Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдылары
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігі
Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастыру
Дипломдық жҰМЫС
мамандығы 5В0012000 – Кәсіптік оқыту
Астана 2015
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігі
Қорғауға жіберілді
___________ Кафедра меңгерушісі
____________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын
мамандығы 5В0012000 – Кәсіптік оқыту
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.д. профессор
Астана 2015
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Факультет _______________________ Кафедра_________________________
Мамандығы ___________________________________ _________________
(шифр, атауы)
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ _____________
қолы аты – жөні
_____________________
(күні, айы, жылы)
Студент____________________________ ________
(тегі, аты, әкесінің аты)
дипломдық жұмысты (жобаны) орындау бойынша
тапсырма
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы __________________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
______________20___ж. № _____ бұйрықпен бекітілді
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі ____________________________
Жобаның шығыс мәліметтері ___________________________________ _____
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Түсіндірме-есептік жазбаның мазмұны (қарастырылуға тиісті сұрақтар тізімі)
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек)
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Ұсынылған негізгі әдебиет___________________________________ ___________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Жоба бойынша кеңесшілер (оларға қатысты жоба бөлімдерін көрсетіңіз)
Бөлім Кеңесші Бақылау
мерзімі қолы
Тапсырманың берілу күні ___________________________________ ____
Жобаның жетекшісі ___________________________________ __________
Қолы, аты-жөні, лауазымы
Тапсырманы орындауға алған студент____________________________ __
(студенттің аты-жөні, қолы)
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Қысқартулар мен
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1 Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.1 Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу мәселесінің зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.2 Өздік жұмыстардың мазмұндық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 26
2 Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінде білім алушылардың өз
бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .39
2.1 Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжі туралы мәлімет ... ...39
2.2 Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінде оқу-тәрбие үдерісін
ұйымдастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .41
3 Шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік жүйесі ... ... ... ... 43
3.1 Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінің оқу үдерісінде
шығармашылық тапсырмаларды пайдалану
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...43
3.2 Білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру
нәтижелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
4
Экономика ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
5 Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..60
6 Еңбек
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .82 Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..84
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесідей нормативті құжаттарға сілтемелер жасалынды:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан, 1995.-
48 б
- Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, 27.07.2007ж.
(18.02.2014 ж. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
- Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы, 07.12.2010 ж.
- Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие
тұжырымдамасы ҚР Білім және ғылым Министрінің 2009 жылғы 16 қарашадағы №
521 бұйрығымен бекітілген.
- Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы N 212 Кодексі
http:adilet.zan.kzkaz
- Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауiпсiздiгi тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003
жылғы 3 желтоқсандағы N 1241 Жарлығыhttp:adilet.zan.kzkaz
- Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030 даму стратегиялық бағдарламасы. –
Алматы: Білім, 1997. – 96 б.
- "Қазақстан-2050" Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
Қазақстан Республикасының Президенті - елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы, Астана қ., 2012 жылғы 14 желтоқсан
http:adilet.zan.kzkaz
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылды:
Өзіндік жұмыс – оқушының ойлау қабілетін, ақыл- ой және іс-
тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әрекеті.
Өзіндік жұмыс - оқыту негізінде енгізілген оқушылардың өздік жұмысы-
мұғалімнің тікелей қатынасуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жағдайда оқушылар
саналы түрде тапсырманың мақсатына қол жеткізуге өздерінің күштерін
пайдалану және танымдық іс-әрекеттерінің нәтижелері арқылы тырысады.
Өзіндік жұмыс-оқушылардың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің
бақылауынсыз орындауы.
Өзіндік оқу іс- әрекеті дегеніміз - бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауы, өзін-өзі
бағалауы негізінде педагогикалық үрдіске қатынасушылардың өзара іс-
әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі.
Шығармашылық - қайталанбас тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы
жаңалық ашатын іс-әрекет.
Шығармашылық жұмыс – оқушының ойлау қабілетін, ақыл-ой және іс-
тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әрекеті.
Шығармашылық дербестік - жеке тұлғаның танымдық қажетсінуі мен
қызығушылығын, белсенділігі мен танымдық іздемпаздығын қамтитын сан қырлы
білім алуынан көрінетін, күрделі шығармашылық қалыптасуымен аяқталатын
интеллектуалдық қабілет.
Ақпараттық технология - ақпараттық ресурстарды қолдану процесін
жеңілдетуге, олардың қауіпсіздігі мен жылдамдығын арттыруға бағытталған,
ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу, шығару және тарату жұмыстарын атқаратын
технологиялық тізбекке біріктірілген әдістердің, өндірістік процестердің
және программалық-техникалық құралдардың жиынтығы.
Қысқартулар мен белгілер
Дипломдық жұмыста келесідей қысқартулар мен белгілер қолданылды:
ҚР – Қазақстан Республикасы
ОӘЖ - Оқытудың әдістемелік жүйесі
ЮНЕСКО- Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар
Ұйымы
БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда білім беру ісін
жаңартудың негізгі ұстанымдары ретінде демократияландыру мен ізгілендіру
ұстанымдары анықталды. Олардың талабы бойынша оқытудың басты мақсаты -
өздігінен білім алып, дами алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Сондықтан
білім алушыларды шығармашылық тұрғыдан өз бетімен әрекет жасауға үйрету
бүгінгі күннің көкейкесті проблемасы болып табылады.
Өздік әрекет, өздік жұмыс мәселесі туралы көне грек философтары Сократ,
Платон, Аристотель, т.б. құнды идеялар айтқан болатын. Олар баланың өз
бетімен білім алуының мәнділігін ерекше атап көрсеткен.
Сонымен бірге білім алушыларды өз бетінше жұмыс істеуге үйрете отырып,
олардың дербестігін дамыту мәселесі классикалық педагогиканың көрнекті
өкілдері Я.А.Коменскийдің, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервегтің,
К.Д.Ушинскийдің және т.б. еңбектерінде жалғасын тапты.
Білім алушылардың өздік жұмысын ұйымдастыру мәселесі қай уақытта
болмасын педагогика ғылымының көкейкесті проблемалары санатынан шыққан жоқ
және ол бүгінгі күнде де аса маңызды. Әр жылдары бұл проблемалармен
көрнекті дидакт-ғалымдар, психологтар мен әдіскерлер айналысып, өз
зерттеулерінің объектісі етіп алған (Б.П.Есипов, М.И.Махмутов,
П.И.Пидкасистый, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, А.Х.Аренова; психологтар
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов, Т.Тәжібаев, сондай-ақ
әдіскерлер А.Е.Әбілқасымова, М.И.Моро, В.К.Буряк, Н.К.Калашникова, т.б.).
Қазіргі кезеңдегі білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында жеке
тұлғаның шығармашылық бағыттылығын қалыптастыру - білім алушының оқу-
танымдық іс-әрекеттегі шығармашылық қызығушылығына тікелей байланысты.
Шығармашылық қызығушылық – тұлғаның ізденімпаздық қабілет сапасын дамытудың
негізгі өзегі болып табылады. Себебі өмірдегі құндылықтардың барлығы да
жаңашылдық бағыттар арқылы ғана іс-әрекетке тұрақты шығармашылық
қызығушылық нәтижесінде танылып, болашақта өміршең дамуына мүмкіндік алады.
Сондықтан шығармашылық қызығушылықты жеке тұлғаның дамуына, оның рухани
жетілуінде мәні терең, мотивациялық, білімділік бағдар құндылығы ретінде
танылуының маңызы зор.
Көтеріліп отырған мәселенің өзектілігі Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңында, ҚР стратегиялық дамуының Қазақстан - 2050
бағдарламасында, ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында, ҚР Білім бағдарламасында мемлекеттік
саясаттың басты принциптері ретінде жеке адамның шығармашылық әлеуетін
дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелерінде басты
міндеттер қатарында қойылған.
Демек, болашақ жастарымыздың кәсіби құзырлы, шығармашыл болуын
қамтамасыз ететін оқытудың жаңа парадигмасы оқытудың субъектін және білім
алушының әлеуетіне тікелей әсері мол шығармашылық қызығушылығын
қалыптастырудың теориялық, әдіснамалық, дидактикалық тұғырларын айқындау
міндеттерін алдыңғы қатарға шығарады.
Жеке тұлға бойындағы ашылмаған, сыры мол мүмкіндіктерді дамытудың бастау
көзі – шығармашылық қызығушылықты қалыптастыру мәселесі өзінің тамырын
адамзат дамуы тарихының тереңінен алады.
Адамзат баласының алға қарай сатылап өркениетке жетуі әр адамның іс-
әрекеттегі жаңашылдығына, жаңаны ойлап табуына, шығармашылық болмысына
байланысты. Ал шығармашылық іс-әрекет, жаңашылдыққа бағыттылық тек қана
шығармашылық қызығушылықтан бастау алады.
Адамзаттың ұлт ретінде қалыптасуы, ұлттың шығармашылық әлеуеті де әр
жеке тұлғаның шығармашылық деңгейімен анықталады. Сондықтан зерттеушілер
өркениетке жетудің жолын әр адамның шығармашылық қызығушылық деңгейімен,
жаңашылдық болмысымен байланыстырады.
Білім алушының даму деңгейіне сай білім беріп қана қоймай, сонымен бірге
олардың белгілі ғылым саласына қатысты қабілетін дамытуға, алған білімін өз
бетінше жетілдіруге, толықтыруға және оны жаңа жағдайларға шығармашылықпен
қолдана білуге мүмкіндік жасау қажет. Сондықтан шығармашылық тапсырмалар
арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру
педагогика ғылымының өзекті проблемасы ретінде біздің зерттеу жұмысымызда
басшылыққа алынады.
Жоғарыда аталған педагог-ғалымдардың еңбектерінде оқытудың мақсаты
білім алушыларға оқу деңгейінен өздігінен білім алу деңгейіне мүмкіндік
беретіндей нақты шығармашылық әрекеттерді меңгеру екендігі айтылған.
Бүгінгі Колледж үшін білім алушылардың өздік жұмыс мәселесі жаңалық емес,
бірақ қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құруларға байланысты жалпы білім беру
жүйесіне қойылып отырған талаптарға сай оқыту әдістерін, құралдарын
жетілдіру аса қажет. Демек, зерттеу жұмысының көкейкестілігі Қазақстандағы
жаңаша білім беру жүйесіне сәйкес білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу
үдерісін жетілдіруге ықпал ететін шығармашылық тапсырмалардың мазмұнын
анықтау және сапасын арттыру қажеттілігіне байланысты тәжірибе талабынан
туындайды. Мұның өзі зерттеу тақырыбын Шығармашылық тапсырмалар арқылы
оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру (Астана қ.
құрылыс-техникалық колледж базасында) деп анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз
бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік негіздерін
жүйелеп, эксперимент арқылы сынақтан өткізу.
Зерттеудің міндеттері:
- білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу мәселесінің зерттелу
деңгейін айқындау;
- өздік жұмыстардың мәнін нақтылау және түрлеріне сипаттама беру;
- шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың ерекшеліктерін анықтау;
- шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасап, оның
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру;
- эксперимент нәтижелеріне талдау жасап, соның негізінде ұсыныстар
қатарын әзірлеу.
Зерттеу нысаны: Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінің оқу-
тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінде
шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастыру мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер Астана қаласындағы құрылыс-техникалық
колледжінің оқу-тәрбие үдерісінде арнайы жасалынған шығармашылық
тапсырмалар арқылы білім алушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
құрылымдық-мазмұндық үлгісі іске асырылса, онда олардың білім, білік,
дағдысын жаңа сапалық нәтижеге арттыруға мүмкіндік туады, өйткені
шығармашылық тапсырмаларды пайдалану білім алушылардың өз бетімен әрекет
ету қабілеттерінің дамуына ықпал етеді.
Жетекші идея: колледждің оқу-тәрбие үдерісінде шығармашылық
тапсырмаларды қолдану білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастыру негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - таным теориясы, тұлға теориясы, іс-
әрекет теориясы, ақыл-ой әрекеттерін кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы; шығармашылық теориясының
қағидалары, тұлғаның қалыптасуындағы іс-әрекеттің рөлін анықтайтын білім
берудің жалпы теориясы болып табылады.
Зерттеудің деректі көздері: философтардың, психологтардың,
педагогтардың таным, білім, тұлға мен оның әрекеті, этнопедагогика туралы
ғылыми зерттеу еңбектері, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім
туралы заңы, Қазақстан Республикасы жалпы орта білім мазмұнының
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жалпы орта білім беретің Колледжтің
даму тұжырымдамасы, оқу бағдарламалары, оқулықтар мен оқу әдістемелік
құралдар, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері, интернет арқылы алынған
ақпараттар.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттер мен бағдарламалық-әдістемелік
құжаттарға теориялық талдау жасау, теориялық моделдеу, Колледж құжаттарын
зерделеу, диагностикалық әдістер (сауалнама, сұхбат, бақылау, тестілеу),
педагогикалық іс-тәжірибені талдау, тұжырымдау, жинақтау, педагогикалық
эксперимент, математикалық-статистикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы: шығармашылық
тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастырудың зерттелу деңгейі айқындалды; тақырыпқа байланысты негізгі
ұғымдардың мәні нақтыланды.
Зерттеудің практикалық маңызы: колледж оқытушылары үшін шығармашылық
тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастырудың әдістемелік жүйесі жасалып, тәжірибе жүзінде іске
асырылды..
Зерттеу нәтижелерiнiң дәйектiлiгi мен негiздiлiгi зерттеу әдiсiнiң
қойылған мiндеттерге сәйкес iске асырылуымен, зерттеу нысанына қатысты
ғылыми еңбектердi талдаумен, алынған педагогикалық эксперимент нәтижелерiне
математикалық өңдеулер жасалумен қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу базасы: Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжі.
Зерттеудің негізгі кезеңдеріне сипаттама:
- кафедрада тақырыпты бекіту, оны негіздеу;
- жұмыстың теорялық бөлімімен жұмыс, зерттеу әдістемесін таңдап алу;
- дипломдық жұмыстың эксперименттік бөлімін жасау, оны ұйымдастыру,
сынақтан өткізу;
- зерттеу жұмысын жинақтау, жазуды аяқтау және оны кафедра мәжілісінде
талқылаудан өткізу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, 6 бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері, әдіснамалық негізі мен зерттеу әдістері беріледі,
зерттеудің ғылыми жаңалығы, тәжірибелік маңызы, зерттеу кезеңдері,
дипломдық жұмыстың құрылымы көірініс алады.
Шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімде
білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу мәселесінің зерттелу деңгейі
айқындалды, өздік жұмыстардың мәні анықталады және оның түрлеріне мазмұндық
сипаттама беріледі, сонымен бірге шығармашылық тапсырмалар арқылы білім
алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың ерекшеліктері
ашып көрсетіледі.
Екінші бөлімде Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінде білім
алушылардың өз бетімен жұмыс істеу ерекшеліктеріне жүргізілген зерттеулер
талданды.
Шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік жүйесі атты екінші бөлімде
Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінің оқу үдерісінде
шығармашылық тапсырмаларды пайдалану тәжірибесі анықталды. Тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстың мазмұны мен кезеңдері айқындалып, нәтижелерін
Колледжтің бастауыш сатысындағы оқыту үдерісіне енгізу жолдары көрсетілді.
Қалған бөлімдерде экномикалық негіздеме жасалып, қоршаған ортаны және
еңбек қорғау негіздері көрсетілді.
Қорытынды бөлімде зерттеудің негізгі нәтижелері, қағидалары
тұжырымдалады, тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері негізінде
әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада эксперимент барысында пайдалынылған шығармашылық тапсырмалар
мен сауалнама ұсынылды.
1 Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу мәселесінің зерттелу деңгейі
Тұлғаның өздік іс-әрекетінің мазмұндық сипаттамасын теориялық-
әдіснамалық тұрғыда негіздеу аталмыш мәселені педагогикалық-тарихи жағынан
талдауды керек етеді. Кез келген педагогикалық тұжырымдаманы негіздеу
педагогика ғылымы мен практикасының әлемдік және ұлтттық тәжірибелеріне
талдау жасау негізінде құрылады. Жоғарыда аталған жағдайлар педагогикалық-
тарихи міндеттердің мәнін нақтылауға мүмкіндік береді:
1. Әлемдік ғылым бастауларында өздік іс-әрекет мәніне көзқарастарды
қарастыру;
2. Ресей және Қазақстандағы қоғамдық- педагогикалық қозғалыста өздік іс-
әрекетті әлеуметтік-экономикалық категория ретінде түсіндіретін
жетекші идеяларды зерттеу;
3. Қазақстанда педагогика ғылымының қазіргі даму кезеңінде өздік жұмыс
мәселелеріне қысқаша шолу беру.
Аталмыш міндеттер тәуелсіз мемлекетте прогрессивті ағымдардың
қалыптасу жағдайында педагогиканың қажеттілігінен туындап отыр.
Екінші міндет қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастарды
реформалау, қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың дамуы кезеңінің (ХІХғ. және
ХХғ.) ерекшеліктермен байланысты. Біздің пікіріміз бойынша, аталмыш кезең
Қазақстандағы демократиялық қозғалыстың қалыптасуына айрықша ықпал етті.
Жалпы, педагогика ғылымында өздік жұмыс және оны оқыту үдерісінде
ұйымдастыру мәселесінің бай тарихы бар. Осы мәселе бойынша ғылыми
педагогикалық зерттеулерге жасалынған талдау оның негізгі үш бағытын бөліп
көрсетуге мүмкіндік берді.
Бірінші бағыт өкілдері ретінде Ежелгі грек оқымыстыларын (Архимед,
Аристоник, Платон, Аристотель) атауға болады, өйткені олар баланың өз
бетімен әрекет етуінің мәнділігі мен оның жеке тұлғаны дамытудағы ролін
айқындап берді. Ұлы ойшылдардың еңбектерінде адамның ойлауы өз бетімен
жұмыс істеу әрекетінде ғана дұрыс дамитыны, жеке тұлғаны жетілдіру және
оның қабілеттерін дамыту өздігінен танып-білудің нәтижесінде ғана мүмкін
болатыны, мұндай іс-әрекет балаға қуаныш пен ләззат сыйлап, оның жаңа
білімді алуға немқұрайлы қарауын шектейтіні нақты тұжырымдалған. Аса
маңызды бұл идеялар өздік жұмыс мәселесінің құндылығын дәлеледеп, оның әрі
қарай зерттелуіне жол ашып берді.
Өздік жұмыс туралы ежелгі грек философтарының бастамасы әрі қарай
Франсуа Рабе, Мишель Монтень, Томас Морр, Томаза Компонелла еңбектерінде
жалғасын тапты. Бұл ойлар орта ғасырдағы Колледждерде схолостика,
догматизм, жаттандылықтан арылу үшін баланың дербестігін қалыптастыру
талабынан туындаған еді. Ол үшін балаға өздігінен жаңа білім алып, заттың
дәмін өз бетімен татып көру керек, яғни танымның жолын өзі таңдағаны жөн
[1].
Екінші бағыт Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоцци, А.Дистервег
еңбектерінен [2] бастау алады. Олардың негізгі идеясы - білім алушыларды
өздік жұмысқа тартудың ұйымдастырушылық-практикалық мәселелері болып
табылады. Бұл бағыттың өкілдері балаларды оқыту барысында өздік іс-әрекетке
баули отырып, олардың жеке ерекшеліктерін, шығармашылығын дамыту туралы
мәселені қозғап, оның практикада шешімін табудың жолдарын іздестіреді.
Білім алушылардың өздік жұмыс іс-әрекетінің мәні туралы ой-пікірлерді
одан әрі дамытуда А.Н.Радищев, П.И.Пестель, И.Д.Якушкин және басқа да
демократ-ағартушылар көп үлес қосты, олар өз бетінше ойлай алатын, ұжыммен,
ұйымшылдықпен әрекет етіп, өз ісіне есеп бере алатын, белсенділігі мен
ізденімпаздығы бар жастарды Колледж қабырғасында дайындау қажеттігін айтты.
Үшінші бағыт К.Д.Ушинский еңбектерінен [3] бастау алады, өйткені ондағы
негізгі психологиялық-дидактикалық қағидалар бүгінгі күндегі білім
алушылардың өздік жұмысы табиғатының мәселелерін көтереді. Бұл бағытты
шартты түрде психологиялық-дидактикалық деп атауға болады, өйткені бұл
бағыттың өкілдері білім алушылардың өздік жұмыстарын оқыту барысында
ұйымдастыруды психологиялық заңдылықтармен байланыстырады.
Аталаған бағыт білім алушылардың өздік жұмысы туралы мәселенің әрі қарай
дамуында озық педагогикалық ойлардың арқауы болды.
Оқыту барысында білім алушылардың өздік жұмыстарының жекеленген тұстарын
ашып көрсетуге, оқытудың тәсілдерін бірізділікпен сипаттауға, оны білім
алушылардың өздік жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында пайдалануға және оған
философиялық-психологиялық, физиологиялық және дидактикалық тұжырымдама
беруге талпыныстар мен ұмтылыстарды ең алғаш рет К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой
және ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы озық ойлы педагогтар
жасады.
К.Д.Ушинский оқытудың догматикалық әдістері мен Колледжде құрғақ
жаттауды қатты сынады. Ол мұғалімнің де, білім алушының да жұмысын, іс-
әрекетін шығармашылық үдерісс деп қарастырды. Ал оның негізі - ойдың,
ақылдың жұмысы. Оқу - еңбек және күрделі еңбек болуға тиіс, бірақ оқудың
қызықтылығы терең ақыл-ой жұмысына байланысты болатындай толық мәндегі
еңбек болатын болсын деген талап қойып, білім алушылардың өздік жұмысын
тиімді ұйымдастыруға көңіл бөлді.
Білім алушылардың өздік жұмысы идеясы біршама басқаша аспектіде
Л.Н.Толстойдың Колледждегі тәжірибесінде дамытылды. Немістің теориялық
оқытуында етек алып, Батыс Европа мен орыс Колледждерінің іс-тәжірибесінде
таратылған оқыту теориясы мен практикасындағы санаткерлікті сынай отырып,
Л.Н.Толстой балаларды оқытудың құнды тұжырымдамасын жасайды. Бұл
тұжырымдаманың негізгі қағидасы - баланың өмірлік тәжірибесін есепке лау,
оқыту үдерісіндегі өздік жұмыс арқылы оның әрекетіне ерік беру. Өздік іс-
әрекет теориясын педагогика, физиология және психология ғылымдарының тығыз
байланысы негізінде жасаған К.Д. Ушинскийден айырмашылығы Л.Н. Толстой бұл
мәселеде өз тәжірибесіне сүйенді. Дербестікті дамытудың негізгі факторлары
ретінде Л.Н. Толстой білім алушының жеке тәжірибесі мен оның қоршаған
ортасын ерекше атап өтті [4].
Белгілі кеңес педагогтары Н.К. Крупская, А.И. Луначарский, П.П.
Блонский, С.Т. Шацкий, А.П. Пинкевич, М.С. Пистрак, және т.б. еңбектерінде
өздік жұмыс проблемасы білімдік, дидактикалық және жалпылама тұрғыдан терең
қарастырылады [5].
20-30 жылдары педагогика ғылымында өздік жұмыстың мәнін айқындауға,
өздік жұмыстарды пайдаланудағы Колледж тәжірибесін сипаттауға көңіл бөліне
бастады. Бұл кезең өздік жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемелік аспектісін
жасау, әсіресе оқулықпен және кітаппен өздігінен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастыру мәселелеріне бай болды. Дәл осы кезеңде Н.К.Крупскаяның
“Кітаппен қалайша өздігінен жұмыс істеу керек” мақаласы жарық көрді, ол
педагогикалық ортада жақсы танымал болды. Бұл мақалада кітаппен жұмыс
істеудің әдістемесі жан-жақты сипатталады. Педагог-теоретиктер мұғалім-
практиктердің күш салуының арқасында бұл кезеңде кітаппен жұмыс істеудің
белгілі бір жүйесі қалыптасып, оның нақты түрлері бөліп көрсетіледі:
сыныпта оқылған параграфты әңгімелеп беру, оқылған материал бойынша жоспар
құру, оқулықтағы суреттер бойынша жұмыс, оқулықтың материалы негізінде
схемалар, кестелер, диаграммалар құру және т.б.[6, 47].
30-шы жылдардың аяғы мен 40-шы жылдардың басында алдыңғы қатарлы
педагогтар Р.М. Микельсон, Е.Я. Голант, П.Н. Груздев, кейіннен (50-ші
жылдардың ортасы мен 60-шы жылдардың басында) Б.П.Есипов [7],
И.Т.Огородников [8], М.Н.Скаткин [9] және т.б. сабақта білім алушылардың
өздігінен істейтін жұмыстарын кеңінен қолдануға жүйелі түрде кірісіп, оның
дидактикалық- әдістемелік аспектілерін ашып көрсетуге көп көңіл бөлді. Осы
кезеңде өздік іс - әрекет үдерісі мен құрлысының мәнін зерттеу не жаңа
материалды меңгеру барысында білім алушылардың психикалық үдерістерін, не
өздік жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемелік тәсілдерін қарастыруды көздеді,
әсіресе соңғы проблемаға көптеген теориялық және эксперименттік зерттеулер
арналды. Мұндай зерттеулердің тақырыптары сан алуан, ол орта Колледждегі
барлық сыныптарда оқу үдерісінің бөлімдерін қамтыды. Мұнда сабақ
жүйесіндегі өздік жұмыстардың ролін түсіндіруге, жаңа материалды мұғалімнің
түсіндіру барысында білім алушының өздік жұмысын ұйымдастыру әдістемесі мен
олардың мазмұнын анықтауға, жаңа материалды өздігінен оқып-үйрену, білім,
білік, дағдыны бекіту, қайталау, білім, білік, дағдыны кезектегі тексеру,
оқулықпен және қосымша әдебиеттермен жұмыс істеу және т.с.с. кезеңдерінде
өздік жұмыстарды ұйымдастыруға көп көңіл бөлінді.
60-70 жылдары жаңаша өзгерістер байқалды. Көрнекті ғалымдар М.Г.Голант
[10], Н.Г. Дайри [11], М.К.Ковальская [12], И.Я.Лернер [13] және т.б. өз
зерттеулерінде көбінесе білім алушылардың өздік жұмысы мәселелерін терең
қарастырды.
Бұл зерттеулерде сабақтың тиімділігі ең алдымен білім алушылардың өздік
іс-әрекетін белсендіруге және сабақтағы білім алушылардың іс-әрекетінің
дұрыс өзара байланысына тәуелді екендігі көрсетеді. Өздерінің
эксперименттік зерттеулерінде олар Колледждегі оқу барысында білім алушылар
тек белгілі бір ғылыми білімдерді алып қана қоймай, оларды өздігінен жасай
білуге үйрену қажет деген қағиданы ұстайды. Оқыту үдерісінің осы екі жағы
бір-бірімен тығыз байланыста болу керек.
Білім алушылардың дербестігін дамыту және олардың өздік жұмысын
ұйымдастыру құралдарын іздеу проблемасы шетел дидактикасында да ерекше орын
алады. (А.Улиг, И.Ломпшер, Г.Вермес, Дж.Брунер, В.Оконь) Мәселен, А.Улиг
білім алушылардың өздігінен білімді меңгеру үдерісінде іс-әрекеттің қайта
жаңғыру (репродуктивті) және шығармашылық (өнімді) үдерістерін бөліп
көрсетеді. Мұның ішінде автор шығармашылық үдерісті білім алушының
мұғалімнің басшылығымен жасайтын іс-әрекеті және толығымен өздігінен
орындайтын іс- әрекеті болып бөлінетіндігін көрсетеді. Осы бөлудің
негізінде оқыту мен оқу әдістерінің жіктемесі оқыту үдерісінің екі жақты іс-
әрекетінің түрлері - мұғалімнің оқытушылық іс-әрекеті және білім
алушылардың өздік іс-әрекеті түрінде беріледі. “Оқыту үдерісі” атты
кітабында ол білім алушылардың бұрын меңгерген білімін пайдаланудың екі
жолын бөліп көрсетеді:
Ұқсас тақырыптар бойынша есептер шығаруда бұрын алған білімдерін қолдану
(дағды немесе ассоциацияны генерализациялау).
Есептердің неғұрлым күрделі түрлерін шығаруда, яғни принциптер мен
қатынастардың өзгерісінде оқытудың нәтижелерін қолдану.
Дж. Брунер Таным туралы, Оқыту теориясы еңбектерінде оқытудың ең
тиімді құралдары ретінде білім алушылардың білімді өздігінен меңгеруін,
өздігінен ізденуін атап өтеді. Мұнда ең басты ролді іздену мен жаңалықты
негіздейтін болжамдарды құру атқарады. Бұл жағдайда мұғалім дайын білімді
білім алушыларға баяндамайды, білім алушылармен ынтымақтаса отырып оны
іздеуге тырысады. Білім алушылардың білімді ашу үдерісінің өзі осы білімді
құрайды, жаңа байланыстар мен қатынастарды алғаш рет ашып көрсетеді. Мұндай
оқытудың нәтижесінде білім алушыда оқудың ішкі мотивтері қалыптасады [14].
Сабақ құрылымында өздік жұмыстарды ұйымдастыруды зерттеуде әдіскерлер де
көп үлес қосты. Әдістемелік әдебиеттерде білім алушылардың өздік жұмыстарын
ұйымдастырудың әдістемесі туралы сөз қозғалды. Бұл жөнінде М.И.Моро [15],
В.К.Буряк [16], Н.К.Калашникова [17], т.б. жазды.
Бұл жерде тек бірқатар авторлардың ғана пікірлері келтірілді, дегенмен
бүгінгі таңда өздік жұмысты зерттеуде алғашқы жалпы бағыттардың
анықталғанын айтқан ләзім. Бұл объективті тұрғыдан зерттеу немесе білім
алушының психологиялық аймағын есепке алмай оның іс-әрекетін сипаттайтын
логикалық- әлеуметтік зерттеу; субъективті немесе психологиялық тұрғыдан
зерттеу. Ал үшінші бағыт бойынша нақты берілген теориялық тұжырымдама
бүгінгі күнде жоқ. Бұл жерде өздік іс-әрекетке дидактикалық талдау білім
алушылардың өздік жұмыстарды орындауына мысалдар келтіруімен алмастырылады.
Мұның барлығы өздік жұмыс проблемасының жан-жақтылығын көрсетіп, оны
әртүрлі тұрғыдан зерттеу қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстанда педагогика ғылымының дамуында да өзіндік жұмыс мәселесі
бірқатар ағартушылар мен педагог ғалымдардың зерттеулеріне арқау болды.
Халқымыздың кемеңгер ағартушылары М.Жұмабаев [18], А.Байтұрсынов [19],
Ж.Аймауытов [20], т.б. білім алушының өзіндік жұмысының маңызына тоқтала
отырып, бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керектігін айтқан
болатын.
Қазақстандық ғалым Р.Г.Лембергтің [21] пікірінше, өзіндік жұмыстарды
ұйымдастыру мына шарттарға байланысты:
а) жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
ә) жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
б) жұмысты өз еркімен, қалауымен орындауы.
Соңғы жылдары Қазақстанда білім алушылардың және студенттердің өзіндік
жұмысы проблемасы бойынша бірқатар кандидаттық және докторлық
диссертациялар орындалды (А.Х.Аренова , А.Е.Әбілқасымова, Л.Х.Мажитова,
Ж.Е.Сәрсекеева т.б.).
1.2 Өздік жұмыстардың мазмұндық сипаттамасы
Өздік оқу іс-әрекеті дегеніміз – бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өздік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауы, өзін-өзі
бағалауы негі-зінде педагогикалық үдеріске қатынасушылардың өзара іс-
әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі [23].
Өздік жұмыс пен өздік әрекет ұғымының айырмашылығын П.И.Пидкасистый
олардың ұйымдастырылу ерекшелігіне байланысты деп көрсетеді, яғни өздік
жұмыс – өздік әрекетті ұйымдастыру формасы, ол уақытпен шектелген, ол өздік
жұмыстың нәтижесіне міндетті түрде бақылау жүргізілетінін айтады [24].
А.Вербицкий мен Ю.Попов өздік жұмыстарды жекелей жұмыс істеудің формасы
мен құралы, ал білім алушының өздік әрекетін танымдық белсенділіктің сапасы
деп анықтайды. Авторлар негізгі стратегия оқу сабақтарының барлық
түрлерінде білім алушылардың зияткерлік ынтасы мен ойлауын тудыратын
психологиялық-педагогикалық шарттарды жасаудан тұру керек деп санайды [25].
Білім алушының өзінің танымдық әрекетін саналы түрде басқаруы, яғни
өздік бақылау, өздік жұмыстар арқылы іске асады. Ол – өздік іс-әрекеттерде
білім алушының түпкі нәтижені және болатын қиындықтарды болжай білуі,
жоспарлауы, бақылауы, өзіне баға беруі, соның нәтиже-сінде түзетуі және
реттеп отыруы. Т.И.Шамова білім алушының өз оқу үдерісін өздік басқаруын
оның қабілетінің негізгі бір компоненті ретінде қарастырады. Зерттеуші
жалпы оқу біліктеріне алда тұрған жұмысты жоспарлау, оны тиімді
ұйымдастырып орындау, белгілі бір ырғақта жұмыс істеп, өздік бақылауды
жүзеге асыруды жатқызады [26].
Өздік жұмыстың нәтижелі болуы оны орындаушының дайындық деңгейіне, оның
өз бетімен іс-әрекет жасау дағдысына тікелей байланысты. Г.Оразаева [27],
К.Жексембина [28] өз еңбектерінде өздік жұмыстың басты сипаттамаларына:
адамның өзінің жеке көзқарасының болуы, күрделі жағ-дайларда бағдарлай
білу, дұрыс шешім қабылдап оны жүзеге асыра білу, өз көзқарасын дәлелдей
білуді жатқызады.
Ғылыми психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жасалынған теориялық
талдау білім алушының өздік жұмысы ұғымының бірмәнді анықталмағанын, оны
анықтауда әртүрлі тұрғыдан қарап, түрлі әдістер болғанын көрсетеді. Өздік
жұмыстың анықтамасының негізіне әр автор әртүрлі белгілерді алады. Оларды
тұтас қарастырғанда маңызды, бірақ жекелей алғанда толыққанды анықтама бола
алмайды.
Өздік жұмысты Л.В.Жарова, Н.В.Кузмина, И.И.Кобыляцкий, М.Н.Скаткин оқыту
әдісі ретінде, Б.П.Есипов, М.А.Данилов оқыту тәсілі, П.И.Пидкасистый оқу
әреке-тін ұйымдастырудың құралы,,Р.А.Низамов, И.Я.Лернер, әрекеттің түрі
ретінде анықтайды.
П.И.Пидкасистый өздік жұмысқа оқу сабағын ұйымдастырудың формасы да
емес, оқыту әдісі де емес, ол қойылған мақсатқа сәйкес білім алушының
белгілі бір әрекетті ұйымдастыруы мен орындауының құралы деген анықтама
береді [29,27]. Ғалым өздік жұмыс – оқытудың құралы деп те санайды,
өйткені өздік жұмыс:
білімді меңгерудің әрбір нақты жағдайында қойылған нақты мақсат пен
міндетке сәйкес болады;
білім алушыда оның білмеуінен білуге қарай жылжу кезеңінде танымдық
есептердің белгілі бір класын шешуге білімдер, біліктер пен дағдылардың
қажетті және ойлау әрекетінің төменгі деңгейден жоғарысына қарай жыл-
жуына сәйкес келетін көлемі мен деңгейін қалып-тастырады;
білім алушыда өз бетімен жүйелі түрде білімін толықтыруға психологиялық
бағдарды және оқу, ғылыми, өндірістік есептерді шешу барысында ғылыми
ақпарат ағынында бағдар жасай алу білігін қалыптастырады;
кәсіби әрекеттің, танымның және мінез-құлықтың әдістерін меңгеруде білім
алушының өзін-өзі ұйымдас-тыруы мен өзін-өзі тәртіптеуінің маңызды шарты
болып табылады;
білім алушының әрекетіне педагогикалық басшы-лық жасаудың және оқыту
үдерісінде білім алушының өз бетімен танымдық, ғылыми-өндірістік әрекеті
мен кәсіби өзін-өзі анықтауын басқарудың маңызды құралы болып табылады
деп дәлелдейді [30]. Ғалымның пікірінше, өздік жұмыс оқыту үдерісінде
білім алушылардың өздік әрекеттерін ұйымдастыру мен басқарудың ерекше
педагогикалық құралы болып табылады.
Л.В. Жарова өздік жұмысқа білім алушылардың күш сала және белсенділік
таныта отырып, педагогтың тапсырма-сымен және оның жетекшілігімен оқу
міндетін шешетін оқыту әдісі деп анықтама береді [31].
М.В.Буланова-Топоркова өздік жұмыстарға оқытушының тапсырмасы және
әдістемелік басқаруы арқылы, бірақ оның тікелей қатысуынсыз тек
аудиториядан тыс орындалатын, білім алушының жоспарланған жұмысы деп
анықтама береді [32].
А.И. Зимняяның анықтамасында өздік жұмыс мақсатқа бағытталған, нысанның
өзі арқылы орындалатын, іштей уәжделген, құрылымданған және әрекеттің
үдерісі мен нәтижесі бойынша түзетуге келетін әрекеттердің жиын-тығы болып
табылады. Оны орындау өздік сананы, рефлективтілікті, өзін-өзі тәртіптеуді,
жеке жауапкерші-лікті талап етіп, білім алушыға өзін-өзі жетілдіру мен өзін-
өзі тану үдерісі ретінде қанағаттандыруды береді [33].
Өздік жұмыс –Колледжтің оқу үдерісінде білім алушының өздік әрекетін
ұйымдастырудың және басқарудың ерекше құралы болып табылады. Ғылыми
әдебиеттерде ол оқытудың құралы, оқу-ғылыми танымның формасы, шығармашылық
ойлау әдісі ретінде де қарастырылады.
Өздік жұмыстың осындай анықталуын Ж.Е.Сәрсекеева өздік жұмыс – оқытуды
ұйымдастырудың формасы ретінде (студенттердің аудиториядан тыс жұмысы),
оқыту әдісі ретінде (аудиториялық сабақта өздік жұмысты қолдану), оқыту
құралы ретінде (аудиториялық және аудиториядан тыс өздік жұмыс
тапсырмаларының жүйесі) деп анықтап, толықтырады [34].
Н.Адельбаева өздік жұмыстарды білім алушылардың кәсіби әрекетінің
әдістерін үйрену барысында өздік ұйымдастыру мен өзін-өзі тәртіптеу құралы
ретінде анықтайды. Өздік жұмыс –Колледжде білім алушының оқу үдерісіндегі
өздік әрекетін ұйымдастыру мен басқарудың спецификалық құралы. Ол оқыту
құралы, оқу-ғылыми танымның формасы, шығармашылық ойлау әдісі ретінде
қарастырылады [35].
А.Л.Беляяева өздік жұмыстардың мәнін білім алушының әрекетінде ақпаратты
білім мен білікке аудару функциясы мен осы әрекетті басқару функциясының
үйлесуі деп түсіндіреді [36].
Колледжтің оқу үдерісінде білім алушыларды түрлі оқу және шығармашылық
іс-әрекеттерін өз бетімен орындатқызу олардың өз қабілеттерін кеңінен
көрсетуіне мүмкіндік береді. Өздік жұмыстарды ұйымдастырудың алуан түрлі
формаларын қолдану білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудың
тиімді құралы болып табылады.
Осылайша, өздік жұмыс тақырыбындағы әдебиеттерді зерттеуден өздік
жұмыстардың педагогикалық мақсатына, білім алушының әрекетінің сипатына, өз
бетімен жұмыс жасау деңгейіне, жұмыстың мазмұны мен түріне, тапсырма
типіне, білім көздеріне, өздік жұмыстарды орындау орнына, ізденімпаздықтың
деңгейіне, оқу пәнінің ерекшелігіне, оқытудың нақты мақсаттары мен қойылған
міндеттерге, оқытудың әдіс-тәсілдеріне, нақты есеп түрлеріне қарай әртүрлі
анықталатыны байқалды.
Педагогикалық әдебиеттерде өздік жұмыс түрлерін әр түрлі тұрғыдан
анықтап, төмендегідей жіктейді:
1) ұйымдастыру түрлері байланысты: ұжымдық, топтық, жеке-дара жұмыс;
2) мақсатқа бағытталу сипатына байланысты: теориялық және практикалық;
3) логикалық бағыттылығына байланысты: фактілерді бақылау және ұғымның
белгілерін айрық-шалау, құбылыстар арасындағы ұқсастықтар мен айырмашы-
лықтарды анықтату; өз бетімен игерген оқу материалын-дағы ұғымдарды
анықтату және игергендерді жинақтау; кейбір типтес құбылыстарды
айрықшалау; фактілер арасындағы байланысты анықтату;
4) іс-әрекеттің сипаты бойынша: репродуктивті, реконструктивті-
вариативті, жартылай ізденісті және зерттеушілік (шығармашылық) өздік
жұмыс;
5) танымдық үдерістегі қолдану орнына байланысты: жаңа білімді қабылдау
және игеру үшін арналған; алынған білімнің негізіндегі өздік жұмыстар;
бекітуге бағытталған; білімі мен білігін жүйелеп, жалпылауға
бағытталған; қайталау мен білім, білік және дағдыны тексеруге арналған
өздік жұмыс түрлері.
6) оқытушы ұйымдастыратын өздік жұмыстарды өткізілу уақыты мен орнына,
оқытушы тарапынан жасалынатын жетекшіліктің сипатына, нәтижелеріне
бақылау жасау тәсілдеріне байланысты шартты түрде мынандай түрлерге
бөлуге болады: негізгі аудиториялық сабақ (дәріс, семинар, зертханалық
жұмыс) үстінде жүргізілетін өздік жұмыстар; жоспар бойынша
жүргізілетін консультациялар, шығарма-шылық байланыстар, сынақтар мен
емтихандар түрінде оқытушы жетекшілігімен орындалатын өздік жұмыстар;
оқу және шығармашылық сипаттағы үй тапсырмаларын орындаудағы
аудиториядан тыс білім алушының өздік жұмыстары.
7) білім алушының өз бетімен жұмыс істеу (дербестілік) деңгейіне
байланысты: еліктеу, жаттықтыру, шығармашылық, зерттеу өздік
жұмыстары.
8) аудиториялық өздік жұмыс түрлері: конспектілеу, алдыңғы үлгі бойынша
өзі жазу, дәлелдеу (мысалы, теореманы), дәрістің логикалық карта-
сұлбасын жасау, оқытушы сауалына жауап беру, пікірталасқа қатысу,
проблемалық сұрақтарға жауап даярлау. Аудиториялық өздік жұмыс оқу
жоспары және оқу пәнінің бағдарламасы арқылы анықталып, оқу кестесімен
реттеледі, оқытушының тікелей жетекшілігімен дәрісте, семинарда,
зертханалық жұмыстарды, коллоквиумдарда және т.б. жүргізіледі.
9) өздік жұмысқа оқытушының қатысуына байланысты: оқытушының
жетекшілігімен және оның тікелей қатысуынсыз ұйымдастырылатын білім
алушының, магистранттың, докторанттың өздік жұмыстары;
10) білім көздері мен оқытушы тарапынан бақылаудың дәрежесіне байланысты:
оқулықтармен, оқу әдебиеттерімен, анықтамалық әдебиеттермен жұмыс;
есептер шығару, жаттығулар орындау, шығарма жазу және сипаттама беру,
қадағалау және басқа да жұмыстар.
11) ЖОО-дағы оқу үдерісінің құрылымына байланысты: міндетті (оқу
сабағының үдерісіндегі және сабаққа дайындалудағы) және қосымша өздік
жұмыстар (білім алушының жеке қызығушылығы мен бейіміне қарай міндетті
оқу жұмыс-тарынан тыс);
12) аудиториядан тыс орындалуы міндетті өздік жұмыс түрлері: дәріс
материалын қарау, конспектілеу, әдебиеттерді рефераттау, рефератты
оппоненттеу, баян-дама әзірлеу, кітаптар мен мақалаларға аңдатпа жазу,
глоссарий құрастыру, іздеу-зерттеу сипатындағы тапсыр-маларды орындау,
ғылыми-әдістемелік әдебиетті терең талдау, тәжірибе жүргізу,
коллоквиумға, практикалық және семинар сабақтарына дайындалу, ғылыми
немесе проблемалық хабарламалар мен шолулар, жоба әдісі, теле-
коммуникациялық жоба, оқыту бағдарламалары (жеке бөлімді немесе
тақырыпты игерудің кезеңмен орында-латын оқу жоспары), шығармашылық
сипаттағы тапсырма-ларды, диплом, курс жұмыстарын орындау [37].
Г.П.Никитина аудиториядан тыс өздік жұмыстардың аудиториялық өздік
жұмыстардан айырмашылығын оның жүргізу орны, мазмұны, ұйымдастыру әдістері
мен формаларында, студенттің өз бетімен жұмыс жасау деңгейі, осы жұмысты
есепке алу мен бақылаудың құралында деп көрсетеді [38].
Е.Андросюк аудиториядан тыс өздік жұмыстарды жалпы-ғылымилық және кәсіби
білімдік, танымдық және кәсіби әрекеттің тәсілдерінің жүйесі, болмыс пен
болашақ мамандығына эмоциялық қатынастың тәжірибесін игеруге бағытталған
оқу, оқу-ізденіс, ғылыми-зерттеу және өз бетімен білім алу әрекет-терінің
алуан түрлері деп анықтайды [38].
13) дәріс үстіндегі өздік жұмыс: дәрістің оқу жоспарын құру, концептуалды
сұлбасын сызу немесе қадағалау, дәріс конспектісін даярлау,
конспектіні ұсынылған әде-биеттермен толықтыру, салыстыру нәтижесінде
ұқсастық мен айырмашылықты анықтату, теореманың дәлелдемесін өздеріне
аяқтату.
14) семинар жұмысына қатысу: семинарда оқылатын конспектілер мен
рефераттарды дайындау, тапсырмаларды орындау, сұрақтарға жауап
әзірлеу.
15) зертханалық-практикалық сабақтар: әдістемелік нұсқауларға сәйкес
әрекет ету және нәтиже алу.
16) зерттеу сипатына байланысты: білім алушының өздік, бақылау, курстық,
дипломдық жұмыс орындаудағы оқу-зерттеу жұмысы және білім алушының
ғылыми-зерттеу жұмысы.
17) бақылау жұмысында: коллоквиум, ауызша жауап даярлау, жазбаша
тапсырманы орындау, тест сұрақтарына жауап беру, эссе жазу.
18) практика барысында: байқаулар мен жиналған ма-териалдар бойынша
тапсырмаларды орындау және т.б. .
Өздік жұмыс оқу, ғылыми-зерттеу және шығармашылық бағыттарында жүреді.
Оқу бағытындағы өздік жұмыстарға білім алушының сабақтарға дайындығы; үй
тапсырмаларын орындау; реферат даярлау, түрлі есептеулер мен сызбалар
жасау; пікірталасқа, емтиханға дайындалу жатады.
Оқытушының берген оқу тапсырмаларын шығармашылықпен орындау өздік
жұмыстардың барлық түрінде болады. Ол стандартты емес орындау, тың шешім
шығару, дәстүрлі емес әдістерді қолдану арқылы жүзеге асады. Білім алушының
техникалық шығармашылық өздік жұмыстарына тиімділік, үнемділік, сенімділік,
экологиялық, эстетикалық және басқа да талаптарға сай технологиялық
үдерістерді, жүйелерді, механизмдерді, материалдарды, ғимараттарды және
т.б. жобалауы жатады.
Ғылыми-зерттеу және шығармашылық сипаттағы өздік жұмыстарға мұғалім
немесе ғылыми-зерттеу саласындағы қызметкердің жетекшілігімен білім
алушының дайындайтын ғылыми мақаласы, баяндама, реферат, пікір жазуы; түрлі
олимпиада, конференция, семинарларға, байқауларға қатысуы жатады.
Білім алушылардың өз бетінше іздену жұмыстарының жіктеуін
П.И.Пидкасистый жасады. Осы жіктеуге сәйкес өздік жұмыстардың түрлеріне
мазмұндық сипаттама бере кетейік.
Үлгі бойынша орындалатын жұмыстарды орындаған кезде мұғалімнің көрсеткен
үлгісін білім алушы қолдана отырып, белгілі бір іс-әрекеттің жолын ұғынуға
ұмтылады. Осындай жұмыстар үшін арнайы тапсырмалар (тапсырма жауабының
дайын үлгілері, алгоритмдік ұйғарым, теориялық мағлұматтар, нұсқаулар,
ілеспелі нұсқаулар және т.с.с.) дайындалады. Үлгі арқылы берілген жұмыстар
білім алушылардың оқу материалын тиянақты игеру мақсатын көздейді. Бірақ
олар білім алушылардың танымдық, шығармашылық іс-әрекеті тәжірибесін
жетілдірмейді, сондықтан білім алушылар өздік жұмыс тапсырмаларының басқа
типтерінің көмегімен іс-әрекеттің қиынырақ түрін орындауға жұмылдырады.
Вариативтік өздік жұмыстарға танымдық тапсырмалар кіреді. Оны орындау
үдерісі кезінде білім алушылар: а) жағдайды талдау қажеттігін, ә) оқу
проблемасының белгілерін айқындауды, б) осы проблемаларды шешудің жолдарын
іздеуді, в) белгілі адамдардан тиімділігін таңдап білуді және т.б.
қолданады. Вариативтік өздік жұмыстар үдерісніде білім алушылар бірнеше
ережелерді, алгоритмдерді, формулаларды қолданады, тапсырманы орындаудың
бірнеше жолдарын қарастырады, орындау тәсілдерін, ережелерді талдап
қорытады және т.с.с.
Сонымен реконструктивті-вариативтік өздік жұмыстар білім алушылардың
алған білімін қолденуға ынталандырады, ал соның нәтижесінде олардың білімі
тереңдей түседі.
Мұндай өздік жұмыстар үшін мұғалімдер проблеманың жаңа шешімдерін
іздестіріп, алынған білімді (бірнеше тақырыптар мен бөлімдерден) бір жүйеге
келтіруді көздейтін тапсырмаларды іріктеп дайындайды.
Өздік жұмыстардың ең жоғарғы сатысы эврикалық және шығармашылық өздік
жұмыстар болып табылады. Мұндай өздік жұмыстарды орындау үшін білім
алушылар өздерінің игерген білімдері негізінде тапсырмаларды орындау
тәсілдерін түрлендіріп, басқа жағдайларға ауыстыруы, өз бетінше жаңаша
шығару жолдарын көрсетуі, оның мазмұнын, мақсатын, шығару жоспарын
дайындауы керек. Білім алушылардың зерттеушілік және шығармашылық
қасиеттерін қалыптастыру үшін практикада арнайы дайындалған танымдық
тапсырмалар ұсынылады. Олардың ішіндегі маңыздысы - білім алушылардың
анықтамаларды, ережелерді, заңдарды және олардың практикада қолдану
тиімділігін тұжырымдап айту үшін шығармашылық әрекеттерді орындауға
бағыттайтын тапсырмалар.
Қазіргі кезде республикамызда білім мазмұныны жаңалау мен тәжірибе
саласында басты көңіл бөлініп отырған бағыттардың бірі – деңгейлеп және
саралап оқыту болып табылады. Сондықтан теориялық материалдардың мазмұны
білім алушының өздігінен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы және қызықты
мазмұндалуы қажет. Ол үшін тапсырмалар сұрақ-жауап, диалог түрінде беріліп,
білім алушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін дамытуға бағытталуы тиіс.
Бұл тапсырмалар, негізінен, жаңа тақырып бойынша заңдар мен ережелерді
білім алушылар өз бетімен шығаруға және анықтамаларды өздігінен құрастыруға
жетелейді. Жаңа меңгерген тақырыптарды бекіту үшін қарапайым мысалдар
келтірсе де жеткілікті болады. Соңынан білім алушылар жұмыс дәптерлеріндегі
деңгейлік тапсырмаларды орындау арқылы алғашқы алған білімдерін тереңдетіп,
бойындағы жеке қабілетін дамыта алады. Деңгейлік тапсырмаларға төмендегідей
талаптар қойылады:
1. Білім алушылық деңгейдің тапсырмалары: а) жаттап алуға лайықты болуы
керек; ә) жаңа тақырыпта меңгерілген білімнің өңін өзгертпей қайталап,
пысықтауына мүмкіндік беруі тиіс; б) тапсырмалар жаңа тақырып үшін типті
және өмірмен байланысты болуы керек.
2. Алгоритмдік деңгейдегі тапсырмалар - өтіп кеткен материалдарды реттеуге
және жүйелеуге берілген тапсырмалар. Бұлар өзгертілген жағдайлардағы
тапсырмаларды талдап, бұрынғы тапсырмаларға ұқсас, бірақ оларды орындау
үшін алғашқы алған білімдерін түрлендіріп пайдалану қажет болады.
3. Эвристикалық деңгейдегі тапсырмаларды орындау барысында білім алушылар
жаңа тақырып бойынша меңгерген алғашқы қарапайым білімдерін (заңдылықтар
шығару, анықтамалар, формулаларды жаттау, т.с.с.) жетілдіріп,
тереңдетумен қатар, ол тағы да жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін жаңалық
ашуы тиіс. Эврика! Мұндай жұмыс – талдау мен жинақтау және салыстыру
арқылы негізгісін анықтау, қорытындылау сияқты ой жұмыстарны қажет
етеді. Мұндай тапсырмаларды орындау барысында білім алушылар үшін жаңа
проблемалық жағдай туындайды. Оны шешу үшін білім алушы жаңа әдістер
іздеуі керек.
4. Шығармашылық деңгей тапсырмалары: берілген тақырыпқа өз бетімен реферат,
баяндамалар дайындау.
Сонымен, қорытып айтатын болсақ, бұл өздік жұмысқа берілетін
тапсырмалар: бірінші деңгей үшін – игерілгенді пысықтау мен қайталауға,
ережелер мен формулаларды жаттауға арналған. Жоғары деңгейлер үшін – алған
білімдерін өз бетімен тереңдетіп қорытуға, жүйелеуге және тәжірибеде
қолдануға арналған тапсырмалар.
Саралап оқытуды жүзеге асыруда деңгейлік тапсырмалардан тұратын өздік
жұмыстарды дайындау барысында мынадай шарттарды есепке алудың мәні зор:
1) өздік жұмыс мақсатқа бағытталған сипатқа ие болуы тиіс;
2) оқу материалының күнделікті дәрежесіне сәйкес ұсынылатын
тапсырмалардың көлемін азайтып отыру қажет;
3) білім алушының осы пәнге деген қатынасын есепке алу керек, оқуға деген
қызығушылықты, борышты және жауапкершілікті ынталандыру керек;
4) ұсынылатын тапсырманы осы кезеңде басқа пәндер бойынша білім алушының
орындайтын тапсырмаларының көлеміне сәйкес жасау керек;
5) білім алушының жұмыс істеу қабілеті мен денсаулық жағдайын есепке
алған жөн, оған қосымша күш түсірмеу керек;
6) осы пән бойынша өздігінен жұмыс істеу дағдыларының қалыптасу деңгейін
есепке алу керек, керек болған жағдайда көмектің кеңірек формаларын
күшейту қажет;
7) ата-аналар мен басқа білім алушылар тарапынан көмек көрсету
мүмкіндіктерін қарастыру қажет;
8) алғашқы кезеңдерде білім алушыларда өздігінен жұмыс істеудің қарапайым
дағдыларын қалыптастыру қажет;
9) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастыру
Дипломдық жҰМЫС
мамандығы 5В0012000 – Кәсіптік оқыту
Астана 2015
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігі
Қорғауға жіберілді
___________ Кафедра меңгерушісі
____________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын
мамандығы 5В0012000 – Кәсіптік оқыту
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.д. профессор
Астана 2015
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Факультет _______________________ Кафедра_________________________
Мамандығы ___________________________________ _________________
(шифр, атауы)
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ _____________
қолы аты – жөні
_____________________
(күні, айы, жылы)
Студент____________________________ ________
(тегі, аты, әкесінің аты)
дипломдық жұмысты (жобаны) орындау бойынша
тапсырма
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы __________________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
______________20___ж. № _____ бұйрықпен бекітілді
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі ____________________________
Жобаның шығыс мәліметтері ___________________________________ _____
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Түсіндірме-есептік жазбаның мазмұны (қарастырылуға тиісті сұрақтар тізімі)
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек)
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Ұсынылған негізгі әдебиет___________________________________ ___________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Жоба бойынша кеңесшілер (оларға қатысты жоба бөлімдерін көрсетіңіз)
Бөлім Кеңесші Бақылау
мерзімі қолы
Тапсырманың берілу күні ___________________________________ ____
Жобаның жетекшісі ___________________________________ __________
Қолы, аты-жөні, лауазымы
Тапсырманы орындауға алған студент____________________________ __
(студенттің аты-жөні, қолы)
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Қысқартулар мен
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1 Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.1 Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу мәселесінің зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.2 Өздік жұмыстардың мазмұндық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 26
2 Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінде білім алушылардың өз
бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .39
2.1 Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжі туралы мәлімет ... ...39
2.2 Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінде оқу-тәрбие үдерісін
ұйымдастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .41
3 Шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік жүйесі ... ... ... ... 43
3.1 Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінің оқу үдерісінде
шығармашылық тапсырмаларды пайдалану
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...43
3.2 Білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру
нәтижелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
4
Экономика ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
5 Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..60
6 Еңбек
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .82 Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..84
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесідей нормативті құжаттарға сілтемелер жасалынды:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан, 1995.-
48 б
- Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, 27.07.2007ж.
(18.02.2014 ж. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
- Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы, 07.12.2010 ж.
- Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие
тұжырымдамасы ҚР Білім және ғылым Министрінің 2009 жылғы 16 қарашадағы №
521 бұйрығымен бекітілген.
- Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы N 212 Кодексі
http:adilet.zan.kzkaz
- Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауiпсiздiгi тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003
жылғы 3 желтоқсандағы N 1241 Жарлығыhttp:adilet.zan.kzkaz
- Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030 даму стратегиялық бағдарламасы. –
Алматы: Білім, 1997. – 96 б.
- "Қазақстан-2050" Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
Қазақстан Республикасының Президенті - елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы, Астана қ., 2012 жылғы 14 желтоқсан
http:adilet.zan.kzkaz
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылды:
Өзіндік жұмыс – оқушының ойлау қабілетін, ақыл- ой және іс-
тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әрекеті.
Өзіндік жұмыс - оқыту негізінде енгізілген оқушылардың өздік жұмысы-
мұғалімнің тікелей қатынасуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жағдайда оқушылар
саналы түрде тапсырманың мақсатына қол жеткізуге өздерінің күштерін
пайдалану және танымдық іс-әрекеттерінің нәтижелері арқылы тырысады.
Өзіндік жұмыс-оқушылардың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің
бақылауынсыз орындауы.
Өзіндік оқу іс- әрекеті дегеніміз - бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауы, өзін-өзі
бағалауы негізінде педагогикалық үрдіске қатынасушылардың өзара іс-
әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі.
Шығармашылық - қайталанбас тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы
жаңалық ашатын іс-әрекет.
Шығармашылық жұмыс – оқушының ойлау қабілетін, ақыл-ой және іс-
тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әрекеті.
Шығармашылық дербестік - жеке тұлғаның танымдық қажетсінуі мен
қызығушылығын, белсенділігі мен танымдық іздемпаздығын қамтитын сан қырлы
білім алуынан көрінетін, күрделі шығармашылық қалыптасуымен аяқталатын
интеллектуалдық қабілет.
Ақпараттық технология - ақпараттық ресурстарды қолдану процесін
жеңілдетуге, олардың қауіпсіздігі мен жылдамдығын арттыруға бағытталған,
ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу, шығару және тарату жұмыстарын атқаратын
технологиялық тізбекке біріктірілген әдістердің, өндірістік процестердің
және программалық-техникалық құралдардың жиынтығы.
Қысқартулар мен белгілер
Дипломдық жұмыста келесідей қысқартулар мен белгілер қолданылды:
ҚР – Қазақстан Республикасы
ОӘЖ - Оқытудың әдістемелік жүйесі
ЮНЕСКО- Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар
Ұйымы
БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда білім беру ісін
жаңартудың негізгі ұстанымдары ретінде демократияландыру мен ізгілендіру
ұстанымдары анықталды. Олардың талабы бойынша оқытудың басты мақсаты -
өздігінен білім алып, дами алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Сондықтан
білім алушыларды шығармашылық тұрғыдан өз бетімен әрекет жасауға үйрету
бүгінгі күннің көкейкесті проблемасы болып табылады.
Өздік әрекет, өздік жұмыс мәселесі туралы көне грек философтары Сократ,
Платон, Аристотель, т.б. құнды идеялар айтқан болатын. Олар баланың өз
бетімен білім алуының мәнділігін ерекше атап көрсеткен.
Сонымен бірге білім алушыларды өз бетінше жұмыс істеуге үйрете отырып,
олардың дербестігін дамыту мәселесі классикалық педагогиканың көрнекті
өкілдері Я.А.Коменскийдің, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервегтің,
К.Д.Ушинскийдің және т.б. еңбектерінде жалғасын тапты.
Білім алушылардың өздік жұмысын ұйымдастыру мәселесі қай уақытта
болмасын педагогика ғылымының көкейкесті проблемалары санатынан шыққан жоқ
және ол бүгінгі күнде де аса маңызды. Әр жылдары бұл проблемалармен
көрнекті дидакт-ғалымдар, психологтар мен әдіскерлер айналысып, өз
зерттеулерінің объектісі етіп алған (Б.П.Есипов, М.И.Махмутов,
П.И.Пидкасистый, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, А.Х.Аренова; психологтар
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов, Т.Тәжібаев, сондай-ақ
әдіскерлер А.Е.Әбілқасымова, М.И.Моро, В.К.Буряк, Н.К.Калашникова, т.б.).
Қазіргі кезеңдегі білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында жеке
тұлғаның шығармашылық бағыттылығын қалыптастыру - білім алушының оқу-
танымдық іс-әрекеттегі шығармашылық қызығушылығына тікелей байланысты.
Шығармашылық қызығушылық – тұлғаның ізденімпаздық қабілет сапасын дамытудың
негізгі өзегі болып табылады. Себебі өмірдегі құндылықтардың барлығы да
жаңашылдық бағыттар арқылы ғана іс-әрекетке тұрақты шығармашылық
қызығушылық нәтижесінде танылып, болашақта өміршең дамуына мүмкіндік алады.
Сондықтан шығармашылық қызығушылықты жеке тұлғаның дамуына, оның рухани
жетілуінде мәні терең, мотивациялық, білімділік бағдар құндылығы ретінде
танылуының маңызы зор.
Көтеріліп отырған мәселенің өзектілігі Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңында, ҚР стратегиялық дамуының Қазақстан - 2050
бағдарламасында, ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында, ҚР Білім бағдарламасында мемлекеттік
саясаттың басты принциптері ретінде жеке адамның шығармашылық әлеуетін
дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелерінде басты
міндеттер қатарында қойылған.
Демек, болашақ жастарымыздың кәсіби құзырлы, шығармашыл болуын
қамтамасыз ететін оқытудың жаңа парадигмасы оқытудың субъектін және білім
алушының әлеуетіне тікелей әсері мол шығармашылық қызығушылығын
қалыптастырудың теориялық, әдіснамалық, дидактикалық тұғырларын айқындау
міндеттерін алдыңғы қатарға шығарады.
Жеке тұлға бойындағы ашылмаған, сыры мол мүмкіндіктерді дамытудың бастау
көзі – шығармашылық қызығушылықты қалыптастыру мәселесі өзінің тамырын
адамзат дамуы тарихының тереңінен алады.
Адамзат баласының алға қарай сатылап өркениетке жетуі әр адамның іс-
әрекеттегі жаңашылдығына, жаңаны ойлап табуына, шығармашылық болмысына
байланысты. Ал шығармашылық іс-әрекет, жаңашылдыққа бағыттылық тек қана
шығармашылық қызығушылықтан бастау алады.
Адамзаттың ұлт ретінде қалыптасуы, ұлттың шығармашылық әлеуеті де әр
жеке тұлғаның шығармашылық деңгейімен анықталады. Сондықтан зерттеушілер
өркениетке жетудің жолын әр адамның шығармашылық қызығушылық деңгейімен,
жаңашылдық болмысымен байланыстырады.
Білім алушының даму деңгейіне сай білім беріп қана қоймай, сонымен бірге
олардың белгілі ғылым саласына қатысты қабілетін дамытуға, алған білімін өз
бетінше жетілдіруге, толықтыруға және оны жаңа жағдайларға шығармашылықпен
қолдана білуге мүмкіндік жасау қажет. Сондықтан шығармашылық тапсырмалар
арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру
педагогика ғылымының өзекті проблемасы ретінде біздің зерттеу жұмысымызда
басшылыққа алынады.
Жоғарыда аталған педагог-ғалымдардың еңбектерінде оқытудың мақсаты
білім алушыларға оқу деңгейінен өздігінен білім алу деңгейіне мүмкіндік
беретіндей нақты шығармашылық әрекеттерді меңгеру екендігі айтылған.
Бүгінгі Колледж үшін білім алушылардың өздік жұмыс мәселесі жаңалық емес,
бірақ қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құруларға байланысты жалпы білім беру
жүйесіне қойылып отырған талаптарға сай оқыту әдістерін, құралдарын
жетілдіру аса қажет. Демек, зерттеу жұмысының көкейкестілігі Қазақстандағы
жаңаша білім беру жүйесіне сәйкес білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу
үдерісін жетілдіруге ықпал ететін шығармашылық тапсырмалардың мазмұнын
анықтау және сапасын арттыру қажеттілігіне байланысты тәжірибе талабынан
туындайды. Мұның өзі зерттеу тақырыбын Шығармашылық тапсырмалар арқылы
оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру (Астана қ.
құрылыс-техникалық колледж базасында) деп анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз
бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік негіздерін
жүйелеп, эксперимент арқылы сынақтан өткізу.
Зерттеудің міндеттері:
- білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу мәселесінің зерттелу
деңгейін айқындау;
- өздік жұмыстардың мәнін нақтылау және түрлеріне сипаттама беру;
- шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың ерекшеліктерін анықтау;
- шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасап, оның
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру;
- эксперимент нәтижелеріне талдау жасап, соның негізінде ұсыныстар
қатарын әзірлеу.
Зерттеу нысаны: Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінің оқу-
тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінде
шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастыру мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер Астана қаласындағы құрылыс-техникалық
колледжінің оқу-тәрбие үдерісінде арнайы жасалынған шығармашылық
тапсырмалар арқылы білім алушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың
құрылымдық-мазмұндық үлгісі іске асырылса, онда олардың білім, білік,
дағдысын жаңа сапалық нәтижеге арттыруға мүмкіндік туады, өйткені
шығармашылық тапсырмаларды пайдалану білім алушылардың өз бетімен әрекет
ету қабілеттерінің дамуына ықпал етеді.
Жетекші идея: колледждің оқу-тәрбие үдерісінде шығармашылық
тапсырмаларды қолдану білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастыру негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - таным теориясы, тұлға теориясы, іс-
әрекет теориясы, ақыл-ой әрекеттерін кезең бойынша қалыптастыру теориясы,
біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы; шығармашылық теориясының
қағидалары, тұлғаның қалыптасуындағы іс-әрекеттің рөлін анықтайтын білім
берудің жалпы теориясы болып табылады.
Зерттеудің деректі көздері: философтардың, психологтардың,
педагогтардың таным, білім, тұлға мен оның әрекеті, этнопедагогика туралы
ғылыми зерттеу еңбектері, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім
туралы заңы, Қазақстан Республикасы жалпы орта білім мазмұнының
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жалпы орта білім беретің Колледжтің
даму тұжырымдамасы, оқу бағдарламалары, оқулықтар мен оқу әдістемелік
құралдар, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері, интернет арқылы алынған
ақпараттар.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттер мен бағдарламалық-әдістемелік
құжаттарға теориялық талдау жасау, теориялық моделдеу, Колледж құжаттарын
зерделеу, диагностикалық әдістер (сауалнама, сұхбат, бақылау, тестілеу),
педагогикалық іс-тәжірибені талдау, тұжырымдау, жинақтау, педагогикалық
эксперимент, математикалық-статистикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы: шығармашылық
тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастырудың зерттелу деңгейі айқындалды; тақырыпқа байланысты негізгі
ұғымдардың мәні нақтыланды.
Зерттеудің практикалық маңызы: колледж оқытушылары үшін шығармашылық
тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастырудың әдістемелік жүйесі жасалып, тәжірибе жүзінде іске
асырылды..
Зерттеу нәтижелерiнiң дәйектiлiгi мен негiздiлiгi зерттеу әдiсiнiң
қойылған мiндеттерге сәйкес iске асырылуымен, зерттеу нысанына қатысты
ғылыми еңбектердi талдаумен, алынған педагогикалық эксперимент нәтижелерiне
математикалық өңдеулер жасалумен қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу базасы: Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжі.
Зерттеудің негізгі кезеңдеріне сипаттама:
- кафедрада тақырыпты бекіту, оны негіздеу;
- жұмыстың теорялық бөлімімен жұмыс, зерттеу әдістемесін таңдап алу;
- дипломдық жұмыстың эксперименттік бөлімін жасау, оны ұйымдастыру,
сынақтан өткізу;
- зерттеу жұмысын жинақтау, жазуды аяқтау және оны кафедра мәжілісінде
талқылаудан өткізу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, 6 бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері, әдіснамалық негізі мен зерттеу әдістері беріледі,
зерттеудің ғылыми жаңалығы, тәжірибелік маңызы, зерттеу кезеңдері,
дипломдық жұмыстың құрылымы көірініс алады.
Шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімде
білім алушылардың өз бетімен жұмыс істеу мәселесінің зерттелу деңгейі
айқындалды, өздік жұмыстардың мәні анықталады және оның түрлеріне мазмұндық
сипаттама беріледі, сонымен бірге шығармашылық тапсырмалар арқылы білім
алушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың ерекшеліктері
ашып көрсетіледі.
Екінші бөлімде Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінде білім
алушылардың өз бетімен жұмыс істеу ерекшеліктеріне жүргізілген зерттеулер
талданды.
Шығармашылық тапсырмалар арқылы білім алушылардың өз бетімен жұмыс
істеу дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік жүйесі атты екінші бөлімде
Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжінің оқу үдерісінде
шығармашылық тапсырмаларды пайдалану тәжірибесі анықталды. Тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстың мазмұны мен кезеңдері айқындалып, нәтижелерін
Колледжтің бастауыш сатысындағы оқыту үдерісіне енгізу жолдары көрсетілді.
Қалған бөлімдерде экномикалық негіздеме жасалып, қоршаған ортаны және
еңбек қорғау негіздері көрсетілді.
Қорытынды бөлімде зерттеудің негізгі нәтижелері, қағидалары
тұжырымдалады, тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері негізінде
әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада эксперимент барысында пайдалынылған шығармашылық тапсырмалар
мен сауалнама ұсынылды.
1 Шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу мәселесінің зерттелу деңгейі
Тұлғаның өздік іс-әрекетінің мазмұндық сипаттамасын теориялық-
әдіснамалық тұрғыда негіздеу аталмыш мәселені педагогикалық-тарихи жағынан
талдауды керек етеді. Кез келген педагогикалық тұжырымдаманы негіздеу
педагогика ғылымы мен практикасының әлемдік және ұлтттық тәжірибелеріне
талдау жасау негізінде құрылады. Жоғарыда аталған жағдайлар педагогикалық-
тарихи міндеттердің мәнін нақтылауға мүмкіндік береді:
1. Әлемдік ғылым бастауларында өздік іс-әрекет мәніне көзқарастарды
қарастыру;
2. Ресей және Қазақстандағы қоғамдық- педагогикалық қозғалыста өздік іс-
әрекетті әлеуметтік-экономикалық категория ретінде түсіндіретін
жетекші идеяларды зерттеу;
3. Қазақстанда педагогика ғылымының қазіргі даму кезеңінде өздік жұмыс
мәселелеріне қысқаша шолу беру.
Аталмыш міндеттер тәуелсіз мемлекетте прогрессивті ағымдардың
қалыптасу жағдайында педагогиканың қажеттілігінен туындап отыр.
Екінші міндет қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастарды
реформалау, қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың дамуы кезеңінің (ХІХғ. және
ХХғ.) ерекшеліктермен байланысты. Біздің пікіріміз бойынша, аталмыш кезең
Қазақстандағы демократиялық қозғалыстың қалыптасуына айрықша ықпал етті.
Жалпы, педагогика ғылымында өздік жұмыс және оны оқыту үдерісінде
ұйымдастыру мәселесінің бай тарихы бар. Осы мәселе бойынша ғылыми
педагогикалық зерттеулерге жасалынған талдау оның негізгі үш бағытын бөліп
көрсетуге мүмкіндік берді.
Бірінші бағыт өкілдері ретінде Ежелгі грек оқымыстыларын (Архимед,
Аристоник, Платон, Аристотель) атауға болады, өйткені олар баланың өз
бетімен әрекет етуінің мәнділігі мен оның жеке тұлғаны дамытудағы ролін
айқындап берді. Ұлы ойшылдардың еңбектерінде адамның ойлауы өз бетімен
жұмыс істеу әрекетінде ғана дұрыс дамитыны, жеке тұлғаны жетілдіру және
оның қабілеттерін дамыту өздігінен танып-білудің нәтижесінде ғана мүмкін
болатыны, мұндай іс-әрекет балаға қуаныш пен ләззат сыйлап, оның жаңа
білімді алуға немқұрайлы қарауын шектейтіні нақты тұжырымдалған. Аса
маңызды бұл идеялар өздік жұмыс мәселесінің құндылығын дәлеледеп, оның әрі
қарай зерттелуіне жол ашып берді.
Өздік жұмыс туралы ежелгі грек философтарының бастамасы әрі қарай
Франсуа Рабе, Мишель Монтень, Томас Морр, Томаза Компонелла еңбектерінде
жалғасын тапты. Бұл ойлар орта ғасырдағы Колледждерде схолостика,
догматизм, жаттандылықтан арылу үшін баланың дербестігін қалыптастыру
талабынан туындаған еді. Ол үшін балаға өздігінен жаңа білім алып, заттың
дәмін өз бетімен татып көру керек, яғни танымның жолын өзі таңдағаны жөн
[1].
Екінші бағыт Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоцци, А.Дистервег
еңбектерінен [2] бастау алады. Олардың негізгі идеясы - білім алушыларды
өздік жұмысқа тартудың ұйымдастырушылық-практикалық мәселелері болып
табылады. Бұл бағыттың өкілдері балаларды оқыту барысында өздік іс-әрекетке
баули отырып, олардың жеке ерекшеліктерін, шығармашылығын дамыту туралы
мәселені қозғап, оның практикада шешімін табудың жолдарын іздестіреді.
Білім алушылардың өздік жұмыс іс-әрекетінің мәні туралы ой-пікірлерді
одан әрі дамытуда А.Н.Радищев, П.И.Пестель, И.Д.Якушкин және басқа да
демократ-ағартушылар көп үлес қосты, олар өз бетінше ойлай алатын, ұжыммен,
ұйымшылдықпен әрекет етіп, өз ісіне есеп бере алатын, белсенділігі мен
ізденімпаздығы бар жастарды Колледж қабырғасында дайындау қажеттігін айтты.
Үшінші бағыт К.Д.Ушинский еңбектерінен [3] бастау алады, өйткені ондағы
негізгі психологиялық-дидактикалық қағидалар бүгінгі күндегі білім
алушылардың өздік жұмысы табиғатының мәселелерін көтереді. Бұл бағытты
шартты түрде психологиялық-дидактикалық деп атауға болады, өйткені бұл
бағыттың өкілдері білім алушылардың өздік жұмыстарын оқыту барысында
ұйымдастыруды психологиялық заңдылықтармен байланыстырады.
Аталаған бағыт білім алушылардың өздік жұмысы туралы мәселенің әрі қарай
дамуында озық педагогикалық ойлардың арқауы болды.
Оқыту барысында білім алушылардың өздік жұмыстарының жекеленген тұстарын
ашып көрсетуге, оқытудың тәсілдерін бірізділікпен сипаттауға, оны білім
алушылардың өздік жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында пайдалануға және оған
философиялық-психологиялық, физиологиялық және дидактикалық тұжырымдама
беруге талпыныстар мен ұмтылыстарды ең алғаш рет К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой
және ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы озық ойлы педагогтар
жасады.
К.Д.Ушинский оқытудың догматикалық әдістері мен Колледжде құрғақ
жаттауды қатты сынады. Ол мұғалімнің де, білім алушының да жұмысын, іс-
әрекетін шығармашылық үдерісс деп қарастырды. Ал оның негізі - ойдың,
ақылдың жұмысы. Оқу - еңбек және күрделі еңбек болуға тиіс, бірақ оқудың
қызықтылығы терең ақыл-ой жұмысына байланысты болатындай толық мәндегі
еңбек болатын болсын деген талап қойып, білім алушылардың өздік жұмысын
тиімді ұйымдастыруға көңіл бөлді.
Білім алушылардың өздік жұмысы идеясы біршама басқаша аспектіде
Л.Н.Толстойдың Колледждегі тәжірибесінде дамытылды. Немістің теориялық
оқытуында етек алып, Батыс Европа мен орыс Колледждерінің іс-тәжірибесінде
таратылған оқыту теориясы мен практикасындағы санаткерлікті сынай отырып,
Л.Н.Толстой балаларды оқытудың құнды тұжырымдамасын жасайды. Бұл
тұжырымдаманың негізгі қағидасы - баланың өмірлік тәжірибесін есепке лау,
оқыту үдерісіндегі өздік жұмыс арқылы оның әрекетіне ерік беру. Өздік іс-
әрекет теориясын педагогика, физиология және психология ғылымдарының тығыз
байланысы негізінде жасаған К.Д. Ушинскийден айырмашылығы Л.Н. Толстой бұл
мәселеде өз тәжірибесіне сүйенді. Дербестікті дамытудың негізгі факторлары
ретінде Л.Н. Толстой білім алушының жеке тәжірибесі мен оның қоршаған
ортасын ерекше атап өтті [4].
Белгілі кеңес педагогтары Н.К. Крупская, А.И. Луначарский, П.П.
Блонский, С.Т. Шацкий, А.П. Пинкевич, М.С. Пистрак, және т.б. еңбектерінде
өздік жұмыс проблемасы білімдік, дидактикалық және жалпылама тұрғыдан терең
қарастырылады [5].
20-30 жылдары педагогика ғылымында өздік жұмыстың мәнін айқындауға,
өздік жұмыстарды пайдаланудағы Колледж тәжірибесін сипаттауға көңіл бөліне
бастады. Бұл кезең өздік жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемелік аспектісін
жасау, әсіресе оқулықпен және кітаппен өздігінен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастыру мәселелеріне бай болды. Дәл осы кезеңде Н.К.Крупскаяның
“Кітаппен қалайша өздігінен жұмыс істеу керек” мақаласы жарық көрді, ол
педагогикалық ортада жақсы танымал болды. Бұл мақалада кітаппен жұмыс
істеудің әдістемесі жан-жақты сипатталады. Педагог-теоретиктер мұғалім-
практиктердің күш салуының арқасында бұл кезеңде кітаппен жұмыс істеудің
белгілі бір жүйесі қалыптасып, оның нақты түрлері бөліп көрсетіледі:
сыныпта оқылған параграфты әңгімелеп беру, оқылған материал бойынша жоспар
құру, оқулықтағы суреттер бойынша жұмыс, оқулықтың материалы негізінде
схемалар, кестелер, диаграммалар құру және т.б.[6, 47].
30-шы жылдардың аяғы мен 40-шы жылдардың басында алдыңғы қатарлы
педагогтар Р.М. Микельсон, Е.Я. Голант, П.Н. Груздев, кейіннен (50-ші
жылдардың ортасы мен 60-шы жылдардың басында) Б.П.Есипов [7],
И.Т.Огородников [8], М.Н.Скаткин [9] және т.б. сабақта білім алушылардың
өздігінен істейтін жұмыстарын кеңінен қолдануға жүйелі түрде кірісіп, оның
дидактикалық- әдістемелік аспектілерін ашып көрсетуге көп көңіл бөлді. Осы
кезеңде өздік іс - әрекет үдерісі мен құрлысының мәнін зерттеу не жаңа
материалды меңгеру барысында білім алушылардың психикалық үдерістерін, не
өздік жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемелік тәсілдерін қарастыруды көздеді,
әсіресе соңғы проблемаға көптеген теориялық және эксперименттік зерттеулер
арналды. Мұндай зерттеулердің тақырыптары сан алуан, ол орта Колледждегі
барлық сыныптарда оқу үдерісінің бөлімдерін қамтыды. Мұнда сабақ
жүйесіндегі өздік жұмыстардың ролін түсіндіруге, жаңа материалды мұғалімнің
түсіндіру барысында білім алушының өздік жұмысын ұйымдастыру әдістемесі мен
олардың мазмұнын анықтауға, жаңа материалды өздігінен оқып-үйрену, білім,
білік, дағдыны бекіту, қайталау, білім, білік, дағдыны кезектегі тексеру,
оқулықпен және қосымша әдебиеттермен жұмыс істеу және т.с.с. кезеңдерінде
өздік жұмыстарды ұйымдастыруға көп көңіл бөлінді.
60-70 жылдары жаңаша өзгерістер байқалды. Көрнекті ғалымдар М.Г.Голант
[10], Н.Г. Дайри [11], М.К.Ковальская [12], И.Я.Лернер [13] және т.б. өз
зерттеулерінде көбінесе білім алушылардың өздік жұмысы мәселелерін терең
қарастырды.
Бұл зерттеулерде сабақтың тиімділігі ең алдымен білім алушылардың өздік
іс-әрекетін белсендіруге және сабақтағы білім алушылардың іс-әрекетінің
дұрыс өзара байланысына тәуелді екендігі көрсетеді. Өздерінің
эксперименттік зерттеулерінде олар Колледждегі оқу барысында білім алушылар
тек белгілі бір ғылыми білімдерді алып қана қоймай, оларды өздігінен жасай
білуге үйрену қажет деген қағиданы ұстайды. Оқыту үдерісінің осы екі жағы
бір-бірімен тығыз байланыста болу керек.
Білім алушылардың дербестігін дамыту және олардың өздік жұмысын
ұйымдастыру құралдарын іздеу проблемасы шетел дидактикасында да ерекше орын
алады. (А.Улиг, И.Ломпшер, Г.Вермес, Дж.Брунер, В.Оконь) Мәселен, А.Улиг
білім алушылардың өздігінен білімді меңгеру үдерісінде іс-әрекеттің қайта
жаңғыру (репродуктивті) және шығармашылық (өнімді) үдерістерін бөліп
көрсетеді. Мұның ішінде автор шығармашылық үдерісті білім алушының
мұғалімнің басшылығымен жасайтын іс-әрекеті және толығымен өздігінен
орындайтын іс- әрекеті болып бөлінетіндігін көрсетеді. Осы бөлудің
негізінде оқыту мен оқу әдістерінің жіктемесі оқыту үдерісінің екі жақты іс-
әрекетінің түрлері - мұғалімнің оқытушылық іс-әрекеті және білім
алушылардың өздік іс-әрекеті түрінде беріледі. “Оқыту үдерісі” атты
кітабында ол білім алушылардың бұрын меңгерген білімін пайдаланудың екі
жолын бөліп көрсетеді:
Ұқсас тақырыптар бойынша есептер шығаруда бұрын алған білімдерін қолдану
(дағды немесе ассоциацияны генерализациялау).
Есептердің неғұрлым күрделі түрлерін шығаруда, яғни принциптер мен
қатынастардың өзгерісінде оқытудың нәтижелерін қолдану.
Дж. Брунер Таным туралы, Оқыту теориясы еңбектерінде оқытудың ең
тиімді құралдары ретінде білім алушылардың білімді өздігінен меңгеруін,
өздігінен ізденуін атап өтеді. Мұнда ең басты ролді іздену мен жаңалықты
негіздейтін болжамдарды құру атқарады. Бұл жағдайда мұғалім дайын білімді
білім алушыларға баяндамайды, білім алушылармен ынтымақтаса отырып оны
іздеуге тырысады. Білім алушылардың білімді ашу үдерісінің өзі осы білімді
құрайды, жаңа байланыстар мен қатынастарды алғаш рет ашып көрсетеді. Мұндай
оқытудың нәтижесінде білім алушыда оқудың ішкі мотивтері қалыптасады [14].
Сабақ құрылымында өздік жұмыстарды ұйымдастыруды зерттеуде әдіскерлер де
көп үлес қосты. Әдістемелік әдебиеттерде білім алушылардың өздік жұмыстарын
ұйымдастырудың әдістемесі туралы сөз қозғалды. Бұл жөнінде М.И.Моро [15],
В.К.Буряк [16], Н.К.Калашникова [17], т.б. жазды.
Бұл жерде тек бірқатар авторлардың ғана пікірлері келтірілді, дегенмен
бүгінгі таңда өздік жұмысты зерттеуде алғашқы жалпы бағыттардың
анықталғанын айтқан ләзім. Бұл объективті тұрғыдан зерттеу немесе білім
алушының психологиялық аймағын есепке алмай оның іс-әрекетін сипаттайтын
логикалық- әлеуметтік зерттеу; субъективті немесе психологиялық тұрғыдан
зерттеу. Ал үшінші бағыт бойынша нақты берілген теориялық тұжырымдама
бүгінгі күнде жоқ. Бұл жерде өздік іс-әрекетке дидактикалық талдау білім
алушылардың өздік жұмыстарды орындауына мысалдар келтіруімен алмастырылады.
Мұның барлығы өздік жұмыс проблемасының жан-жақтылығын көрсетіп, оны
әртүрлі тұрғыдан зерттеу қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстанда педагогика ғылымының дамуында да өзіндік жұмыс мәселесі
бірқатар ағартушылар мен педагог ғалымдардың зерттеулеріне арқау болды.
Халқымыздың кемеңгер ағартушылары М.Жұмабаев [18], А.Байтұрсынов [19],
Ж.Аймауытов [20], т.б. білім алушының өзіндік жұмысының маңызына тоқтала
отырып, бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керектігін айтқан
болатын.
Қазақстандық ғалым Р.Г.Лембергтің [21] пікірінше, өзіндік жұмыстарды
ұйымдастыру мына шарттарға байланысты:
а) жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
ә) жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
б) жұмысты өз еркімен, қалауымен орындауы.
Соңғы жылдары Қазақстанда білім алушылардың және студенттердің өзіндік
жұмысы проблемасы бойынша бірқатар кандидаттық және докторлық
диссертациялар орындалды (А.Х.Аренова , А.Е.Әбілқасымова, Л.Х.Мажитова,
Ж.Е.Сәрсекеева т.б.).
1.2 Өздік жұмыстардың мазмұндық сипаттамасы
Өздік оқу іс-әрекеті дегеніміз – бұл дидактикалық ұғым, ғылыми
практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өздік
тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауы, өзін-өзі
бағалауы негі-зінде педагогикалық үдеріске қатынасушылардың өзара іс-
әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі [23].
Өздік жұмыс пен өздік әрекет ұғымының айырмашылығын П.И.Пидкасистый
олардың ұйымдастырылу ерекшелігіне байланысты деп көрсетеді, яғни өздік
жұмыс – өздік әрекетті ұйымдастыру формасы, ол уақытпен шектелген, ол өздік
жұмыстың нәтижесіне міндетті түрде бақылау жүргізілетінін айтады [24].
А.Вербицкий мен Ю.Попов өздік жұмыстарды жекелей жұмыс істеудің формасы
мен құралы, ал білім алушының өздік әрекетін танымдық белсенділіктің сапасы
деп анықтайды. Авторлар негізгі стратегия оқу сабақтарының барлық
түрлерінде білім алушылардың зияткерлік ынтасы мен ойлауын тудыратын
психологиялық-педагогикалық шарттарды жасаудан тұру керек деп санайды [25].
Білім алушының өзінің танымдық әрекетін саналы түрде басқаруы, яғни
өздік бақылау, өздік жұмыстар арқылы іске асады. Ол – өздік іс-әрекеттерде
білім алушының түпкі нәтижені және болатын қиындықтарды болжай білуі,
жоспарлауы, бақылауы, өзіне баға беруі, соның нәтиже-сінде түзетуі және
реттеп отыруы. Т.И.Шамова білім алушының өз оқу үдерісін өздік басқаруын
оның қабілетінің негізгі бір компоненті ретінде қарастырады. Зерттеуші
жалпы оқу біліктеріне алда тұрған жұмысты жоспарлау, оны тиімді
ұйымдастырып орындау, белгілі бір ырғақта жұмыс істеп, өздік бақылауды
жүзеге асыруды жатқызады [26].
Өздік жұмыстың нәтижелі болуы оны орындаушының дайындық деңгейіне, оның
өз бетімен іс-әрекет жасау дағдысына тікелей байланысты. Г.Оразаева [27],
К.Жексембина [28] өз еңбектерінде өздік жұмыстың басты сипаттамаларына:
адамның өзінің жеке көзқарасының болуы, күрделі жағ-дайларда бағдарлай
білу, дұрыс шешім қабылдап оны жүзеге асыра білу, өз көзқарасын дәлелдей
білуді жатқызады.
Ғылыми психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жасалынған теориялық
талдау білім алушының өздік жұмысы ұғымының бірмәнді анықталмағанын, оны
анықтауда әртүрлі тұрғыдан қарап, түрлі әдістер болғанын көрсетеді. Өздік
жұмыстың анықтамасының негізіне әр автор әртүрлі белгілерді алады. Оларды
тұтас қарастырғанда маңызды, бірақ жекелей алғанда толыққанды анықтама бола
алмайды.
Өздік жұмысты Л.В.Жарова, Н.В.Кузмина, И.И.Кобыляцкий, М.Н.Скаткин оқыту
әдісі ретінде, Б.П.Есипов, М.А.Данилов оқыту тәсілі, П.И.Пидкасистый оқу
әреке-тін ұйымдастырудың құралы,,Р.А.Низамов, И.Я.Лернер, әрекеттің түрі
ретінде анықтайды.
П.И.Пидкасистый өздік жұмысқа оқу сабағын ұйымдастырудың формасы да
емес, оқыту әдісі де емес, ол қойылған мақсатқа сәйкес білім алушының
белгілі бір әрекетті ұйымдастыруы мен орындауының құралы деген анықтама
береді [29,27]. Ғалым өздік жұмыс – оқытудың құралы деп те санайды,
өйткені өздік жұмыс:
білімді меңгерудің әрбір нақты жағдайында қойылған нақты мақсат пен
міндетке сәйкес болады;
білім алушыда оның білмеуінен білуге қарай жылжу кезеңінде танымдық
есептердің белгілі бір класын шешуге білімдер, біліктер пен дағдылардың
қажетті және ойлау әрекетінің төменгі деңгейден жоғарысына қарай жыл-
жуына сәйкес келетін көлемі мен деңгейін қалып-тастырады;
білім алушыда өз бетімен жүйелі түрде білімін толықтыруға психологиялық
бағдарды және оқу, ғылыми, өндірістік есептерді шешу барысында ғылыми
ақпарат ағынында бағдар жасай алу білігін қалыптастырады;
кәсіби әрекеттің, танымның және мінез-құлықтың әдістерін меңгеруде білім
алушының өзін-өзі ұйымдас-тыруы мен өзін-өзі тәртіптеуінің маңызды шарты
болып табылады;
білім алушының әрекетіне педагогикалық басшы-лық жасаудың және оқыту
үдерісінде білім алушының өз бетімен танымдық, ғылыми-өндірістік әрекеті
мен кәсіби өзін-өзі анықтауын басқарудың маңызды құралы болып табылады
деп дәлелдейді [30]. Ғалымның пікірінше, өздік жұмыс оқыту үдерісінде
білім алушылардың өздік әрекеттерін ұйымдастыру мен басқарудың ерекше
педагогикалық құралы болып табылады.
Л.В. Жарова өздік жұмысқа білім алушылардың күш сала және белсенділік
таныта отырып, педагогтың тапсырма-сымен және оның жетекшілігімен оқу
міндетін шешетін оқыту әдісі деп анықтама береді [31].
М.В.Буланова-Топоркова өздік жұмыстарға оқытушының тапсырмасы және
әдістемелік басқаруы арқылы, бірақ оның тікелей қатысуынсыз тек
аудиториядан тыс орындалатын, білім алушының жоспарланған жұмысы деп
анықтама береді [32].
А.И. Зимняяның анықтамасында өздік жұмыс мақсатқа бағытталған, нысанның
өзі арқылы орындалатын, іштей уәжделген, құрылымданған және әрекеттің
үдерісі мен нәтижесі бойынша түзетуге келетін әрекеттердің жиын-тығы болып
табылады. Оны орындау өздік сананы, рефлективтілікті, өзін-өзі тәртіптеуді,
жеке жауапкерші-лікті талап етіп, білім алушыға өзін-өзі жетілдіру мен өзін-
өзі тану үдерісі ретінде қанағаттандыруды береді [33].
Өздік жұмыс –Колледжтің оқу үдерісінде білім алушының өздік әрекетін
ұйымдастырудың және басқарудың ерекше құралы болып табылады. Ғылыми
әдебиеттерде ол оқытудың құралы, оқу-ғылыми танымның формасы, шығармашылық
ойлау әдісі ретінде де қарастырылады.
Өздік жұмыстың осындай анықталуын Ж.Е.Сәрсекеева өздік жұмыс – оқытуды
ұйымдастырудың формасы ретінде (студенттердің аудиториядан тыс жұмысы),
оқыту әдісі ретінде (аудиториялық сабақта өздік жұмысты қолдану), оқыту
құралы ретінде (аудиториялық және аудиториядан тыс өздік жұмыс
тапсырмаларының жүйесі) деп анықтап, толықтырады [34].
Н.Адельбаева өздік жұмыстарды білім алушылардың кәсіби әрекетінің
әдістерін үйрену барысында өздік ұйымдастыру мен өзін-өзі тәртіптеу құралы
ретінде анықтайды. Өздік жұмыс –Колледжде білім алушының оқу үдерісіндегі
өздік әрекетін ұйымдастыру мен басқарудың спецификалық құралы. Ол оқыту
құралы, оқу-ғылыми танымның формасы, шығармашылық ойлау әдісі ретінде
қарастырылады [35].
А.Л.Беляяева өздік жұмыстардың мәнін білім алушының әрекетінде ақпаратты
білім мен білікке аудару функциясы мен осы әрекетті басқару функциясының
үйлесуі деп түсіндіреді [36].
Колледжтің оқу үдерісінде білім алушыларды түрлі оқу және шығармашылық
іс-әрекеттерін өз бетімен орындатқызу олардың өз қабілеттерін кеңінен
көрсетуіне мүмкіндік береді. Өздік жұмыстарды ұйымдастырудың алуан түрлі
формаларын қолдану білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудың
тиімді құралы болып табылады.
Осылайша, өздік жұмыс тақырыбындағы әдебиеттерді зерттеуден өздік
жұмыстардың педагогикалық мақсатына, білім алушының әрекетінің сипатына, өз
бетімен жұмыс жасау деңгейіне, жұмыстың мазмұны мен түріне, тапсырма
типіне, білім көздеріне, өздік жұмыстарды орындау орнына, ізденімпаздықтың
деңгейіне, оқу пәнінің ерекшелігіне, оқытудың нақты мақсаттары мен қойылған
міндеттерге, оқытудың әдіс-тәсілдеріне, нақты есеп түрлеріне қарай әртүрлі
анықталатыны байқалды.
Педагогикалық әдебиеттерде өздік жұмыс түрлерін әр түрлі тұрғыдан
анықтап, төмендегідей жіктейді:
1) ұйымдастыру түрлері байланысты: ұжымдық, топтық, жеке-дара жұмыс;
2) мақсатқа бағытталу сипатына байланысты: теориялық және практикалық;
3) логикалық бағыттылығына байланысты: фактілерді бақылау және ұғымның
белгілерін айрық-шалау, құбылыстар арасындағы ұқсастықтар мен айырмашы-
лықтарды анықтату; өз бетімен игерген оқу материалын-дағы ұғымдарды
анықтату және игергендерді жинақтау; кейбір типтес құбылыстарды
айрықшалау; фактілер арасындағы байланысты анықтату;
4) іс-әрекеттің сипаты бойынша: репродуктивті, реконструктивті-
вариативті, жартылай ізденісті және зерттеушілік (шығармашылық) өздік
жұмыс;
5) танымдық үдерістегі қолдану орнына байланысты: жаңа білімді қабылдау
және игеру үшін арналған; алынған білімнің негізіндегі өздік жұмыстар;
бекітуге бағытталған; білімі мен білігін жүйелеп, жалпылауға
бағытталған; қайталау мен білім, білік және дағдыны тексеруге арналған
өздік жұмыс түрлері.
6) оқытушы ұйымдастыратын өздік жұмыстарды өткізілу уақыты мен орнына,
оқытушы тарапынан жасалынатын жетекшіліктің сипатына, нәтижелеріне
бақылау жасау тәсілдеріне байланысты шартты түрде мынандай түрлерге
бөлуге болады: негізгі аудиториялық сабақ (дәріс, семинар, зертханалық
жұмыс) үстінде жүргізілетін өздік жұмыстар; жоспар бойынша
жүргізілетін консультациялар, шығарма-шылық байланыстар, сынақтар мен
емтихандар түрінде оқытушы жетекшілігімен орындалатын өздік жұмыстар;
оқу және шығармашылық сипаттағы үй тапсырмаларын орындаудағы
аудиториядан тыс білім алушының өздік жұмыстары.
7) білім алушының өз бетімен жұмыс істеу (дербестілік) деңгейіне
байланысты: еліктеу, жаттықтыру, шығармашылық, зерттеу өздік
жұмыстары.
8) аудиториялық өздік жұмыс түрлері: конспектілеу, алдыңғы үлгі бойынша
өзі жазу, дәлелдеу (мысалы, теореманы), дәрістің логикалық карта-
сұлбасын жасау, оқытушы сауалына жауап беру, пікірталасқа қатысу,
проблемалық сұрақтарға жауап даярлау. Аудиториялық өздік жұмыс оқу
жоспары және оқу пәнінің бағдарламасы арқылы анықталып, оқу кестесімен
реттеледі, оқытушының тікелей жетекшілігімен дәрісте, семинарда,
зертханалық жұмыстарды, коллоквиумдарда және т.б. жүргізіледі.
9) өздік жұмысқа оқытушының қатысуына байланысты: оқытушының
жетекшілігімен және оның тікелей қатысуынсыз ұйымдастырылатын білім
алушының, магистранттың, докторанттың өздік жұмыстары;
10) білім көздері мен оқытушы тарапынан бақылаудың дәрежесіне байланысты:
оқулықтармен, оқу әдебиеттерімен, анықтамалық әдебиеттермен жұмыс;
есептер шығару, жаттығулар орындау, шығарма жазу және сипаттама беру,
қадағалау және басқа да жұмыстар.
11) ЖОО-дағы оқу үдерісінің құрылымына байланысты: міндетті (оқу
сабағының үдерісіндегі және сабаққа дайындалудағы) және қосымша өздік
жұмыстар (білім алушының жеке қызығушылығы мен бейіміне қарай міндетті
оқу жұмыс-тарынан тыс);
12) аудиториядан тыс орындалуы міндетті өздік жұмыс түрлері: дәріс
материалын қарау, конспектілеу, әдебиеттерді рефераттау, рефератты
оппоненттеу, баян-дама әзірлеу, кітаптар мен мақалаларға аңдатпа жазу,
глоссарий құрастыру, іздеу-зерттеу сипатындағы тапсыр-маларды орындау,
ғылыми-әдістемелік әдебиетті терең талдау, тәжірибе жүргізу,
коллоквиумға, практикалық және семинар сабақтарына дайындалу, ғылыми
немесе проблемалық хабарламалар мен шолулар, жоба әдісі, теле-
коммуникациялық жоба, оқыту бағдарламалары (жеке бөлімді немесе
тақырыпты игерудің кезеңмен орында-латын оқу жоспары), шығармашылық
сипаттағы тапсырма-ларды, диплом, курс жұмыстарын орындау [37].
Г.П.Никитина аудиториядан тыс өздік жұмыстардың аудиториялық өздік
жұмыстардан айырмашылығын оның жүргізу орны, мазмұны, ұйымдастыру әдістері
мен формаларында, студенттің өз бетімен жұмыс жасау деңгейі, осы жұмысты
есепке алу мен бақылаудың құралында деп көрсетеді [38].
Е.Андросюк аудиториядан тыс өздік жұмыстарды жалпы-ғылымилық және кәсіби
білімдік, танымдық және кәсіби әрекеттің тәсілдерінің жүйесі, болмыс пен
болашақ мамандығына эмоциялық қатынастың тәжірибесін игеруге бағытталған
оқу, оқу-ізденіс, ғылыми-зерттеу және өз бетімен білім алу әрекет-терінің
алуан түрлері деп анықтайды [38].
13) дәріс үстіндегі өздік жұмыс: дәрістің оқу жоспарын құру, концептуалды
сұлбасын сызу немесе қадағалау, дәріс конспектісін даярлау,
конспектіні ұсынылған әде-биеттермен толықтыру, салыстыру нәтижесінде
ұқсастық мен айырмашылықты анықтату, теореманың дәлелдемесін өздеріне
аяқтату.
14) семинар жұмысына қатысу: семинарда оқылатын конспектілер мен
рефераттарды дайындау, тапсырмаларды орындау, сұрақтарға жауап
әзірлеу.
15) зертханалық-практикалық сабақтар: әдістемелік нұсқауларға сәйкес
әрекет ету және нәтиже алу.
16) зерттеу сипатына байланысты: білім алушының өздік, бақылау, курстық,
дипломдық жұмыс орындаудағы оқу-зерттеу жұмысы және білім алушының
ғылыми-зерттеу жұмысы.
17) бақылау жұмысында: коллоквиум, ауызша жауап даярлау, жазбаша
тапсырманы орындау, тест сұрақтарына жауап беру, эссе жазу.
18) практика барысында: байқаулар мен жиналған ма-териалдар бойынша
тапсырмаларды орындау және т.б. .
Өздік жұмыс оқу, ғылыми-зерттеу және шығармашылық бағыттарында жүреді.
Оқу бағытындағы өздік жұмыстарға білім алушының сабақтарға дайындығы; үй
тапсырмаларын орындау; реферат даярлау, түрлі есептеулер мен сызбалар
жасау; пікірталасқа, емтиханға дайындалу жатады.
Оқытушының берген оқу тапсырмаларын шығармашылықпен орындау өздік
жұмыстардың барлық түрінде болады. Ол стандартты емес орындау, тың шешім
шығару, дәстүрлі емес әдістерді қолдану арқылы жүзеге асады. Білім алушының
техникалық шығармашылық өздік жұмыстарына тиімділік, үнемділік, сенімділік,
экологиялық, эстетикалық және басқа да талаптарға сай технологиялық
үдерістерді, жүйелерді, механизмдерді, материалдарды, ғимараттарды және
т.б. жобалауы жатады.
Ғылыми-зерттеу және шығармашылық сипаттағы өздік жұмыстарға мұғалім
немесе ғылыми-зерттеу саласындағы қызметкердің жетекшілігімен білім
алушының дайындайтын ғылыми мақаласы, баяндама, реферат, пікір жазуы; түрлі
олимпиада, конференция, семинарларға, байқауларға қатысуы жатады.
Білім алушылардың өз бетінше іздену жұмыстарының жіктеуін
П.И.Пидкасистый жасады. Осы жіктеуге сәйкес өздік жұмыстардың түрлеріне
мазмұндық сипаттама бере кетейік.
Үлгі бойынша орындалатын жұмыстарды орындаған кезде мұғалімнің көрсеткен
үлгісін білім алушы қолдана отырып, белгілі бір іс-әрекеттің жолын ұғынуға
ұмтылады. Осындай жұмыстар үшін арнайы тапсырмалар (тапсырма жауабының
дайын үлгілері, алгоритмдік ұйғарым, теориялық мағлұматтар, нұсқаулар,
ілеспелі нұсқаулар және т.с.с.) дайындалады. Үлгі арқылы берілген жұмыстар
білім алушылардың оқу материалын тиянақты игеру мақсатын көздейді. Бірақ
олар білім алушылардың танымдық, шығармашылық іс-әрекеті тәжірибесін
жетілдірмейді, сондықтан білім алушылар өздік жұмыс тапсырмаларының басқа
типтерінің көмегімен іс-әрекеттің қиынырақ түрін орындауға жұмылдырады.
Вариативтік өздік жұмыстарға танымдық тапсырмалар кіреді. Оны орындау
үдерісі кезінде білім алушылар: а) жағдайды талдау қажеттігін, ә) оқу
проблемасының белгілерін айқындауды, б) осы проблемаларды шешудің жолдарын
іздеуді, в) белгілі адамдардан тиімділігін таңдап білуді және т.б.
қолданады. Вариативтік өздік жұмыстар үдерісніде білім алушылар бірнеше
ережелерді, алгоритмдерді, формулаларды қолданады, тапсырманы орындаудың
бірнеше жолдарын қарастырады, орындау тәсілдерін, ережелерді талдап
қорытады және т.с.с.
Сонымен реконструктивті-вариативтік өздік жұмыстар білім алушылардың
алған білімін қолденуға ынталандырады, ал соның нәтижесінде олардың білімі
тереңдей түседі.
Мұндай өздік жұмыстар үшін мұғалімдер проблеманың жаңа шешімдерін
іздестіріп, алынған білімді (бірнеше тақырыптар мен бөлімдерден) бір жүйеге
келтіруді көздейтін тапсырмаларды іріктеп дайындайды.
Өздік жұмыстардың ең жоғарғы сатысы эврикалық және шығармашылық өздік
жұмыстар болып табылады. Мұндай өздік жұмыстарды орындау үшін білім
алушылар өздерінің игерген білімдері негізінде тапсырмаларды орындау
тәсілдерін түрлендіріп, басқа жағдайларға ауыстыруы, өз бетінше жаңаша
шығару жолдарын көрсетуі, оның мазмұнын, мақсатын, шығару жоспарын
дайындауы керек. Білім алушылардың зерттеушілік және шығармашылық
қасиеттерін қалыптастыру үшін практикада арнайы дайындалған танымдық
тапсырмалар ұсынылады. Олардың ішіндегі маңыздысы - білім алушылардың
анықтамаларды, ережелерді, заңдарды және олардың практикада қолдану
тиімділігін тұжырымдап айту үшін шығармашылық әрекеттерді орындауға
бағыттайтын тапсырмалар.
Қазіргі кезде республикамызда білім мазмұныны жаңалау мен тәжірибе
саласында басты көңіл бөлініп отырған бағыттардың бірі – деңгейлеп және
саралап оқыту болып табылады. Сондықтан теориялық материалдардың мазмұны
білім алушының өздігінен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы және қызықты
мазмұндалуы қажет. Ол үшін тапсырмалар сұрақ-жауап, диалог түрінде беріліп,
білім алушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін дамытуға бағытталуы тиіс.
Бұл тапсырмалар, негізінен, жаңа тақырып бойынша заңдар мен ережелерді
білім алушылар өз бетімен шығаруға және анықтамаларды өздігінен құрастыруға
жетелейді. Жаңа меңгерген тақырыптарды бекіту үшін қарапайым мысалдар
келтірсе де жеткілікті болады. Соңынан білім алушылар жұмыс дәптерлеріндегі
деңгейлік тапсырмаларды орындау арқылы алғашқы алған білімдерін тереңдетіп,
бойындағы жеке қабілетін дамыта алады. Деңгейлік тапсырмаларға төмендегідей
талаптар қойылады:
1. Білім алушылық деңгейдің тапсырмалары: а) жаттап алуға лайықты болуы
керек; ә) жаңа тақырыпта меңгерілген білімнің өңін өзгертпей қайталап,
пысықтауына мүмкіндік беруі тиіс; б) тапсырмалар жаңа тақырып үшін типті
және өмірмен байланысты болуы керек.
2. Алгоритмдік деңгейдегі тапсырмалар - өтіп кеткен материалдарды реттеуге
және жүйелеуге берілген тапсырмалар. Бұлар өзгертілген жағдайлардағы
тапсырмаларды талдап, бұрынғы тапсырмаларға ұқсас, бірақ оларды орындау
үшін алғашқы алған білімдерін түрлендіріп пайдалану қажет болады.
3. Эвристикалық деңгейдегі тапсырмаларды орындау барысында білім алушылар
жаңа тақырып бойынша меңгерген алғашқы қарапайым білімдерін (заңдылықтар
шығару, анықтамалар, формулаларды жаттау, т.с.с.) жетілдіріп,
тереңдетумен қатар, ол тағы да жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін жаңалық
ашуы тиіс. Эврика! Мұндай жұмыс – талдау мен жинақтау және салыстыру
арқылы негізгісін анықтау, қорытындылау сияқты ой жұмыстарны қажет
етеді. Мұндай тапсырмаларды орындау барысында білім алушылар үшін жаңа
проблемалық жағдай туындайды. Оны шешу үшін білім алушы жаңа әдістер
іздеуі керек.
4. Шығармашылық деңгей тапсырмалары: берілген тақырыпқа өз бетімен реферат,
баяндамалар дайындау.
Сонымен, қорытып айтатын болсақ, бұл өздік жұмысқа берілетін
тапсырмалар: бірінші деңгей үшін – игерілгенді пысықтау мен қайталауға,
ережелер мен формулаларды жаттауға арналған. Жоғары деңгейлер үшін – алған
білімдерін өз бетімен тереңдетіп қорытуға, жүйелеуге және тәжірибеде
қолдануға арналған тапсырмалар.
Саралап оқытуды жүзеге асыруда деңгейлік тапсырмалардан тұратын өздік
жұмыстарды дайындау барысында мынадай шарттарды есепке алудың мәні зор:
1) өздік жұмыс мақсатқа бағытталған сипатқа ие болуы тиіс;
2) оқу материалының күнделікті дәрежесіне сәйкес ұсынылатын
тапсырмалардың көлемін азайтып отыру қажет;
3) білім алушының осы пәнге деген қатынасын есепке алу керек, оқуға деген
қызығушылықты, борышты және жауапкершілікті ынталандыру керек;
4) ұсынылатын тапсырманы осы кезеңде басқа пәндер бойынша білім алушының
орындайтын тапсырмаларының көлеміне сәйкес жасау керек;
5) білім алушының жұмыс істеу қабілеті мен денсаулық жағдайын есепке
алған жөн, оған қосымша күш түсірмеу керек;
6) осы пән бойынша өздігінен жұмыс істеу дағдыларының қалыптасу деңгейін
есепке алу керек, керек болған жағдайда көмектің кеңірек формаларын
күшейту қажет;
7) ата-аналар мен басқа білім алушылар тарапынан көмек көрсету
мүмкіндіктерін қарастыру қажет;
8) алғашқы кезеңдерде білім алушыларда өздігінен жұмыс істеудің қарапайым
дағдыларын қалыптастыру қажет;
9) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz