4-5жастағы балалардың психологиялық даму сатыларын анықтау

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Батыс Қазақстан инженерлік- гуманитарлық университеті

Педагогика және психология кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: 4-5жастағы балалардың психологиялық даму сатыларын анықтау

Орындаған: Мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиелу

мамандығының 1 курс
студентті Култаева А.М

Тексерген: Аға оқутушы,магистр
Халикова Б.Т

оРАЛ- 2015

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. 4-5 жастағы балалардың психологиялық даму сатыларын анықтаудың теориялық
негіздері
1.1. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың дамуының психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық қасиеттерінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. 4-5 жастағы балалардың психикалық процестерін
анықтау ... ... ... ... ... ...

ІІ. Мектепке дейінгі балалардың психикалақ даму сатыларын мен үрдістерін
эксперементальды зерттеу
2.1.Балалардың психологиялық сатыларын анықтау
әдістері ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Балалардың психологиясын түзету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Балалардың психологиясын дамытуға арналған
тренингтер ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Танымдық белсенділік баланың психологиялық -
денелік дамуының алғы шарты мен нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты
балалардың жоғары психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау, түйсік, ес,
қиял ерекшеліктеріне тоқталып, оларға анықтама береміз. Танымдық
белсенділікті психологиялық - педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл
мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне
талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру жағдайлары мен
құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы
мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі
емес, сонымен қатар балалардың өзіндік танымдық іс -әрекетіне қатынасының
қатысуымен тәуелді болып келеді. Тақырып өзектілігі: Балалар жер шары
халқының санының басым көпшілігін құрайды. Бала дамуы болашақ ересек
адамның рухани және практикалық іс - әрекет аймағының, оның бейнесі мен
шығармашылық әлеуетінің дамуының өзекті алғышарттары болып табылады.
Бала тәрбиесімен айналысатындардың балалардың жас ерекшеліктеріне
байланысты дамуын жан - жақты жақсы білуі, балалардың өмірін және іс -
әрекетін, ойыншықтармен және заттармен әрекет дағдыларын қалыптастыруға,
тілді меңгерудің алғышарттарын ұйымдастыруға мүмкіндік жасайды. Баланың
мектепке дейінгі жетекші іс - әрекет түрі ойын болып табылатыны белгілі.
Соған байланысты балалармен жұмыс барысында баланың ойлауын, тілін, қиялын,
еске сақтауын дамыту, қоғамдық мінез - құлық ерекшеліктерін меңгерту,
сәйкес дағдыларды қалыптастыру ойын іс - әрекеті арқылы жүзеге асыра алуы
тиіс.
Баланың балабақшаға келуімен оның жаңа ортаға бейімделу процесі жүзеге
асады. Баланың балабақшаға келуімен кейбір жағдайларда көптеген мәселелер
де туындап жатады. Бірақ балабақша қызметкерлерінің баланың жас
ерекшелігіне сәйкес ойын іс - әрекетін дұрыс ұйымдастырып, жетекшілік
жасауы көптеген мәселелердің тиімді шешілуіне жағдай жасайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың
психикалық танымдық үрдістері мен сатыларын және мектепке оқуға
дайындық мотивациясын қалыптастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға психологиялық қолдау жасау.
- Іс-әрекет және оның әдіснамалық негізі қарастыру.
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі балалар
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік
материалдар мен әдебиеттердегі психикалық үдерістер туралы ғылыми
деректерді кешкенді жүйемен салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне
байланысты негізгі ұғымдарды сараптау, эксперименталды-диагностикалау
әдістемелері.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық таным
үрдістерінің маңызы
Зерттеу көздері: педагогика, психология, философия ғылымдарының
классиктерінің еңбектері, Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми құжаттары
(заңдар, қаулылар, бағдарламалар, актілер, тұжырымдамалар, т.б.), жалпыға
міндетті білім берудің мемлекеттік стандарттары, оұу бағдарламалары.
Зерттеу кезеңдері:
Анықтау:зерттеу тақырыбы бойынша тарихи-философиялық, психологиялық
педагогикалық, этногеографиялық және әдістемелік әдебиеттерге талдау
жасалынды; зерттеудің ғылыми аппараты айқындалды; зерттеудің теориялық және
әдіснамалық негіздері анықталды, анықтауыш эксперимент жүргізілді.
Қалыртастыру:зерттеу мәселесі бойынша жинақталған теориялық және
этнопедагогикалық материалдарға талдау жалғастырылды.Тәжірибелік жұмыстар
ұйымдастырылып, жүргізілді.
Қортындылау: тәжірбиелік жұмыстың қол жеткізген нәтижелері өңделіп, ғылыми
жүйеге келтірілді.Негізгі теориялық қорытындылар мен ұсыныстар
құрастырылып, ғылыми-әдістемелік қорытындылар жасалынды.
Зерттеу базасы: Батыс Қазақстан Облысы, Орал қаласы, №45Нұрсәт
бөбекжайы, Қуаныш II-кішілер тобы.
Зерттеу болжамы:Егер ойынды тиімді пайдалансақ балалардың танымдық
процестерін дамытуға болады.
Зерттеу құрылымы: Кіріспедан, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.

І. 4-5 жастағы балалардың психологиялық даму сатыларын анықтаудың
теориялық негіздері

1.1.Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың дамуының
психологиялық ерекшеліктері
Мектепке дейінгі балалық шақта (3-7 жасқа дейін) ағзаның қарқынды жетілуі
жалғаса түседі,бойы,салмағы, көлемі ұлғайады сүйек-бұлшықет жүйесі қатаяды,
тежеу процестері күшейеді. Ми салмағы 1110-1350 граммға өседі. Үлкен ми
сыңарлары қабықтарының реттегіш рөлімен оның ми қабығы астындағы
орталықтарды бақылауы арта түседі, шартты рефлекстердің пайда болуы
жылдамдығы арта түседі,әсіресе екінші сигналдық жүйесі дамиды.
Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша алғашқы даму кезеңінің соңында бала
әлеуметтік ортамен тығыз байланысқа түседі,негізінде үлкендермен қарым-
қатынас жасау шарты іштей қалыптасады. Алғашқы мектепке дейінгі кезеңде
баланың үлкендермен қарым-қатынасы біріккен іс-әрекет деңгейінен шығады.
Үлкендерден бөлініп өз бетінше дамуы басқа ие болады.Бала үлкендердің бар
екенін сезінеді және оның алдында үлкендердің күрделі өмірі пайда
болды.Осыған дейін бала үлкендермен бірігіп өмір сүруге үйренген .Мектепке
деиінгі кезеңің елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастарымен жасайтын
арнайы өзара қарым-қатынысның пайда болуы. Мектеп жасына дейінгі баланың
басқа адамдарға қатынасы өзіндік ішкі позициясы өз менін және өз
қылықтарының маңызын аңғарудың арта түсуімен, үлкендкрдің ішкі дүниесіне,
олардың іс әректіне мен өзара қарым- қатынасына ерекше қызығуымен
сипатталады .
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік жағдаят ерекшеліктері оған
тән іс әрекет түрлерінен,алдымен сюжеттік рөлдік ойындардан көрініп
отырады.Рөлдік немесе шығармашылық ойын, мектепке дейінгі кезеңде пайда
болды. Бұл әрекетте балалар үлкендердің рөлін ойнап,ойын барысында олардың
қарым-қатынасын және әрекеттерін жаңғыртады. Бала белгілі бір рөлді
таңдап,оны орындайды: ана, дәрігер, жүргізуші, қарақшы және олардың
әрекеттерінің үлгісін келтіріп, сол обрызға кіреді. Ойынның образдық
жоспары өте маңызды,онсыз ойын мүлдем болмайды. Бірақ ойын қойылым түрінде
өтеді ,ол эмоцияға бай және бала үшін оның шын мәнді өміріне
айналады.Алғашында бала затқа және оның қызметіне қызығушылық танытады.
Заттық әрекеттердің керекті деңгеңде дамуымен қатар,ойының пайда болу үшін
бала мен үлкендер арасындағы қарым-қатынас түбегейлі өзгеруі керек. 3жас
шамасында бала әлде қайда дербес бола бастайды және оның жақын адамдармен
бірлескен әрекетті әлсірете бастайды. Балаға әртүрлі ойыншықтар,сонымен
қатар, белгілі бір жүйесі жоқ,яғни бала олардың басқа нәрселер үшін де
қолдана алатын заттар болу керек.
Д.Б.Эльконин: бала үйге алып келген, анасының көз қарасы бойынша,керек
емес қоқыстарды тастауға болмайды.Оған арнайы бір бұрышқа қорап қойып
қойыңыз,бала қызықты ойнап , өз қиялын дамытуға үлкен мүміндік алады, -
дейді.
Сонымен ,мектепке дейінгі кезеңнің бастапқы кезінде бала ойынның алғашқы
түрлері пайда бола бастайды. Бұл бізге-белгілі режиссералық ойын.Сонымен
қатар образдық рөлдік ойын пайда болды. Бұл кезде бала өзін әлде кімге
немесе қандайда бір нәрсеге ұқсатып және соған байланысты әрекет етеді.
Бірақ мұндай ойынның негізгі қозғаушысы – әсерлі көрініс ,ішкі толғаныс:
баланы өзі көрген сурет таңқалдырады және ол ойын әрекеттерінде оның
эмоцясын туғызған образды жаңғыртады. Жан Пияже образдық-рөлдік ойынға
байланысты бірнеше мысалдар келтіреді. Оның демалыс кезінде ауылдағы
қоңыраулар орнатылған үйді қызықтаған қызы қоңыраулы дыбысты естіп
алған, әсерінен көпке дейін айыға алмай жүреді. Ол әсіресе үстелінің
жанына жақындап қимылдай тұрып,естіген шу үнін ауызбен келтірілмек
болды.Сен маған кедергі жасап тұрсың ғой,мен жұмыс істеп отырмын -
деген әкесіне қызы.Менімен сөйлеспе,Мен шіркеумін деп жауап береді.
Тағы бір жолы Ж.Пиаженің қызы асханаға кіріп,үстелдің үстінде қауырсынды
жұлынған үйректі көріп,үлкен әсер алды. Кеше қызы өз төсегінен табады. Ол
қыймылдайды,сөйлмейді және сұрақтарға жауап бермеиді,ақырын ғана өліп
қалған үйрекпін деген дауыс шығарады.
Режиссерлық және образды –рөлдік ойындар, мектепке дейінгі кезеңнің орта
кезеңінде көріне бастайтын сюжетті-рөлдік ойынға түрткі болады.Кешірек,
ереже бойынша ойналтын ойындар қалыптастырады. Ескерту кету,жаңа ойын
түрлерінің пайда болуы бұрынғы меңгерілген ескі ойындар түгелдей ысырып
тастайды,олардың барлығы сақталып,жалғастырылады.сюжеттік-рө лдік ойында
балалар адамдардың рөлдік және қарым-қатынасын жаңғыртады. Балалар бір-
бірімен немесе қуыршақпен серіктес ретінде ойнайды.Ережелер ойндарда рөл
екінші орынға ауысады да,ойын тақырыптары ережсінің дұрыс орындалуы
бірінші болады: Негізінен бұл жерде жарыстық мотив,жеке топтық ұту
айқындалады . Бұл-көбінесе спорттық ойындар.
Әрбір ойында өз шарттары,қатысушылар балалар ,қуыршақтар ,басқа
ойыншықтар және заттар. Кіші мектепке дейінгі кезең уақытындағы ойын
заттармен манипуляцияны еске түсіруші бір әрекетті қайталанушы сипатта
болып келеді.мысалы,3жасар бала кубиктар мен тарелкаларды пайдалана отырып
,түскі ас дайындайды. Егер,ойын барысында тағы да біреу қосылса(бала
немесе қуыршақ ),керекті образдың пайда болуына алып келеді де белгілі бір
мәнге ие болады.
Жанында отырған қуыршақты тамақтандыру керектігін ұмытып кетсе де,бала ас
әзірлеп ойнай береді. Бірақ,бала бір өзі қалып ойыншықтар жинаулы тұрса,оны
осы сюжктке итермелеуші өзінің
Бастапқы мәнін жоғалтатын манипуляцяны жалғастыра береді.
Заттардың орнын ауыстырып ,қалпына немесе көлеміне қарай оларды бөліп
кубикпен немесе жай ғана ойнап отырғандарын түсіндіреді. Ойын жағдайының
өзгеруімен түскі ас ұмытылады.
Сюжет-ойын кезінде байқалатын шындық өмір көрініс.
Алғашында бала отбасымен ғана шектелгендіктен ойындары негізгі отбасылық
образдармен және тұрмыстық мәселелермен байланысты болады .
кейінірек,өмірдің жаңа салалары меңгере бастағанан кейін,ойында күрделірек
сюжеттер,өндірістік ,әскери және т.б. тақырыбтар қолданыла
бастайды.Сюжеттік ойындар түрлеріне түседі айтар болсақ: анасы мен қызы
сонымен қатар,бір сюжетті қайталап ойнапберу біртіндеп тұрақталып,ұзағырақ
бола бастайды. Егер,3-4жасар бала ойынға 10-15 минут бөліп,одан кейін басқа
нәрсеге көңіл бөлетін болса, 4-5 жастар бір ойынның өзі 40-50 минутқа
созылады.Үлкен мектепте дейінгілер бір ойынды бірнеше сағат қатарынан
ойнауға қабілетті,ол олардың кейбір ойындарды бірнеше күнге созылады.
Үлкендердің іс-әрекетімен байланысты тақырыптар ойын мазмұнын құрайды.
Кіші мектепке дейінгілер заттық әрекеттерге еліктейді : Нан кеседі,сәбіз
турайды,ыдыс жуады.Олар әрекетінің орындалуы үрдісіне үңіледі, ал біраз
уақыттан кейін ойын нәтижелерінің,кімге және не үшін орындаған ұмытып
қалды.Балалардың әрекеті бір –бірімен сійкес келмейді,ойын кезінде кенеттен
рөлдерін ауыстыра алмайды. Орта мектепке дейінгілердің негізгі ойыны-
адамдар арасында қарым-қатынасы. Сондықтан да,5 жасар бала еш уақытта
бірізділік әдетін ұмытпайды, алдымен түскі ас,содан кейін ыдыс жуылады,яғни
керісінше орындамайды. Қатар рөлдер болмайды,мысалы бір аюды бір уақытта
екі дәрігер қарамайды,бір поезды екі машинист айдамайды. Ортақ қарым-
қатынасқа түскен балалар өзара рөлдерді ойын бастамай отырып бөліп алды.
Үлкен мектепке дейінгілер үшін рөлдеріне байланысты ережелерге бағыну
маңызды,рөлдің дұрыс орындалуын олар қатты қадағалайды.
Ойын әрекеті біртіндеп өзінің бастапқы мәніні келе бастайды. Негізінен
заттық әрекеттер қысқарып қортындыланады,ал кейде тіпті сөзбен алмасады
(мен олардың қолын жудымғой,үстелге отырамыз). Ойын сюжетті және мазмұны
рөлдерге ауысады. Мектепке дейінгі кезеңдегі ойындағы рөлдер,ережелер және
ойын әрекеттері мына бағытта дамйды: әрекет жүйесі ашық ойыннан және оларда
жасырып тұрған рөлдермен бітеді. Жоғары мектепке дейінгілерде рөлдік
ойындарға қарағанда ережелі ойындар көп ойналады.
Осындай негізінде ойын өзгеріп,мектепке дейінгі кезеңнің соңында жоғары
даму деңгейі жетеді. Ойын даму кезінде екі негізгі деңгейлерге бөлінеді.
Бірінші деңгей 3-5жас адамдар әрекетін шынайы логикалық жаңғырту. Бұл
кезеңде заттық әрекеттер ойын мазмұны болып табылады. Екінші кезеңде 5-7
жас адамдар арасындағы шынайы қарым-қатынас көрсетіледі және ойын мазмұны
қоғамдық қарым-қатынас және адамдардың іс-әрекетінің,ол бала дамуы маңызды
үлесін қосады. Ең алдымен ойында балалар бір-бірімен толыққанды қарым-
қатынас жасауға үйренді. Кіші мектепке дейінгілер өз құрбыларымен дұрыс
қарым-қатынас жасауға үйренеді. Кіші мектепке дейінгілер өз құрбыларымен
дұрыс қарым –қатынас орната алмайды. Мысалы, бала – бақшаның кішкентайлар
тобында темір жол ойны ойналады.тәрбиеші балаларға орындықтарын ұзын қатар
жасап,жолаушылардың өз орындарын табуына көмектеседі. Машинист жүргізуші
болғысы келген екі бала қатардағы орындықтардың соңғысында отырады
да,уілдеп, поезді әр түрлі жақтарға айдайды. Жүргізушілерді
де,жолаушыларды да бұл жағдай алаңдатпайды және бір нәрсені талқылау
тірліктерін оятпайды.Д.Б.Элькониннің пікірі бойынша,кіші мектепте
дейінгілер бірге емес, қатар ойнайды.
Біртіндеп балалар арасындағы қарым-қатынас қарқынды және өнімді бола
бастайды. 4 жасар екі қыздың арасындағы анық мақсатты және оған қол
жеткізудің сәтті әдістері көрінетін диалогты мысалға келтіреиік :
Л :Мынау өтіріктен менің машинам болсын
Д:Жоқ
Л:Онда бұл машина өтіріктен біздікі болсын
Д:Жарайды
Л:біздің машинаны айдай тұрсам болама?
Д:болады күліп машинасын шығарады
Л: Машинаны айдап,мотор шуын бейнелейді.
Орта және кіші мектепке дейінгі кезеңднгі балалар өздерінің
өзімшілдіктеріне қарамастан,рөлдері өзара келесі отырып бөлінеді,тіпті ойын
барысында да талас-тартысқа бармайды.
Бұл рөлдерге,ойын ержелеріне байланысты мәселелерді келісе отрып
шешуге,баллардың қызықты ойынды ортақ ете білгендеріне байланысты.
Егер осындай күрделі себптерге байланысты бірлескен ойын бұзылса,қарым-
қатынас үрдісі де бұзылады. Курт Левиннің экспериментінде мектепке деиінгі
балалар тобын бұзылған ойықтар бар(телефонның тұтқасы жоқ, дөңгелегі жоқ
машина және т.б.)бөлмеге алып келеді. Мұндағы жетіспеушілік терге
қарамастан,баллар бір-бірімен қуана ойнайды. Екінші күні фурстрация күні
болды. Фурустрация-бұл мақсатқа жету жолында кездесетін қиындықтардан
туындайтын жағдай.
Балалар сол бөлмеге кірген кезде, ойыншықтар толық жиынтығы жатқан
көршілес бөлменің есігі ашық тұрады, бірақ есікке тор тұтылған еді. Балалар
өздерін қызықтырып тұрған ойыншықтар ды көріп,бөлмені аралап кетті.
Біреулерді торды сілкіп,ы біреулері еденде жатты,көпшілігі ашуымне енді
керек емес ойыншықтардың бір-бірімнен қатынасын бұзды.
Ойын құрбылар арасында қарым-қатынастың қалыптасуына ғана емес,сонымен
қатар баланың еркін мінез-құлқының да қалыптасуына ықпалын тигізеді. Өз
мінез-қлқын басқара алу механизімі,
Ережелерге бағыну дәл сол ойын үстінде қалыптасады,кейінірек бұл басқа да
іс-әрекет түрлерінде байқалады. Ойын кезінде моральдік нормалар немесе
үлкендердің басқа талаптары үлгілі болмайды,басқа адамның обырызы ,бала
еліктейтін басқа біреудің мінез-құлқы үлгі болады. Өзін-өзі бақылау
мектепке дейінгі кезеңнің соңында пайда бола бастайды,сондықтан да балаға
алдымен сыртқы бақылау,яғни бірге ойнайтын достары тарапынан болады.
Балалар алдымен бірін-бірі қадағалап кейінірек кеиінірек әркім өз өзін
қадағалайды. Сыртқы қадағалау біртіндеп мінез-құлықты басқару үрдісінің
түсе бастайды,және образ бала мінез-құлқын жүйелейді.
Ойын кезінде баланың мотивациялық қажеттіліктер аймағы дамиды. Жаңа іс-
әрекет мотивтері және олармен байланысты мақсаттар пайда болады. Бірақ
мотив шеңберінің кеңеиуімен ғана шектеледі.

1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық қасиеттерінің
дамуы

Мектепке дейінгі кезең - А.Н.Леонтьевтің айтуы бойынша, Жеке тұлғаның
алғашқы қалыптасу кезеңі. Дәл осы уақыт негізгі жеке тұлғалық механизмдер
және білімдер қалыптасу кезеңі. Бір-бірімен тығыз байланысты эмоциялық және
мотивациялық аймақтар дамиды, өзіндік санасы қалыптасады.
Мектепке дейінгі кезеңге жалпы эмоциялық тепе-теңдік, күшті аффекті
жағдайдың және болмашы нәрсеге дау-дамайдың болмауы тән қасиеттер. Осындай
жаңа, біршама тұрақты эмоциялық фон бала динамикасын анықтайды. Образдық
елестердің динамикасы - сәбилік кезеңдегі аффективті қабылдау үрдісімен
салыстырғанда бос және жұмсағырақ болады. Бұрын баланың эмоциялық өмірі ол
қосылған жағдай ерекшеліктері меңгерілген: ол қызықтыратын заттарды игеріп
немесе оны ала алмайды, ойыншықтармен жақсы әрекет етеді немесе еш нәрсе
болмайды, үлкендер көмек береді ме, әлде жоқ па? және т.с.с. Енді
елестердің пайда болуы балаға қажеті жоқ алдануына мүмкіндік береді, балада
уайымдау пайда болады.
Сонымен, эмоциялық үрдіс тепе-тең бола бастайды. Мектепке дейінгі
кезендегі бала күні эмоцияларға, толы болғадықтан, кешке оның шаршап
шалдығуы мүмкін.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілегі талаптануы оның елестерімен
беріледі. Талаптарына ыңғайлана бастайды. Бала әрекеті енді тартымды
заттармен тікелей байланысты емес, заттарды елестету, керекті нәтижелер,
келешекте оған қол жеткізу негізінде болады.
Эмоциялық алдын-ала білу механизмі А.В.Запарожец еңбектерінде
көрсетілген. Жалпы мінез-құлық құрылымында аффектінің функцияналды орны
қалай өзгеретіндігі, оның зерттеулерінде көрсетілген. Сәбилік кезеңдегі
және мектепке дейінгі кезеңдегі бала мінез-құлқын тағы да салыстырып
көрейік. 3 жасқа дейін жеке әркеттерінің ерекше салдары уайымдалады,
олардың үлкен адамның бақылауы — яғни, баланың орындағаны үшін мадақтау
немесе жазалау. Уайымдау, әрекет мадақтауға немесе жазалауға ие болады, ол
неге алып келеді, деген пайымдаулар әрекет кезінде де, алдын-ала пайда
болмайды. Бұл жағдайда аффект соңғы орында болады.
Бала өз мінез-құлқының әрекеттерін жақсы, әлде жаман екендігін алдын-ала
біледі. Егер, ол тиісті мінез-құлық нормаларына сәйкес келмейтін,
нәтижелерді алдын-ала болжаса, мүмкіндігінше жазалау немесе мадақтау,
балада эмоциялық жағдай - аландаушылық пайда болады және керек емес
әрекеттерді тоқтатуға қабілетті болады. әрекеттің тиімді нәтижелері алдын-
ала білу және үлкендер тарапынан ынталандыру эмоцияларымен байланысты.
Үлкен балаға керекті эмоциялық образды жасауға көмек бере алады. Мысалы,
бала-бақшада тәрбиеші балалардан қызу ойыннан кейінгі бөлмені тез арада
ретке келтіруді талап етудің орнына, олардан кейін, таза әдемі ойын
бөлмесіне келген кіші топ үшін, олардың жинағандары қандай қуаныш
әкелетіндігі жөнінде айта алады. Балалардың саналылығынан гөрі, олардың
эмоциялық қиялына бағытталған тілектер тиімді болады. Осының негізінде,
мектепке дейінгі кезеңде іс- әрекеттің басынан аяғына дейін аффект
байқалады. Аффект (эмоциялық образ) мінез-құлық құрылымында алғашқы блімі
болады. Іс-әрекет салдарынан болатын эмоциялық механизмнің алдын-ала білу,
бала әрекстінің эмоциялық регуляциясының негізінде болады.
Бұл кезеңде эмоциялық үрдістердің құрылымы да өзгереді. Сәбилік кезеңде
олардың құрамына вегетативті реакциялар қосылған болатын: ренішті
уайымдау, бала жылады, төсекке құлайтын, бетін қолымен жапты, байланысы жоқ
сөздерді айқайлайтын, ашу үстінде ол қызаратын, қолына түскен затты
сындырады және т.б. Осы реакциялар мектепке дейінгі кезеңде де сақталады,
бірақ көп балалардың эмоциясын сыртқа шығаруға ұстамдырақ бола бастайды.
Эмоциялық үрдістер құрылымына вегатативті компоненттерден бөлек енді
қабылдаудың күрделі түрі, образдық ойлау, қиял кіреді. Бала дәл сол сәтте
орындалып жатқан ісіне қуанып немесе ренжіп қоймайды, сонымен қатар енді
орындалатын іс-әрекетіне де қуанып немесе ренжитін болады. Пайымдау күрделі
әрі терең бола бастайды. Аффектілер мазмұны өзгереді - балаға тән эмоция
шеңбері кеңейеді. Әсіресе мектепке дейінгі балаларда басқаға аяушылық,
көңіл-күйіне ортақтасу сияқты эмоциялардың пайда болуы маңызды, оларсыз
балаларда қарым-қатынастың күрделі түрі және бірлескен іс- эрекеттің болуы
мүмкін емес. Эмоциялық аймактың дамуы елестетудің дұрыс қалыптасумен
байланысты. Баланың образдық елестері эмоциялық сипатқа ие, және оның
барлық іс-әрекеті эмоцияға бай болып келеді. Мектепке дейінгі кезеңдегі
баланың барлық әрекеті - ойын, сурет салу, құрастыру, мектепке дайындық, үй
шаруасында анасына көмек беру және т.б.
Мектепке дейінгі кезеңдегі баланың өзіндік санасы. Сәбилік кезеңде бала
бойында өзіндік сананың тек ұшқындарын ғана байқауға болатын еді. Өзіндік
сана мектепке дейінгі кезеңнің соңында жеке тұлғаның және ақыл-ойдың
қарқынды дамуына байланысты қалыптасады, ол мектепке дейінгі кезеңнің жаңа
білімінің орталығы болып табылады.
Өзіндік бағалау кезеңнің екінші жартысында алғашқы таза эмоциялық бағалау
(Мен жақсымын) және басқаның мінеі- құлқын рационалды бағалау негізінде
пайда болады. Бала алдымен басқа балалардың әрекетін бағалай бастайды,
содан кейін - өзінің жеке әрекеттерін, адамгершілік сапаларын назар
аударады. Адамгершілік сапаларын бала өз мінез-құлқы бойынша, отбасында
және қатарлас құрбыларының ұжымындағы норма- лармен сәйкес немесе бұл
қатынастар жүйесіне кірмейтін негізгі түрлерімен салыстыра бағалайды. Оның
өзіндік бағалауы сол себептен, әрдайым сыртқы бағалаумен, ең алдымен -
жақын адамдарының бағасымен сәйкес келеді.
Тәжірибелік біліктілігін бағалай отырып, 5 жасар бала өз жетістіктерін
шектен тыс мақтайды. 6 жаста өзін-өзі жоғары бағалау сақталады, бірақ бұл
уақытта балалар өздерін бұрынғыдай ашық түрде мактамайды. 7 жаста
көпшілігінің өзіндік бағалауы тепе-тең бола бастайды.
Жалпы мектепке дейінгі кезеңде өзіндік бағалау өте жоғары, бұл балаға іс-
әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруге көмек береді. Мектепке дайындық сияқты
оқу түрлеріне ешқандай күмәнсіз, қорқынышсыз қосылады. Мен тепе-тең
образы бала білімінде қалыптасады. Бала өзінің жеке тәжірибесінен (мен не
істей аламын, мен қалай істедім) және ол үлкендермен, құрбыларымен қарым-
қатынас жасау негізінде қалыптасады.
М.И.Лисина мектепке дейінгілердің өзіндік санасының дамуы отбасы
тәжірибесінің ерекшеліктеріне байланысты деді. Өзіне сенімді балалар, ата-
анасы жеткілікті көңіл бөлетін отбасында тәрбиеленеді: ақыл-ой және дене
бітістері жақсы бағаланады, бірақ басқа құрбыларына қарағанда олардың даму
деңгейі жоғары деп есептелмейді; мектепте үлгерімі жақсы болады деп
болжайды. Мұндай балаларды көбінесе мадақтайды, бірақ сыйлықтармен емес,
қарым-қатынастан бас тарту негізінде жазалайды. Өзіне сенімсіз балалар,
оларға қөңіл аз бөлінетін отбасында өседі, төмен бағалайды, жиі жазалайды,
кейде тіпті бөтен адамдардың көзінше; мектепте жетістіктерге және келешекте
маңызды жетістіктерге жетеді деп сенбейді. Өзін-өзі жоғары бағалайтын
балаларды отбасындағылар оларды құрбыларынан гөрі аса дамыған деп
есептейді; балалардың және үлкендердің көзінше жиі мақтайды, анда-санда
жазалайды. Ата-аналар, олардың мектепте өздік оқушы болатындарына сенімді.
Мектепке дейінгі кезеңдегі бала оны тәрбиелеуші үлкендердің көзқарасы
бойынша өзін бағалайды. Егер де отбасының бағасы баланың жас және жеке
ерекшеліктеріне сәйкес келмесе, онда оның өзіне деген сенімі төмен болады.
Дамудың тағы бір жолы - өзіндік сана өз уайымын сезіну. Сәбилік кезеңде
ғана емес, мектепке дсйінгі, кезеңнің алғашкы сатысында балада әртүрлі
дайындаулар болады. Оның эмоциясы мен сезімін былай жеткізуге болады:
Маған куанышты, Мен ашу. Мектепке дейінгі кезеңнің соңында, ол өзінің
эмоциялық жағдайын болжап оларды сөзбен жеткізе алады: Мен қуаныштымын,
Мен ашулымын.
Бұл кезеңге жыныстық сәйкестендіру тән: балалар өзінің ұл немесе қыз
екенін түсінеді. Ұл балалардың көпшілігі күшті, батыл, ренжімеуге және бір
жері ауырғанда жыламауға тырысады; қыздардың көпшілігі — тиянақты, қарым-
қатынас кезінде кербездеу болады. Мектепке дейінгі кезеңнің соңында ұлдар
мен қыздар барлық ойынды бірге ойнамайды, оларда тек қана ұлдарга және тек
қыздарға арналған ойындарды ойнай бастайды.
6-7 жасар баланың өзінің бұрығысы есінде, өзінің осы кезеңін сезінеді
және өзінің келешекте қандай болатындығын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.