Мемлекетіміздегі сот билігінің құқықтық реформалануы
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Азаматтық iс жүргiзу заңдарымен реттелетiн қатынастар
1.1 Азаматтық iс жүргiзу қатынастарының алғашқы шығу негiздерi ... ... ...7
1.2 Азаматтық iс жүргiзу әрекеттерiнiң ерекшелiгi ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. АІЖ қатынастарының басқа құқық қатынастар жүйесінде алатын орны
1. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының
пәні мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларының әрекеті
мен
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынасының
нысаны ... ... ... ... ... ... ... 1 8
2.4 Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының міндеттері
мен қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
3. Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылым ретінде
3.1 Азаматтық іс жүргізу ғылымының пәні және
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... .26
3.2 Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі, түрлері,
ерекшеліктері ... ... ..34
3.3 АІЖ сатыларының түсінігі, түрлері және қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ..39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .49
Кіріспе
Еліміз өзгерістер алдында, демократиялық реформалардың жаңа кезеңіне
аяқ басқалы тұр.Сондықтан біз одан әрі жүретін реформалар пайдасына таңдау
жасауымыз қажет. Қазақ ұлтының кешегісін түгендеп, ертеңін екшейтін заман
туғалы қашан.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының аясын зерттеуді Қазақстандағы заң
білімінің тарихынан бөліп қарауға болмайды.
Ғылыми зертеудің қайсысы болмасын, ұқсастық пен айырмашылықтарды
саралап, жинақтауды талап етеді. Зерттелетін объект белгілі бір уақыт
аралығын қамтитын болса, оны топтастыру да белгілі бір кезеңге сай
жүргізіледі. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстандағы заң білімінің дамуы
барысын мынадай 5 кезеңге бөлуге болады: көне дәуірдегі заң білімі[1],
дербес Қазақ хандығының заң білімі, патшалық Ресейдің отары болған кездегі
заң білімі, социалистік заң білімі, ұлттық заң білімі.
Қазақстандағы заң білімі мен құқықтану, оның ішінде азаматтық іс
жүргізу құқығы ерекше тарихи сипатқа ие десек қателеспейміз. өйткені,
Қазақстан ұзақ жылдар бойы өзге мемлекеттің құрамына еніп, яғни оның
құрамдас бөлігі болып саналады. Соның салдарынан заң білімі мен құқықтануы
өз тізгініне өзі ие бола алмағаны да түсінікті. Ұлттық юриспруденцияға ең
алдымен бөгде елдің ғылымы дәрежесіне көтерілу міндеті тұрды. Міне,
сондықтан да ұлттық азаматтық іс жүргізу құқықтың ғылыми тұрғыдан дамуы
орыс азаматтық құқығының тағдырымен тығыз байланысып жатыр. діліне
жүгінсек, орыс цивилистикасы өзінің ықшамдылығымен, керметтей
қарапайымдылығымен азаматтық іс жүргізу құқығының теориясын сомдап береді.
Дәл қазір де ол ұлттық цивилистиканы азаматтық іс жүргізу құқығының билік
шынына көтеруде оң әсерін тигізуде. Егеменді Қазақстанға бүгінгі талапқа
толық жауап беретіндей азаматтық құқық ғылымын қалыптастыру өзекті мәселе
болып отыр.
Тарихқа жүгінсек, қазақ халқы өз алдына ел болып, дербес мемлекет
құрғалы бірнеше күрделі заң жинақтарын қабылдаған. Мұндай заң құжаттары
туралы сөз болғанда алдымен XVI ғасырдың бірінші ширегіндегі Қасым хан
(1551-1520 ж.ж.) дәуірінде қабылданған "Қасым ханның қасқа жолын" жатқызуға
болады. XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың басында "Есім ханның ескі жолы"
деп аталатын заңдар жинағын (1548-1928 жж.) билік құрған Есім хан шығарғаны
тағы да белгілі. XVII ғасырдың аяғында XVIII басында Тәуке хан тұсында
(1680-1718 жж.)атақты "Жеті жарғы" қабылданды. Бұл құжат аты айтып
тұрғандай жеті саланы, атап айтқанда, жер дауын, жесір дауын, құн дауын,
бала тәрбиесі мен неке қатынасын, қылмысқа жауапкершілікті, ру аралық
дауды, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесін қамтиды. [2]
Бұл заң құжаттарының бәрі де сол заманның қажеттілігінен дүниеге
келгені сөзсіз. өкінішке орай, мәселенің байыбына бармай тұрып, Қазақстанда
құқықтық мәдениет болғанына күмән келтірушілер де кездеседі. Тіпті әлі
күнге дейін кейбір бұқаралық ақпарат құралдары мен академиялық еңбектерде
ұлттық құқықтың кенже қалғанын дәлелдеп бағуға тырысушылық байқалады,
тегінде құқықсыз мемлекет болуы мүмкін емес, өйткені, онсыз жария-
құқықтықты реттеу мүмкін еместігі түсінікті жәйт.
Кезінде Ресейдің отары болған Қазақстанда арнайы жоғары заң білімін
беретін оқу орындарының неліктен болмағанын тәптіштеп айтып жатудың өзі
артық болар. Ол кезде қазақтар үшін жоғары білім алу таптық және топтық
тұрғыдан алғанда мүмкін емес-тұғын. Сонымен қатар талапкердің оқуға қыруар
қаржы жұмсау керектігі тағы да қолын байлайды. Мәселен, орыс университетіне
түсу үшін 25 сом жарна талап етілді, содан кейін лекция тыңдауға, сынақ,
емтихан тапсыруға және тағы да басқа төлемдер төлеу керек болды. Тек
ауқатты адамдардың балалары ғана Ресей университеттерінде заң білімін ала
алды.
Осы арада мына бір жағдайды айта кеткен жөн, Қазақстан Ресейге отар
болуды бастаған, яғни 1731 жылғы 19 ақпанынан-ақ патшалық Ресей қазақтардың
құқықтық жүйесіне өзінің заңның енгізуді қолға алды. [3] Қазақтардың әдет-
ғұрып құқықтарын қалайда өзгертуге патша өкіметі жанын салып бақты, сөйтіп
орыс мемлекетінің құқық нормалары оның орнын біртіндеп баса берді. Ақырында
отаршылдық саясат өз дегенін істеп, айтқанға көндіріп, айдауға жүргізе
білді. Дейтұрғанмен қоғамның құқық өмірінің кейбір салаларында орыс заңы
мен қақатардың әдет-ғұрып құқықтары тоғысты. Демек қазақтардың әдет-ғұрып
құқықтарын түбірімен өзгертемін деген патша өкіметінің пиғылы жүзеге аса
қойған жоқ, соған байланысты Қазақстанда екі құқық жүесі де қолданылып
келді.
Қазақстанның тәуелсіздігінің қалыптасу үрдісі, әртүрлі билік
тармақтарының өкілеттілігін кеңейту және олардың қызметін жетілдіру,
заңдарды түбегейлі жаңарту, сот реформасы және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сотпен қорғауды күшейту, тиімді анрықты экономика құру,
қазақтсандық кәсіпкерлерді қорғау, қылмыспен күресу, осының бәрі сайып
келгенде заңымыздың кәсіби деңгейге көтеруді талап етеді.
Бүгінде заңгерлікке әлеуметтік тұрғыдан өзгеше маңыз берілуіне
байланысты ол беделді мамандыққа айналды. Оған күнделікті өмірде әркім де
көз жеткізгендіктен, талдап, түсінідіріп жатуды артық деп ойлаймыз.
Елімізде жүзеге асып жатқан заң жүйесіндегі игі өзгерістер заң тәжірибесін
қайта қарауды талап етеді. өкінішке орай, құқықтық жүйедегі алғашқы
қадамдар тағдыры – білім беру сапасына, кадрларды кәсіби даярлау деңгейіне
қатысты екендігін естен шығарып алатынымызды жасыруға болмас.
Болашақта қазақстандық құқықтық білім беру бағдарламасы әдістемелік
жағынан да ойластыруды талап ететін болады. Қазақстандық құқықтық білім
беру саласын "еуропалық", "англо-американдық" жаққа бұрып қана қоймай,
әлемдік тәжірибеге бетбұрыс жасату мәселесін естен шығырмаған жөн,
дейтұрғанмен құқықты оқытуда ұлттық құқықтық жүйе басым түсе беруіне мән
берілуі керек. Сондықтан да құқықты оқытуды мемлекеттік тілде жүзеге
асыруға көңіл бөлудің орын ерекше.
Қазақстанның тәуелсіз, егеменді мемлекет ретінде қалыптасқан соңғы
он бес жыл ішінде, біздің қоғамымыздағы саяси, ақпараттық, экономикалық
және құқықтық процестерді дамыту жағдайында әлеуметтік-экономикалық және
саяси өмірді түпкілікті өзгертетін жағдайлар, маңызды мәселелер көптеп орын
алды. Мемлекетте жоғарғы маңызға ие болатын көптеген нормативті-құқықтық
актілер қабылданды, олар: 25.10.1990жылғы Қазақ ССР-нің мемлекеттік
Егемендігі туралы Декларациясы, Қазақстан Республикасының 16012.1991 жылғы
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы ;
Қазақстан Респуликасы Президентінің 12.02.1994 жылғы Қазақстан
Республикасындағы құқықтық мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығы ;
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы ; 20.09.2002 жылғы
қабылданған №949 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
Республикасы құқықтық саясатының концепциясы туралы Жарлығы. Жоғарыда
аталған нормативті-құқықтық актілер қазақстандық мемлекттіліктің азаматтық
қоғам мен құқықтық мемлекет құру жолындағы негізгі бағыттарына сілтеме
жасады.
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру идеясы жеке тұлғаның
құқықтары мен бостандықтарын жоғарғы дәрежедегі құқықтық қоғау деңгейіне
жеткізу мақсатына негізделе отырып жүзеге асырылатын заңдылық қағидасын
сақтауға негізделеді, бұл мәселелер адам құқықтарын қорғау туралы жалпыға
бірдей декларацияда, Қазақстан аумағындағы нормативті- құқықтық актілерде,
халықаралық құқық нормаларында бекітіледі.
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру жолындағы түрлі бағыттағы
қозғалыстар объективті мәселелер мен байланысты, атап айтқанда соңғы
уақытта заң ғалымдарында үлкен маңызға ие болып отырған мемлекеттегі
билікті бөлу концепциясын құқықтық талдау мен байланысты болады.
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот билігі тармақтарына
бөлінуі, олардың тепе-теңдік және тежемелік жүйеге сүйенуі арқылы өзара
байланысты болуы, құқықтық мемлекет құру процесіндегі пайда болатын
көптеген қайшылықтарды шешуге, біздің көзқарасымыз бойынша үлкен көмегін
тигізер еді.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың №1569 12 ақпан
1994 жылғы Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы туралы Қаулысы бойынша аталған мәселелерге сүйенетін болсақ,
Қазақстанда кеңестік құқықтық жүйеден мұраға қалған тоталитарлық режимнің
әсерінен, құқық қорғау және құқықты қолдану органдары репрессивті сипатта
болатын, идеологиялық және саяси ұрандармен қызмет жасады. Осындай
әрекеттердің негізінде, қоғамдағы заң шеңберін тереңірек реформалау
қажеттілігі туындады.
Аталған реформадағы мемлекеттік биліктің негізгі бағыттары 30тамыз
1995 жылы қабылданған Конституцияда атап көрсетілгендей, демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде Қазақстанды қалыптастыру
және дамыту үшін тиісті жағдайларды жасау болып табылады.
Сот реформасы аталған құқықтық реформадағы негізгі бір компоненті
ретінде танылады. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл реформадағы биліктің сот
тармағы қоғам алдында адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғаушы кепіл ретінде танылады. Соттық құқықтық қолдану – қоғамдағы
объективті қажеттіліктерге сәйкес заңдардың маңыздылығына баға беру болып
танылады. Судъялардың өздері сот төрелігін жүзеге асыра отырып, заңдарды
қолдану және талқылау мәселелерімен, олардың қайшылықтарымен кездеседі.
Сондықтанда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
республикасы судъяларының ІІІ-съезінде сөйлеген сөзінде Сот төрелігі –
бұл әділеттілік деп өтеді, Астанада 06.06.2001 жылы, осы съезде
әділеттіліктің қалыптасу кезеңі ретінде Елбасы өз сөзін толықтыра түседі.
Ұзақ уақыт бойы қоғамда орын алған құқықсыздық сот билігінің беделі мен
күшін аңғартатын еді .
Мемлекетіміздегі сот билігінің құқықтық реформалануы жаңаша құрылу
мен жаңаша түсінудің, атап айтатын болсақ, сот құрылымының ұйымдастырылуы,
соттық талап өндірісінің жүзеге асырылуы, саяси-құқықтық жүйедегі сот
билігінің алатын орны сот төрелігінің орындалу процедуралары, судья
корпусы құқықтық мәртебесінің мәселелерімен байланысты жүзеге асырылу болып
саналады. Осы аталған мәселелер бүгінгі күні толығымен әрі нақты түрде
мемлекетіміздегі заңдылықтарда көрініс табады.
1. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен реттелетін қатынастар
1. Азаматтық іс жүргізу қатынастарының алғашқы шығу негіздері
Азаматтың іс жүргізу құқығының, қатынасының алғаш шығу негізі мына үш
тараптан тұрады: а) Азаматтың іс жүргізу құқығының нормалары; б) заңды
айғақ; в) құқық қатынасына қатысатын құқықтық субъектілері.
а) Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары: Тиісті мінез-құлық
ережелерін, қатынасты реттеуге, азаматтық істерде тексерумен рұқсат беру
соттың қызметі болып реттеледі. Азаматтық іс жүргізу құқығы барлық құқық
салаларында сипатталады. Заңда белгіленгендей олар мінез-құлық ережелерін
көрсетеді. Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары азаматтық іс жүргізу
қатынасына тиісті мінез-құлық ережелері. Барлық адамдарға тиісті ережелер
бірдей қолданылуы керек. Бұл тиісті ережелер субъектінің мінез-құлқын
реттейді. Заңның белгілі түрлері қоғам қатынасында белгіленіп тұруы керек.
Осы сияқты нормалардың біреуі сот пен үшінші жақтың қатынастарын реттейді,
екінші біреуі сот пен прокурордың арасында, үшінші бір түрі сот пен
куәгердің арасындағы қатынастарды реттейді. Бұл нормалар субъектінің мінез-
құлқына әсер етеді, ал субъектілер бұл нормаларға өз еркімен бағынады.
б) Заңды айғақтар. Заңда белгіленгендей азаматтық іс жүргізу құқығы
шығуына алғаш рет әсер еткен заңды айғақтар болып есептеледі. Іс жүргізу
құқықтық нормаларын реттеуге, сот пен іске қатысушылардың іс-әрекеттері
жатады, іс жүргізу құқығы мен зардаптарды белгіленгендей оқиға айғақ
ретінде қаралмайды, бұнда азаматтық іс жүргізу құқық қатынасы пайда
болады., істі бастауға негіз бола алады, осының арқасында іс жүргізу
қатынасы пайда болады.
Сотсыз ешқандай іс жүргізу қатынасы пайда болмайды өйткені барлығы
қатынастар сотпен реттелінеді. Мысалы: сот және үшінші жақ немесе сот және
жауапкер қатынастары егер сот және талапкер қатынастары пайда болмағанынша
бұл қатынастарда пайда болуы мүмкін емес. [4]
в) Құқық қатынасына қатынастың құқық субъектілері.
Әдебиеттерінде құқық субъектілік пен әрекет қабілеттілік біріктіріліп
көрсетілген. Азаматтық құқық, құқық қатынаспен бірге пайда болады. Толық
әрекет-қабілеттілік он сегізге толғанда пайда болады. Бүл ережеде заңда
белгіленгендей толық әрекет қабілеттілік он сегізге толмағандарда пайда
болады, ол некеге отырған кезден он алты жастан басталады. 14 пен 18 жас
арасындағы кәмелетке толмағандарды немесе әрекет қабілеттілігі
шектелгендерді сотта заңды өкілдері қорғайды. Азаматтың құқық қатынасының
ерекшеліктері;
Құқық нормаларын реттеуде құқықтық қатынас қоғамдық қатынас сияқты
барлық мүмкінкіншіліктермен сипатталады. Азаматтық құқық қатынасы өздеріне
берілетін ерекшеліктерін иеленеді: Нақты айтқанда азаматтық құқық
қатынасында әр қашанда екі субъекті болады. Бұл азаматтық іс жүргізу құқық
қатынасының бірінші ерекшелігі – азаматтық іс жүргізу қатынасында екі
субъектілі жүйе сот пен әр іске қатысушының арасындағы қатынастарды
болжамдайды және іске қатысушылардың арасындағы қатынастарды сотсыз
болмауын қадағалайды. [5]
Сот іс жүргізу жолын бақылап басқарады, іске қатысушылардың іс
әрекеттерін бағыттайды, құқықтары мен міндеттерін орындалуын және іске
асуын қамтамасыз етеді, биліктік мінез-құлқы бар, ұйғарым шығарады,
материалды-құқықтық тартыстарды шешеді. Субъектінің құқығын қорғауды іс
жүзеге асырады. Іс жүргізудегі соттың басқару рөлі, биліктік мінез-құлқында
іс жүргізу құқығы ерекшелігін қолданады. Құқық өкілеттілігі мен
міндеттерінің мағынасымен анықтайды. Заңда белгілегендей заң өкілеттілігін
қолдана отырып сот іске қатысуының мінез-құлқын қадағалайды. Мемлекет
сонымен қатар сотқада осындай мінез-құлық тәртібін және де өзінің
міндеттерін орындамағаны үшін жауапқа тартады.
Соттың құқы мен міндеттері әр іске қатысушы тұлғаның қатысуына қарай
азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары мағынасына қарай қойылады.
Екінші ерекшелігі: Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасы әр қашанда
құқықтық нысанда беріледі, олсыз болмайды іс жүргізу қатынасының нысаны мен
қорытынды емес және бұлжымас бір құрамы. Азаматтық іс жүргізу қатынасын
бұлжымастығы белгілейді, азаматтық құқық қатынасының ережесімен кез-келген
іс жүргізу қатынасы іске қатысушы сот немесе тұлғаның әрекетінен шығады.
Заңсыз әрекеттер, заңды зардаптар туғызбайды. Іске қатысушы тұлғаның әр іс-
әрекеті заңмен рұқсат етілуі керек, бұл үшін сотқа құқықтық зардап қана
емес іске қатысушыларға да әсерін тигізеді және құқықтық нысанды таныстыруы
керек.
Үшінші ерекшелігі: Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасы олардың
жүйелілігі. Азаматтық іс жүргізу сатысы соттық қызметі кезінде оның
жүйесімен реттеледі және өзгереді: Азаматтық іс жүргізу қатынасының жүйесі
әр іске өз бетінше. Ол істің жүруіне субъектінің санына, іске қатысушы,
өндіріс сатысына қарай тәуелді және күнделікті қозғалыста болады.
Азаматтық іс жүргізу қатынастары және сот қызметінің негізі болып
материалдық құқық қатынасының тартыстары болып табылады. Материалдық құқық
қатынастың пайда болуы іс жүргізу қатынасының жүйесі болады, өйткені әрбір
іс жүргізу қатынасы азаматтық іс бойынша шешілуі керек, негізі болып оның
материалдық құқық қатынасы жатыр.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары соттардың осы
Кодекспен және басқа заңдармен өз құзыретіне жатқызылған талап қою және
өзге істерді қарау мен шешу барысында сот төрелігін атқаруы кезінде
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді. Азаматтық процесс – бұл іс
жүргізу әрекеттердегі тәртіптерді және құқықтық қатынастарды реттеуі яғни
өз құзыреті шегінде соттың реттеуі боп табылады. Сонымен қатар азаматтық
процесс іс жүргізу процессінің қалай жүзеге асырылу тәртібін, заңмен
белгіленген негізде соттың құқықтық нормаларды жүзеге асыруы. Бұл азаматтық
процесс азаматтардың тараптардың арыз, шағымы келіп түскеннен бастап
қаралады. Яғни, арыз келіп түскеннен бастап азаматтық іс жүргізу процессі
жүзеге асырылады. [6]
Азаматтық іс жүргізу құқығы жүйесінде, тәртіп бойынша сот органдары
әрқашанда белгілі бір іс жүргізу нысанында болады. Нақты бір істер
өндірісі кезінде азаматтық іс жүргізу қатынастары арқылы азаматтың іс
жүргізу қатынастары арқылы азаматтық іс жүргізу механизмі ашылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығымен реттелетін нормалар арқылы қоғамдық
қатынастар азаматтық іс жүргізу қатынастары болады. Және азаматтық іс
жүргізу пәнін құрайды. Осы арқылы азаматтық іс жүргізу қатынасын қоғамдық
қатынас ретінде қарауға болады, сот пен іске қатысушылар процесінде.
Азаматтық іс жүргізу қатынас ұғымын ғылымға алғаш О. Бюлов кіргізген. Ол
азаматтық іс жүргізу қатынастарының құрылымын жәй тиісті азаматтың құқық
мінез-құлқы ретінде қараған, ондағы сотпен екі тараптың құқығы мен
міндеттері бар. О.Бюловтың ғылымын ары қарай жалғастырған А.Х.Гольмстен
болған. Ал Г.А.Нефедьев өзі бір теория шығарып, осылай Бюловтың теориясын
жақтаушылармен қарсы жақтары арасында дискуссия жүрді. Азаматтық іс жүргізу
қатынастарын кең көлемде түсіну үшін құқық қатынастарына кіретін
элементтерін оның ішінде субъектілері мен объектілерін түсіну керек.
Субъектілері: Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары, іске қатысатын
сот пен тұлғалар арасындағы қатынастарды регламенттейді (тәртіптейді), әр
қатысушыға іс жүргізу құқықпен міндет комплексін береді. Сол үшін іс
жүргізу қатынас субъектісі болып сот және басқа да тұлғалар болып
есептеледі. Іс жүргізудегі қатысатын тұлғалар өздерінің бағыттары мен
тапсырмалары бойынша екі топқа бөлеміз: іске қатысушы тұлғалар және өкілді
жақтар, үшінші жақтар, куәгер, аудармашы, эксперт, соттың шешімін іс жүзіне
асырушылар және қоғамдық бірлестіктер. Соттың іс жүргізу құқығы оның
құзыретімен және атқаратын қызметімен байланысты, олар мемлекет пен
қоғамға міндетті. Сот іс жүргізу құқығы оның құзыреті және қызметі мен
байланысты, осы арқылы олар мемлекет пен қоғам арасында міндеттенеді. Іс
жүргізу құқығы мен іс жүргізу субъектісі болмай сот алдына қойған міндеттер
мен істі аша алмайды. Іс жүргізу қатынасының субъектісі болып сот атынан
істерді қарай алатын жалғыз судья немесе коллегиялық судьялар, президиум
сотының іші немесе екі сот заседательінен тұрады. [7]
Объектісі: Ережеге сай азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынасының
әдебиетіндегідей неге көз қарас түседі және неге реттеуші әсерін тигізеді.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасы қоғамдық субъектілері арасындағы
қатынастарды фиксация жасайды. Олардың іс-әрекеттеріне ғана әсер етеді.
Осыған орай объекті деп іске қатысушылардың іс-әрекеттері деуге болады.
Г.Е.Гукасян жазғандай объекті болып Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының
жүйесі деп материалдық-құқық тартыстар немесе басқа да талаптар. Соттың
құқық коллизиясында осындай объектінің ұйғырымымен келісуге болмайды, іс
жүргізу құқық қатынасы материалдық құқық қатынастан ерекше болады. Нақты іс
бойынша, іс жүргізу құқық қатынасы материалдық құқық қатынастан ерекше
болады. Сипаты, мазмұны мен ерекшелігі соттың зерттеуі мен іс жүргізу
құқығының міндеттері мен мазмұны арқылы әрбір субъектінің іс жүргізу
қатынасының мінез-құлқын бекітеді.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының мазмұны іс жүргізу қатынасы әр
қашанда екі субъектінің арасындағы қатынастар, олардың біреуі сот болады.
Соттың құқықтары мен міндеттеріне басқа іс жүргізу қатынасының субъектсінің
құқықтары мен міндеттері болады (Талапкер, жауапкер, прокурор, куәгер және
т.б. іс жүргізуде қатысушылар) іс жүргізу қатынасында соттың субъект
ретіндегі құқы олардың міндеттері мен сот билік ретінде көрінеді, мемлекет
атынан әділ шешуші болып табылады. Сондықтан істі қарау рұқсат беру керек
кезде экспертиза жүргізу оның құқығы ғана емес міндеттері болып есептеледі
кей жағдайда соттың құқығы диспозитивті тұрғыда көрінеді: Ол куәгерді
шақыруды немесе шақырмауды оқиға болған жерді қарауды т.б. жағдайларды
шешеді. Тұлғаның іс жүргізу құқығы, іс жүргізуге қатысуға соттың
міндеттеріне жатады, іс жүргізу құқығын шешу кезінде азаматтық істерді әділ
шешуге міндетті. Сот іс жүргізу қатынасында іске қатысушылар істі зерттеуге
керекті жағдайлар жасауға міндетті. Олар үшін тұлғаға, іске қатысушыға,
олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіріп, олардың іс жүргізуде істі
атқаруын немесе атқармауының зардаптарын ескертеді.
Мұндай жағдайда сот істі талқылауына не істі қайтаруға құқылы, егер де
заңда белгіленген болса.
Соттың құжаттарды талап етуімен, тараптардың келісімі бойынша
жауапкердің мүлкіне арест қоюды, соттың келіп түскен арыздарды қарауы,
эксперттер тағайындауы, соттың біреуіне қарсылық білдіру арызын, істің
тоқтатылуын анықтау – осылардың барлығы азаматтық сот ісін жүргізуі болып
табылады.
1.2 Азаматтық iс жүргізу әрекеттерінің ерекшелігі
Азаматтық iс жүргiзу деректемелерi азаматтық iстер бойынша сот әдiлдiгiн
жүзеге асыру тәртiбiн реттейтiн нормалар баянды етiлген нормативтiк актiлер
болып табылады.
Ең алдымен азаматтық iс жүргiзу құқығының деректемесi сот әдiлдiгiн
жүзеге асыруды сот органдарына ғана жүктеп, сот әдiлдiгiнiң жүзеге асыруды
сот органдарына ғана жүктеп, сот әдiлдiгiнiң саларалық принциптерiн,
судьялардың тәуелсiздiгiн және олардың тек заңға бағынуын, барлық соттарда
iстердiң ашық қаралуын, заңдылықты және т.б. нығайта отырып, сот жүйесiн
анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. [8]
Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 4 бабына сәйкес азаматтық iс жүргiзу
iстi қарау, жекелеген iс жүргiзу әрекеттерiн жасау немесе соттың шешiмiн
орындау кезiнде қолданылып жүрген азаматтық iс жүргiзу заңдары бойынша
жүргiзiледi. Басқаша айтқанда, азаматтық iс жүргiзу нормаларының керi күшi
болмайды.
Бұл азаматтық iс жүргiзу құқығының ерекшелiгi болып табылады.
Сондай-ақ кеңiстiкте әрекет ету шеңберi бойынша ол бүкiл Қазақстан
Республикасының аумағында әрекет етуiмен сипатталады.
Және азаматтық iс жүргiзу нормаларының әрекетi адамдар тобы бойынша,
азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдiгi принципiне сүйене отырып , бүкiл
азаматтарға қолданылады. Сондай-ақ заңды тұлға болып саналатын,
мемлекеттiк, кооперативтiк, қоғамдық кәсiпорындарға, ұйымдарға, мекемелерге
олардың бiрлестiктерiне қолданыла отырып, шетел азаматтарымен қатар
азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады.
Бұл ерекшелiктермен қоса азаматтық iс жүргiзу әрекетiнiң мазмұны жағынан
және принциптерiне сай өзiндiк ерекшелiктерiмен ерекшеленедi. Олар
төмендегiше:
а) Мазмұны іс жүргізу әрекеттерінің, яғни мұндай әрекет (не болған
оқиға) болды ма, болмады ма заңда көрсетілгендей. Мысалы, жауапкер мен
талапкерден сұрақ-жауап жүргізгенде олардың жалған жауап беруі алдын-ала
айту-мұндай жағдайлар заңда көрсетілмеген. Ал керісінше, сот міндетті
алдын-ала ескертуі сол сияқты жауапкершілікте маманның, эксперттің,
аудармашының сол сияқты осындай ережелерді бұзуы, заңда көрсетілуі,
мұндайда соттың өз қызметінде қатаң қарауы өте қажет болады. [9]
б)
Іс жүргізу әрекетіндегі сотта істі қараудың жариялығы. Барлық соттар
барлық сот сатыларында сотта істі қарау ашық жүргізіледі.
Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтері бар шешімдерді
хабарлауды қоса, сондай-ақ бала асырап алу құпиясын, жеке, отбасылық,
коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларды, азаматтар
өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді сақтауды қамтамасыз ету
қажет екендігін не істі ашық қарауға кедергі келтіретін өзге де мән-
жайларды негізге алған іске қатысушы адамның өтінішін сот қанағаттандырған
кезде, сондай-ақ Азаматтық іс жүргізу туралы Кодекстің 179-бабының 6
бөлігінде көзделген жағдайда заңға сәйкес істерді қарау жабық сот
отырысында жүзеге асырылады.
Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот
отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың
келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Бұлай болмаған жағдайда бұл
адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында
жария етіліп, зерттеледі. Аталған ережелер фото және кино құжаттарын, дыбыс
және бейне жазбаларды, сондай-ақ техникалық құралдардың көмегімен алынған
жеке сипаттағы мәліметтер бар хабарларды зерттеген кезде де қолданылады.
Соттың жабық отырысында істі қарау кезінде іске қатысушы адамдар,
олардың өкілдері, ал қажет болған жағдайларда куәлар, сарапшылар, мамандар,
аудармашылар да қатысады. Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы
дәлелді ұйғарым шығарады. Сот отырысының залына, егер іске қатыспайтын
адамдар болса, немесе куә болмаса, 16 жасқа толмаған азаматтар
жіберілмейді. Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің
барлық ережелері сақтала отырып жүргізіледі.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың сотта
істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе дыбыс
жазуды пайдаланып жазып алуға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға
және суретке түсіру, бейнетаспаға жазу тікелей радио және телехабар жүргізу
соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере отырып берген рұқсаты
бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне
бөгет жасамауға тиіс және оның уақытын сот шектеуі мүмкін. Сонымен қатар
АІЖК 178-187 бабтарында көрсетілгендей Біріншіден талапкер және оның
өкілі, содан соң – жауапкер, оның өкілі шығады. Үшінші жақ өзінің талап
етуімен тараптардан кейін болады.
2. АІЖ құқығының басқа құқық жүйесінде алатын орны
2.1 Азаматтық іс жүргізу құқығы оның пәні мен жүйесі
АІЖҚ сот әділдігін жүзеге асыру аумағында қоғамдық қатынастарды
реттейтін жеке құқық саласы. Басқа құқық салалары сияқты азаматтық іс
жүргізу құқығы өзінің азаматтық іс жүргізуді яғни азаматтық сот өндірісін
реттейтін құқық нормаларынан тұрады.
Бір кездері Ресей профессоры Н.Б. Зейдердің айтқан көзқарастары бойынша
азаматтық іс жүргізу құқығының пәні барлық юридикалық әрекеттерді жүзеге
асыратын: арбитраж, нотариат, аралық, жолдастық т.б. осындай заң бойынша
азаматтық істерді шешетін заң органдарының әрекеті деген сұрақ төңірегінде
(активті) түрде талас жүрген болатын.
Бұл идеяны В.Н. Щеглов, И.А. Жеруолис, Н.Е. Арапов сынды ғалымдар
қолдаса, ғалым А.А: Добровольскийдың айтуы бойынша, бұндай "Зейдерацияға"
қарсы шыққан ғалымдар көптеп болды, А.А. Мельников, И.И. Авдиенко, М.С.
Шакарян, И.А. Чечина, Д.М. Чечот сынды ғалымдардың пікірінше, құқықты
қорғаудың бүкіл формаларын бір азаматтық процестің "жалпы шатырының" астына
біріктіру, теория бойынша дұрыс емес болса, практика жүзінде болашағы жоқ
мәселе. Шын мәнінде Зейдердің бұл идеясы құқық шығармашылығында қалай
пайдалану керектігін көзге елестету қиын. Бұл дегеніміз барлық құқық қорғау
органдары үшін азаматтық, еңбек, отбасы, әкімшілік т.б. құқық қатынастарын
реттейтін бір азаматтық іс жүргізу кодексін шығару ма. бІр АІЖК яғни 1
құқықтық нормамен сот, арбитраж, аралық сот, нотариат, т.т. органдардың
әрекетін реттеу керек деген сөз өйткені тәрізді сұрақтарды көпт тудырады.
Өткені жоғарыда көрсетілген органдар біртекті емес. Олардың арасында сот
әділдігін мемлекет атынан жүзеге асыратын органмен қатар, мүдделі
адамдардың өзі әрекет ететін қоғамдық құрылымдар бар. Нотариат, АХАЖ,
юриспруденция.
Қазірдің өзінде мемлекеттік арбитраж таратылып, арбитраждық сот құрылып
арбитражды іс жүргізу кодексі шығып олардың барлығы таратылды, сондықтан
олардың барын бір АІЖК-не біріктіру деген сөз АІЖК жылына бір емес бірнеше
рет өзгерту деген сөз.
Құқықтық қатынас- құқық нормаларымен реттелген, құрамында өзара
алмасылып отыратын құқықтар және міндеттермен а йшықталған құқық
субъектілері арасында заңдық байланысы бар қоғамдық қатынастар. Азаматтық
іс жүргізу қатынасы құқық қорғау қатынастарына жатады. Олардың пайда болуы,
өзгертілуі және тоқатылуы заңдық жағдаяттармен, заңдық маңызы бар нақтылы
мән-жайлармен байланысты, олармен құқық нормасы азаматтық іс жүргізу құқық
субъектілерінің іс жүргізу құқықтары мен іс жүргізу міндеттерінің пайда
болуы, өзгертілуі және тоқтатылуын байланыстырады. Бұл қатынастардың
ерекшеліктері мыналар:
- олар азаматтық іс жүргізу құқықтың нормаларымен тікелей белгіленген;
- ерекше субъективтік құрамы, яғни іске қатысушылардың құрамы;
- бірлігі мен біріктік;
- арақатынасында.
Азаматтық іс жүргізу қатынастары сотқа талап арыз, арыз және шағым
берген кезде пайда болады. Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен азаматтық іс
жүргізу міндеттері азаматтық іс жүргізу қатынастарының мазмұнын құрайды.
Азаматтық істерді қарап шешуде азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының
мынандай түрлерін байқауға болады: негізгі, қосымша және қызметтік көмек
көрсетушілік.
Негізгі іс жүргізу құқық қатынастары талап қоюмен іс жүргізу, ерекше
талап қоюмен іс жүргізуде сот пен тараптар (талап қоюшы және жауапкер)
арасында және ерекше іс жүргізуде сот пен арыз беруші арасында болады.
Қосымша іс жүргізу құқық қатынастары іс бойынша қорытынды беру үшін
прокурордың, мемлекеттік органның немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органның қатысуымен өткенде, сондай-ақ үшінші тұлғалардың қатысуымен
өткенде туындайды.
Қызметтік-көмек көрсетушілік іс жүргізу құқық қатынастары іс бойынша өз
қызмет бабы бойынша көмек көрсету үшін аудармашының, сарапшаның, куәлардың,
қоғамдық өкілдердің қатысуымен өткенде туындайды.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының ерекшелігі оның биліктік
сипатында, яғни биліктік қатынастылығында. Азаматтық іс жүргізу құқық
қатынастарының субъектілері – сот және өзге сот ісін жүргізуге қатысушысы –
билік және бағынушылық қатынаста болады. Оған дәлел ҚР Конституциясының сот
билігін бекітуі.
Жоғарыда айтылғанның бәрі азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының
түсінігіне анықтама беруге болатынын білдіреді. Сонымен азаматтық іс
жүргізу құқық қатынасы – бұл субъективтік құқықтармен заңмен қорғалатын
мүддені қорғау үшін сот пен өзге азаматтық процестің қатысушылары
арасындағы азаматтық іс жүргізу құқық нормаларымен реттелген қоғамдық
қатынастар.
2. Азаматтық іс жүргізу жүйесі әдеттегідей 2 бөліммге жалпы және ерекше
бөлімге бөлінеді.
Жалпы бөлім өзінің құрамына АІЖК-нің жалпы ережелер. Яғни 1-бап бойынша
Азаматтық іс жүргізу заңдарымен реттелетін қатынастарды; 2-бап ҚР азаматтық
сот ісін жүргізуде басымкүші бар құқықтық нормаларды қолдану, АІЖ заңының
уақыт жағынан қолданылуы айтылса 2-тарауында Азаматтық сот ісін жүргізудің
міндеттері мен принциптері қарастырылған бұл жерде сот талдауының, яғни іс
жүргізу не процесс принциптері тікелей ауызша және үзіліссіз АІЖК-нің 17-
тарауында қарастырылғанымен ол жалпы ережелерге кіреді. Сондай-ақ жалпы
ережелерге ведомствалық бағыныстылық және соттылық, іске қатысушылардың
құқықтық жағдайы. өкілдердің қатысуы, дәлелдемелер және дәлелдеу міндеті,
сондай-ақ сот талдауы кезіндегі тараптардың бірқатар әрекеттері кіреді.
Жалпы бөлім сонымен бірге сот шығындарын, сот айыпақылары сот мезімдерін
қамтиды.
Ал Азаматтық іс жүргізудің Ерекше бөлімі азаматтық іс сатылары,
Азаматтық істі І-инстанцияада қозғау, сотқа қарауға дайындау, сотта қарау,
апелляциялық соты, жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша істі қайта қарау және
орындау өндірісі жатады, сондай-ақ ерекше бөлімге шетелдік тұлғалар және
азаматтығы жоқ адамдардың қатысатын азаматтық істері мен шетелдік ұйымдарға
қойылатын тараптар бойынша істер.
Азаматтық іс жүргізудің әдісі басқа құқық салаларының әдісінен көп
ерекшелік жоқ. өзі методика –әдіс дегеніміз – ғылым қандай тәсілмен,
амалмен зерттеу жүргізеді? – деген сұраққа жауап береді.
АІЖ – ең маңызды әдіс азаматтық іс жүргізу құқығындағы нормалар
мазмұнын, оларды қолдану практикасында қоғамдық қатынастарға әсерін,
қайшылықтарды, белгілі қорытындыларды зерттеу болып табылады.
Басқа құқық салаларына қарағанда АІЖ құқық нормаларының әрекет ету
шеңберін салыстырмалы түрде зерттеуге болады.
Азаматтық құқықтық қатынастағы заем шарты мен сату-сатып алу шарты
барлық басқа шарттарын бірін-біріне қолданып не болмаса біреуі арқылы
барлық шарттың қолдануәдісін біле алмаймыз. Ал АІЖ құқығында белгілі бір
уақыттарда қаралған барлық сот істерінің дәл есебін білуге болады. Осы есеп
бойынша оларға әлеуметтік әдіс жүргізуге мүмкіндік береді.
60-жылдардың екінші жартысында процесс С.М. Пелевин профессор В.А.
Ядовтың басшылығымен Ленинградтағы қалалық сотта некеден ажырасқан ерлі-
зайыптылардан анкета арқылы алған сауал қорытындысы бойынша басым көпшілігі
шындарынын айтпайтынын білген, яғни күрделі некеден ажырасу процесі бос,
жай алдамшы ретінде өтетіндігін білгендіктен ғалымдар, бүкіл некеден
ажырасу процесін соттан алып жартысын азаматтық хал актілер органында яғни
ЗАГС-те қалдыруды сұраған.
1968 ж. көктемде шыққан неке және отбасы құқығында ЗАГС-те некені бұзу
мүмкіндігі қарастырылмаған еді, тек Ленинград мемлекеттік университетінің
АІЖ кафедрасының жүргізген сауалнамасының қорытындыларымен және оған
түсіндірмелерін зерттей отырып жобаға некені Азаматтық хал актілерін бұзу
органдарында яғни ЗАГС-те бұзу процесурасын кіргізді.
Процессуалдық іс жүргізу пәні – сотта процессуалдық жекелеген
нормалардың басқалай қызықты құралдармен зерттелуі болып табылады.
1985 жылдың соңынан бастап, спирт ішімдіктерін асыра пайдаланғандардың
әрекет қабілеттілігін шектеу туралы істер саны көбейіп кетті.
Бұл сол кездегі партия басшысының "құрғақ заң" деген принципіне
негізделген еді. Осы АІЖК 258-262 баптарының нормалары практикада
қолданудағы қорытындысын зерттеу мақсатында сол кездегі аспирант, қазір
Ресейдің заң ғылымының кандидаты Ломонованың басшылығымен студенттер тобы
осы іс бойынша шешімнің орындалуын зерттейді. Осы іс бойынша 1000 іс
алынып, 1986 жылы олардың барлығының адресі тұрақты мекен-жайы бойынша
әрекет қабілетін шектеген азаматтардың жанұяларына барып жағдайларымен
танысты. Сонда 56 % әрекет қабілеттілігі шектелген азаматтарға қорғаншы
тағайындалған да қалған 44 % -ті қорғаншысыз қалған. Оның үстіне 6 ай
мерзім өткен соң көпшілігі қорғауындағы азаматтарды бақылап отырудан бас
тартып, еңбек ақыларын өздері алу және жарату құқықтарын қайта өздеріне
беруді сұраған. Осы зерттеулерлен кейін-ақ тез арада, Азаматтардың әрекет
қабілеттілігін шектеу туралы баптың қоллданылуы қысқарды. [10]
Азаматтық іс жүргізу нормалары сондай-ақ тарихи түрде ғылыми зерттеліп
қолданылуы мүмкін.
2.2 АІЖ құқығының нормаларының әрекеті мен оны талқылау
Қоғамдағы сан қырлы қарым-қатынастарды реттеп, басқаратын нормативтік
актілерді заң жүйесі деп атайды. Бұл ресми заң күші бар құқықтық
нормалардың қызметін үш түрге бөледі: нормативтік актілердің уақыты,
нормативтік актілердің кеңістігі, нормативтік актілердің адамдарды қамтуы.
Әр нормативтік актінің мазмұнында осы үш қызметтің қайсысы бар екенін
білуге болады. Яғни норманың қанша уақытқа заңды күші болатын, қандай
өлкелерге қолдануға болады, қандай мамандағы адамдарды қамтиды? Міне осы
сұрақтарға жауапты норманың өзі береді. өйткені норманың өзінде іс-
әрекеттің шеңбері, кеңістігі және қандай қызметтегі, мамандағы, жұмыстағы
адамдарға тиісті шығарылды, толық көрсетіледі.
Нормативтік актілердің заңды күшінің басталуы мен аяқталуын, оның
қоғамды толық қамти ма немесе бірнеше өкілерге ғана қатысты ма және
адамдардың қаншасын қамтуын халық жақсы білуі қажет. Оның маңызы өте зор.
Сонымен осы үші мәселелерге жеке-жеке тоқталық.
Азаматтық іс жүргізу нормалары әрекеті бойыша уақыт жағынан, кеістік
жағынан, кеңістік жағынан және тұлғалар жағынан қолдануы 3 ке бөлінеді.
Нормативтік актілердің заңды күшінің уақыты – бұл мәселені төрт топқа
бөліп қарастырған жөн: 1) норманың заңды күшінің басталу уақыты; 2) аяқталу
уақыты; 3) заңның кері күші; 4) жойылған норманың күші кейбір жағдайда
сақталуы. Норманың заңды күшінің басталуы: қабылдаған немесе ақпаратта
басылған күннен басталады. Кейбір нормаларда басталу уақыты бірнеше түрге
бөлінеді: заңның әр бөлімі немесе әр бабы әр уақытта басталуы мүмкін, бұл
заңның өзінде көрсетілуі тиіс. Кейбір нормада заңды күшінің басталуы бір
уақиғамен байланысты болады, ол да көрсетіледі. Норманың заңды күшінің
аяқталуы: уақыты бітсе, жаңа заң қабылданса, заңды күші жойылса, заңды
өмірге әкелген оқиға-себептер жойылса. Заңның кері күші - өмірде болған бір
оқиғадан кейін қабылданып, күшіне енген заңның сол іске қолданылуы.
Әлемдегі мемлекеттердің тәжірибесі бойынша, заңның кері күші болмайды.
Заңның кері күші болады, егер сол жаңа заңның өзінде анық көрсетілсе.
Қылмыстық құқықта, қылмыстық жауапкершілікті жеңілдету немесе оны анықтау
үшін заңның кері күші қолданылады. Жойылған норманың заңды күшінің сақталуы
– жаңа нормаға сәйкес қатынасты реттеп бір жолға қойғанша біраз уақыт
болады. Осы кезде ескі заң жойылса да өмірде қолданылып жатады. Жаңа заң
жергілікті басқару органдарға жетпесе ескі заңға сәйкес мәселе қарала
береді – тек жауапкершілік жеңілдейтін болса.
АІЖ нормаларының уақыт жағынан қолдануы мына тәртіпке негізделеді:
Азаматтық іс жүргізу өндірісі бойынша іс қарау кезінде іс жүргізу
әрекеттерін жасау және сот шешімін орындау әрекеттері жүзеге асып жатқан
кездегі процессуалдық заңдармен қаралып реттеледі. Мысалы азаматтық іс
жүргізу кодексіне өзгерістер енгізілмей тұрып процесс басталды. Одан кейін
істі сырттай қарап шешім шығару нормасы енгізілді. Сот осы норманы
басшылыққа алып, істі сырттай қарауға бастай алады, басталып кеткен процесс
бойынша.
Жалпы ереже бойынша азаматтық іс жүргізу заңының кері күші болмайды.
1968 жылы Неке және отбасы құқығының негізі бойынша "әкелікті анықтау" тану
туралы талап кіргізілді. Тез арада осы блімге заңның кері күшін қолдану
туралы сұрақ пайда болды, өйткені бұндай талап қоюға рұқсат етілмеген 1944
жылдың 8 июлінен 1968 жылдың 30 сентябрь аралығындағы туылған балаларға осы
заң негізін пайдалану керектілігі жайында сұрақ туды. Көптеген даулы
талқылаулардан кейін заң шығарушы бұл заң негіздеріне кері күш қолдану
болмайды деп шешіп, "әкелікті тану туралы" талаптар тек 1968 жылы 1
октябрден бастап туылғандарға қолданылды.
Нормативтік актілердің заңды күшінің кеңістігі – мемлекеттің жоғарғы
басқару органдарының заңдары, нормалары қоғамның барлық территориясына
заңды күші болады, оны орындау барлық жеке және заңды тұлғаларға міндетті.
Кейбір заңдар бір өлкеге немесе бірнеше өлкеге сәйкес қабылданады. Мұндай
заңның күші сол өлкелерде ғана болады. Облыстық, аудандық, қалалық басқару
органдарының қабылданған нормаларының заңды күші өз әкімшілік –
территориясында ғана болады. Экстерриториялық мәселесі халықаралық құқық
арқылы қаралады.
Ал процессуалдық іс жүргізу нормаларының кеңістіктегі әрекеті сол
процессуалдық актіні шығарып отырған өкілетті органнан оны қолданып қарап
отырған соттың мекен-жайына байланысты болады.
Нормативтік актілердің заңды күшінің адамдарды қамтуы. Мемлекеттің
құқықтық нормалары толық өз елінің азаматтарын, осы елде тұратын шет
елдердің азаматтарын қамтиды. Бәрі өздері тұрған мемлекеттің заңдарын,
тәртібін орындауға міндетті. Егерде заңдылықты, заңды бұзса жауапкершілікке
тартылады. Мемлекеттің кейбір заңдары барлық азаматтарды қамтымауы мүмкін
(зейнеткерлер, студенттер, дәрігерлер, шахтерлер т.б.). Министрліктердің,
ведомствалардың нормативтік актілері тек өз жүйесіндегі азаматтарды
қамтиды. [11]
Адамдарды қамту нормативтік актілердің өзінде көрсетілуге тиіс: норма
кімдерді, қандай территорияны, өлкені, облысты қамтиды, қандай мамандарға
қолданады. Басқа елдердің азаматтары да өзіміздің азаматтармен тең құқықты.
Тек олар сайлауға қатыса және сайлана алмайды, әскер қатарына шақырылмайды.
Елшілік органдарында қызмет атқаратын азаматтар халықаралық құқық арқылы
жауап береді.
Қазақстан Республикасының АІЖ нормалары бүкіл Қазақстан Республикасында
әрекет етеді, және онда тұрып жатқан барлық азаматтарға, ол мейлі шетел
азаматтары болсын, азаматтығы жоқ адам болсын барлығына міндетті маңызы
бар. Сондай-ақ заңды тұлғалар, мемлекеттік кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар,
шетелдік фирмалар, т.б.
Қазақстан территориясында қызметтерін жасап жатқанан кейін де олар ҚР
АІЖ нормаларына бағынады. Сонымен бірге шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдармен қатар ешқандай статусы жоқ қашқындар да өздерінің мүдделері
бұзылған жағдайда бір тарап яғни жауапкер ҚР азаматы болған ретте ҚР АІЖ
құқығымен өз құқығын қорғау үшін сотқа жүгінген фактілер біздің
практикамызда бар.
2.3 Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынасының нысаны
Құқықтық нормаларды қолдану үшін оның мазмұнын азаматтар, бірлестіктер,
органдар жақсы білуі керек. Егерде қоғамның құқықтық сана-сезімі төменгі
дәрежеде болса, нормативтік актілер дұрыс қолданылмайды, заңсыздыққа жол
береді. Құқық нормаларының маңызды ерекшеліктерінің бірі – олардың
жалпылама қиялдық (абстрактылы) сипаты. Бұл нормаларды қолдану барысында
нақтыландыру, талқылау, түсінік беру қажеттігі туады.
Сондықтан мемлекеттік органдар жаңақұжатты бекітсе, оған жан-жақты
түсінік беріп отырады. Түсінік берудің негізгі мақсаты – жаңа норманы халық
оқып, біліп сол арқылы оның дұрыс қолдануын, іске асуын қамтамасыз ету.
Түсінік бергенде норманың өмірге келу себебі, оның қолдану тәсілі, жолдары,
ондағы құқық пен міндеттердің орындалуы, жауапкершіліктің түрлері
көрсетіледі.
Құқықтық нормаларға түсінік берудің екі бағыты болады: біріншісі – жеке
адамдардың норманы өздері оқып, білуін қамтамасыз ету; екіншісі – үгіт,
насихат арқылы халыққа жаңа норманың мазмұнын, мақсатын түсіндіру. Түсінік
беретін мемлекеттік органдардың қызметкерлері өте сауатты, тәжірибелері мол
болу керек. Сонда ғана олар түсінікті жоғары дәрежеде бере алады.
Азаматтық істер бойынша заңдылықты қамтамсыз ету мақсатында әділсотқа
жүгініп, онда қолданылған әрбір іс жүргізу нормасының мағынасын, яғни
мазмұнын білу үшін дәл түсіндіруді талап етеді. Талқылау проблемасы кез
келген құқық саласында туады, азаматтық іс жүргізу құқығы одан тыс
қалмайды. Заң нормаларын талқылау дегеніміз – заң терминдерінің мәнін және
мағынасын түсіну арқылы олардың нағыз мазмұнын анықтауға бағытталған
белгілі ой жұмысы, ой жұмысының нәтижесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығына түсінік беру субъектілері: жоғарғы соттың
Пленумы, нормативтік актілер шығаратын мемлекеттік органдар, заңгерлер,
ғылыми ұйымдар мен ғалым қызметкерлер.
ҚР Жоғарғы Соты барлық соттардың заңдарды қолдану практикасын
зерделейді және оны қолдану мәселелері бойынша Республика соттарына
басшылық түсінік береді. [12]
АІЖ құқығынан субъект байланысты тақылау 4 түрге бөлінеді.
Аутентикалық, легальдық, соттық және доктриналық.
1) Аутентикалық түсінік беру – нормативтік актіні қабылдаған
мемлекеттік органның өзінің түсінік беруі. Бұл өте сирек кездесетін жай.
2) Құқыққа легальдық түсінік беру – норманы белгілі мемлекеттің органы
қабылдайды, ал оған түсінікті басқа орган береді. Мысалы: Заңды Парламент
қабылдайды, оған Азаматтық істер бойынша түсінікті Жоғарғы сот береді.
3) Соттық талықлау – түсінік беру азаматтық істерді қарағанда
нормативтік актілерді қалай қолдану туралы түсінік береді. Жоғарғы соттың
ресми түсінігі барлық соттарға заңды күші болады. Мысалы 1942 жылы ГУЛАГ-та
қаза болған азаматтың баласы әкесін репрессия құрбаны деп тану немесе ақтау
жайла сотқа талап қояды. Сот істі қарамас бұрын "1993 жылы 3 сентябрде
шыққан "саяси репрессия құрбандарын ақтау" туралы заңды қарап, ол заң,
репрессия құрбандарына ғана ма жоқ оның балалары жақын туытсраына қолданыла
ма шешіп, түсіндіруі керек.
Мысалы тағыда соттың біріне қарсылық білдірілсе, ол қарсылықты қарай
отырып, қандай негіздер бойынша қарсылықтар білдірілді ол заңға сай ма,
соны талқылап түсіндірме беру керек.
4. Доктриналық түсініктерді ғалым-заңгерлер, тәжірибелі заң мамандары
береді. Олардың құқық туралы ғылыми мақалалары, кітапшалары, монографиялары
нормативтік актілерді түсінуге, орындауға көп әсер етеді. Және құқықтың
сапасын жақсартуға қоғамдағы тәртіпті, заңдылықты күшейтуге айтарлықтай
үлес қосады.
2.4 Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының міндеттері
мен қағидаттары
Жалпы құқық қағидалары, сонымен қатар АІЖ құқығының қағидалары
әлеуметтік және идеологиялық бекітпелерді көрсетеді. АІЖ құқығының
қағидалары оның нормада текстуалды түрде көрсетілген. Принцип деген сөз
латын сөзінен аударғанда – негіз, алғышарттар деген ұғымды береді. АІЖ
құқығының қағидалары бұл азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі
басқарушылық ережесі осы құқық саласының ерекшелігін көрсететін және АІЖ
құқығының табиғатын анықтайтын іс жүргізудің құрылу тәртібін көрсететін
барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Азаматтық iс жүргiзу заңдарымен реттелетiн қатынастар
1.1 Азаматтық iс жүргiзу қатынастарының алғашқы шығу негiздерi ... ... ...7
1.2 Азаматтық iс жүргiзу әрекеттерiнiң ерекшелiгi ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. АІЖ қатынастарының басқа құқық қатынастар жүйесінде алатын орны
1. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының
пәні мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларының әрекеті
мен
талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынасының
нысаны ... ... ... ... ... ... ... 1 8
2.4 Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының міндеттері
мен қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
3. Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылым ретінде
3.1 Азаматтық іс жүргізу ғылымының пәні және
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... .26
3.2 Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі, түрлері,
ерекшеліктері ... ... ..34
3.3 АІЖ сатыларының түсінігі, түрлері және қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ..39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .49
Кіріспе
Еліміз өзгерістер алдында, демократиялық реформалардың жаңа кезеңіне
аяқ басқалы тұр.Сондықтан біз одан әрі жүретін реформалар пайдасына таңдау
жасауымыз қажет. Қазақ ұлтының кешегісін түгендеп, ертеңін екшейтін заман
туғалы қашан.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының аясын зерттеуді Қазақстандағы заң
білімінің тарихынан бөліп қарауға болмайды.
Ғылыми зертеудің қайсысы болмасын, ұқсастық пен айырмашылықтарды
саралап, жинақтауды талап етеді. Зерттелетін объект белгілі бір уақыт
аралығын қамтитын болса, оны топтастыру да белгілі бір кезеңге сай
жүргізіледі. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстандағы заң білімінің дамуы
барысын мынадай 5 кезеңге бөлуге болады: көне дәуірдегі заң білімі[1],
дербес Қазақ хандығының заң білімі, патшалық Ресейдің отары болған кездегі
заң білімі, социалистік заң білімі, ұлттық заң білімі.
Қазақстандағы заң білімі мен құқықтану, оның ішінде азаматтық іс
жүргізу құқығы ерекше тарихи сипатқа ие десек қателеспейміз. өйткені,
Қазақстан ұзақ жылдар бойы өзге мемлекеттің құрамына еніп, яғни оның
құрамдас бөлігі болып саналады. Соның салдарынан заң білімі мен құқықтануы
өз тізгініне өзі ие бола алмағаны да түсінікті. Ұлттық юриспруденцияға ең
алдымен бөгде елдің ғылымы дәрежесіне көтерілу міндеті тұрды. Міне,
сондықтан да ұлттық азаматтық іс жүргізу құқықтың ғылыми тұрғыдан дамуы
орыс азаматтық құқығының тағдырымен тығыз байланысып жатыр. діліне
жүгінсек, орыс цивилистикасы өзінің ықшамдылығымен, керметтей
қарапайымдылығымен азаматтық іс жүргізу құқығының теориясын сомдап береді.
Дәл қазір де ол ұлттық цивилистиканы азаматтық іс жүргізу құқығының билік
шынына көтеруде оң әсерін тигізуде. Егеменді Қазақстанға бүгінгі талапқа
толық жауап беретіндей азаматтық құқық ғылымын қалыптастыру өзекті мәселе
болып отыр.
Тарихқа жүгінсек, қазақ халқы өз алдына ел болып, дербес мемлекет
құрғалы бірнеше күрделі заң жинақтарын қабылдаған. Мұндай заң құжаттары
туралы сөз болғанда алдымен XVI ғасырдың бірінші ширегіндегі Қасым хан
(1551-1520 ж.ж.) дәуірінде қабылданған "Қасым ханның қасқа жолын" жатқызуға
болады. XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың басында "Есім ханның ескі жолы"
деп аталатын заңдар жинағын (1548-1928 жж.) билік құрған Есім хан шығарғаны
тағы да белгілі. XVII ғасырдың аяғында XVIII басында Тәуке хан тұсында
(1680-1718 жж.)атақты "Жеті жарғы" қабылданды. Бұл құжат аты айтып
тұрғандай жеті саланы, атап айтқанда, жер дауын, жесір дауын, құн дауын,
бала тәрбиесі мен неке қатынасын, қылмысқа жауапкершілікті, ру аралық
дауды, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесін қамтиды. [2]
Бұл заң құжаттарының бәрі де сол заманның қажеттілігінен дүниеге
келгені сөзсіз. өкінішке орай, мәселенің байыбына бармай тұрып, Қазақстанда
құқықтық мәдениет болғанына күмән келтірушілер де кездеседі. Тіпті әлі
күнге дейін кейбір бұқаралық ақпарат құралдары мен академиялық еңбектерде
ұлттық құқықтың кенже қалғанын дәлелдеп бағуға тырысушылық байқалады,
тегінде құқықсыз мемлекет болуы мүмкін емес, өйткені, онсыз жария-
құқықтықты реттеу мүмкін еместігі түсінікті жәйт.
Кезінде Ресейдің отары болған Қазақстанда арнайы жоғары заң білімін
беретін оқу орындарының неліктен болмағанын тәптіштеп айтып жатудың өзі
артық болар. Ол кезде қазақтар үшін жоғары білім алу таптық және топтық
тұрғыдан алғанда мүмкін емес-тұғын. Сонымен қатар талапкердің оқуға қыруар
қаржы жұмсау керектігі тағы да қолын байлайды. Мәселен, орыс университетіне
түсу үшін 25 сом жарна талап етілді, содан кейін лекция тыңдауға, сынақ,
емтихан тапсыруға және тағы да басқа төлемдер төлеу керек болды. Тек
ауқатты адамдардың балалары ғана Ресей университеттерінде заң білімін ала
алды.
Осы арада мына бір жағдайды айта кеткен жөн, Қазақстан Ресейге отар
болуды бастаған, яғни 1731 жылғы 19 ақпанынан-ақ патшалық Ресей қазақтардың
құқықтық жүйесіне өзінің заңның енгізуді қолға алды. [3] Қазақтардың әдет-
ғұрып құқықтарын қалайда өзгертуге патша өкіметі жанын салып бақты, сөйтіп
орыс мемлекетінің құқық нормалары оның орнын біртіндеп баса берді. Ақырында
отаршылдық саясат өз дегенін істеп, айтқанға көндіріп, айдауға жүргізе
білді. Дейтұрғанмен қоғамның құқық өмірінің кейбір салаларында орыс заңы
мен қақатардың әдет-ғұрып құқықтары тоғысты. Демек қазақтардың әдет-ғұрып
құқықтарын түбірімен өзгертемін деген патша өкіметінің пиғылы жүзеге аса
қойған жоқ, соған байланысты Қазақстанда екі құқық жүесі де қолданылып
келді.
Қазақстанның тәуелсіздігінің қалыптасу үрдісі, әртүрлі билік
тармақтарының өкілеттілігін кеңейту және олардың қызметін жетілдіру,
заңдарды түбегейлі жаңарту, сот реформасы және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сотпен қорғауды күшейту, тиімді анрықты экономика құру,
қазақтсандық кәсіпкерлерді қорғау, қылмыспен күресу, осының бәрі сайып
келгенде заңымыздың кәсіби деңгейге көтеруді талап етеді.
Бүгінде заңгерлікке әлеуметтік тұрғыдан өзгеше маңыз берілуіне
байланысты ол беделді мамандыққа айналды. Оған күнделікті өмірде әркім де
көз жеткізгендіктен, талдап, түсінідіріп жатуды артық деп ойлаймыз.
Елімізде жүзеге асып жатқан заң жүйесіндегі игі өзгерістер заң тәжірибесін
қайта қарауды талап етеді. өкінішке орай, құқықтық жүйедегі алғашқы
қадамдар тағдыры – білім беру сапасына, кадрларды кәсіби даярлау деңгейіне
қатысты екендігін естен шығарып алатынымызды жасыруға болмас.
Болашақта қазақстандық құқықтық білім беру бағдарламасы әдістемелік
жағынан да ойластыруды талап ететін болады. Қазақстандық құқықтық білім
беру саласын "еуропалық", "англо-американдық" жаққа бұрып қана қоймай,
әлемдік тәжірибеге бетбұрыс жасату мәселесін естен шығырмаған жөн,
дейтұрғанмен құқықты оқытуда ұлттық құқықтық жүйе басым түсе беруіне мән
берілуі керек. Сондықтан да құқықты оқытуды мемлекеттік тілде жүзеге
асыруға көңіл бөлудің орын ерекше.
Қазақстанның тәуелсіз, егеменді мемлекет ретінде қалыптасқан соңғы
он бес жыл ішінде, біздің қоғамымыздағы саяси, ақпараттық, экономикалық
және құқықтық процестерді дамыту жағдайында әлеуметтік-экономикалық және
саяси өмірді түпкілікті өзгертетін жағдайлар, маңызды мәселелер көптеп орын
алды. Мемлекетте жоғарғы маңызға ие болатын көптеген нормативті-құқықтық
актілер қабылданды, олар: 25.10.1990жылғы Қазақ ССР-нің мемлекеттік
Егемендігі туралы Декларациясы, Қазақстан Республикасының 16012.1991 жылғы
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы ;
Қазақстан Респуликасы Президентінің 12.02.1994 жылғы Қазақстан
Республикасындағы құқықтық мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығы ;
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы ; 20.09.2002 жылғы
қабылданған №949 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
Республикасы құқықтық саясатының концепциясы туралы Жарлығы. Жоғарыда
аталған нормативті-құқықтық актілер қазақстандық мемлекттіліктің азаматтық
қоғам мен құқықтық мемлекет құру жолындағы негізгі бағыттарына сілтеме
жасады.
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру идеясы жеке тұлғаның
құқықтары мен бостандықтарын жоғарғы дәрежедегі құқықтық қоғау деңгейіне
жеткізу мақсатына негізделе отырып жүзеге асырылатын заңдылық қағидасын
сақтауға негізделеді, бұл мәселелер адам құқықтарын қорғау туралы жалпыға
бірдей декларацияда, Қазақстан аумағындағы нормативті- құқықтық актілерде,
халықаралық құқық нормаларында бекітіледі.
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құру жолындағы түрлі бағыттағы
қозғалыстар объективті мәселелер мен байланысты, атап айтқанда соңғы
уақытта заң ғалымдарында үлкен маңызға ие болып отырған мемлекеттегі
билікті бөлу концепциясын құқықтық талдау мен байланысты болады.
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот билігі тармақтарына
бөлінуі, олардың тепе-теңдік және тежемелік жүйеге сүйенуі арқылы өзара
байланысты болуы, құқықтық мемлекет құру процесіндегі пайда болатын
көптеген қайшылықтарды шешуге, біздің көзқарасымыз бойынша үлкен көмегін
тигізер еді.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың №1569 12 ақпан
1994 жылғы Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы туралы Қаулысы бойынша аталған мәселелерге сүйенетін болсақ,
Қазақстанда кеңестік құқықтық жүйеден мұраға қалған тоталитарлық режимнің
әсерінен, құқық қорғау және құқықты қолдану органдары репрессивті сипатта
болатын, идеологиялық және саяси ұрандармен қызмет жасады. Осындай
әрекеттердің негізінде, қоғамдағы заң шеңберін тереңірек реформалау
қажеттілігі туындады.
Аталған реформадағы мемлекеттік биліктің негізгі бағыттары 30тамыз
1995 жылы қабылданған Конституцияда атап көрсетілгендей, демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде Қазақстанды қалыптастыру
және дамыту үшін тиісті жағдайларды жасау болып табылады.
Сот реформасы аталған құқықтық реформадағы негізгі бір компоненті
ретінде танылады. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл реформадағы биліктің сот
тармағы қоғам алдында адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғаушы кепіл ретінде танылады. Соттық құқықтық қолдану – қоғамдағы
объективті қажеттіліктерге сәйкес заңдардың маңыздылығына баға беру болып
танылады. Судъялардың өздері сот төрелігін жүзеге асыра отырып, заңдарды
қолдану және талқылау мәселелерімен, олардың қайшылықтарымен кездеседі.
Сондықтанда Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
республикасы судъяларының ІІІ-съезінде сөйлеген сөзінде Сот төрелігі –
бұл әділеттілік деп өтеді, Астанада 06.06.2001 жылы, осы съезде
әділеттіліктің қалыптасу кезеңі ретінде Елбасы өз сөзін толықтыра түседі.
Ұзақ уақыт бойы қоғамда орын алған құқықсыздық сот билігінің беделі мен
күшін аңғартатын еді .
Мемлекетіміздегі сот билігінің құқықтық реформалануы жаңаша құрылу
мен жаңаша түсінудің, атап айтатын болсақ, сот құрылымының ұйымдастырылуы,
соттық талап өндірісінің жүзеге асырылуы, саяси-құқықтық жүйедегі сот
билігінің алатын орны сот төрелігінің орындалу процедуралары, судья
корпусы құқықтық мәртебесінің мәселелерімен байланысты жүзеге асырылу болып
саналады. Осы аталған мәселелер бүгінгі күні толығымен әрі нақты түрде
мемлекетіміздегі заңдылықтарда көрініс табады.
1. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен реттелетін қатынастар
1. Азаматтық іс жүргізу қатынастарының алғашқы шығу негіздері
Азаматтың іс жүргізу құқығының, қатынасының алғаш шығу негізі мына үш
тараптан тұрады: а) Азаматтың іс жүргізу құқығының нормалары; б) заңды
айғақ; в) құқық қатынасына қатысатын құқықтық субъектілері.
а) Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары: Тиісті мінез-құлық
ережелерін, қатынасты реттеуге, азаматтық істерде тексерумен рұқсат беру
соттың қызметі болып реттеледі. Азаматтық іс жүргізу құқығы барлық құқық
салаларында сипатталады. Заңда белгіленгендей олар мінез-құлық ережелерін
көрсетеді. Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары азаматтық іс жүргізу
қатынасына тиісті мінез-құлық ережелері. Барлық адамдарға тиісті ережелер
бірдей қолданылуы керек. Бұл тиісті ережелер субъектінің мінез-құлқын
реттейді. Заңның белгілі түрлері қоғам қатынасында белгіленіп тұруы керек.
Осы сияқты нормалардың біреуі сот пен үшінші жақтың қатынастарын реттейді,
екінші біреуі сот пен прокурордың арасында, үшінші бір түрі сот пен
куәгердің арасындағы қатынастарды реттейді. Бұл нормалар субъектінің мінез-
құлқына әсер етеді, ал субъектілер бұл нормаларға өз еркімен бағынады.
б) Заңды айғақтар. Заңда белгіленгендей азаматтық іс жүргізу құқығы
шығуына алғаш рет әсер еткен заңды айғақтар болып есептеледі. Іс жүргізу
құқықтық нормаларын реттеуге, сот пен іске қатысушылардың іс-әрекеттері
жатады, іс жүргізу құқығы мен зардаптарды белгіленгендей оқиға айғақ
ретінде қаралмайды, бұнда азаматтық іс жүргізу құқық қатынасы пайда
болады., істі бастауға негіз бола алады, осының арқасында іс жүргізу
қатынасы пайда болады.
Сотсыз ешқандай іс жүргізу қатынасы пайда болмайды өйткені барлығы
қатынастар сотпен реттелінеді. Мысалы: сот және үшінші жақ немесе сот және
жауапкер қатынастары егер сот және талапкер қатынастары пайда болмағанынша
бұл қатынастарда пайда болуы мүмкін емес. [4]
в) Құқық қатынасына қатынастың құқық субъектілері.
Әдебиеттерінде құқық субъектілік пен әрекет қабілеттілік біріктіріліп
көрсетілген. Азаматтық құқық, құқық қатынаспен бірге пайда болады. Толық
әрекет-қабілеттілік он сегізге толғанда пайда болады. Бүл ережеде заңда
белгіленгендей толық әрекет қабілеттілік он сегізге толмағандарда пайда
болады, ол некеге отырған кезден он алты жастан басталады. 14 пен 18 жас
арасындағы кәмелетке толмағандарды немесе әрекет қабілеттілігі
шектелгендерді сотта заңды өкілдері қорғайды. Азаматтың құқық қатынасының
ерекшеліктері;
Құқық нормаларын реттеуде құқықтық қатынас қоғамдық қатынас сияқты
барлық мүмкінкіншіліктермен сипатталады. Азаматтық құқық қатынасы өздеріне
берілетін ерекшеліктерін иеленеді: Нақты айтқанда азаматтық құқық
қатынасында әр қашанда екі субъекті болады. Бұл азаматтық іс жүргізу құқық
қатынасының бірінші ерекшелігі – азаматтық іс жүргізу қатынасында екі
субъектілі жүйе сот пен әр іске қатысушының арасындағы қатынастарды
болжамдайды және іске қатысушылардың арасындағы қатынастарды сотсыз
болмауын қадағалайды. [5]
Сот іс жүргізу жолын бақылап басқарады, іске қатысушылардың іс
әрекеттерін бағыттайды, құқықтары мен міндеттерін орындалуын және іске
асуын қамтамасыз етеді, биліктік мінез-құлқы бар, ұйғарым шығарады,
материалды-құқықтық тартыстарды шешеді. Субъектінің құқығын қорғауды іс
жүзеге асырады. Іс жүргізудегі соттың басқару рөлі, биліктік мінез-құлқында
іс жүргізу құқығы ерекшелігін қолданады. Құқық өкілеттілігі мен
міндеттерінің мағынасымен анықтайды. Заңда белгілегендей заң өкілеттілігін
қолдана отырып сот іске қатысуының мінез-құлқын қадағалайды. Мемлекет
сонымен қатар сотқада осындай мінез-құлық тәртібін және де өзінің
міндеттерін орындамағаны үшін жауапқа тартады.
Соттың құқы мен міндеттері әр іске қатысушы тұлғаның қатысуына қарай
азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары мағынасына қарай қойылады.
Екінші ерекшелігі: Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасы әр қашанда
құқықтық нысанда беріледі, олсыз болмайды іс жүргізу қатынасының нысаны мен
қорытынды емес және бұлжымас бір құрамы. Азаматтық іс жүргізу қатынасын
бұлжымастығы белгілейді, азаматтық құқық қатынасының ережесімен кез-келген
іс жүргізу қатынасы іске қатысушы сот немесе тұлғаның әрекетінен шығады.
Заңсыз әрекеттер, заңды зардаптар туғызбайды. Іске қатысушы тұлғаның әр іс-
әрекеті заңмен рұқсат етілуі керек, бұл үшін сотқа құқықтық зардап қана
емес іске қатысушыларға да әсерін тигізеді және құқықтық нысанды таныстыруы
керек.
Үшінші ерекшелігі: Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасы олардың
жүйелілігі. Азаматтық іс жүргізу сатысы соттық қызметі кезінде оның
жүйесімен реттеледі және өзгереді: Азаматтық іс жүргізу қатынасының жүйесі
әр іске өз бетінше. Ол істің жүруіне субъектінің санына, іске қатысушы,
өндіріс сатысына қарай тәуелді және күнделікті қозғалыста болады.
Азаматтық іс жүргізу қатынастары және сот қызметінің негізі болып
материалдық құқық қатынасының тартыстары болып табылады. Материалдық құқық
қатынастың пайда болуы іс жүргізу қатынасының жүйесі болады, өйткені әрбір
іс жүргізу қатынасы азаматтық іс бойынша шешілуі керек, негізі болып оның
материалдық құқық қатынасы жатыр.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары соттардың осы
Кодекспен және басқа заңдармен өз құзыретіне жатқызылған талап қою және
өзге істерді қарау мен шешу барысында сот төрелігін атқаруы кезінде
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді. Азаматтық процесс – бұл іс
жүргізу әрекеттердегі тәртіптерді және құқықтық қатынастарды реттеуі яғни
өз құзыреті шегінде соттың реттеуі боп табылады. Сонымен қатар азаматтық
процесс іс жүргізу процессінің қалай жүзеге асырылу тәртібін, заңмен
белгіленген негізде соттың құқықтық нормаларды жүзеге асыруы. Бұл азаматтық
процесс азаматтардың тараптардың арыз, шағымы келіп түскеннен бастап
қаралады. Яғни, арыз келіп түскеннен бастап азаматтық іс жүргізу процессі
жүзеге асырылады. [6]
Азаматтық іс жүргізу құқығы жүйесінде, тәртіп бойынша сот органдары
әрқашанда белгілі бір іс жүргізу нысанында болады. Нақты бір істер
өндірісі кезінде азаматтық іс жүргізу қатынастары арқылы азаматтың іс
жүргізу қатынастары арқылы азаматтық іс жүргізу механизмі ашылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығымен реттелетін нормалар арқылы қоғамдық
қатынастар азаматтық іс жүргізу қатынастары болады. Және азаматтық іс
жүргізу пәнін құрайды. Осы арқылы азаматтық іс жүргізу қатынасын қоғамдық
қатынас ретінде қарауға болады, сот пен іске қатысушылар процесінде.
Азаматтық іс жүргізу қатынас ұғымын ғылымға алғаш О. Бюлов кіргізген. Ол
азаматтық іс жүргізу қатынастарының құрылымын жәй тиісті азаматтың құқық
мінез-құлқы ретінде қараған, ондағы сотпен екі тараптың құқығы мен
міндеттері бар. О.Бюловтың ғылымын ары қарай жалғастырған А.Х.Гольмстен
болған. Ал Г.А.Нефедьев өзі бір теория шығарып, осылай Бюловтың теориясын
жақтаушылармен қарсы жақтары арасында дискуссия жүрді. Азаматтық іс жүргізу
қатынастарын кең көлемде түсіну үшін құқық қатынастарына кіретін
элементтерін оның ішінде субъектілері мен объектілерін түсіну керек.
Субъектілері: Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары, іске қатысатын
сот пен тұлғалар арасындағы қатынастарды регламенттейді (тәртіптейді), әр
қатысушыға іс жүргізу құқықпен міндет комплексін береді. Сол үшін іс
жүргізу қатынас субъектісі болып сот және басқа да тұлғалар болып
есептеледі. Іс жүргізудегі қатысатын тұлғалар өздерінің бағыттары мен
тапсырмалары бойынша екі топқа бөлеміз: іске қатысушы тұлғалар және өкілді
жақтар, үшінші жақтар, куәгер, аудармашы, эксперт, соттың шешімін іс жүзіне
асырушылар және қоғамдық бірлестіктер. Соттың іс жүргізу құқығы оның
құзыретімен және атқаратын қызметімен байланысты, олар мемлекет пен
қоғамға міндетті. Сот іс жүргізу құқығы оның құзыреті және қызметі мен
байланысты, осы арқылы олар мемлекет пен қоғам арасында міндеттенеді. Іс
жүргізу құқығы мен іс жүргізу субъектісі болмай сот алдына қойған міндеттер
мен істі аша алмайды. Іс жүргізу қатынасының субъектісі болып сот атынан
істерді қарай алатын жалғыз судья немесе коллегиялық судьялар, президиум
сотының іші немесе екі сот заседательінен тұрады. [7]
Объектісі: Ережеге сай азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынасының
әдебиетіндегідей неге көз қарас түседі және неге реттеуші әсерін тигізеді.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасы қоғамдық субъектілері арасындағы
қатынастарды фиксация жасайды. Олардың іс-әрекеттеріне ғана әсер етеді.
Осыған орай объекті деп іске қатысушылардың іс-әрекеттері деуге болады.
Г.Е.Гукасян жазғандай объекті болып Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының
жүйесі деп материалдық-құқық тартыстар немесе басқа да талаптар. Соттың
құқық коллизиясында осындай объектінің ұйғырымымен келісуге болмайды, іс
жүргізу құқық қатынасы материалдық құқық қатынастан ерекше болады. Нақты іс
бойынша, іс жүргізу құқық қатынасы материалдық құқық қатынастан ерекше
болады. Сипаты, мазмұны мен ерекшелігі соттың зерттеуі мен іс жүргізу
құқығының міндеттері мен мазмұны арқылы әрбір субъектінің іс жүргізу
қатынасының мінез-құлқын бекітеді.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының мазмұны іс жүргізу қатынасы әр
қашанда екі субъектінің арасындағы қатынастар, олардың біреуі сот болады.
Соттың құқықтары мен міндеттеріне басқа іс жүргізу қатынасының субъектсінің
құқықтары мен міндеттері болады (Талапкер, жауапкер, прокурор, куәгер және
т.б. іс жүргізуде қатысушылар) іс жүргізу қатынасында соттың субъект
ретіндегі құқы олардың міндеттері мен сот билік ретінде көрінеді, мемлекет
атынан әділ шешуші болып табылады. Сондықтан істі қарау рұқсат беру керек
кезде экспертиза жүргізу оның құқығы ғана емес міндеттері болып есептеледі
кей жағдайда соттың құқығы диспозитивті тұрғыда көрінеді: Ол куәгерді
шақыруды немесе шақырмауды оқиға болған жерді қарауды т.б. жағдайларды
шешеді. Тұлғаның іс жүргізу құқығы, іс жүргізуге қатысуға соттың
міндеттеріне жатады, іс жүргізу құқығын шешу кезінде азаматтық істерді әділ
шешуге міндетті. Сот іс жүргізу қатынасында іске қатысушылар істі зерттеуге
керекті жағдайлар жасауға міндетті. Олар үшін тұлғаға, іске қатысушыға,
олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіріп, олардың іс жүргізуде істі
атқаруын немесе атқармауының зардаптарын ескертеді.
Мұндай жағдайда сот істі талқылауына не істі қайтаруға құқылы, егер де
заңда белгіленген болса.
Соттың құжаттарды талап етуімен, тараптардың келісімі бойынша
жауапкердің мүлкіне арест қоюды, соттың келіп түскен арыздарды қарауы,
эксперттер тағайындауы, соттың біреуіне қарсылық білдіру арызын, істің
тоқтатылуын анықтау – осылардың барлығы азаматтық сот ісін жүргізуі болып
табылады.
1.2 Азаматтық iс жүргізу әрекеттерінің ерекшелігі
Азаматтық iс жүргiзу деректемелерi азаматтық iстер бойынша сот әдiлдiгiн
жүзеге асыру тәртiбiн реттейтiн нормалар баянды етiлген нормативтiк актiлер
болып табылады.
Ең алдымен азаматтық iс жүргiзу құқығының деректемесi сот әдiлдiгiн
жүзеге асыруды сот органдарына ғана жүктеп, сот әдiлдiгiнiң жүзеге асыруды
сот органдарына ғана жүктеп, сот әдiлдiгiнiң саларалық принциптерiн,
судьялардың тәуелсiздiгiн және олардың тек заңға бағынуын, барлық соттарда
iстердiң ашық қаралуын, заңдылықты және т.б. нығайта отырып, сот жүйесiн
анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. [8]
Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 4 бабына сәйкес азаматтық iс жүргiзу
iстi қарау, жекелеген iс жүргiзу әрекеттерiн жасау немесе соттың шешiмiн
орындау кезiнде қолданылып жүрген азаматтық iс жүргiзу заңдары бойынша
жүргiзiледi. Басқаша айтқанда, азаматтық iс жүргiзу нормаларының керi күшi
болмайды.
Бұл азаматтық iс жүргiзу құқығының ерекшелiгi болып табылады.
Сондай-ақ кеңiстiкте әрекет ету шеңберi бойынша ол бүкiл Қазақстан
Республикасының аумағында әрекет етуiмен сипатталады.
Және азаматтық iс жүргiзу нормаларының әрекетi адамдар тобы бойынша,
азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдiгi принципiне сүйене отырып , бүкiл
азаматтарға қолданылады. Сондай-ақ заңды тұлға болып саналатын,
мемлекеттiк, кооперативтiк, қоғамдық кәсiпорындарға, ұйымдарға, мекемелерге
олардың бiрлестiктерiне қолданыла отырып, шетел азаматтарымен қатар
азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады.
Бұл ерекшелiктермен қоса азаматтық iс жүргiзу әрекетiнiң мазмұны жағынан
және принциптерiне сай өзiндiк ерекшелiктерiмен ерекшеленедi. Олар
төмендегiше:
а) Мазмұны іс жүргізу әрекеттерінің, яғни мұндай әрекет (не болған
оқиға) болды ма, болмады ма заңда көрсетілгендей. Мысалы, жауапкер мен
талапкерден сұрақ-жауап жүргізгенде олардың жалған жауап беруі алдын-ала
айту-мұндай жағдайлар заңда көрсетілмеген. Ал керісінше, сот міндетті
алдын-ала ескертуі сол сияқты жауапкершілікте маманның, эксперттің,
аудармашының сол сияқты осындай ережелерді бұзуы, заңда көрсетілуі,
мұндайда соттың өз қызметінде қатаң қарауы өте қажет болады. [9]
б)
Іс жүргізу әрекетіндегі сотта істі қараудың жариялығы. Барлық соттар
барлық сот сатыларында сотта істі қарау ашық жүргізіледі.
Мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтері бар шешімдерді
хабарлауды қоса, сондай-ақ бала асырап алу құпиясын, жеке, отбасылық,
коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларды, азаматтар
өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді сақтауды қамтамасыз ету
қажет екендігін не істі ашық қарауға кедергі келтіретін өзге де мән-
жайларды негізге алған іске қатысушы адамның өтінішін сот қанағаттандырған
кезде, сондай-ақ Азаматтық іс жүргізу туралы Кодекстің 179-бабының 6
бөлігінде көзделген жағдайда заңға сәйкес істерді қарау жабық сот
отырысында жүзеге асырылады.
Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот
отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың
келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Бұлай болмаған жағдайда бұл
адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында
жария етіліп, зерттеледі. Аталған ережелер фото және кино құжаттарын, дыбыс
және бейне жазбаларды, сондай-ақ техникалық құралдардың көмегімен алынған
жеке сипаттағы мәліметтер бар хабарларды зерттеген кезде де қолданылады.
Соттың жабық отырысында істі қарау кезінде іске қатысушы адамдар,
олардың өкілдері, ал қажет болған жағдайларда куәлар, сарапшылар, мамандар,
аудармашылар да қатысады. Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы
дәлелді ұйғарым шығарады. Сот отырысының залына, егер іске қатыспайтын
адамдар болса, немесе куә болмаса, 16 жасқа толмаған азаматтар
жіберілмейді. Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің
барлық ережелері сақтала отырып жүргізіледі.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың сотта
істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе дыбыс
жазуды пайдаланып жазып алуға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға
және суретке түсіру, бейнетаспаға жазу тікелей радио және телехабар жүргізу
соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере отырып берген рұқсаты
бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне
бөгет жасамауға тиіс және оның уақытын сот шектеуі мүмкін. Сонымен қатар
АІЖК 178-187 бабтарында көрсетілгендей Біріншіден талапкер және оның
өкілі, содан соң – жауапкер, оның өкілі шығады. Үшінші жақ өзінің талап
етуімен тараптардан кейін болады.
2. АІЖ құқығының басқа құқық жүйесінде алатын орны
2.1 Азаматтық іс жүргізу құқығы оның пәні мен жүйесі
АІЖҚ сот әділдігін жүзеге асыру аумағында қоғамдық қатынастарды
реттейтін жеке құқық саласы. Басқа құқық салалары сияқты азаматтық іс
жүргізу құқығы өзінің азаматтық іс жүргізуді яғни азаматтық сот өндірісін
реттейтін құқық нормаларынан тұрады.
Бір кездері Ресей профессоры Н.Б. Зейдердің айтқан көзқарастары бойынша
азаматтық іс жүргізу құқығының пәні барлық юридикалық әрекеттерді жүзеге
асыратын: арбитраж, нотариат, аралық, жолдастық т.б. осындай заң бойынша
азаматтық істерді шешетін заң органдарының әрекеті деген сұрақ төңірегінде
(активті) түрде талас жүрген болатын.
Бұл идеяны В.Н. Щеглов, И.А. Жеруолис, Н.Е. Арапов сынды ғалымдар
қолдаса, ғалым А.А: Добровольскийдың айтуы бойынша, бұндай "Зейдерацияға"
қарсы шыққан ғалымдар көптеп болды, А.А. Мельников, И.И. Авдиенко, М.С.
Шакарян, И.А. Чечина, Д.М. Чечот сынды ғалымдардың пікірінше, құқықты
қорғаудың бүкіл формаларын бір азаматтық процестің "жалпы шатырының" астына
біріктіру, теория бойынша дұрыс емес болса, практика жүзінде болашағы жоқ
мәселе. Шын мәнінде Зейдердің бұл идеясы құқық шығармашылығында қалай
пайдалану керектігін көзге елестету қиын. Бұл дегеніміз барлық құқық қорғау
органдары үшін азаматтық, еңбек, отбасы, әкімшілік т.б. құқық қатынастарын
реттейтін бір азаматтық іс жүргізу кодексін шығару ма. бІр АІЖК яғни 1
құқықтық нормамен сот, арбитраж, аралық сот, нотариат, т.т. органдардың
әрекетін реттеу керек деген сөз өйткені тәрізді сұрақтарды көпт тудырады.
Өткені жоғарыда көрсетілген органдар біртекті емес. Олардың арасында сот
әділдігін мемлекет атынан жүзеге асыратын органмен қатар, мүдделі
адамдардың өзі әрекет ететін қоғамдық құрылымдар бар. Нотариат, АХАЖ,
юриспруденция.
Қазірдің өзінде мемлекеттік арбитраж таратылып, арбитраждық сот құрылып
арбитражды іс жүргізу кодексі шығып олардың барлығы таратылды, сондықтан
олардың барын бір АІЖК-не біріктіру деген сөз АІЖК жылына бір емес бірнеше
рет өзгерту деген сөз.
Құқықтық қатынас- құқық нормаларымен реттелген, құрамында өзара
алмасылып отыратын құқықтар және міндеттермен а йшықталған құқық
субъектілері арасында заңдық байланысы бар қоғамдық қатынастар. Азаматтық
іс жүргізу қатынасы құқық қорғау қатынастарына жатады. Олардың пайда болуы,
өзгертілуі және тоқатылуы заңдық жағдаяттармен, заңдық маңызы бар нақтылы
мән-жайлармен байланысты, олармен құқық нормасы азаматтық іс жүргізу құқық
субъектілерінің іс жүргізу құқықтары мен іс жүргізу міндеттерінің пайда
болуы, өзгертілуі және тоқтатылуын байланыстырады. Бұл қатынастардың
ерекшеліктері мыналар:
- олар азаматтық іс жүргізу құқықтың нормаларымен тікелей белгіленген;
- ерекше субъективтік құрамы, яғни іске қатысушылардың құрамы;
- бірлігі мен біріктік;
- арақатынасында.
Азаматтық іс жүргізу қатынастары сотқа талап арыз, арыз және шағым
берген кезде пайда болады. Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен азаматтық іс
жүргізу міндеттері азаматтық іс жүргізу қатынастарының мазмұнын құрайды.
Азаматтық істерді қарап шешуде азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының
мынандай түрлерін байқауға болады: негізгі, қосымша және қызметтік көмек
көрсетушілік.
Негізгі іс жүргізу құқық қатынастары талап қоюмен іс жүргізу, ерекше
талап қоюмен іс жүргізуде сот пен тараптар (талап қоюшы және жауапкер)
арасында және ерекше іс жүргізуде сот пен арыз беруші арасында болады.
Қосымша іс жүргізу құқық қатынастары іс бойынша қорытынды беру үшін
прокурордың, мемлекеттік органның немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органның қатысуымен өткенде, сондай-ақ үшінші тұлғалардың қатысуымен
өткенде туындайды.
Қызметтік-көмек көрсетушілік іс жүргізу құқық қатынастары іс бойынша өз
қызмет бабы бойынша көмек көрсету үшін аудармашының, сарапшаның, куәлардың,
қоғамдық өкілдердің қатысуымен өткенде туындайды.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының ерекшелігі оның биліктік
сипатында, яғни биліктік қатынастылығында. Азаматтық іс жүргізу құқық
қатынастарының субъектілері – сот және өзге сот ісін жүргізуге қатысушысы –
билік және бағынушылық қатынаста болады. Оған дәлел ҚР Конституциясының сот
билігін бекітуі.
Жоғарыда айтылғанның бәрі азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының
түсінігіне анықтама беруге болатынын білдіреді. Сонымен азаматтық іс
жүргізу құқық қатынасы – бұл субъективтік құқықтармен заңмен қорғалатын
мүддені қорғау үшін сот пен өзге азаматтық процестің қатысушылары
арасындағы азаматтық іс жүргізу құқық нормаларымен реттелген қоғамдық
қатынастар.
2. Азаматтық іс жүргізу жүйесі әдеттегідей 2 бөліммге жалпы және ерекше
бөлімге бөлінеді.
Жалпы бөлім өзінің құрамына АІЖК-нің жалпы ережелер. Яғни 1-бап бойынша
Азаматтық іс жүргізу заңдарымен реттелетін қатынастарды; 2-бап ҚР азаматтық
сот ісін жүргізуде басымкүші бар құқықтық нормаларды қолдану, АІЖ заңының
уақыт жағынан қолданылуы айтылса 2-тарауында Азаматтық сот ісін жүргізудің
міндеттері мен принциптері қарастырылған бұл жерде сот талдауының, яғни іс
жүргізу не процесс принциптері тікелей ауызша және үзіліссіз АІЖК-нің 17-
тарауында қарастырылғанымен ол жалпы ережелерге кіреді. Сондай-ақ жалпы
ережелерге ведомствалық бағыныстылық және соттылық, іске қатысушылардың
құқықтық жағдайы. өкілдердің қатысуы, дәлелдемелер және дәлелдеу міндеті,
сондай-ақ сот талдауы кезіндегі тараптардың бірқатар әрекеттері кіреді.
Жалпы бөлім сонымен бірге сот шығындарын, сот айыпақылары сот мезімдерін
қамтиды.
Ал Азаматтық іс жүргізудің Ерекше бөлімі азаматтық іс сатылары,
Азаматтық істі І-инстанцияада қозғау, сотқа қарауға дайындау, сотта қарау,
апелляциялық соты, жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша істі қайта қарау және
орындау өндірісі жатады, сондай-ақ ерекше бөлімге шетелдік тұлғалар және
азаматтығы жоқ адамдардың қатысатын азаматтық істері мен шетелдік ұйымдарға
қойылатын тараптар бойынша істер.
Азаматтық іс жүргізудің әдісі басқа құқық салаларының әдісінен көп
ерекшелік жоқ. өзі методика –әдіс дегеніміз – ғылым қандай тәсілмен,
амалмен зерттеу жүргізеді? – деген сұраққа жауап береді.
АІЖ – ең маңызды әдіс азаматтық іс жүргізу құқығындағы нормалар
мазмұнын, оларды қолдану практикасында қоғамдық қатынастарға әсерін,
қайшылықтарды, белгілі қорытындыларды зерттеу болып табылады.
Басқа құқық салаларына қарағанда АІЖ құқық нормаларының әрекет ету
шеңберін салыстырмалы түрде зерттеуге болады.
Азаматтық құқықтық қатынастағы заем шарты мен сату-сатып алу шарты
барлық басқа шарттарын бірін-біріне қолданып не болмаса біреуі арқылы
барлық шарттың қолдануәдісін біле алмаймыз. Ал АІЖ құқығында белгілі бір
уақыттарда қаралған барлық сот істерінің дәл есебін білуге болады. Осы есеп
бойынша оларға әлеуметтік әдіс жүргізуге мүмкіндік береді.
60-жылдардың екінші жартысында процесс С.М. Пелевин профессор В.А.
Ядовтың басшылығымен Ленинградтағы қалалық сотта некеден ажырасқан ерлі-
зайыптылардан анкета арқылы алған сауал қорытындысы бойынша басым көпшілігі
шындарынын айтпайтынын білген, яғни күрделі некеден ажырасу процесі бос,
жай алдамшы ретінде өтетіндігін білгендіктен ғалымдар, бүкіл некеден
ажырасу процесін соттан алып жартысын азаматтық хал актілер органында яғни
ЗАГС-те қалдыруды сұраған.
1968 ж. көктемде шыққан неке және отбасы құқығында ЗАГС-те некені бұзу
мүмкіндігі қарастырылмаған еді, тек Ленинград мемлекеттік университетінің
АІЖ кафедрасының жүргізген сауалнамасының қорытындыларымен және оған
түсіндірмелерін зерттей отырып жобаға некені Азаматтық хал актілерін бұзу
органдарында яғни ЗАГС-те бұзу процесурасын кіргізді.
Процессуалдық іс жүргізу пәні – сотта процессуалдық жекелеген
нормалардың басқалай қызықты құралдармен зерттелуі болып табылады.
1985 жылдың соңынан бастап, спирт ішімдіктерін асыра пайдаланғандардың
әрекет қабілеттілігін шектеу туралы істер саны көбейіп кетті.
Бұл сол кездегі партия басшысының "құрғақ заң" деген принципіне
негізделген еді. Осы АІЖК 258-262 баптарының нормалары практикада
қолданудағы қорытындысын зерттеу мақсатында сол кездегі аспирант, қазір
Ресейдің заң ғылымының кандидаты Ломонованың басшылығымен студенттер тобы
осы іс бойынша шешімнің орындалуын зерттейді. Осы іс бойынша 1000 іс
алынып, 1986 жылы олардың барлығының адресі тұрақты мекен-жайы бойынша
әрекет қабілетін шектеген азаматтардың жанұяларына барып жағдайларымен
танысты. Сонда 56 % әрекет қабілеттілігі шектелген азаматтарға қорғаншы
тағайындалған да қалған 44 % -ті қорғаншысыз қалған. Оның үстіне 6 ай
мерзім өткен соң көпшілігі қорғауындағы азаматтарды бақылап отырудан бас
тартып, еңбек ақыларын өздері алу және жарату құқықтарын қайта өздеріне
беруді сұраған. Осы зерттеулерлен кейін-ақ тез арада, Азаматтардың әрекет
қабілеттілігін шектеу туралы баптың қоллданылуы қысқарды. [10]
Азаматтық іс жүргізу нормалары сондай-ақ тарихи түрде ғылыми зерттеліп
қолданылуы мүмкін.
2.2 АІЖ құқығының нормаларының әрекеті мен оны талқылау
Қоғамдағы сан қырлы қарым-қатынастарды реттеп, басқаратын нормативтік
актілерді заң жүйесі деп атайды. Бұл ресми заң күші бар құқықтық
нормалардың қызметін үш түрге бөледі: нормативтік актілердің уақыты,
нормативтік актілердің кеңістігі, нормативтік актілердің адамдарды қамтуы.
Әр нормативтік актінің мазмұнында осы үш қызметтің қайсысы бар екенін
білуге болады. Яғни норманың қанша уақытқа заңды күші болатын, қандай
өлкелерге қолдануға болады, қандай мамандағы адамдарды қамтиды? Міне осы
сұрақтарға жауапты норманың өзі береді. өйткені норманың өзінде іс-
әрекеттің шеңбері, кеңістігі және қандай қызметтегі, мамандағы, жұмыстағы
адамдарға тиісті шығарылды, толық көрсетіледі.
Нормативтік актілердің заңды күшінің басталуы мен аяқталуын, оның
қоғамды толық қамти ма немесе бірнеше өкілерге ғана қатысты ма және
адамдардың қаншасын қамтуын халық жақсы білуі қажет. Оның маңызы өте зор.
Сонымен осы үші мәселелерге жеке-жеке тоқталық.
Азаматтық іс жүргізу нормалары әрекеті бойыша уақыт жағынан, кеістік
жағынан, кеңістік жағынан және тұлғалар жағынан қолдануы 3 ке бөлінеді.
Нормативтік актілердің заңды күшінің уақыты – бұл мәселені төрт топқа
бөліп қарастырған жөн: 1) норманың заңды күшінің басталу уақыты; 2) аяқталу
уақыты; 3) заңның кері күші; 4) жойылған норманың күші кейбір жағдайда
сақталуы. Норманың заңды күшінің басталуы: қабылдаған немесе ақпаратта
басылған күннен басталады. Кейбір нормаларда басталу уақыты бірнеше түрге
бөлінеді: заңның әр бөлімі немесе әр бабы әр уақытта басталуы мүмкін, бұл
заңның өзінде көрсетілуі тиіс. Кейбір нормада заңды күшінің басталуы бір
уақиғамен байланысты болады, ол да көрсетіледі. Норманың заңды күшінің
аяқталуы: уақыты бітсе, жаңа заң қабылданса, заңды күші жойылса, заңды
өмірге әкелген оқиға-себептер жойылса. Заңның кері күші - өмірде болған бір
оқиғадан кейін қабылданып, күшіне енген заңның сол іске қолданылуы.
Әлемдегі мемлекеттердің тәжірибесі бойынша, заңның кері күші болмайды.
Заңның кері күші болады, егер сол жаңа заңның өзінде анық көрсетілсе.
Қылмыстық құқықта, қылмыстық жауапкершілікті жеңілдету немесе оны анықтау
үшін заңның кері күші қолданылады. Жойылған норманың заңды күшінің сақталуы
– жаңа нормаға сәйкес қатынасты реттеп бір жолға қойғанша біраз уақыт
болады. Осы кезде ескі заң жойылса да өмірде қолданылып жатады. Жаңа заң
жергілікті басқару органдарға жетпесе ескі заңға сәйкес мәселе қарала
береді – тек жауапкершілік жеңілдейтін болса.
АІЖ нормаларының уақыт жағынан қолдануы мына тәртіпке негізделеді:
Азаматтық іс жүргізу өндірісі бойынша іс қарау кезінде іс жүргізу
әрекеттерін жасау және сот шешімін орындау әрекеттері жүзеге асып жатқан
кездегі процессуалдық заңдармен қаралып реттеледі. Мысалы азаматтық іс
жүргізу кодексіне өзгерістер енгізілмей тұрып процесс басталды. Одан кейін
істі сырттай қарап шешім шығару нормасы енгізілді. Сот осы норманы
басшылыққа алып, істі сырттай қарауға бастай алады, басталып кеткен процесс
бойынша.
Жалпы ереже бойынша азаматтық іс жүргізу заңының кері күші болмайды.
1968 жылы Неке және отбасы құқығының негізі бойынша "әкелікті анықтау" тану
туралы талап кіргізілді. Тез арада осы блімге заңның кері күшін қолдану
туралы сұрақ пайда болды, өйткені бұндай талап қоюға рұқсат етілмеген 1944
жылдың 8 июлінен 1968 жылдың 30 сентябрь аралығындағы туылған балаларға осы
заң негізін пайдалану керектілігі жайында сұрақ туды. Көптеген даулы
талқылаулардан кейін заң шығарушы бұл заң негіздеріне кері күш қолдану
болмайды деп шешіп, "әкелікті тану туралы" талаптар тек 1968 жылы 1
октябрден бастап туылғандарға қолданылды.
Нормативтік актілердің заңды күшінің кеңістігі – мемлекеттің жоғарғы
басқару органдарының заңдары, нормалары қоғамның барлық территориясына
заңды күші болады, оны орындау барлық жеке және заңды тұлғаларға міндетті.
Кейбір заңдар бір өлкеге немесе бірнеше өлкеге сәйкес қабылданады. Мұндай
заңның күші сол өлкелерде ғана болады. Облыстық, аудандық, қалалық басқару
органдарының қабылданған нормаларының заңды күші өз әкімшілік –
территориясында ғана болады. Экстерриториялық мәселесі халықаралық құқық
арқылы қаралады.
Ал процессуалдық іс жүргізу нормаларының кеңістіктегі әрекеті сол
процессуалдық актіні шығарып отырған өкілетті органнан оны қолданып қарап
отырған соттың мекен-жайына байланысты болады.
Нормативтік актілердің заңды күшінің адамдарды қамтуы. Мемлекеттің
құқықтық нормалары толық өз елінің азаматтарын, осы елде тұратын шет
елдердің азаматтарын қамтиды. Бәрі өздері тұрған мемлекеттің заңдарын,
тәртібін орындауға міндетті. Егерде заңдылықты, заңды бұзса жауапкершілікке
тартылады. Мемлекеттің кейбір заңдары барлық азаматтарды қамтымауы мүмкін
(зейнеткерлер, студенттер, дәрігерлер, шахтерлер т.б.). Министрліктердің,
ведомствалардың нормативтік актілері тек өз жүйесіндегі азаматтарды
қамтиды. [11]
Адамдарды қамту нормативтік актілердің өзінде көрсетілуге тиіс: норма
кімдерді, қандай территорияны, өлкені, облысты қамтиды, қандай мамандарға
қолданады. Басқа елдердің азаматтары да өзіміздің азаматтармен тең құқықты.
Тек олар сайлауға қатыса және сайлана алмайды, әскер қатарына шақырылмайды.
Елшілік органдарында қызмет атқаратын азаматтар халықаралық құқық арқылы
жауап береді.
Қазақстан Республикасының АІЖ нормалары бүкіл Қазақстан Республикасында
әрекет етеді, және онда тұрып жатқан барлық азаматтарға, ол мейлі шетел
азаматтары болсын, азаматтығы жоқ адам болсын барлығына міндетті маңызы
бар. Сондай-ақ заңды тұлғалар, мемлекеттік кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар,
шетелдік фирмалар, т.б.
Қазақстан территориясында қызметтерін жасап жатқанан кейін де олар ҚР
АІЖ нормаларына бағынады. Сонымен бірге шетел азаматтары, азаматтығы жоқ
адамдармен қатар ешқандай статусы жоқ қашқындар да өздерінің мүдделері
бұзылған жағдайда бір тарап яғни жауапкер ҚР азаматы болған ретте ҚР АІЖ
құқығымен өз құқығын қорғау үшін сотқа жүгінген фактілер біздің
практикамызда бар.
2.3 Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынасының нысаны
Құқықтық нормаларды қолдану үшін оның мазмұнын азаматтар, бірлестіктер,
органдар жақсы білуі керек. Егерде қоғамның құқықтық сана-сезімі төменгі
дәрежеде болса, нормативтік актілер дұрыс қолданылмайды, заңсыздыққа жол
береді. Құқық нормаларының маңызды ерекшеліктерінің бірі – олардың
жалпылама қиялдық (абстрактылы) сипаты. Бұл нормаларды қолдану барысында
нақтыландыру, талқылау, түсінік беру қажеттігі туады.
Сондықтан мемлекеттік органдар жаңақұжатты бекітсе, оған жан-жақты
түсінік беріп отырады. Түсінік берудің негізгі мақсаты – жаңа норманы халық
оқып, біліп сол арқылы оның дұрыс қолдануын, іске асуын қамтамасыз ету.
Түсінік бергенде норманың өмірге келу себебі, оның қолдану тәсілі, жолдары,
ондағы құқық пен міндеттердің орындалуы, жауапкершіліктің түрлері
көрсетіледі.
Құқықтық нормаларға түсінік берудің екі бағыты болады: біріншісі – жеке
адамдардың норманы өздері оқып, білуін қамтамасыз ету; екіншісі – үгіт,
насихат арқылы халыққа жаңа норманың мазмұнын, мақсатын түсіндіру. Түсінік
беретін мемлекеттік органдардың қызметкерлері өте сауатты, тәжірибелері мол
болу керек. Сонда ғана олар түсінікті жоғары дәрежеде бере алады.
Азаматтық істер бойынша заңдылықты қамтамсыз ету мақсатында әділсотқа
жүгініп, онда қолданылған әрбір іс жүргізу нормасының мағынасын, яғни
мазмұнын білу үшін дәл түсіндіруді талап етеді. Талқылау проблемасы кез
келген құқық саласында туады, азаматтық іс жүргізу құқығы одан тыс
қалмайды. Заң нормаларын талқылау дегеніміз – заң терминдерінің мәнін және
мағынасын түсіну арқылы олардың нағыз мазмұнын анықтауға бағытталған
белгілі ой жұмысы, ой жұмысының нәтижесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығына түсінік беру субъектілері: жоғарғы соттың
Пленумы, нормативтік актілер шығаратын мемлекеттік органдар, заңгерлер,
ғылыми ұйымдар мен ғалым қызметкерлер.
ҚР Жоғарғы Соты барлық соттардың заңдарды қолдану практикасын
зерделейді және оны қолдану мәселелері бойынша Республика соттарына
басшылық түсінік береді. [12]
АІЖ құқығынан субъект байланысты тақылау 4 түрге бөлінеді.
Аутентикалық, легальдық, соттық және доктриналық.
1) Аутентикалық түсінік беру – нормативтік актіні қабылдаған
мемлекеттік органның өзінің түсінік беруі. Бұл өте сирек кездесетін жай.
2) Құқыққа легальдық түсінік беру – норманы белгілі мемлекеттің органы
қабылдайды, ал оған түсінікті басқа орган береді. Мысалы: Заңды Парламент
қабылдайды, оған Азаматтық істер бойынша түсінікті Жоғарғы сот береді.
3) Соттық талықлау – түсінік беру азаматтық істерді қарағанда
нормативтік актілерді қалай қолдану туралы түсінік береді. Жоғарғы соттың
ресми түсінігі барлық соттарға заңды күші болады. Мысалы 1942 жылы ГУЛАГ-та
қаза болған азаматтың баласы әкесін репрессия құрбаны деп тану немесе ақтау
жайла сотқа талап қояды. Сот істі қарамас бұрын "1993 жылы 3 сентябрде
шыққан "саяси репрессия құрбандарын ақтау" туралы заңды қарап, ол заң,
репрессия құрбандарына ғана ма жоқ оның балалары жақын туытсраына қолданыла
ма шешіп, түсіндіруі керек.
Мысалы тағыда соттың біріне қарсылық білдірілсе, ол қарсылықты қарай
отырып, қандай негіздер бойынша қарсылықтар білдірілді ол заңға сай ма,
соны талқылап түсіндірме беру керек.
4. Доктриналық түсініктерді ғалым-заңгерлер, тәжірибелі заң мамандары
береді. Олардың құқық туралы ғылыми мақалалары, кітапшалары, монографиялары
нормативтік актілерді түсінуге, орындауға көп әсер етеді. Және құқықтың
сапасын жақсартуға қоғамдағы тәртіпті, заңдылықты күшейтуге айтарлықтай
үлес қосады.
2.4 Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының міндеттері
мен қағидаттары
Жалпы құқық қағидалары, сонымен қатар АІЖ құқығының қағидалары
әлеуметтік және идеологиялық бекітпелерді көрсетеді. АІЖ құқығының
қағидалары оның нормада текстуалды түрде көрсетілген. Принцип деген сөз
латын сөзінен аударғанда – негіз, алғышарттар деген ұғымды береді. АІЖ
құқығының қағидалары бұл азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі
басқарушылық ережесі осы құқық саласының ерекшелігін көрсететін және АІЖ
құқығының табиғатын анықтайтын іс жүргізудің құрылу тәртібін көрсететін
барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz