде көрсетіп беруге мүмкіндік жасайтын бухгалтерлік есеп әдістемесі. Баланста бұл екі категория - ресурстар мен көздер, яғни актив пен пассив мейлінше анық ерекшеленеді9, 49-б.
Қаржылық жағдай туралы есеп мәліметтері негізінде ұйымның жедел қаржылық жоспарлары құрылып, алынған кірістерге сәйкес ақша ағындарының қозғалысына бақылау жүзеге асырылады. Қаржылық жағдай туралы есеп мәліметтерін, сондай-ақ, салық қызметі органдары, несие-банк мекемелері, мемлекеттік басқару органдары кеңінен пайдаланады, өйткені аталған шаруашылық субъектісінің мүліктік қатынастарының жиынтығын көрсете отырып, жекелеген ұйымдардың баланстары қазіргі экономикалық өмірдің ерекшеліктерін зерттеу үшін бай материал береді. Осы заманғы шаруашылық саясатының бірқатар күрделі проблемаларын балансқа мұқият талдау жасаусыз шешу мүмкін емес.
Сырт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz