Қазақстан туризмінің қазіргі жағдайы

Пән: Туризм
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1
ТУРИЗМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1
Туризм тарихы, экономикалық мәні

1.2
Туризм экономикалық сала ретіндегі мәні

1.3
Туризм саласын экономикалық басқару жолдары

2
ТУРИСТІК НАРЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1
Туризмдегі туристік нарық және сұраныс

2.2
Халықаралық туристік нарық ерекшеліктері

2.3
Əлемдік туристік ағындағы отандық туризмнің даму жағдайы

ҚОРЫТЫНДЫ

Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ
"Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасында еліміздің келешекте дамуына айқынды бағдар берілгені мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз жеткендей. Жиһангерлік және саяхатшы адамның танымдық көкжиегін қеңейтетін, қазіргі замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы мол келетін, біз әлі толық игере алмаған саланың бірі - туризм саласы екендігі баршамызға белгілі. Бүгінгі туризм, яғни жиһангерлік және саяхатшылық-бұл мемлекет пен қоғамның экономикалық әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты қалыптасуының маңызды факторы. Елбасы Н. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында ел экономикасының басымды бағыттарының бірі ретінде туризмді дамыту қажеттілігін ерекше атап өткен болатын. Осыған орай Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамасы бойынша Маркетингтік сараптамалық зерттелім орталығы, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мен американдық консалтингтік компаниясы Қазақстан экономикасының қызмет көрсетіп отырған бәсекеге қабілетті және потенциалды перспективті секторларына баға беру және олардың дамуы жөнінде ұсыныс жобасы іске асырылды. Жобаның мақсаты -- Қазақстан экономикасының болашағы бар салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Сарапшылардың қорытындысы бойынша Қазақстанның бәсекелестік басымдылығы оның таңғажайып мәдениетінде (мәдени-танымды), бай табиғи әлеуетіне (экологиялық туризм), қызмет белсенділігінің өсуіне байланысты қызмет туризммен, сонымен қатар демалыстың белсенді түрімен, мысалы, спорт және сол сияқты басқа да туризм түрлерімен айналысуға болатындығымен ерекшеленеді.
Курстық жұмысымның өзектілігі - Қазақстанның туризм саласы алға жылжу байқалғанымен туризм дамуының айтарлықтай жақсарғанын көре алмаймыз, жыл сайын шетел туристерін тарту үшін әр түрлі іс-шаралар мен жәрмеңкелер ұйымдастырылып тұрса да, бұл тек теңіздегі тамшыдай ғана. Қазақстандағы туристік сала негізінен сыртқа шығу туризмнің дамуына бағытталған. Ал сырттан кіру жəне ішкі туризмді дамытуға назар қойылмаған. Осы жоғарыда айтылғандар негізінде курстық жұмыс өзекті деп қорытынды жасалынады.
Курстық жұмысымның мақсаты - Қазақстан Республикасында туризмнің қазіргі жағдайына талдау жүргізе отырып, перспективті бағыттарын анықтау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер айқындалды:
Туризм тарихы, экономикалық мәнін зерттеуу;
Туризм экономикалық сала ретіндегі мәнін зерттеу;
Туризм саласын экономикалық басқару жолдарын зерттеу;
Халықаралық туристік нарық ерекшеліктерін зерттеу;
Туризмдегі туристік нарық және сұранысты зерттеу;
Əлемдік туристік ағындағы отандық туризмнің даму жағдайын зерттеу.

1 ТУРИЗМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Туризм тарихы және экономикалық мәні

Қазақстан аумағында туризмнің барлық түрін дамытуға мүмкіншіліктер бар. Бастауын біздің заманымызға дейін үшінші мың жылдықтан алатын Ұлы Жібек жолының пайда болуы мен дамуы тарихи негіз болып табылады. Табиғи климаттық жағдайларына байланысты, Қазақстан рекреациялық ресурстарға, ерекше әсем табиғи ескерткіштерге бай және қазақ даласында ата-бабамыздан келе жатқан баға жетпес құнды мәдени мұралары да шексіз. Айтарлықтай туристік-ресурстық потенциалы, түрлі табиғи ортасы және жануарлар әлемі бай елдің экологиялық туризмді дамытуға үлкен мүмкіншілігі бар.
Қоғамдық қарым-қатынас пен техника және технологияның қарқынды даму кезеңінде -- XX ғасырдың екінші жартысында туризм гүлдене дами түсті. Бүгін де туризм ірі капиталдарды, негізгі қаражаттарды және еңбек ресурсының ауқымды бөлігін іске қосқан, әлемдік ұлттық өнімнің 11 пайызына дейін орын алып отырған ірі өндірістік сала. Туризм жаһандану деңгейдегі салмақты саясат, үлкен ақша және ірі бизнес көзі болып табылады.
Туризм өз кезегінде әлемдік шаруашылықтың ең қарқынды және өз шығынын өзі өтей алатын сала. Франция, Испания, Грекия, Түркия, Венгрия және Египет елдерінде туризм мемлекет бюджетіне өте үлкен кіріс кіргізетін негізгі экономиканың сала болып табылады.
Егеменді Қазақстан да туризмнің дамуына мемлекет экономикасы мен қоғамында дәрежесін көтеруге көңіл бөлуде. Әлемдік нарықта Қазақстанның өнімдерінің қозғалысына әсер ететін туризм индустриясының дамуына және бұл мәселелерді қалыптастыру жөніндегі зерттеулер жүргізіліп, 1992 жылдан бері көптеген заңдар енгізілді. Қазақстанның қазіргі экономикасында туризм рөлі үздіксіз өсуде. Тек соңғы 2003 жылы елімізге келген туристер саны − 229 014 адамды құрайды. Шығу туризмі бойынша қызмет көрсетілген туристердің жалпы саны − 94 692 адамды құрайды. Ішкі туризм − 98 332 адам көлемінде. Ең төменгі көрсеткішті келу туризмі құрайды, ондағы адам саны − 44990. Бұны пайыз тұрғысынан қарасақ, шығу туризмі − 48 пайызға тең, ал келу туризмі тек − 19 пайыз ғана көтерілген. Шығу және келу туризмінің арасында үлкен айырмашылық бар, бұл Қазақстанда келу туризмін дамытудың қажеттілігін білдіреді.
Туризм экономикасы - индустриалды формасы бар, ұлттық экономиканың дамуының негізгі катализаторы болып табылатын, жаңа жұмыс орнын пайда болдыратын, ұлттық кірістің өсуіне әсер ететін, жергілікті халықтың тұрмысын көтеретін экономикалық құбылыс. Туризм саласында алдыңғы қатардағы шетелдің туризм индустриясын мысалға алсақ, оған салынған инвестициялардың тез өзін өзі ақтауының ең жоғарғы тиімділігін көреміз. Бұл дегеніңіз, туризм өзі жетілген мемлекеттің экономикасына оң ықпалын тигізеді деген сөз.
Қазақстанда экстремалды туризмнің бір түрі болып есептелетін ғарыштық туризм қарқындап дамып келеді. Қазақстан аумағында атақты "Байқоңыр" космодромы болғандықтан шетелдің ғарыштық мүмкіндіктерінен еш кем түспейді. Аталған туризм түріне дұрыс қарап, дамуына жағдай жасаса, Қазақстан өз байлығын көбейтіп, түскен пайданы экологиялық мәселелерін шешуге және табиғатты қорғау шараларына жұмсар еді. Қазақстанда туризм индустриясының дұрыс дамымауының бір себебі, онымен мемлекеттік дәрежеде, экономиканың бір саласы ретінде мақсатты түрде ешкім де айналыспады. Туризмді кешенді болжауға, ұзақ уақытты жобалауға, аумақтық ұйымдастыруға және мемлекеттік емес туристік құрылымдарға жете көңіл бөлінбеді. Туристік саланың дамуының тежелуіне себеп болған жағдайдың бірі, жергілікті органдардың туристік қызметі, одан түскен қаржының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетініне сенбеуі болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғалы Қазақстан Республикасының заңдарын жетекшілікке алып, туристік қызметтің басқарылуына және халықтың тарихи, мәдени мұрасының қайта оралуының негізі каланды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін бастапқы уақытта туристік нарық әлемдік және халықаралық стандарттар бойынша бәсекеге қабілетті бола алмады. 2000 жылдың соңында Қазақстанда туризм саласында айтарлықтай өзгерістер көп болды. Туристердің келуі бойынша 2002 жылы ең жоғары көрсеткішіті көрсетті. 2001 жылмен салыстырғанда 2002 жылы келген туристердің саны 1 миллион адамға көбейген, ал өз кезегінде 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда адам саны жарты миллионға кеміген. Мұндай көрсеткіштер 2001 жылы жалпы әлем тарихында туризм саласын дамыту қолайсыз болғандығын көрсетеді. Мұның себебі, шетелдермен іскерлік қарым-қатынастың төмендеуі болып табылады. Іскерлік және кәсіби мақсатпен Қазақстанға қызыға келген туристер саны 62,4 пайызды құрай отырып, уақыт өте келе төмендей тусуде. Сонымен қатар Қазақстанның көрікті жерлерін, туристік объектілерін шетелге кең түрде насихаттайтын жарнамалар да елімізде жоқ болды. Қазақстанның туризмі әлемнің көптеген елдерінде туристік өкілдіктер мен тур орталықтарға және әлемдік нарыққа қазақстандық туристік өнімдерін енгізуге жұмыстарына зәру болды.
Қазақстанда шетелге шыққысы келетіндердің саны жыл сайын арта түсуде. 2001 жылы кетушілер саны 5 пайызды, ал 2002 жылы 47 пайызды құрады. 2003 жылы бұл көрсеткіш 48 пайызға көтерілді, яғни, кетушілер саны 2 374 021 адамды құрады. Бұл өз кезегінде Қазақстанның инфрақұрылымының төмендігін, ал шетел қызмет көрсету деңгейінің жоғары дәрежеде екенін көрсетеді. Сондықтан туристік қызмет көрсету нарығында мүдделі министірліктер мен уәкілетті органдардың, туристік компаниялардың, фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш мүмкіншіліктерін жүмылдыруға, біріктіруге ықпал жасау - Қазақстан Республикасының Туризм және спорт жөніндегі агенттігі жұмысының күн тәртібінен берік орын алған. Әлемдік шаруашылықтың жаһандануы мен нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің бәсекеге қабілетті ел қатарына қосылуы экономиканың кешенді дамуына негізделеді. Республика аймақтарында қазіргі заманғы талаптарға сай кластерлерді құру маңыздылығы Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен халыққа жолдауында бірнеше рет аталып өтілді.
Туризм көптеген мемлекеттердің экономикасы мен жаһандану жағдайына ықпалды әсер ететін маңызды әлеуметтік және саяси құбылысқа айналып отыр. Өңдеуші өнеркәсіпке, мұнай-газды өндіруге және машина жасау салаларына инвестиция салудың тиімділігімен салыстырғанда, туризм саласы қолайлы және жоғары табысты сала болып табылады. Дамыған елдердегі экономикалық саяси және әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға негізделген әлемдік тәжірибе көрсеткендей, елдің географиялық орналасуы және оның табиғи-климаттық ресурстары мен көрікті жерлері тікелей туризмді дамытуға қолайлы құндылық ретінде саналады.
Ұлттық экономиканы қайта реформалау, туристік ұйымдардың қызмет ету жүйесіндегі айтарлықтай өзгерістері мен саланы басқару тетіктерінің өзгеруі, қазіргі уақыттағы жағдайымен байланысты бірқатар мәселелерді туындатты. Сонымен бірге, туризмнің дамуы тұрғындардың денсаулықтарын нығайту және қолайлы демалу жағдайларын қамтамасыз ету жағдайында маңызды әлеуметтік міндетті шешуге ықпал етеді. Соңғы он жылдықта Қазақстан әлемдік туристік нарықтың белсенді қатысушысы ретінде танылуда. Мемлекет территориясының әртүрлі бағытқа қолдануға қолайлы 80 негізгі ландшафтық-рекреациялық зонаға бөлінуі, ел аумағында туризмді дамытуға қолайлы жағдайлардың болуы, мемлекетте жыл бойы туристік-рекреациялық қызметтерді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

1.2 Туризм экономикалық сала ретіндегі мәні

Туризм саласын экономикалық қатынастарды зерттейтін экономиканың тікелей дамуына байланысы бар сала ретінде қарауымыз керек. Туризм - ол өнеркәсіп үрдістері арасындағы пайда болуы мен дамуын, туристік өнімдер мен қызметті бөлу және пайдалану, сөйтіп тұтынушының сұранымын қанағаттандыру болып табылатындықтан экономикаға тікелей қатысты деп білеміз. Бүгінде біз әлемге абыройлы, беделі биік, еңселі елге айналдық. Аз уақыт аралығында алған асуымызды, тіпті, әлемдегі экономикасы дамыған ірі елдер, халықаралық ұйым өкілдері де мойындап отыр. Қай ел болмасын, осыншама аз уақытта өзін әлемге мойындатса - бұл оның өзге елдермен экономикалық қарым-қатынасының жақсарғанының арқасы дер едік. Қазіргі таңда әлемдік макроэкономикалық көрсеткіштер қаржы дағдарысына қарамастан оң қарқынынан айырыла қойған жоқ. Ал осы жеткен дәрежені одан әрі жалғастыру үшін, мемлекеттің экономикалық әлеуетін күшейтетін басты кіріс көздерінің бірі - туризмді дамытуды қолға алуымыз керек.
Бүгінгі күнде дүниежүзі бойынша туризм саласынан ел бюджетіне түсетін қаржы мұнай, мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан түсетін табыстан кейінгі кіріс көзі болып табылады. Сол сияқты Дүниежүзілік Туристік Ұйымның деректеріне сүйенетін болсақ ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін қамтыса, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын қамтыйды екен, ал әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтыйды. Туризм саласы Қазақстан Республикасы экономикасының өсуіне және оның әр тараптануына тікелей ықпал ететін бірден-бір фактор. Қазақстанда туризм саласының болашағы өте зор. Қазақстан дамыған мемлекеттердің қатарынан көрінуі үшін, экономиканың барлық бағыттарын жан-жақты саралап жандандыруымыз қажет және оның ішінде, қазіргі туризмді дамыту біздің басты міндетімізге айналуы қажет. Өйткені туризм саласын дамыту экономиканың басқа да салаларының дамуына әсер ететінін білеміз, сол кезде еліміз шикізатқа тәуелділіктен де арылар еді деп. Қазіргі туризм - бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы. Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. Туризмді дамыту - ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді болашақ. Қазақстандағы туризм индустриясының осы уақытқа дейін дамымай қалуының негізгі себептерінің бірі оған экономиканың саласы ретінде біраз уақытқа дейін мемлекеттік деңгейде көңіл бөлінбеді және шындап қолға алынбаған. Енді қазіргі уақытта экономиканың бір саласы туризмді дамыту алға қойған мақсаттардың бірі деп алып отырмыз. Бағдарламада қойылған мақсаттарға сәйкес, мемлекет іскер топтармен бірігіп еліміздің барлық облыстарында туристік инфрақұрылымды белсенді қалыптастыру жүмыстары жүргізілуде. Туризм саласын туристік инфрақұрылымсыз елестету мүмкін емес. Туристік инфрақұрылымының дамуы, өз кезегінде ішкі және сыртқы туризм өрісінің кеңеюіне жол ашып береді. Біздің мемлекетімізге келген туристер көбінесе туристік инфрақұрылымымен байланыста болғаны анық. Туристік инфрақұрылым дегеніміз демалуға келген адамдардың жағдайын жасау болып табылады. Яғни, олардың ойдағыдай демалуы, ем алуы, қажетті керек-жарақтарын табуы үшін жағдайлар жасалуы қажет. Егер біз мемлекетіміздің бірінші мәселесінің бірі туристік инфрақұрылым деп алатын болсақ, ол үшін туристік инфрақұрылымға әсер ететін кемшіліктер мен мәселерді талқылап, жою жолдарын іздеп, артықшылықтар мен жетістіктерін басқа елдерге көрсетіп, мемлекетімізді жандандыратын болсақ, онда еліміз Қазақстан Республикасы алдыңғы қатарлы 30 мемлекеттер қатарынан көрінуі мүмкін. Осыған орай, біз туристік инфрақұрылымның дамуы туризм және экономика салалары жағынан маңыздылығы зор екенін анықтадық. Біріншіден, Қазақстан Республикасында туристік инфрақұрылым жоғарғы дәрежеде дамытылса, онда туристердің қажеттіліктері толықтай қанағаттандырылды деп есептеуге болады. Ал екіншіден, туризм және экономика салаларының даму дәрежесі шетелдік мемлекеттермен қатарлы болады.
Туристік инфрақұрылымды дамытуда Қазақстанда көптеген жобалар қолға алынуда, онын бірі Батыс Еуропа - Батыс Кытай ірі көлік дәлізі. Сонымен қоса, 2014 жылы елбасымыз Нұрлы Жол жолдауында туристік инфрақұрылымды дамытуға ұлттық қордан ақша бөлінеді деп атап өтті.
Туристік инфрақұрылымның құрамы экономика салалары сияқты бірнеше салаларға бөлінеді. Оларға: көлік түрлері, орналастыру орындары, қоғамдық тамақтану орындары, байланыс және жолдың сапасы кіргізіледі. Әрбір салада өзіндік бір шарттар болады. Оларға: құрамы, даму дәрежесі, қызмет көрсетулер саны мен сапасы, қызмет көрсетулер түрлері мен географиялық қасиеттерін жатқызамыз.
Ал, елімізде туризм инфрқұрылымын дамыту мақсатында бізде көз сүйсінетін жерлер өте көп, табиғаты таңғажайып керемет жерлер де аз емес. Суы, табиғаты, ауасы мың бір ауруға шипа Қазақстан - табиғаты көркем, жанға жайлы әсем жерлерге өте бай өлке. Жер жәннаты Жетісу, асқар шыңды Алтай, емдік қасиеті мол Алакөл, көрген көзді таң қалдырар Балқаш, суы балдай, шөбі шүйгін Баянауыл, ауасы шәрбат Қарқаралы. Біздің елдегі осы іспетті көрікті жерлерді айтып тауыса алмайтынымыз шындық.
Осы көрікті жерлерді ірі туристік өңірге айналдырса, туризм саласындағы бәсекелестік те артып, сапалық көрсеткіштерінің артуына жағдай туары сөзсіз. Соның нәтижесінде отандық туризм саласы шетелден турист тартатындай қабілетке ие болар еді. Статистика агенттігінің мәліметтеріне сүйене отырып елімізге келген туристерді орналастыру орындары қызметтерінің қаншалықты өзгеріп отырғанын байқаймыз.
Кесте 1
Қазақстанға келген туристерді орналастыру орындарының қызметтері

2012
2013
2014
2015
1
Орналастыру орындарының саны
92,9
102,2
125,2
142,4
2
Орналастыру орындары қызмет көрсетілген келушілер, барлығы

106,3
116,2
133,8
133,8
3
Резиденттер
110,9
120,3
138,4
137,8
4
Резидент еместер
88,9
100,3
116,2
118,5
5
Нөмірлер саны, бірлік
101,1
110,2
131,5
142,2
6
Біржолғы сыйымдылық, төсек- орын
102,6
113,6
134,7
146,0
7
Ұсынылған төсек-тәулік
106,7
101,4
101,8
99,0
8
Төсек-орынның толтырымдылығы, пайызбен
103,8
87,9
91,7
97,9
9
Орналастыру орындарының көрсеткен қызмет көлемі %
111,8
124,8
151,8
152,8
10
қонақ үйлердің қызметтері
111,0
121,8
149,4
147,6
11
демалыс күндерінде және қысқа мерзімді тұрудың өзге де кезеңдерінде тұрғын үй беру

125,8
177,4
183,6
239,3
12
туристік лагерлер, демалыс және ойын-сауық парктері
116,3
154,2
116,4
29,2
13
тұрғын үйдің басқа түрлері
110,1
124,5
281,8
306,2

Кесте автормен құрастырылған

Қортындылай келе, кестеде көрсеткен мәліметтерге оң баға беруге болады. Онда орналастыру орындарының саны 2015 жылы 42,5 пайыз өскен, яғни 2012 жылмен салыстырғанда 49 тармаққа көтерілгенін байқаймыз. Орналастыру орындарының көрсеткен қызмет көлемі бойынша айтатын болсақ, 2015 жылды 2012 жылдардағы көрсеткіштермен салыстырсақ 41 тармаққа өскенін көрсетіп тұр. Іс-жүзінде барлық көрсеткіштер деңгейі бойынша қарастырған жылдарда экономикамыздың қарқынды дамуына туризмнің қосқан үлесі байқалады. Бұл ел экономикасын дамытуды одан әрі инвестициялауға жол ашатын қолайлы кезең болды.
Еліміздегі қазіргі туризм жұмысшы халықтың жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болып келеді, сол уақытта адамның демалуға және бос уақытын тиімді өткізуге мүмкіндік туады. 2015 жылы алдыңғы жылдармен салыстырғанда орналастыру орындарымен кызмет көрсетілген келушілер саны өте көп болмасада 39% өскенін байқаймыз.
Кесте 2
Қазақстанға келу және шығу туризмі бойынша туристер саны

Жылдар
Келу туризм бойынша туристер саны
Шығу туризм бойынша туристер саны
1
2012
108,4
113,0
2
2013
120,3
126,5
3
2014
111,4
130,3
4
2015
113,1
140,9

Кесте автормен құрастырылған

Қортындылай келе, келтірілген нәтижелер бойынша Қазақстанға келу және шығу туризмі бойынша келушілер үлесі жоғары қарқынмен дамып келеді. Мәселен, орта есеппен 2015 жылы елімізде бұл көрсеткіш келу туризмі бойынша келушілер саны 13,1% құрады және 2012 жылмен салыстырғанда 5 пайызға өсті. Ал шығу туризмі бойынша келушілер саны үлесі бойынша бұл көрсеткіш 27,9 пайызға өскендігін байқаймыз. Кесте бойынша соңғы жылдары елімізге сырттан келетіндер санының төмендеуін құрайтындардың бірі туризм индустриясы объектілерінің моральдық тозуына және инфрақұрылымның жоқтығына байланысты тартымдылығы аз болып келеді.
Қазіргі таңда туризм саласын ұлттық экономикадан бөлек жеке дамиды деп қарауымызға болмайды. Туризм ол экономиканың барлық салаларын бір-бірімен байланыстырады. Транспортты, ауылшаруашылығын, бір жағынан құрылысты, сонымен қатар туризмге қажетті құралдарды және өндірістің техникалық жағдайын ұсынады, былайша айтқанда туризмнің техникалық-материалдық жағдайын қалыптастырады, екінші жағынан өндірілген туристік өнімдерді тұтынушыға жеткізеді. Түрлі салалардың бір-бірімен қатынаста болуының нәтижесінде көпсалалы функционалды туристік кешен пайда болады, өзі өндірген туристік өнімдер мен экономика салаларының өндірген туристік өнімдері, тауарлары, қызметі және сатуды бірлесіп атқарады. Сондықтан еліміздің ұлттық экономикасы тікелей немесе жанама түрде туристік кешеннің қызмет атқаруына қатысады.

Туризм саласын экономикалық басқару жолдары

Туризм - демалу мақсатында, іскерлік және өзге мақсаттарда қатарынан бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және әдеттегі ортасынан тыс жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын адамдар қызметі. Туризм халық шаруашылығында дербес сала екені айқын және бұл экономикалық құбылыс болып есептелінеді. Туризм экономикасында алғашқыда экономика термині екі мағынада қаралды:
Халық шаруашылығы және оған материалдық өндіріс саласын және өндіріс емес саланы қосқанда;
Ғылыми пән ретінде қарау, оған елдің халық шаруашылығын және кейбір өлкелерін, сонымен қатар жеке секторлар мен өнеркәсіптің кейбір шарттары мен элементтерін зерттейді.
Туризм экономикасына экономикалық қатынастарды зерттейтін ілім ретінде қарау қажет. Туризм саласы өнеркәсіп үрдістері арасындағы пайда болуы мен дамуын, туристік өнімдер мен қызметті бөлу және пайдалану, сөйтіп тұтынушының сұранымын қанағаттандыру болып табылады. Туризм экономикасы қазіргі ғылыми пән ретінде қаралып, экономикалық қатынастардың салалар арасындағы аспектілерді зерттеп қана қоймайды, сонымен қатар өндірісте болатын құбылыстар мен үрдістерді, туристік өнімдерді пайдалану мен алмастыруын қалыптастырады, сонымен қатар ішкі және сыртқы нарықта қызмет етеді.
Қазіргі қалыптасқан туризм экономикасы туризмді күрделі әлеуметтік-экономикалық ағза деп қарауымыз қажет. Онда көптеген жекеменшік пен жұмыс істейтін субъектілер бар. Осы уақытқа дейін туризм шаруашылық саласы немесе салааралық кешен деген тақырыпта пікір-талас жүріп жатыр. Күрделі әлеуметтік-экономикалық сала өз кезегінде басқа салалардың дамуына ықпал етеді:
жекелеген экономикалық субъектіге (микроэкономика);
жалпы ұлттық экономикаға (макроэкономика);
ұлттық немесе халықшаруашылығының кейбір салаларына (мезоэкономика);
тұтастай әлемдік экономикаға (метаэкономика).
Қазіргі заманда туризмді және туристік өнімдерді өндіруді ұлттық экономикадан тыс өмір сүруші немесе дамушы, өз бетінше дамиды деп қарауға болмайды. Шынайы шаруашылық өмірде салалық өндірістік ұжымдастыруға сүйенеді, экономикалық түрлі салаларын қамти отырып, туризм оларды бір-бірімен байланыстырады. Транспортты ауылшаруашылығын, бір жағынан құрылысты, сонымен қатар туризмге қажетті құралдарды және өндірістің техникалық жағдайын ұсынады, былайша айтқанда туризмнің техникалық - материалдық жағдайын қалыптастырады, екінші жағынан өндірілген туристік өнімдерді тұтынушыға жеткізеді. Түрлі салалардың бір-бірімен қатынаста болуының нәтижесінде көпсалалы функционалды туристік кешен пайда болады, өзі өндірген туристік өнімдер мен экономика салаларының өндірген туристік өнімдері, тауарлары, қызметі және сатуды бірлесіп атқарады. Бүкіл ұлттық экономика тікелей немесе жанама түрде туристік кешеннің қызмет атқаруына қатысады, бірақ туристік табыстан түскен үлесті қазіргі заман құралдарымен дәл оның шекарасын ажырата алмайсың [1]. Саланың өсу кезеңі кейбір сыртқы күштердің бір дәрежеде әсер етуі кәсіпорынның 4 кезеңдік өсуден өтетінін квалификациялайды. Жалпы сырттан әсер ететін күштерді бақыламайды, дегенмен кейбір жағдайларда сыртқы күштің әсері болатынын жоққа шығармайды. Саланың өсу кезеңі уақытында неше көлемде сатқаны, қаржының айналымы және жалпы өнеркәсіптің пайдасымен сипатталынады.
Саланың 4 кезеңдегі өсуіне келесідегідей сипаттама келтіруге болады:
Туу. Бұл кезеңде сала жақында ғана пайда болған топтардың тұтынушыларға қажетті жаңа тауарлар мен қамтамасыз ете алмауынан жаңа технологиямен жасалған немесе оны бұрын тұтынушы пайдаланбаған тауарлармен қанағаттандыра алмауынан пайда болды. Осы кезеңнің ерекшілігі жаңа технологиямен өзгертілумен жаңа тұтынушыны белсене іздеуінен нарықта тез өзгерген ұсыныстармен сипатталады.
Өсу. Бұл кезеңде сала өніміне көптеген сатып алушылардан сұраныс көп болады. Бәсекелестер арасында табысты тоқаштанүлестерін молырақ алып қалуға күрес жүргізеді. Өсу кезеңінде сатып алушылар үлес пен жаңа технологиялар жайында мәліметті көп біледі, ал туризм саласына кіруге ұмтылған ойыншылар қиын жағдайда болады. Сату көлемі ұлғаяды, табыс көбейеді, оның көлемі тез өседі. Дегенмен бұл кезеңде нақты ақша ағымы теріс болуы мүмкін.
Қартаю. Бұл кезеңде сатып алушылардың өнімге деген сұранысы, қызығушылығы азаяды, немесе сапалы жаңа өнімдер ескілерді ығыстырады, тұтынушылар басқа өнімге басымдық береді, болмаса көзқарасы өзгереді.
Саланың бір саладан екіншісіне өтерде абсолютті айқындайтын ереже болмайды. Жаңадан пайда болған сала (мысалы электронды өлшеу аппаратын өндіру) тез өсімімен және нарықтағы тұрақсыз өлшемімен ерекшеленеді. Жаңа өсіп келе жатқан сала (мысалы микрокомпьютерлерді өндіру) жылдам өсімімен, рыноктағы тұрақтылығымен және жүйеленген технологиямен сипатталады. Сонымен қатар, жаңадан пайда болған салаға нарыққа енуде кедергіде кездеседі [2]. Кемелденген салада ( мысалы шойын өнеркәсібі) рынокта тұрақты өлшемімен ерекшеленеді, үлесі де тұрақты, технологиясы да өзгермейді.
Әлем елдерінде өнеркәсіп саласындағы өсу темпіне қарағанда қызмет көрсету саласындағы өсім 2 есе артық. Соңғы бірнеше онжылдықта барлық елдерде экономика құрылымында терең өзгерістер болды. Өнеркәсіпте жұмыс істеу нәтижесінде пайдалану және бөлісу үшін өнім пайда болады. Қоғамда тұтынушы үшін күрделі қозғалу жүйесі қалыптасады. Туристік қызмет көрсету саласында да басқа сфералар сияқты бөлісу басталды. Әдетте олар тура жүйе арқылы өндіруші - пайдаланушы немесе делдал арқылы іске асады. Қандай жағдай болса да, тұтынушының мұқтажын өтейтін мекеме болады. Мекемелер өзінің өлшемімен, орналасуымен диверсификация дәрежесімен және интеграциясымен, ерекше сипаттамасымен ерекшеленеді. Олар жеке тұлғаның меншігінде болуы мүмкін, оның әрекеті табыс табатын не таппайтын мекеме болып табылады. Мекеме нарықта құқықты дербес және тәуелсіз шаруашылық мекемесі болып жұмыс істейді, сөйтіп ол не өндіреді, қалай өндіреді, тапқан пайдасын қалай пайдаланатынын өзі шешеді. Егер мекеме коммерциялық болса, онда оның өмір сүруі, сатқан өнімі мен оған жұмсалған шығындардың айырмасы арқылы қамтамасыз етіледі. Туристік кешенді басқаруды ұйымдастырудың микроэкономикалық деңгейін туризм индустриясында жұмыс істейтін түрлі кәсіпорындар ұсынады. Туристік кәсіпорындар - бұл ұйымдастыру-шаруашылық бірлігі, туристерге қызмет көрсетуді дайындау, орындау және ұсынуды жүзеге асыру үшін барлық қажетті өндірістік қаражаттарды, басқарудың барлық әдістерін пайдалана отырып жүзеге асырады. Туризм экономикасы жалпы экономикалық теория мен микро және макроэкономикалық талдауға сүйенеді. Мекеменің микроортасы табиғи экономикалық, демографиялық, әлеуметтік және саяси факторлардың әскерінен қалыптасады. Мысалы Ресейдегі әлеуметтік саяси және экономикалық жағдай ел ішіндегі және сыртқы саяхаттауға халықты итермеледі. Интернет желісінің пайда болуы туризм индустриясында серіктестік қатынастарды өзгертіп жіберді.Макроэкономика экономиканы біртұтас ретінде зерттейді. Ол берілген сұрақтарға жауап береді, адамдарды толық жұмыспен қамтуды және экономикалық өсуді, жалпы бағаның өсу деңгейін көрсетеді. Тұрақты экономикалық өсуді жұмыспен толық қамту, инфляция деңгейін төмендету макроэкономикалық мәселеге жатады. Бұл мәселеде Қазақстан Республикасының макроэкономикалық көрсеткіштеріне жататын жалпы ішкі өнімнің көлемін анықтауымыз қажет. Бұл туризм саласы бойынша Қазақстан Республикасындағы жалпы ішкі өнімді талдап, оның ішінде туризмнен түскен табыстың үлесін анықтауға болады.

Кесте 3
Жалпы ішкі өнім көлемі

Жылдар
Өнім көлемі
1
2005 жылы
7590,6 миллиард
2
2006 жылы
10213,7 миллиард
3
2007 жылы
12849,8 миллиард
4
2008 жылы
16052,9 миллиард
5
2009 жылы
17007,6 миллиард

Кесте автормен құрастырылған

Кестені қортындылай келе, жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 2005 жылы 501,1 мың теңге, 2006 жылы 667,2 мың теңге, 2007 жылы 829,9 мың теңге, 2008 жылы 1 024,2 мың теңгені және 2009 жылы 1 070,4 мың теңге болды. Бұл көрсеткіш жылдан жылға өсіп келеді. Мемлекетіміз табыстың көп бөлігін шикізатты сату арқылы табыс тауып отырғанымызды түсінуіміз керек. Жергілікті басқару органдарының қызметін мына төмендегіше жүзеге асыру қажет
әлеуметтік туризмнің дамуының жергілікті бағдарламаларын жоспарлау мен жүзеге асыруда территориалдық туристік ұйымдармен әріптестікте;
жергілікті туристік ресурстарды экономикалық жағынан тұрақты пайдалану;
жергілікті бағыттар, туристік клубтар, балалар туристік станциялары мен саяхат және экскурсиялар бюросын;
туризм индустриясы ұйымдарындағы халықтың жұмыспен қамтылу саласын кеңейту;
мәдени және табиғи мұраны қалпына келтіру мен қорғау, туризмнің жергілікті инфрақұрылымын жақсарту мен дамыту, туристерге тартымды орындар құру.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМ НАРЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Туризмдегі туристік нарық және сұраныс

Туристік өнімдер мен қызметтерді біреу сатады, біреулер алады. Бұл алым-берім туристік нарықта сатушы мен алушының тікелей қатысынсыз да жүзеге асуы мүмкін. Мәселен, телефон, телекоммуникациялық байланыс арқылы, телефон қоңырауы немесе чек арқылы жүргізіледі. Туристік нарықтың географиялық шекарасы болмаса, ұлттық мүдделері болмайды. Сондықтан мемлекеттер туристік нарық саласын өз пайдасына қарай реттеп, өзінің туристік саясатын қалыптастырады.
Нарық ұғымы туризм экономикасында үш түрлі мағынада қолданылады:
а) экономиканы жүргізу тәсілінің сипаттамасы ретінде. Нарықтың бөлу, әкімшіл-әміршіл жүйеден айырмашылығы - орталықсызданған, баға сигналдарының жалқыланбаған механизмдерге негізделген өндірушілер мен тұтынушылардың өзара әрекеттесу тәсілдері. Аталмыш контексте қоғамдағы экономикалық қатынастар жүйесін сипаттайтын базалық экономикалық түсінік ретінде көрінеді.
ә) дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың қалыптасқан жүйесі ретінде. Мұнда туристік өнімнің ақшаға және керісінше ақшаның туристік өнімге айналу процесі жүзеге асады.
б) туристік өнімді сатушылар мен алушылардың өзара әрекеттесуінің экономикалық механизмі ретінде. Бұл ретте осы механизм сатушылар мен алушылардың өздерін емес, олардың арасында туатын экономикалық қатынастарды сипаттайды.
Туристік нарық - төрт негізгі элементтер - туристік сұраныстың, туристік өнімді ұсынудың, баға мен бәсекенің өзара әрекеттесуінің экономикалық механизмі.
Туристік сұраныс - адамдардың белгілі бір бағамен сатып ала алатын, белгілі бір мөлшерде көрінетін туристік өнімдер мен қызметтер түріндегі төлем қабілетімен расталған рекреациялық қажеттіліктері.
Туристік өнімнің ұсынысы - белгілі бір баға деңгейінде нарыққа шығарылған туристік өнім мен қызметтердің мөлшері.
Баға - туристік нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арасындағы динамикалық тепе-теңдіктің өлшемі мен реттегіші. Нарықтағы баға ұдайы өзгерісте, бірақ сұраныс пен ұсыныс теңелгенде, туристік өнімің пайдалылығы мен оны өндіруге кететін шектік қалдықтарбір-біріне тең болғанда тепе-теңдік баға орнайды.
Бәсеке - кәсіпкерлердің туристік нарықтағы монополиялық немесе ең жақсы жағдайға ие болуы үшін өзара күресі. Бәсеке кәсіпкерлердің туристік өнім артық ұсынылған жағдайда оны өткізу үшін жүргізілетін күресін сипаттайды. Алайда туристік өнім жетіспеген жағдайда бәсекеге тұтынушылар түседі. Туристік нарықтың тепе-теңдіктің жаңа жағдайын іздегенде бағаның өзгерісіне әкелетін осы бәсеке болып табылады.
Туристік нарықтағы бәсеке туристік өнімнің бағасында сұраныс пен ұсынысындағы тұрақты толқуларға әкеліп қана қоймай, нарықтың өзге қызметтерінде де көрініс табады:
өндірістің негізгі факторларының бөлінуі;
техникалық прогресті стимулдау мен қызмет көрсету технологиясын дамыту;
нарық субъектілерінің табыстарын дифференциациялау.
Өндірістің негізгі факторларын бөлу қызметі факторлық нарықтарда: еңбек нарығында, капитал нарығында, жер нарығында, рекреациялық ресурстар мен кәсіпкерлікте жүзеге асырылады. Осыдан соң іле-шала мұнда өндірістің негізгі факторлары, яғни осы өнімді өндіруді дамытуға қажетті жаңа ресурстар құйыла бастайды.
Техникалық прогресті стимулдау бұл тұрғыдағы еңбек өнімділігін арттырып, өндіріс дағдарыстарын азайтуға мүмкіндік берсе, бәсеке кәсіпкерлерді жаңа технологияларға, ғылымға, білім беруге ресурстар салуға итермелейді, себебі осы факторлар өндірістің дамуына айтарлықтай әсер береді.
Нарық субъектілері табыстарын дифференциациялау туристік нарықтың айқындалмауы факторына сай жүреді. Бәсекеде нарық коньюктурасын дәл бағалаған кәсіпкер ғана жеңіске жетеді. Нарық өзгелерді кедейлендірген кәсіпкерді ғана бай етеді. Нарықтағы іс-әрекет өзге де көптеген ойындардағыдай тәуекелге толы.
Туристік нарық ұдайы динамикалық тепе-теңдікте, ол циклдік сипатқа ие. Нарық циклі оның құрылымдарының бірін қозғасақ, өзге бөліктері де қоса қозғалысқа келетіндігімен анықталады. Туристік нарықтың циклділігі оның барлық элементтерінің: сұраныстың, ұсыныс пен бағаның бәсеке арқылы қозғалысқа келіп өзара әрекеттесу сипатымен анықталады. Сондықтан ұсыныс сұраныстан асып кетсе, туристік өнімнің бағасы түседі. Бұл аталмыш туристік өнімді өндірудегі кәсіпкерлік белсенділіктің төмендеуіне әкеледі. Егер сұраныс ұсыныстан асып кетсе баға өседі, бұл фирманың осы туристік өнімді көптеп өндіруіне әкеледі. Бағаның белгілі бір ауытқуынан соң сұраныс пен ұсыныс теңесетін кезең туып, осы уақытта нарық тепе-тең қалыпқа келеді. Осылайша туристік нарықта баға туристік өнімнің айырбас құнын білдіруші ретінде көрінеді. Туристік нарық та өзге нарықтар секілді сұраныстың заңына сәйкес тұрақтанады. Дәлірек айтсақ қажеттілік, қорғаушы күш, құндылық бағыттар терминдері - психологиялық категориялар. Олар туристің экономикалық мүмкіндіктері мен талғамдарынан гөрі туристің жеке тұлғасын сипаттайды. Бұл ұғымдардың экономикалық эквивалент болып сұраныс категориясы табылады. Сұраныс деп екі нақты өзгермелі: баға мен сұраныс арасындағы байланысты айтамыз. Экономикалық механизмнің барлық компоненттері арасында нарықты тепе-тең жағдайға әкелетін қатынастар жүйесі орнайды.
Туристік экономикадағы сұраныс көлемі белгілі бір бағамен туристік өнімді сатып алушылардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.