ӘЙЕЛ ДЕГЕН ӘЛЕМ БАР
Б.Нұржекеев шығармаларындағы әйел тақырыбы
Дипломдық жұмыс
КІРІСПЕ
1 БЕКСҰЛТАН - ТЕРЕҢДІК ПЕН КЕҢДІКТІҢ, ТАЗАЛЫҚ ПЕН АДАЛ-ДЫҚТЫҢ ЖАЗУШЫСЫ
1. Жазушының өмір жолы
2. Бексұлтан туындылары – сиқыр сезімдер симфониясы
3. Махаббат – мәңгілік сиқыр ұғым немесе жазушы шығармаларындағы махаббат
тақырыбы
1. “ӘЙЕЛ” ДЕГЕН ӘЛЕМ БАР
1. “Әйел жолы жіңішке” кітабы
2. Бексұлтан Нұржекеұлы шығармаларындағы әйел образының бейнеленуі
3. Әйел жанына адалдық немесе қаламгер зердесінің өткірлігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Өз туындыларында әйел тұлғасын,
олардың адамгершілік қасиетін түп қазығы ете білген Бексұлтан Нұржекеев
шығармалдарындағы әйелдер бейнесін ғылыми тұрғыдан салыстыра қарас-тыру -
дипломдық жұмыстың негізгі объектісі болмақ. Өз шығармалары арқылы
әйелдердің адамгершілік болмысын шынайы қалпында эстетикалық қуаттылықпен
танытып, оқырманына ғибратты үлгі беруге ұмтылған Бексұлтанның көркем
туындылары арнайы зерттеуге әбден лайықты дүниелер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: дипломдық жұмысының алдына Бексұлтан
Нұржекеев шығармаларындағы әйелдер бейнесінің жасалу ерекшеліктерін,
авторлық ұстанымды ғылыми тұрғыдан талдау мақсаты қойылды.
Осыған байланысты төмендегідей міндеттер туындады:
- Бексұлтан Нұржекеев шығармаларындағы әйелдің жан дүниесін, рухани
ізденістерін шынайы қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
- Шығармалардағы әйел бейнесін сомдаудағы ұлттық ерекшелік, ұлттық бояуды
саралап көрсету;
- Бексұлтан Нұржекеев қаламынан туған әйел образының өзіндік психологиялық
ерекшеліктерінің бар екенін дәлелдеу;
- Шығармалардағы әйелдер образының жасалу ерекшеліктерін талдай отырып,
қаламгердің көркемдік –эстетикалық ізденісіне, идеялына баға беру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Бұл дипломдық жұмыста Бексұлтан шығармаларында әйел бейнесі және оның
жасалу ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан қарастырылды. Сол арқылы Бексұлтан
шығармаларындағы адам концепциясы оның ішінде әйел бейнесін даралап
суреттеудегі авторлық ұстанымы, дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Қазақ
әйелінің ұлттық болмысы, ішкі рухани әлемі, кейіпкерлердің оқиғалар
аясындағы сомдануы, характерінің ашылуы принциптері қарастырылды.
Әдебиет – адамтану ғылымы. Адам күрделі жұмбақ. Өлім–жұмбақ емес,
өмір–жұмбақ күрделірек. Әдебиеттің мұраты – эстетикалық идеялды ұлықтау.
Эстетикалық идеал - әйел. Ол бүкіл көркемдіктің, сұлулықтың, махаббаттың
символы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Ұлттық әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің табиғатына сипаттама беріп,
поэтикасын, көркемдік қасиеттерін талдап қарастырған М.Қаратаев,
С.Қирабаев, З. Қабдолов, З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Т.Сыдықов,
Т.Жуыртбай, Р.Тұрысбек т.б. ғалымдардың монографиялық еңбектері бар, ал
әйел образын бөле-жара қарастырып, авторлық ұстаным мен көркемдік ізденіс
сипаттарына үңілген еңбектер аз. С.Тойшыбаеваның, Ө. Тыныбаева-ның,
А.Әбуталиеваның, А.Кенжебаеваның диссертациялық еңбектері бар, алайда олар
біз қарастырмақшы проблеманы зерттеуді мақсат еткен жоқ. Ал, басқа ұлттар
әдебиеттануы ғылымында жалпы тарихи шығармалардағы әйел образының жасалу
эволюциясы мен сыр сипатына тоқталған еңбектер баршылық. Оған Д.
Мордавцевтың, С.Нарзуллаеваның, К. Ризаеваның, Н.Рубашевтың, Ш.Капашвилидің
ғылыми зерттеу еңбектері дәлел. 1
Зерттеу жұмысының нысаны.
Бексұлтан Нұржекевтің Әйел жолы жіңішке кітабы, Бейтаныс әйелдің
құпиясы, Кінәлі махаббат, Ой ұшқын, Бір өкініш, бір үміт романы
кітабы алынды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында салыстырмалы талдау, жүйелілік,
жинақтау, тұжырым жасау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс міндеттеріне сай жұмыс
кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен қолданылған әдебиет-
тер тізімінен тұрады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: зерттеудің теориялық
және әдіснамалық өзегі Қазақстан мен шетел ғалымдарының көркем әдебиеттегі
дәстүр мен жаңашылдық, авторлық тұжырымдама, ұстаным жайлы жазылған
еңбектеріне негізделген. Қазақ әдебиеттанушы ғалымдар: М.Әуезов, З.Ахметов,
Қ. Жұмалиев, М.Қаратаев, Ш.Елеукенов, С.Қирабаев, З.Қабдолов еңбектеріне,
ал, жалпы әдебиет теориясы көркем шығарманың поэтикасы жайлы еңбек жазған
Аристотельдің еңбектерін негізге алдық.
1 Бексұлтан – тереңдікпен кеңдіктің, тазалық пен адалдықтың жазушысы
1.1 Жазушының өмір жолы
Жазушының саласында еңбектеніп жүрген қаламгердің қай-қайсының да
шындықты жазып жүргенінде күмән жоқ. Алайда шындықты жазу бар да, шындықтың
шырайын жазу және бар. Бұл екеуі екі түрлі нәрсе. Алғашқы әрекет әркімнің
–ақ қолынан келетін болса, соңғы қасиет ілуде біреудің ғана маңдайына
жазылады. Өмір шындығын, өнер шындығына айналдыру, өмір шындығынан нағыз
өнер туындысын жасап шығару кітап жазып жүрген еке-нің бірінің қолынан келе
бермейді. Әр жазушының, тіпті әрбір кісінің шын-дықтың шырайын бағып, оны
өлшеп, мөлшерлеп тұратын өз таразысы бар. Соған орай, шындық біреу
дегенмен, оны танып, бағалау алуан түрлі сипатта болатында сөз жоқ. [ 1,5]
Әдеби шығармаға арқау болып отырған құбылыс қаламгердің ойын серпіп,
сезімін сергітетін, бойын алқытып, ойын толқытатын шындық бола бермеуі
мүмкін. Ондай іргелі, ірі шындықты тану қандай қиын болса, оны табу одан да
қиын. Б.Нүржекеев - өмір құбылыстарының қалың ортасынан өзінің ғана емес,
оқырман жұрттың да ойын серпіп, сезімін сергітетін, бойын бал-қытатын,
жүрегін жібітетін шындықты тауып әрі танып жазатын суреткер.
[1,5б]
Бексұлтан Нұржекеев 1941 жылы ақпанның жиырма екісі күні бұрынғы
Талдықорған облысы, Жаркент ауданында Ақжазық ауылында дүниеге кел-ген.
1965 жылы Қаз ҰУ-ды бітірген. 1965 жылы-1968 жылы Талдықорған об-лысы
Панфилов ауданында Үшарал орта мектебінде мұғалім, оқу ісінің мең-герушісі
болған. 1968-1969 жылдары Панфилов ауданы комсомол комитеті-нің екінші,
бірінші хатшысы, 1969-1972 жылы Қазақстан ЛКЖО ОК-нің нұс-қаушысы, 1972-
1973жылдары Жалын альманағында бөлім меңгерушісі, 1976-1979 жылдары
Жалын баспасында бас ректордың орынбасары, 1979-1986 жылдары Жалын
баспасының бас редакторы, 1986-89 жылдары Па-расат журналының бас
редакторы қызметін атқарды. 1992 жылдан Жалын баспасының директоры.
Қазір шығармашылық қызметте. Еңбектегі ерлігі үшін 1970 жылы В.И. Лениннің
туғанына, 100 жыл толуы құрметіне медаль-мен, Құрмет орденімен
марапатталған (2000 жыл). Қазір Алматы облысы-
ның құрметті азаматы [2].
Бір ой, бір сезім болып, бір өкініш, бір үміт болып өзінен-өзі жанып,
өзі-нен-өзі балқып тұрған шындық құбылысқа кейде қаламгердің өз жүрегінің
елжірей қойуы да оңай емес.
Б.Нүржекеев – болмыстағы оқиғалардың арасынан таңдап, талғап алған
шындық құбылысты өзініңғана емес, оқырман жұрттың да жүрегін елжіретіп,
сезімін дірілдетіп отырып суреттейтін жазушы. Адамның ішкі әлемін ашып,
оның жан-дүниесіне үңіле зерттеуге талаптанған суреткер қаламынан туған
шығармалардан өзімізге ұқсай тұрып ұқсамайтын, өзімізге таныс әрі бейта-ныс
адамдарды кездестіреміз. [3, 64 ]
Өйткені Бексұлтан прозасындағы таңбабасты ерекшелік – қиыннан қиысты-
рылмайтын қарапайымдылығы, оқырманын өзімен бірге жетелей жөнелетін
қызғылықты баяндалуы, ұлпа сезім мен эмоциясы әсерлі болуды дәл, әрі орынды
жерінде пайдалануы. Демек, өзгені де, өзін де шаршатпайтын жеңіл стиль,
түсінікті философия, майда тілмен жазылған шығармалары ал дегенде-ақ баурай
жөнеледі. [4 ]
Қайсыбір жазушының ойлауында парасат, логикалық жүйе басым келеді. Ондай
суреткердің қаламынан туған әдеби шығарманың мазмұны мен түрі өзара өлшемді
түрде үйлесіп, ондағы әрбір деталь ақылмен, оймен екшеліп, ерекшеленеді.
Шығарманың құрылым-жүйесіндегі әрбір бейнелеу құралы, әрбір суреттеу тәсілі
ақылдың дегеніне бағынғандықтан, кейбір тұстарда қа-ламгер ақылдың
артықтығынан тиісті көркемдік биігіне жете алмай, азап шегуі де мүмкін.
Енді бір қаламгердің ойлау табиғатында парасаттан гөрі па-йым, сырғыған
сезім үстем келеді. Мұндай жазушының шығармасында, ал-дыңғы жағдайдағыдай,
мазмұн мен түр арасындағы нақты өлшем мен мөл-шерге, жүйе мен жөнге түскен
үйлесім сақтала бермейді ді, алып-қашпа се-зімнің әр жерден қылаң берген
ұйытқысы көбірек болады. шынайы көркемдік заңдылықтарына бұл да қайшы келіп
жатады. Б.Нұржекеевтің шығармашы-лық өнерінде ойдың сезімсіз парлап,
парасаттың пайымсыз самғаған сәті немесе керісінше, сезімнің ойсыз шалқып,
пайымның парасатсыз серпілгені болған емес. Б.Нұржекеев – сезім мен ойды,
пайым мен парасатты тең ұстап, оларды өзара тұтастырып, толғануды, бірін-
біріне ұластырып толғауды сүйе-тін, сүйіп қана қоймай, мұның өзін өнерінің
өзегін түзетін басты машыққа ай-налдырған. [1. 6]
Асылы, Б.Нұржекеев әңгіме, повесть, романына тән тағы бір екшеулі ерек-
шелік- нәзік лиризммен баяулап басталатын көркемдік шындықты өз басы-нан,
немесе өз басыңыздан кешкен өмір шындығынан ешбір бөле жарып елестете
алмайсыз, қайта үйбай-ау мынау әлгі кісі ғой деп, әр оқырман өзінің
замандасын кейіпкердің болмысымен танып отырады.[ 4]
Кез келген жазушының кез келген шығармасында автор өмірінің ұшқыны бар.
Тіпті, Мұхтардың Көксерегінің өзінде ұлы жазушының жан дүниесі мен сезім
түйсігінің серпіні жатқанын аңғарамыз. Ал Бексұлтан шығарма-ларында өз
өмірінің үзектері дәл табылып жатады, әсіресе Кінәлі махаббат-та, Бір
өкініш, бір үміт романында. [5 ]
Б.Нұржекеевтің шығармашылық өнеріне тән бұл даралық өзінің бастау кө-зін
Күй толғақтай (1972) алады. Сол Күй толғақта-ақ Б.Нұржекеев өзін
әдебиетке талап емес, талант алып келген, сызылған әуенімен, бойға шымыр-
лап жайылған сазымен келген Қаламгер екенін аңғартқан еді. Одан беріде
жазушы қаламынан Күтумен кешкен ғұмыр (1974), Бір ғана махаббат (1977),
Бір өкініш, бір үміт (1980), Ерлі-зайыптылар (1984) Жау жаға-дан
алғанда (1990) секілді бірнеше көркем шығарма туды. Елдің, жердің тарихы
мен тағдырына деген құрмет жазушының Өзендер өрнектеген өлке (1984) атты
Жетісу өңірі туралы тарихи-этнографиялық роман-эссе кітабына ұласты.
Жазушының екі томдық таңдамалы шығармалар жинағының жарық көруі де қазіргі
әдеби процестегі елеулі құбылыс болды.
Жазушының екі томдық таңдамалы шығармалар жинағына Күтумен кеш-кен
ғұмыр, Бір өкініш, бір үміт романдары, Кінәлі махаббат, Арыз,
Жайлаудағы жиырма күн повестері және Не үшін?, Қиын сұрақ,
Жолтөбелес, Күләштің соңғы көктемі секілді әңгімелері енген. Олардың
тақырыбы әр түрлі болып келеді. Бақыт пен бақытсыздық, үміт пен өкініш,
қуаныш пен қайғы заман тынысы арқылы да, адам тағдыры арқылы да жа-зушының
аса терең бойлап суреттейтіні осындай мәңгі мен бақидың өзі сияқ-ты ежелден
келе жатқан тақырып, көненің көзіндей мәселе дегенмен де жазу-шы оларды
бұрын-соңды ешкім айтып, ешкім жазбағандай түрге түсіріп, мағыналық-
мазмұндық тұрғыдан жаңа биікке көтереді. [1. 6-7 ]
Ұлттық әдебиетіміздің көркемдік дамуын да өзіндік қолтаңбасымен дара-
ланып, қазақы сөз өнеріне өлшеусіз үлес қосқан қарымды қаламгеріміздің
өзгеше өрнекті жазушы, айрықша дарынды, сергек сезімді суреткерекендігіне
оның шығармаларымен сусындаған кез-келген оқырман дау айта алмаса керек.
[3. 63 ]
Сонымен қатар Б.Нұржекеұлының жазушылық шеберлігі күрделі зерттеу
жұмысына нысан болмаса да, қаламгер шығармашылығына көркемдік деңгейі,
жазушылық шеберлігі, тіл айшығы туралы баспасөз бетінде бірқатар әдеби сын
мақалалар жарық көрген. Ол еңбектерде қаламгер шығармашылы-ғының біраз
қырлары сөз болып, байыпты талғамдар айтылған. Солардың ішінен Ж.
Дәдебаеваның, О.Исмайловтың, С.Балғабаевтың, Ғ.Құлахметов-тің,
Д.Исабековтің, Т.Әлпейісовтің, Ш.Елеукеновтің, Қ.Керейқұловтің,
Т.Мамасейітовтердің және т.б. мақалаларын атап өткен орынды.
Дегенмен Б.Нұржекеұлының шығармашылығы, дазушының шеберлігі жүйелі түрде
жан-жақты қарастырылып, әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеу объектісіне
айналған жоқ. Қаламгердің прозалық шығармаларының көркемдігі, сыр-сипаты
әлі тұтас күйінде толық ашыла қойған жоқ.
Жазушының шеберлігін зерттеу, негізінен, оның көркемдік тәсілдері
қолданудағы ерекшеліктерін, сюжет, композиция құру, характер ашудағы жаңа
ізденістерін, стильдік даралығын айқындауға келіп тіреледі. [3. 64-б]
1.2 Бексұлтан туындылары - Сиқыр сезімдер симфониясы
Қалың оқырманға есімі мәшһүр қабырғалы қаламгерлеріміздің бірі- Бек-
сұлтан Нұржекеев екені белгілі. оның үстіне кейбір қысқаша энцикло-педиялық
сөздікке субъективистік басырлықтың шолақ шыжбалаңдығынан енбей
қалғанымен, Бексұлтан Нұржекеев бәрібір сол әдебиетіміздің бірегей көшелі
суреткері болып қала береді. тасылы өнер иесін сөздіктен сызу оңай
болғанымен, оқырман санасынан сызу әлдеқайда қиын. Өйткені, оның соңғы отыз
жыл беделінде Сіздер мен біздерді өзімен бірге қан тасатып, жүрек шаншытып,
махаббат мұхиттарында – ақшаңқан сезімдер айдынында қағазын-қайық, қаламын
ескек етіп шалқар сапарда бірде сағынышпен сарғайған; бірде өкінішпен опық
жеген; бірде үмітпен арманына жеткен; бірде қимастықпен қауышқан; әрқашан
тек жақсылық пен татулыққа ұмтыл-ған; ғұмырын бақыт құшағына жетуге жетуге
арнаған қарапайым кейіпкерлерімен яғни шынайы өміршеңдігімен мейлінше
құдыреттене түскен әрқилы замандастарымызбен ерекше тартып, ерекше баурап
алған әралуан шығармаларын айтсақ жеткілікті.
Бұған оның төл әдебиетімізге – рухани қазынамызға келу жолы, өсу-
қалыптасуы, сөйтіп суреткерлік көшелі өрнегін табуы және сонысы арқылы
әдеби ортада қапысыз тануы әрі оқырмандар сүйіспеншілігіне заңды бөленуі
дәлел.
Бұған оның 1994 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген осынау таңдамалы
екі томдығындағы Өзіндік Көркемдік Әлемі толық айғақ. Нәти-жесінде
Бексұлтан Нұржекеевтің осынау таңдамалының өнбойындағы кемелдікке
көтерілген суреткерлік несібе-ырысы да, дербес бақыты да жарқырай түскен
демеске дәтіміз жоқ. Өйткені, бұл түптеп келгенде көшелі суреткердің
тәуелсіздік алған Елі мен қара орман Оқырмандарының алдындағы Шығармашылық
Есебі ғана емес, сонымен бірге өзінің Сурет-керлік көшелі тұлғасын біртұтас
синтездеп көрсететін оптикалық Шарайнасы екені де кәміл жайт.
Асылы, Бексұлтан Нұржекеев тәрізді суреткердің барша тұлғасы мен қуа-
тын, ерекшелігі мен дербестігін осынау таңдамалы екі томдықтың аясында
қарастыру бір орайда, әрі оңтайлы, бір орайда әрі қиын. Дегенмен, осы
аспектіде- осы ракурста қарастырып, бір ғана сөйлеммен түйіп айтар болсақ,
онда сөз жоқ. Сиқыр Сезімдер Симфониясы немесе Махаббат Монодуализміне
Монумент деуімізге тура келетінін ашық айтуға тиіспіз. Мұның өзі мейлінше
елпілдегендіктен емес, қайта керісінше, мейлінше сүйсінгендіктен. Суреткер
сезімдеріне сыншы сезімдерінің бас июі, тәшін қалуы десек құба-құп. Өйткені
көшелі суреткер туындыларының өнбойындағы сиқыр сезімдер симфониясының
әрқашан күретамырға, ой-санаға, жүйке-құлыққа, іс-әрекетке біртұтас айналып
кеткен дара табиғатына бас имеу, тәшін қалмау мүмкін емес.
Сонымен, әр жылдарда осынау Сиқыр Сезімдер Симфониясының әралуан
үзіктерімен, әуен-ырғақтарымен, мөлтек мақамдарымен етене жақын, етене
сырлас, етене мұндас болып келген қалың оқырман қауымның Бексұлтан
Нұржекеевпен қайта қауышуы, жаңа жүздесуі жайында әрі Парыз және әрі Қарыз
мақалаға нақты көшейік.
Ең алдымен таңдамалы шығармалардың сүйегіне-құрылымына көз салсақ, онда
бірінші – “Күтумен кешкен ғұмыр” романы және “Кінәлі махаббат”, “Арыз”,
“Жайлаулағы жиырма күн” атты повестері; екінші – “Бір өкініш бір үміт”
романы және “Не үшін?”, “Қиын сұрақ” , “Жолтөбелес”, “Күләштәң соңғы
көктемі” атты әңгімесі енген.
Біз осынау таңдамалы екі томдыққа енген туындылар арқылы әуелде
қаламгерліктен үміткер болып, алғаш қадам басқан Бексұлтан Нүржекеевті;
содан соң өсу-қалыптасу үстіндегі ізденістерімен шарқ ұрған талантты жазушы
Бексұлтан Нүржекеевті; қажырлы таланттың тоқмейілсу орнына толассыз да
табанды еңбекқорлығы арқасында бүгінде жалпақ жұрт алақанына салып аялауға
ұмтылатын көшелі суреткер Бесұлтан Нүржекеевті қайта көреміз. Бұл орайда
таңдамалы екі томдық өз міндетін ақжарылқап атқарып, біздің қолымызға тиіп
отыр. Біз енді таныс-бейтаныс замандас-тарымызбен, солардың қым-қиғаш,
өмірдің өзі өрген тағдырларымен, осының баршасының алтын өзек лейтмотивімен
– мәңгілік махаббат әралуан күйлі – мұңлы - сырлы небір әуендерімен яғни,
сиқыр сезімдер симфониясымен қайтадан бетпе-бет жүздесеміз, біртіндеп етене
күйде сырласамыз, біртіндеп етене күйде табысамыз, біртіндеп бір-бірімізді
қимайтын қимас жандарға айналамыз. Сондықтан шығар көшелі суреткердің
өзекжарды тебіренісін енді өздеріміз тебіренісімізге қалайша айналдырып
алғанымызды бүкпесіз айтуға, мақтанышпен айтуға тиіспіз.
Асылы, суреткер өз туындылары арқылы әр буын оқырманын әрқашан қайран
қалдыра алса, ал әр буын оқырман сол шығармаларға әрқашан өз-өзінен қайран
қалып жатса екі жақтың да асқақ мұраттарының нақты орындалғаны ғой. Біз,
әлбетте тек осындай сүйегі асыл кітаптардың автор мен оқырман арасындағы
дәнекерлігі де, қызметі де, нысанасы да, сайып келгенде, әрқашан осындай
мұраттардан ғана туындайтынын ешқашан жоққа шығармаймыз. Қайта осындай
абырой үдесінен шыққан кітаптар жайында үнемі ақтарыла жазғың, үнемі
сүйсіне жазғың келіп тұратын құштарлығыңды бүкпесіз білдіргеннің өзі
ғанибет емес пе? [6, 201]
Жазушыны туған жер тарихы, өскен ел тағдыры ертеден-ақ ойланта бастаса
керек. Өйткені шекаралы өңірде дүниеге келген, есейе келе жазуға,
жазушылыққа ден қойып, естіп-біліп, көріп-түйгенін көкейіне тоқып жүретін
зерделі көкіректі небір аумалы-төкпелі алмағайып замандарды, әсіресе,
көкірек кешетін шекаралық аймақтың тарихы. [7, 188 ]
Қаламгердің тұңғыш кітабы Күй толғақққа енген “Не үшін?” және “Қиын
сұрақ” атты екі әңгімеге назар аударып көрейік. Бұл екі туынды – жас
қаламгердің 1972 жылы шыққан “Күй толғақ” атты жинағында жарық көрген.
Автордың әдебиеттегі өз соқпағын табу жолындағы алғашқы әрекеттері мен соны
жүзеге асыру барысындағы қаламгерлік аяқ алысы бірден байқалады. Мәселен,
бұған біз балаң қаламның жігерлі пафосын, бейнелі тілін, сюжеттік желідегі
тартыс пен драманы адамгершілік мұраттар тұрғысынан тереңдетуге, күшейтуге,
ойландыруға, таразылауға, салыстыруға ұмтылатын көзқарастарын, принциптерін
жатқызар едік. Ең бастысы, әлемдік прозаның парасаты мол тағлымынан,
суреткерлік стильдер машығы мен мәдениетін үйренуге ұмтылған қажыр-
қайраттың зая кетпегеніне, қайта өзіндік жеміс бере бастағанына екі
әңгіменің екеуі де толық дәлел бола алады. Сондықтан шығар бұл әңгімелерді
оқып отырып, автордың нені болсын, неліктен болсын, неге бұлай, неліктен
бұлай тәрізді өмір мен тағдыр сыбағаларына өзін де, оқырманын да байыппен
зер салуға жетелей-тінін кәміл аңғарамыз. Ол бұл мәселелерге тым селқос
немесе жеңіл – желпі қарауға, немесе әй, бәлем сол керек -деп біржақты,
әрқашан өзіңнің өреңе сәйкес, пайымыңа лайық шолақ үкім айтуға, оп-оңай
кесіп –пішуге түбегейлі қарсы екендігін өзінің суреткерлік қарымымен
мейлінше нанымды, мейлінше ұтымды жеткізе біледі. Екі әңгіменің екеуі де –
бір кездегі жас қаламгердің шығармашылық сапарының тек қана бастау бұлағы
емес, сонымен қатар күні бүгінге дейін көшелі суреткердің шығармаларында
жалғасып, көтеріліп келе жатқан әлеуметтік- көркемдік проблемалардың,
мотивтердің әу бастағы прог-раммалық сипаттарын анық та айқын танытатын
шымыр дүниелер.
Мәселен, Не үшін? атты әңгіме тұңғыш кітапта Бауырлар деп аталған.
Шамасы, автор да, кітап редакторы Дүкенбай Досжанов та цензураның қара
қасап қайшысынан сескенген не сақтанған болу керек. Бұған әңгіме атының
таңдамалыда өзгертіліп берілуі мен бір абзац үзіндінің қайта қосылғаны дәй-
ек. Өйткені, қырағы көздер көбінесе мазмұнға терең бойлап жатпағанмен,
шығарманың атауына, жанрлық айдарына аса сақтықпен қарайтын. Соның бір
көрінісіне - әңгіменің Бауырлар деп аталуын айтамыз. Тым қарапайым, тым
момын екендігі ешқандай күмән тудырмайды. Ал Не үшін? - деген атаудың
өзінде қаншама зіл, қаншама өкініш, қаншама сауал андыздап тұр десеңізші.
Әңгіменің әлеуметтік – көркемдік жүгін көтере түсуде бұл атаудың елеулі
роль атқарып тұрғанын көрмеу, сезбеу, білмеу мүмкін емес. [6, 202-
б]
Бүгінде егеменіміздің арқасында бар шындықты бүкпесіз, жалтақтамай айта
алатын болдық. Ал мына әңгіме сол кездің өзінде құлағы құнтиып, мұрны
шұнтиып, қиқаланып шықса да, зерделі оқырманды үлкен тебіреніске түсіргені
анық. Жалпы, жан- дүниелері шындық деп шырылдайтын қаламгер-лердің сол
шектеулі кезеңнің өзіде де ретін тауып, орайын келтіріп, айтуға болмайтын
шындықты ишарамен астарлап жеткізіп отырғанын көзі ашық, көкірегі ояу
оқырман теріс дей алмаса керек. [7, 189-б]
Аталмыш әңгімеде осы шекаралық өңірдегі ел басына түскен аласапы-ранды
оқиғалардың бір шындығын көреміз. Бірге туған бауырлар - Әбікен мен
Жұмекеннің бір-біріне жау болып, бір-біріне оқ атуы не үшін еді?! Иә, не
үшін? Бұл сұрақты өте-мөте бүгін өкіне айтып отырған жоқпыз ба? Сол Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдары бірге туған бауырлар ғана емес, бүкіл жалпық ел
екіге бөлініп, бір-біріне жау болып оқ атпады ма? соның зардабын сорлы
қазақ әлі тартып келеді. Ешкімнің ала жібін аттамаған, айранын ұрттап,
қойын құрттап, басы аман, бауыры бүтін өзімен -өзі жүрген халықтың арасына
жік салып, алатайдай бүлдіріп, біріне-бірін жау етіп, атыстырып, шабыстырып
қою Кеңес өкіметіне не үшін керек болды дейсіздер? ... Оның ақыры неге
ұласты? Немен тынады? ... Мінеки, әңгіме осындай салмақты ойларға
жетелейді. Еріксіз соның бәрі не үшін еді, бауырлар-ау, бір-біріңе не үшін
оқ аттыңдар деп күрсінесің. [7, 189б ]
Дегенмен, әңгіме идеялық – көркемдік жағынан өткір де байсалды, мейлінше
ұстамды шыққан. Бауырлар - Әбікен мен Жұмекен баррикаданың екі жағында
тұрған жандар. Әбдікен –көпшіл, қоғам мүддесін биік санайтын, әділеттің
алдында ғана жығылатын көзі ашық, көкірегі ояу, күрескер азамат.
Езілгендердің еңсесін көтеруге келгенде неге болсын мейлінше құмбыл,
мейлінше әрекетшіл. Кеңес өкіметінің орнығып, неғұрлым баянды болуы үшін
өзін-өзі құрбандыққа шалуға әрқашан әзір, ақыл мен мінезге бай, халыққа
ұнайтын абзал жан.
Ал, Жұмекен бұған мүлде кереғар полюсте. Әбдікен жұртын от болып
жылытса, ол жүрген жерін мұз болып қарытатын, қан қақсататын, жыртқыштық іс-
әрекеттімен белгілі болған атышулы жан. Алайда, екеуі бір-біріне емшектес
бауыр. Бауырлардың қақтығысуы көп те, табысуы аз. Екеуі бірін-бірі өз
жағына тартуға ұмтылады, бірақ нәтижесі жоқ. Жұмекен кеңес үкіметінің
орнағанына мүлде қарсы. Тіпті қиналса шекара асып кету оған түк қиын емес.
Міне, енді колхоздастыру басталды. Ол бұған кіруге тағы қарсы. Әбдікен
Жұмекенді көп қатарына қосуға, колхозға кіруге әрекет жасайды. Бірақ,
тоңмойын Жұмекеннің ойы мүлде басқа. Осы арада ағалі-інілі бауырлардың
арасы бұрынғыдан да алшақтай түседі. Ата-ана да Жұмекен жағында. Жұмекеннің
бар есіл-дерті, бар мақсаты – тек аң аулау мен қыз- келіншектерге берсе
оңынан, бермесе жолынан дегендей, озбырлықпен болсын қырындап жүру. Тау
тағысындай еркін жүруді, аң атып күнін көруді ешнәрсеге айырбастағысы
келмейді.
Осы қамын, осы тірлігін сақтап қалуды пейіштен де, ерліктен де әсте кем
көрмейді. Баймұқан мен Әбдікен екеуінің осыны түсінбейтініне таң. Жұмекенді
ерегістірмесін, Жұмекенді жауықтырмасын. Көресіні сонда көреді. Ол жолына
көлденең тұрған жанды аяп көрген емес. Оған саяқ жүру, еркін жүру әуелде
пендешілік эгоизм болғанмен, келе-келе өзіндік дүние-таным көзқарасына
айналған, күнделікті тіршілігі мен күресінің мақсатына айналған.
Еркіндігіне қол сұққан жанды өмірем қаптырудан әсте тайынған емес. Жұрт оны
аттың құлағына ең сала білетін мергендігінен, аңшылық жарындылығынан,
пендешілік қорқаулығынан бір жағы сескенеді, бір жағы қолпаштайды.
Қаныпезерлігі, қатыгездігі сонша, шекараның қылкөпір жартасына бауырына оқ
атудан жүзі жанбаған. Не Әбдікен, не Жұмекен. Екінің бірі. Үшінші жол жоқ.
Баррикада екеуіне де осындай шешім қабылдауға мәжбүр етті де, екі мылтық
қатар-қабат атылды. Жаралы Жұмекеннің оғы мүлт кетті. Әбдікеннің оғы дәл
тиді.
Жас қаламгердің әңгімесі социалистік реализмнің идеялық талабы мен
эстетикасына толық жауап бере білген әрі сол жылдардағы күрес барысында
өріс алған қарама –қайшылықты да, ширыққан драматизм мен өршіген трагизмді
де бүкпеген. Қайта идеялық тартыс апофеозының қаншалықты қымбатқа,
қаншалықты қиынға түскенін де көркем жеткізген.
Әңгіменің таңдамалыдағы нұсқасында қалпына келтірілген мына жолдарды
оқып көрейікші. Шалқалай артына бұрылып, әлденені сұрағысы келген
адамша алақанын жая беріп, шыр айналып барып жығылды.
Әбдікен ес – түссіз. Көзінен жасы қалай ытып кеткенін білмейді. Не
үшін аттың? Не үшін? Кім үшін?- деп алақанын жайып Жұмекен орнына тұра сап
жүгіретін сияқтанды. Жарасты құшқан жансыз дене соншалық ыстық, қимас
көрініп, бір өксік қылғынта буындырып, булықтырып барады. Туыстық сезімнің
жегісіне шыдай алмай, көз жасын қолымен сілкіп, бесатардың ұңғысын өзіне
қаратты. Көз қиығы қарсыдан қараң еткен адамды шалды. Ойпыр-май,
екеуімізді Үмбет атты деп жүрер ме екен?.
Үмбет өзінің қалай өлмегеніне аң-таң? ...
Осынау шағын абзац 1972 жылы шыққан Күй толғақ кітабында қысқарып
қалған. Таңдамалыда қалпына келтірілген нұсқаның көркемдік болмысы қай
тұрғыдан болсын жас автордың позициясын, қаламгердік қуатын мейлінше жете
тануға елеулі үлес қосып тұрғаны кәміл.
Бұл қысқартуға, әрине, не цензураның, немесе қосүрей редакторының
септігі тигеніне күмін жоқ. Ал, автордың сол шешімге келіспеуінің реті еш
келмейтін. Әңгіме – идеялық тұрғыдан осылайша жонылып, осылайша әрленіп,
осылайша жылмағайланып шыққанымен де, бәрібір көркемдігін сақтай алған
сипатымен құнды болса керек. адамгершілік сезімнің идеялық сезімге
құрбандыққа шалынғанын қай-қайсымыз болсын сол кезде дұрыс деп таптық.
Автор да, редактор да, цензура да белгілі бір системаның қызметшісі
болғандықтан осылай етуге міндетті еді. Өйткені, өз қолыңды өзің кесе
алмайсың. Ал, кескен күнде де нәтижесі бәз-баяғыша болатынын талай көрген
жоқпыз ба? [6, 204б ]
Сонымен Кінәлі махаббат повесі және Бір ғана махаббат әңгімесі.
Зерен сұлу бастан кешкен жағдайлар – іңкәрлік, құштарлық, өкінішке, мұңды
сырға, қызық, қайғыға толы тағдырына ортақтасқан оқырман бейжай қала
алмайды. Әйел жанының нәзік қалтарыстарын, ішкі сезім пернелерін дөп басып
суреттеуде жазушы айрықша шеберлік танытқан.[ 7, 190б ]
Қаламгер осы Әтіке мен оны ғұмыр бойы күтумен өткен Қайныкештің аяулы
тағдырларын қым-қиғаш тартысқа құрып, ел мен жер тағдыры, адамдар
арасындағы жақсылы-жаманды қарым-қатынастар туралы толғаныс-тарын, кейіпкер
іс-әрекеттеріне үйлестіре отырып, көркемдік, психологиялық тұрғыдан шымыр
да шынайы көрсете алған.[ 7, 189б ]
Жазушы шығармашылығындағы негізгі күретамыр екі сала ( туған жер, ел
тарихы мен бүгінгі өмір тынысы) осы Күтумен кешкен ғұмыр романында өзара
кіріге жымдасып, шығарма сюжетін ширықтыра түскен. [7, 189б ]
Күтумен кешкен ғұмыр романының басты сюжеттік желісі елден асқан әнші-
сазгер Әтікенің жастық өмірі мен әншілік ғұмырына қатысты оқиғаларға
құрылған. Туған жер, жастық дәурен туралы әндерімен ел-жұртқа танылып, ел –
жұрттың сүйіктісіне айнала берген шағында Әтікенің басына қара бұлт
үйіріледі. Аламсапыран заманның ауыр соққысы оның өмірін өшіріп, өнерін
өксітіп кетеді. Әншінің не оққа ұшып өлген хабар шықпайды, не арғы жаққа
өтіп, тірі жүрген хабары жетпейді елге. Ата-ана жалғыз ұлдың өлі-тірісін
біле алмай, өмірін әуре-сарсаңмен өткізіп, арманда көз жұмды. Он сегізге
жаңа толған ғашық жар Қайныкеш – қуаныш- қызығынан қапылыста көз жазып,
бақытты дәурені көрген түстей болып ол қалды.
Өмірінің қанша ауыртпалығын көрсе де, Қайныкеш Әтікені өлдіге қимай, бір
хабары болама деп оны ғұмыр бойы күтеді. Қырық жылдан астам уақыт өтіп,
бойынан әл, жүзінен әр кетіп, қартайған шағында ғана ол бір хат алады. Онда
да Әтікенің өзі емес, әнінің хабары жетеді.
Әтікенің бұдан қырық жыл бұрын өзіне, туған жеріне арнап айтқан әнін
енді сондағы ырғақ, сондағы әуенмен, тіпті сондағы сезіммен елжіреп тұрған
күйінде тағы тыңдағанда, Қайныкештің күтуден, сағынудан, зарығудан сарғайып
біткен жүрегі он сегіздегі шаттығын қайта тапқандай оқыс бұлқынып қалады да
сүйікті әуенінің, қырық жыл бойы ізлеп, күтіп келген сырлы саздың әлдиінде
әлсіреп, талмаусырай береді. ғұмырын күтумен кешкен ғазиз жүрек
сүйіктісінің өзін көре алмай, оның әнімен табысып жатып тыным табады. [1,
7б ]
1.3 Махаббат – мәңгілік сиқыр ұғым немесе жазушы шығармаларындағы махаббат
тақырыбы
Тәуелсіз мемлекетіміздің әралуан географиялық ендіктері мен бойықтарын-
дағы қарапайым оқырмандардың қапысыз құрметтейтін, қапысыз бас иетін
саусақпен санарлықтай суреткерлері болатыны әмбеге аян. Солардың қатарында
көрнекті жазушымыз Бексұлтан Нұржекеұлының есімі де жиі аталады.
Талантты қаламгерлеріміздің өмірдегі бір бақыты осы болса керек.
Осы орайда, біз Бексұлтан Нұржекеұлының соңғы отыз жыл бедерінде
сіздер мен біздерді өзімен бірге қан тасытып, жүрек шаншытып, тіршілік
кешкен өмірді – тағдырға айналдырып, әралуан кейіпкерлерімен замандаста-
рымызды таныстырап қана қоймағанын, табыстырып жібергенін айрықша атап
айтуға тиіспіз. Танысу қаншама оңай болғанымен, табысу соншама қиямет.
Жазушының қаламгерлік иерлігі де, рухани ерлігі де осында. Бұл арада
ерлікті ерлік жасау үшін емес, қайта керісінше, сол ерлікті жасау
барысындағы суреткерлікте, қаншалықты күш-қайрат, жүрек-жігер жұмсаға-
нында. Оның үстіне көзге көрінбейтін азап- михнаттардың қаншалықты жемісті
ырыс- несібе, қаншалықты баянды суреткерлік бақыт сыйлағанында жатса
керек.[9]
Көрнекті суреткер Бексұлтан Нұржекеұлы осы орайда өзінің Өміртану –
Адамтану жөніндегі рухани қазына – кенін әуелден дәл тапқан. Ол суреткерлік
бұрғысын жердің үстінгі ашық қабатына салып, мол қарпып – мол алуға
ұмтылған емес. Біртіндеп кертіп, асып-таспай, ысырапқа жол бермей, мейлінше
ыждахаттып алуды көздейді. Өзінің көркемдік күмбезіне қажетті алуан –алуан
рухани материалдарды қыздың жиған жүгіндей етіп жеткізуге, сөйтіп көздің
жауын алуға ұмтылады. Бұған оның бірде сағынышпен сарғайған; бірде
өкінішпен опық жеген; бірде үміт кесіліп ах ұрған; бірде арманшыл үмітімен
арманына жеткен; бірде өзара пендешілікпен атқұйрығын кесіскен; бірде өзара
адамгершілікпен, қимастықпен қауышқан; бірақ қашан болсын Өмір атты –
Тағдыр атты жұмбақ құбылысқа мейлінше құштар, соған қызмет етуге мейлінше
іңкәр; бірақ қашан болсын әрқашан тек Жақсылық пен Татулыққа, сөйтіп Бақыт
құшығана орануға саналы ғұмырын сарқа жұмсайтын қарапайым кейіп-керлері
өзінің замандастары әрі нақты, әрі шынайы дәлел бола алады. 10
Күй толғақ (1972), Күтумен өткен ғұмыр (1974), Бір ғана махаббат
(1977), Бір өкініш, бір үміт (1980), Күтумен кешкен ғұмыр (1982),
Өзендер өрнектеген өлке (1984), Ерлі - зайыптылар (1989), Жау жаға-
дан алғанда (1990), Таңдамалы екі томдығы (1993), Әйел жолы жіңішке
(1998), Ой-ұшқын (2002) атты кітаптарындағы әңгімелер мен повестеріндегі,
романдарындағы әр алуан кейіпкерлерді, мақалалар мен деректі
шығармаларындағы тарихи нақты тұлғаларды айтсақ та, жеткілікті.
Бексұлтан Нұржекеұлы тәрізді көшелі суреткердің барша тұлғасы мен қуаты,
ерекшелігі мен дербестігін бір ауыз сөзбен тұжырымдап айтсақ, онда сөз жоқ,
былай дер едік.
Бексұлтан Нұржекеұлының туындылары – сиқыр сезімдер симфониясы болып
табылады.
Бексұлтан Нұржекеұлының шығармалары – махаббат монодуализміне монумент
болып табылады.
Бексұлтан Нұржекеұлының туындылары – Адам. Қоғам. Тіршілік атты
мәңгілік үштіктің орбитасындағы замандастарымыздың мозаикалық болмыстарының
айнасы болып табылады. [9 ]
Өйткені, біз оның туындыларын өзіміздің таныс-бейтаныс замандас-
тарымызбен өте жиі ұшыратамыз. Солардың қым-қиғаш, өмірдің өзі өрген
тағдырларымен, тағдырдың өзі талқысына салған тіршіліктерімен қайта-қайта
бетпе –бет келеміз. Осының баршасының алтын өзек лейтмотивімен – мәңгілік
махаббаттың әралуан сырлы-мұңлы-күйлі небір әуендерімен бетпе-бет
ұшырасамыз, бетпе-бет жүздесеміз. Біртіндеп етене күйде табысамыз. Бара-
бара өзара қимас жандарға айналамыз. Сондықтан шығар, көшелі суреткердің
өзекжарды айналдырып аламыз.
Көбіне-көп тұрмыстық сценалардың ойып алынып берілетін жәйттер Бек-
сұлтан Нұржекеұлы туындыларының басты күретамыры болып табылады. Әрбір
түтін түтетіп отырған отбасының әралуан проблемалары әрқилы болып
келгенмен, негізгі сүйегі- махаббатқа мейлінше адал беріліп, адал қызмет
ету. Тіршіліктің тауқыметі түсірген сызаттардан мейлінше аман өту, сөйтіп
мынау ғашық өмірдің күрделі сұлулығын сақтап қалу. Осы орайда өмір сынына
төтеп бере алмағандардың әлдеқайда басым түсіп жатуы заңдылық. Ал бұған көз
жұмып қарау- суреткерлік әлсіздік.
Адамның қайраттылығы мен қажырлы болмасы әрқашан – сүйіспеншілік сезім
мен күрескерлігінен бастау алады. Адамның осалдығы мен пендешілік болмысы
әрқашан – сүйіспеншілік сезімінің күйректілігінен көрініс табады.
Суреткер Бексұлтан Нұржекеұлы бүкіл шығармашылық жолында адамдар-ды,
яғни өзінің кейіпкерлерін өмірдің осынау қатал да қатерлі сынындағы әрекеті
– күресі арқылы көрсетеді. Адам жанының небір нәзік қалтарыстары бүге-
шүгесіне дейін қолмен қойғандай анық көрсетіледі.
Асылы, шынайы суреткер өз туындылары арқылы әр буын оқырмандарын
әрқашан өмірдің өзіндей қайран қалдыра білсе, ал әр буын оқырман сол
шығармаларға өз-өзінен қайран қалып жатса, онда екі жақтың да асқақ
мұраттарының қарапайым түрде нақты орындалғаны ғой.[ 10]
Алайда махаббат – мәңгілік категория. Махаббат –мәңгілік проблема.
Махаббат –мәңгілік жұмбақ құбылыс. Махаббат –мәңгілк сауал. Анау-мынау
емес, ең күрделі, ең қиын, ең шытырман, ең кірпияз сауал. Махаббат –
мәңгілік сиқыр ұғым. Махаббатты мәңгілік құдіретті қалпына сақтап қалу
қаншалықты қажыр-қайратқа түссе, ал осынау махабатты мәңгілік тәлкек ету де
соншалықты оңай.
Махаббаттың осындай болмысы, түптеп келгенде, Адам Ата – Хауа анамен
бірге жаратылатын, бірге есейетін, бірге қартаятын, бірге көреніп, бірге
тозатын, бірге өшетін әлеуметтік – философиялық – тарихи құбылыса сипатына
екендігінен. Сондықтан да бұл сауалдардың әр қаламгер шығармасында әр алуан
контексте, әр алуан трактовкада өріс алып жатыны да осылайша заңды болса
керек.
Біз осы орайда Бексұлтан Нұржекеұлының қаламгер ретіндегі, өсіп-
қалыптасу үстіндегі шарқ ұрған ізденістерінің көбінесе Мәңгілік Махаббат
төңірегінде көрініс тапқанын зайыр аңғарамыз. Жазушының өзіндік түйсі-
гінің, өмірлік қоржынындағы түйгендерінің, көрген-білгендерінің, естіген-
тоқығандарының алдамағанына қалайша риза болмассың. Осының бәрі Мәңгілік
Махаббат деп аталатын тамыры ащы, жемісі тәтті Алтын Өзек арқылы өріс
тауып, берік орныққанына қалайша қуанбассың. Міне, осының жарқын кепілі
болып, Кінәлі махаббат повесі мен Күтумен кешкен ғұмырроманы дүниеге
келді. [10]
Кінәлі махаббат повесі оқушы жұртшылықты, әдеби қауымды елең еткізді.
Апыр-ау, кінәлі махаббат бола ма? махаббаттың бұл арадағы жосығы-жөніне жол
болсын... Әу бастан адамдардың өзі кінәлі екендігі бесенеден белгілі емес
пе? Бұл арада қаламгер ұтымды жол тауып кеткен. Әйтпесе, кеңес дәуірінің
перзенті, кеңес мектебінің тәлім-тәрбиесін алған, кеңес дәуірінің моральдық
кодексіне шарболаттай суырылған Зерен сияқты әйел бірнеше рет күйеуге тие
ме? Махаббат кінәлі болса, кінәлі шығар, бірақ кеңес қоғамының Зерен сияқты
өкілі ешқандай кінәлі емес. Зерен сияқтылар бар болса болар, бірақ олар
бірен-саран ғана. Әрі типтік жәйт те емес. Жазушы өзінше оқшау оқиға тапқан
болар, соны қызықтаған болар. Баянды махаббатқа тастай берік, түтіні түзу
шығатын, моральдық бет-бюейнелері жарқын отбасылар күлмесе, келемеждемесе,
не қылсын?! Әсіресе, әйелдер жағының айызы бір қанар деген жорамалдардың
күл-талқаны шықты. Бексұлтан Нұржекеұлы Зерен тағдырын сол Зеренің атынан
баяндай отырып, жұртшылық аңсап –шөлдеп жеткен жеңіске ие болды. Жекелеген
келіншектер, типтік емес жәйттердің өзі шынайы көркемдікпен бейнеленген
тұста, ақиқатты әр қырынан толықтырып тұратын талай шындықтардың қатпар-
қыртыстары ашылады екен. Оқырмандарға қаттаулы протоколдарын, моральдық
кодекстердің асқақ пафостарымен бүркемеленген, боямалан-ған,
тұншықтырылған, аяқасты етіп таптаған қасаң шындықтары Бексұлтан
Нұржекеұлы туындыларына талшық болған десек, онда біз сурет-
кер туындыларын біржақты бағалағанымыз.
Ал автор қайта керісінше, неше алуан өмірлік ситуациялар мен неше алуан
себеп-салдарлар итермелеген немесе ұрындырған шақтағы объективті
тіршұіліктің ұлы шындықтары көз алдына андыздап шыға келеді екен. 9
Міне, Зереннің басынан өткен төмендегі жәйттеріне сонда қалайша
сенбейсің. Мәселен:
Жат босағаға барып жаулық салғаным – он алтымда. Қолдарын жайып,
қолтығыңнан демеп, әке-шешең иіліп төсек, жайылып жастық боп тұрса, ол
кезде махаббат деуге мұрша қайда;
Ет – бауырыңды елжіретіп еркек тұрмаған соң, ойын-күлкіге көнеліп үй
тұрмаған соң қу төсектің қай жеріне қызығам?;
Үйден шыққан соң, Жаңылға жетіп баруға тағы арландым. Ық жақта үюлі
жатқан отынның түбіне отыра кетіп үнсіз жыладым. Дүниедегі ең бақытсыз
әйелдің бірі екенініме көзім жетті;
Құдай алдында шындықты мойындасам, сол сәт Нұржанның бетінен қаққаныма
бірінші рет өкіндім. Әттең, бүйтеріңді білгенде, қара жерге қаратып
кетсемші!- деп күйіндім;
Түн ойлап, күн ойлап келген қорытындым: жар деген –Жақып емес. Жар
деген әйклдің күйеуінен өзге кімі болмақ, ол жағы тағы жұмбақ;
Аңыз махаббаттың иесі болғым келеді;
Ағайын араз, абысын өш- көбі өсектен. Өсектен өмір өзгермейді, заман
бөгелмейді, алайда адам ала, сенім шала содан болады;
Жігіт білегі белімді орай бауырына тартты. Кеудесі- от, еріні – ыстық.
Қолымның қалай көтерілгенін білмеймін, білегім барып мойнына оралды. Менде
де мұншалық мейір бар, теңіздей төзім бар деп түк ойлансамшы. Елжіреп,
еркелетіп, қарулы Нұржан құшқан сайын әйелдің әлсіз білегімен өзіме тартып,
мен де оны мейірлене, махаббатыма бөлегім келеді. Бар пейіліммен бауырына
кіріп, бар дүниенің бақыт- дәулеті басыма қонып, ес-түссіз елжіреймін. Оның
қасы-көзінде, бет-жүзінде, қыл-аяғы, әрбір тал кірпігінде менің бақытым,
көрмеген қызық-қуанышым тұрғандай. Жатқан төсек – жұмақтың төрі, бақыттың
бесігі. Өлінің пейішін тірімде көрген түнім болды;
Бетіне жалт қарадым. Жаңары ұшқындап, төсімді, тамақ тұсымды ішіп-жеп
барады, ат үстінде ебедейсіз ентігеді. Ойына енді түсіндім. Атының басын
қамшымен қағып жібердім де, кете бардым. Ауыр сөз айтпадым, аядым.
Жесірлігім – дауасыз дертім тағы ойға түсті. Қайда төгілмеген жесірдің көз
жасы, айдалады ағыл-тегіл аңырап келем;
Үндемедім. Ол қыбырлап қозғалып жатыр, біздің төсекте... Біздің іргеде.
Шыққан дыбыс, көрпенің жұмсақ сыбыры денемді қытықтағандай. Оянған сезім
мауық басар мейір іздейді. Дуылдап, дегбірімді ап, денемде дауыл оянғандай.
Жалынға оранып жат кісіге жақындап барам.
Сырт киімімнің түймесін сырт ағытып жіберді. Сол түйме бар сезімді буып
тұрғандай, ыстық ағын тәнімді қыз-қыз қарыды. Күйіп-жанған күйімді көріп,
Имаш та именбеді;
Әлсіздік, әдейілік. Қымтанудан өзге қыларым жоқ. Көрпемнің сыртынан
қапсыра құшақтап Тұраш төніп келеді. Бұлқынып, бой бермедім. Қарулы жігіт
көрпемді күштеп ашты. Бар қолымнан келгені жылай бердім, жылай бердім;
Мен көп қателескен әйелмін. Үлгі алатындай ештеңем жоқ. Бақыттымын деп
те, бақытсызбын деп те кесіп айта алмаймын. Нұржаныммен бірге қартайсам,
бақыттымын дер едім, ол жоқта бақытты болдым деуге қақым да жоқ- деген
осындай мысалдарды саналы түрде мол келтіріп отырмыз. Бұл үзінділер Зерен
басынан кешкен жәйттердің баршасынан хабар беріп қана қоймайды, сонымен
қатар кінәлі махаббат па, кінәлі озбырлық па, кінәлі тән нәпсісі ме, кінәлі
тағдыр сыбағасы ма және тығысын-тағыларға бірде нақты, бірде қосалқы түрде
жауап та бере алады. Барлық гәп, қаламгер Бексұлтан Нұржекеұлының
ақтарылған сырды – жеке бір жанның мол қатпарлы өмірлік тағдырын әсіресіз –
қоспасыз, әшкересіз – мүсіркеусіз түрде көркем жеткізгендігінде. Сиқыр
сезімдер симфониясының да сан құбылатынын, сан-саққа селдететінін де
жоғарыдағы мысалдан мейлінше мол табамыз. Кінәлі махаббат повесін оқып
отырып Зеренді сол қалпында қабылдайсың. Оның берік тұстары да, осал
тұстары да өмір өрімімен туындап өнер өріміне айналғаны сонша,
психологиялық, логикалық, көркемдік мотивировка тұрғысынан ешқандай күдік
тудырмайды. Шығарманың басты бір табысы да осынысында. [6, 207-208-209 б]
Суреткер - әрқашан адамдарды түсінуге ұмтылады. Өз кейіпкерлерін түсіні-
су үстінде көрсетуге ден қояды. Міне, осы арада олардың жұмыр жер бетін-
дегі жұмыр жүректерінің әрі тәтті, әрі ащы дүрсілдері – шындықтары ешқан-
дай бүкпесіз, қоспасыз әрі өміршең, жанкештік қалпында көлденең тарты-лады.
кінәлі тағдыр сыбағасы ма және тығысын-тағыларға бірде нақты, бірде қосалқы
түрде жауап та бере алады. Барлық гәп, қаламгер Бексұлтан Нұржекеұлының
ақтарылған сырды – жеке бір жанның мол қатпарлы өмірлік тағдырын әсіресіз –
қоспасыз, әшкересіз – мүсіркеусіз түрде көркем жеткізгендігінде. Сиқыр
сезімдер симфониясының да сан құбылатынын, сан-саққа селдететінін де
жоғарыдағы мысалдан мейлінше мол табамыз. Кінәлі махаббат повесін оқып
отырып Зеренді сол қалпында қабылдайсың. Оның берік тұстары да, осал
тұстары да өмір өрімімен туындап өнер өріміне айналғаны сонша,
психологиялық, логикалық, көркемдік мотивировка тұрғысынан ешқандай күдік
тудырмайды. Шығарманың басты бір табысы да осынысында. [6, 207-208-209 б ]
Бұл орайда Бексұлтан Нұржекеұлының Әйел жолы- жіңішке атты (1998)
әңгімелер жинағы суреткер қаламының қазіргі таңдағы көркемдік биігі болып
табылады.
Бүкіл кітап күнделікті тіршіліктегі әйел жанының бүкіл спектрін жан-
жақты көрсеткен әңгімелерден тұрады.
Бүкіл кітап, шын мәнінде әйел жанының антологиясы тәрізді әсер қалдыра-
ды. Суреткердің бұл шеберлікке көтерілуіне оның бұған дейінгі туындылары-
ның баспалдақ болғаны даусыз.
Барлық гәп – қаламгер Бексұлтан Нұржекеұлының ақтарылған сырды жеке бір
жанның мол қатпарлы өмірлік тағдырын әсерсіз, қоспасыз, әшкересіз,
мүсіркеусіз түрде көркем жеткізгенінде.
Кінәлі махаббат повесін оқи отырып, Зеренді сол қалпында қабылдай-
сың. Оның берік тұстары да, осал тұстары да өмір өрімінен туындап, өнер
өріміне айналған психологиялық, логикалық, көркемдік, мотивировка
тұрғысынан ешқандай күдік тудырмайды. Шығарманың басты бір табысы да
осынысында.
Махаббат – тағдыр. Тағдыр – махаббат.
Махаббат – сағыныш. Сағыныш – махаббат.
Махаббат- адамтану. Адамтану – махаббат.
Махаббат – күресу. Күресу – махаббат.
Махаббат - өміртану. Өміртану – махаббат.
Махаббат – қасірет шегу. Қасірет шегу – махаббат.
Бексұлтан Нұржекеұлы осынау концентрлі шеңберде, әлеуметтік – көркем-дік
шеңберде өзінің қаламгерлік бағы мен бабын сынап көруге бекем бел байлады.
Оның былайша шешім қабылдауы, біріншіден, өзінің қалам-қарымына
сенгендіктен. Екіншіден, оқырмандар тарапынан Кінәлі махаббат повесіне
байланысты қолдау тапқанынан. Үшіншіден, қаламгерлік қоржынында әлі де
бірталай қордың жиналып қалғандығынан еді. Автордың бастап кешкендері мен
тоқыған-үйренгендері әлі де жеткілікті болатын. Өйткені Мәңгілік Махаббат
туралы Күтумен кешкен ғұмыр романында атақты әнші Әтіке мен оны, сол
ғұмыр бойы күтумен өткен Қайныкештің бір жағынан өте аянышты, бір жағынан
аяулы, ал, түптен келгенде, қай жағынан да аялауға, ардақтауға лайық және
ғажап әрі қарапайым тағдыры суреттеледі. Әр тараудың аталуында да көп мән
жатыр. мәселен, Ойда жоқта ұшырасқан келіншек (Жамалхан), Тағы да ойда
жоқта ұшырасқан басқа келіншек (Әуес), Жайма базардағы жолығыс, Қыз
алып қашу, Баланың өлімі, Үзілмей келе жатқан үміт, Отыз тоғыз жыл
өткенде деген атаулардың өзі-ақ оқырмандарды жетелей жөнеледі.
Ескі заң хикметі салдарынан Әтіке мен Қайныкеш қосыла алмайды. Сұм
қара күштер екі жастағы зорлықпен айырып жібереді. Әтіке із-тозсыз
жоғалады. Қайныкеш өзін былғаған адамның пұшайманы боп қалады.
Жазушы Бексұлтан Нұржекеұлы әнші Әтікені ең әуелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
КІРІСПЕ
1 БЕКСҰЛТАН - ТЕРЕҢДІК ПЕН КЕҢДІКТІҢ, ТАЗАЛЫҚ ПЕН АДАЛ-ДЫҚТЫҢ ЖАЗУШЫСЫ
1. Жазушының өмір жолы
2. Бексұлтан туындылары – сиқыр сезімдер симфониясы
3. Махаббат – мәңгілік сиқыр ұғым немесе жазушы шығармаларындағы махаббат
тақырыбы
1. “ӘЙЕЛ” ДЕГЕН ӘЛЕМ БАР
1. “Әйел жолы жіңішке” кітабы
2. Бексұлтан Нұржекеұлы шығармаларындағы әйел образының бейнеленуі
3. Әйел жанына адалдық немесе қаламгер зердесінің өткірлігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Өз туындыларында әйел тұлғасын,
олардың адамгершілік қасиетін түп қазығы ете білген Бексұлтан Нұржекеев
шығармалдарындағы әйелдер бейнесін ғылыми тұрғыдан салыстыра қарас-тыру -
дипломдық жұмыстың негізгі объектісі болмақ. Өз шығармалары арқылы
әйелдердің адамгершілік болмысын шынайы қалпында эстетикалық қуаттылықпен
танытып, оқырманына ғибратты үлгі беруге ұмтылған Бексұлтанның көркем
туындылары арнайы зерттеуге әбден лайықты дүниелер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: дипломдық жұмысының алдына Бексұлтан
Нұржекеев шығармаларындағы әйелдер бейнесінің жасалу ерекшеліктерін,
авторлық ұстанымды ғылыми тұрғыдан талдау мақсаты қойылды.
Осыған байланысты төмендегідей міндеттер туындады:
- Бексұлтан Нұржекеев шығармаларындағы әйелдің жан дүниесін, рухани
ізденістерін шынайы қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
- Шығармалардағы әйел бейнесін сомдаудағы ұлттық ерекшелік, ұлттық бояуды
саралап көрсету;
- Бексұлтан Нұржекеев қаламынан туған әйел образының өзіндік психологиялық
ерекшеліктерінің бар екенін дәлелдеу;
- Шығармалардағы әйелдер образының жасалу ерекшеліктерін талдай отырып,
қаламгердің көркемдік –эстетикалық ізденісіне, идеялына баға беру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Бұл дипломдық жұмыста Бексұлтан шығармаларында әйел бейнесі және оның
жасалу ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан қарастырылды. Сол арқылы Бексұлтан
шығармаларындағы адам концепциясы оның ішінде әйел бейнесін даралап
суреттеудегі авторлық ұстанымы, дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Қазақ
әйелінің ұлттық болмысы, ішкі рухани әлемі, кейіпкерлердің оқиғалар
аясындағы сомдануы, характерінің ашылуы принциптері қарастырылды.
Әдебиет – адамтану ғылымы. Адам күрделі жұмбақ. Өлім–жұмбақ емес,
өмір–жұмбақ күрделірек. Әдебиеттің мұраты – эстетикалық идеялды ұлықтау.
Эстетикалық идеал - әйел. Ол бүкіл көркемдіктің, сұлулықтың, махаббаттың
символы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Ұлттық әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің табиғатына сипаттама беріп,
поэтикасын, көркемдік қасиеттерін талдап қарастырған М.Қаратаев,
С.Қирабаев, З. Қабдолов, З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Т.Сыдықов,
Т.Жуыртбай, Р.Тұрысбек т.б. ғалымдардың монографиялық еңбектері бар, ал
әйел образын бөле-жара қарастырып, авторлық ұстаным мен көркемдік ізденіс
сипаттарына үңілген еңбектер аз. С.Тойшыбаеваның, Ө. Тыныбаева-ның,
А.Әбуталиеваның, А.Кенжебаеваның диссертациялық еңбектері бар, алайда олар
біз қарастырмақшы проблеманы зерттеуді мақсат еткен жоқ. Ал, басқа ұлттар
әдебиеттануы ғылымында жалпы тарихи шығармалардағы әйел образының жасалу
эволюциясы мен сыр сипатына тоқталған еңбектер баршылық. Оған Д.
Мордавцевтың, С.Нарзуллаеваның, К. Ризаеваның, Н.Рубашевтың, Ш.Капашвилидің
ғылыми зерттеу еңбектері дәлел. 1
Зерттеу жұмысының нысаны.
Бексұлтан Нұржекевтің Әйел жолы жіңішке кітабы, Бейтаныс әйелдің
құпиясы, Кінәлі махаббат, Ой ұшқын, Бір өкініш, бір үміт романы
кітабы алынды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында салыстырмалы талдау, жүйелілік,
жинақтау, тұжырым жасау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс міндеттеріне сай жұмыс
кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен қолданылған әдебиет-
тер тізімінен тұрады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: зерттеудің теориялық
және әдіснамалық өзегі Қазақстан мен шетел ғалымдарының көркем әдебиеттегі
дәстүр мен жаңашылдық, авторлық тұжырымдама, ұстаным жайлы жазылған
еңбектеріне негізделген. Қазақ әдебиеттанушы ғалымдар: М.Әуезов, З.Ахметов,
Қ. Жұмалиев, М.Қаратаев, Ш.Елеукенов, С.Қирабаев, З.Қабдолов еңбектеріне,
ал, жалпы әдебиет теориясы көркем шығарманың поэтикасы жайлы еңбек жазған
Аристотельдің еңбектерін негізге алдық.
1 Бексұлтан – тереңдікпен кеңдіктің, тазалық пен адалдықтың жазушысы
1.1 Жазушының өмір жолы
Жазушының саласында еңбектеніп жүрген қаламгердің қай-қайсының да
шындықты жазып жүргенінде күмән жоқ. Алайда шындықты жазу бар да, шындықтың
шырайын жазу және бар. Бұл екеуі екі түрлі нәрсе. Алғашқы әрекет әркімнің
–ақ қолынан келетін болса, соңғы қасиет ілуде біреудің ғана маңдайына
жазылады. Өмір шындығын, өнер шындығына айналдыру, өмір шындығынан нағыз
өнер туындысын жасап шығару кітап жазып жүрген еке-нің бірінің қолынан келе
бермейді. Әр жазушының, тіпті әрбір кісінің шын-дықтың шырайын бағып, оны
өлшеп, мөлшерлеп тұратын өз таразысы бар. Соған орай, шындық біреу
дегенмен, оны танып, бағалау алуан түрлі сипатта болатында сөз жоқ. [ 1,5]
Әдеби шығармаға арқау болып отырған құбылыс қаламгердің ойын серпіп,
сезімін сергітетін, бойын алқытып, ойын толқытатын шындық бола бермеуі
мүмкін. Ондай іргелі, ірі шындықты тану қандай қиын болса, оны табу одан да
қиын. Б.Нүржекеев - өмір құбылыстарының қалың ортасынан өзінің ғана емес,
оқырман жұрттың да ойын серпіп, сезімін сергітетін, бойын бал-қытатын,
жүрегін жібітетін шындықты тауып әрі танып жазатын суреткер.
[1,5б]
Бексұлтан Нұржекеев 1941 жылы ақпанның жиырма екісі күні бұрынғы
Талдықорған облысы, Жаркент ауданында Ақжазық ауылында дүниеге кел-ген.
1965 жылы Қаз ҰУ-ды бітірген. 1965 жылы-1968 жылы Талдықорған об-лысы
Панфилов ауданында Үшарал орта мектебінде мұғалім, оқу ісінің мең-герушісі
болған. 1968-1969 жылдары Панфилов ауданы комсомол комитеті-нің екінші,
бірінші хатшысы, 1969-1972 жылы Қазақстан ЛКЖО ОК-нің нұс-қаушысы, 1972-
1973жылдары Жалын альманағында бөлім меңгерушісі, 1976-1979 жылдары
Жалын баспасында бас ректордың орынбасары, 1979-1986 жылдары Жалын
баспасының бас редакторы, 1986-89 жылдары Па-расат журналының бас
редакторы қызметін атқарды. 1992 жылдан Жалын баспасының директоры.
Қазір шығармашылық қызметте. Еңбектегі ерлігі үшін 1970 жылы В.И. Лениннің
туғанына, 100 жыл толуы құрметіне медаль-мен, Құрмет орденімен
марапатталған (2000 жыл). Қазір Алматы облысы-
ның құрметті азаматы [2].
Бір ой, бір сезім болып, бір өкініш, бір үміт болып өзінен-өзі жанып,
өзі-нен-өзі балқып тұрған шындық құбылысқа кейде қаламгердің өз жүрегінің
елжірей қойуы да оңай емес.
Б.Нүржекеев – болмыстағы оқиғалардың арасынан таңдап, талғап алған
шындық құбылысты өзініңғана емес, оқырман жұрттың да жүрегін елжіретіп,
сезімін дірілдетіп отырып суреттейтін жазушы. Адамның ішкі әлемін ашып,
оның жан-дүниесіне үңіле зерттеуге талаптанған суреткер қаламынан туған
шығармалардан өзімізге ұқсай тұрып ұқсамайтын, өзімізге таныс әрі бейта-ныс
адамдарды кездестіреміз. [3, 64 ]
Өйткені Бексұлтан прозасындағы таңбабасты ерекшелік – қиыннан қиысты-
рылмайтын қарапайымдылығы, оқырманын өзімен бірге жетелей жөнелетін
қызғылықты баяндалуы, ұлпа сезім мен эмоциясы әсерлі болуды дәл, әрі орынды
жерінде пайдалануы. Демек, өзгені де, өзін де шаршатпайтын жеңіл стиль,
түсінікті философия, майда тілмен жазылған шығармалары ал дегенде-ақ баурай
жөнеледі. [4 ]
Қайсыбір жазушының ойлауында парасат, логикалық жүйе басым келеді. Ондай
суреткердің қаламынан туған әдеби шығарманың мазмұны мен түрі өзара өлшемді
түрде үйлесіп, ондағы әрбір деталь ақылмен, оймен екшеліп, ерекшеленеді.
Шығарманың құрылым-жүйесіндегі әрбір бейнелеу құралы, әрбір суреттеу тәсілі
ақылдың дегеніне бағынғандықтан, кейбір тұстарда қа-ламгер ақылдың
артықтығынан тиісті көркемдік биігіне жете алмай, азап шегуі де мүмкін.
Енді бір қаламгердің ойлау табиғатында парасаттан гөрі па-йым, сырғыған
сезім үстем келеді. Мұндай жазушының шығармасында, ал-дыңғы жағдайдағыдай,
мазмұн мен түр арасындағы нақты өлшем мен мөл-шерге, жүйе мен жөнге түскен
үйлесім сақтала бермейді ді, алып-қашпа се-зімнің әр жерден қылаң берген
ұйытқысы көбірек болады. шынайы көркемдік заңдылықтарына бұл да қайшы келіп
жатады. Б.Нұржекеевтің шығармашы-лық өнерінде ойдың сезімсіз парлап,
парасаттың пайымсыз самғаған сәті немесе керісінше, сезімнің ойсыз шалқып,
пайымның парасатсыз серпілгені болған емес. Б.Нұржекеев – сезім мен ойды,
пайым мен парасатты тең ұстап, оларды өзара тұтастырып, толғануды, бірін-
біріне ұластырып толғауды сүйе-тін, сүйіп қана қоймай, мұның өзін өнерінің
өзегін түзетін басты машыққа ай-налдырған. [1. 6]
Асылы, Б.Нұржекеев әңгіме, повесть, романына тән тағы бір екшеулі ерек-
шелік- нәзік лиризммен баяулап басталатын көркемдік шындықты өз басы-нан,
немесе өз басыңыздан кешкен өмір шындығынан ешбір бөле жарып елестете
алмайсыз, қайта үйбай-ау мынау әлгі кісі ғой деп, әр оқырман өзінің
замандасын кейіпкердің болмысымен танып отырады.[ 4]
Кез келген жазушының кез келген шығармасында автор өмірінің ұшқыны бар.
Тіпті, Мұхтардың Көксерегінің өзінде ұлы жазушының жан дүниесі мен сезім
түйсігінің серпіні жатқанын аңғарамыз. Ал Бексұлтан шығарма-ларында өз
өмірінің үзектері дәл табылып жатады, әсіресе Кінәлі махаббат-та, Бір
өкініш, бір үміт романында. [5 ]
Б.Нұржекеевтің шығармашылық өнеріне тән бұл даралық өзінің бастау кө-зін
Күй толғақтай (1972) алады. Сол Күй толғақта-ақ Б.Нұржекеев өзін
әдебиетке талап емес, талант алып келген, сызылған әуенімен, бойға шымыр-
лап жайылған сазымен келген Қаламгер екенін аңғартқан еді. Одан беріде
жазушы қаламынан Күтумен кешкен ғұмыр (1974), Бір ғана махаббат (1977),
Бір өкініш, бір үміт (1980), Ерлі-зайыптылар (1984) Жау жаға-дан
алғанда (1990) секілді бірнеше көркем шығарма туды. Елдің, жердің тарихы
мен тағдырына деген құрмет жазушының Өзендер өрнектеген өлке (1984) атты
Жетісу өңірі туралы тарихи-этнографиялық роман-эссе кітабына ұласты.
Жазушының екі томдық таңдамалы шығармалар жинағының жарық көруі де қазіргі
әдеби процестегі елеулі құбылыс болды.
Жазушының екі томдық таңдамалы шығармалар жинағына Күтумен кеш-кен
ғұмыр, Бір өкініш, бір үміт романдары, Кінәлі махаббат, Арыз,
Жайлаудағы жиырма күн повестері және Не үшін?, Қиын сұрақ,
Жолтөбелес, Күләштің соңғы көктемі секілді әңгімелері енген. Олардың
тақырыбы әр түрлі болып келеді. Бақыт пен бақытсыздық, үміт пен өкініш,
қуаныш пен қайғы заман тынысы арқылы да, адам тағдыры арқылы да жа-зушының
аса терең бойлап суреттейтіні осындай мәңгі мен бақидың өзі сияқ-ты ежелден
келе жатқан тақырып, көненің көзіндей мәселе дегенмен де жазу-шы оларды
бұрын-соңды ешкім айтып, ешкім жазбағандай түрге түсіріп, мағыналық-
мазмұндық тұрғыдан жаңа биікке көтереді. [1. 6-7 ]
Ұлттық әдебиетіміздің көркемдік дамуын да өзіндік қолтаңбасымен дара-
ланып, қазақы сөз өнеріне өлшеусіз үлес қосқан қарымды қаламгеріміздің
өзгеше өрнекті жазушы, айрықша дарынды, сергек сезімді суреткерекендігіне
оның шығармаларымен сусындаған кез-келген оқырман дау айта алмаса керек.
[3. 63 ]
Сонымен қатар Б.Нұржекеұлының жазушылық шеберлігі күрделі зерттеу
жұмысына нысан болмаса да, қаламгер шығармашылығына көркемдік деңгейі,
жазушылық шеберлігі, тіл айшығы туралы баспасөз бетінде бірқатар әдеби сын
мақалалар жарық көрген. Ол еңбектерде қаламгер шығармашылы-ғының біраз
қырлары сөз болып, байыпты талғамдар айтылған. Солардың ішінен Ж.
Дәдебаеваның, О.Исмайловтың, С.Балғабаевтың, Ғ.Құлахметов-тің,
Д.Исабековтің, Т.Әлпейісовтің, Ш.Елеукеновтің, Қ.Керейқұловтің,
Т.Мамасейітовтердің және т.б. мақалаларын атап өткен орынды.
Дегенмен Б.Нұржекеұлының шығармашылығы, дазушының шеберлігі жүйелі түрде
жан-жақты қарастырылып, әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеу объектісіне
айналған жоқ. Қаламгердің прозалық шығармаларының көркемдігі, сыр-сипаты
әлі тұтас күйінде толық ашыла қойған жоқ.
Жазушының шеберлігін зерттеу, негізінен, оның көркемдік тәсілдері
қолданудағы ерекшеліктерін, сюжет, композиция құру, характер ашудағы жаңа
ізденістерін, стильдік даралығын айқындауға келіп тіреледі. [3. 64-б]
1.2 Бексұлтан туындылары - Сиқыр сезімдер симфониясы
Қалың оқырманға есімі мәшһүр қабырғалы қаламгерлеріміздің бірі- Бек-
сұлтан Нұржекеев екені белгілі. оның үстіне кейбір қысқаша энцикло-педиялық
сөздікке субъективистік басырлықтың шолақ шыжбалаңдығынан енбей
қалғанымен, Бексұлтан Нұржекеев бәрібір сол әдебиетіміздің бірегей көшелі
суреткері болып қала береді. тасылы өнер иесін сөздіктен сызу оңай
болғанымен, оқырман санасынан сызу әлдеқайда қиын. Өйткені, оның соңғы отыз
жыл беделінде Сіздер мен біздерді өзімен бірге қан тасатып, жүрек шаншытып,
махаббат мұхиттарында – ақшаңқан сезімдер айдынында қағазын-қайық, қаламын
ескек етіп шалқар сапарда бірде сағынышпен сарғайған; бірде өкінішпен опық
жеген; бірде үмітпен арманына жеткен; бірде қимастықпен қауышқан; әрқашан
тек жақсылық пен татулыққа ұмтыл-ған; ғұмырын бақыт құшағына жетуге жетуге
арнаған қарапайым кейіпкерлерімен яғни шынайы өміршеңдігімен мейлінше
құдыреттене түскен әрқилы замандастарымызбен ерекше тартып, ерекше баурап
алған әралуан шығармаларын айтсақ жеткілікті.
Бұған оның төл әдебиетімізге – рухани қазынамызға келу жолы, өсу-
қалыптасуы, сөйтіп суреткерлік көшелі өрнегін табуы және сонысы арқылы
әдеби ортада қапысыз тануы әрі оқырмандар сүйіспеншілігіне заңды бөленуі
дәлел.
Бұған оның 1994 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген осынау таңдамалы
екі томдығындағы Өзіндік Көркемдік Әлемі толық айғақ. Нәти-жесінде
Бексұлтан Нұржекеевтің осынау таңдамалының өнбойындағы кемелдікке
көтерілген суреткерлік несібе-ырысы да, дербес бақыты да жарқырай түскен
демеске дәтіміз жоқ. Өйткені, бұл түптеп келгенде көшелі суреткердің
тәуелсіздік алған Елі мен қара орман Оқырмандарының алдындағы Шығармашылық
Есебі ғана емес, сонымен бірге өзінің Сурет-керлік көшелі тұлғасын біртұтас
синтездеп көрсететін оптикалық Шарайнасы екені де кәміл жайт.
Асылы, Бексұлтан Нұржекеев тәрізді суреткердің барша тұлғасы мен қуа-
тын, ерекшелігі мен дербестігін осынау таңдамалы екі томдықтың аясында
қарастыру бір орайда, әрі оңтайлы, бір орайда әрі қиын. Дегенмен, осы
аспектіде- осы ракурста қарастырып, бір ғана сөйлеммен түйіп айтар болсақ,
онда сөз жоқ. Сиқыр Сезімдер Симфониясы немесе Махаббат Монодуализміне
Монумент деуімізге тура келетінін ашық айтуға тиіспіз. Мұның өзі мейлінше
елпілдегендіктен емес, қайта керісінше, мейлінше сүйсінгендіктен. Суреткер
сезімдеріне сыншы сезімдерінің бас июі, тәшін қалуы десек құба-құп. Өйткені
көшелі суреткер туындыларының өнбойындағы сиқыр сезімдер симфониясының
әрқашан күретамырға, ой-санаға, жүйке-құлыққа, іс-әрекетке біртұтас айналып
кеткен дара табиғатына бас имеу, тәшін қалмау мүмкін емес.
Сонымен, әр жылдарда осынау Сиқыр Сезімдер Симфониясының әралуан
үзіктерімен, әуен-ырғақтарымен, мөлтек мақамдарымен етене жақын, етене
сырлас, етене мұндас болып келген қалың оқырман қауымның Бексұлтан
Нұржекеевпен қайта қауышуы, жаңа жүздесуі жайында әрі Парыз және әрі Қарыз
мақалаға нақты көшейік.
Ең алдымен таңдамалы шығармалардың сүйегіне-құрылымына көз салсақ, онда
бірінші – “Күтумен кешкен ғұмыр” романы және “Кінәлі махаббат”, “Арыз”,
“Жайлаулағы жиырма күн” атты повестері; екінші – “Бір өкініш бір үміт”
романы және “Не үшін?”, “Қиын сұрақ” , “Жолтөбелес”, “Күләштәң соңғы
көктемі” атты әңгімесі енген.
Біз осынау таңдамалы екі томдыққа енген туындылар арқылы әуелде
қаламгерліктен үміткер болып, алғаш қадам басқан Бексұлтан Нүржекеевті;
содан соң өсу-қалыптасу үстіндегі ізденістерімен шарқ ұрған талантты жазушы
Бексұлтан Нүржекеевті; қажырлы таланттың тоқмейілсу орнына толассыз да
табанды еңбекқорлығы арқасында бүгінде жалпақ жұрт алақанына салып аялауға
ұмтылатын көшелі суреткер Бесұлтан Нүржекеевті қайта көреміз. Бұл орайда
таңдамалы екі томдық өз міндетін ақжарылқап атқарып, біздің қолымызға тиіп
отыр. Біз енді таныс-бейтаныс замандас-тарымызбен, солардың қым-қиғаш,
өмірдің өзі өрген тағдырларымен, осының баршасының алтын өзек лейтмотивімен
– мәңгілік махаббат әралуан күйлі – мұңлы - сырлы небір әуендерімен яғни,
сиқыр сезімдер симфониясымен қайтадан бетпе-бет жүздесеміз, біртіндеп етене
күйде сырласамыз, біртіндеп етене күйде табысамыз, біртіндеп бір-бірімізді
қимайтын қимас жандарға айналамыз. Сондықтан шығар көшелі суреткердің
өзекжарды тебіренісін енді өздеріміз тебіренісімізге қалайша айналдырып
алғанымызды бүкпесіз айтуға, мақтанышпен айтуға тиіспіз.
Асылы, суреткер өз туындылары арқылы әр буын оқырманын әрқашан қайран
қалдыра алса, ал әр буын оқырман сол шығармаларға әрқашан өз-өзінен қайран
қалып жатса екі жақтың да асқақ мұраттарының нақты орындалғаны ғой. Біз,
әлбетте тек осындай сүйегі асыл кітаптардың автор мен оқырман арасындағы
дәнекерлігі де, қызметі де, нысанасы да, сайып келгенде, әрқашан осындай
мұраттардан ғана туындайтынын ешқашан жоққа шығармаймыз. Қайта осындай
абырой үдесінен шыққан кітаптар жайында үнемі ақтарыла жазғың, үнемі
сүйсіне жазғың келіп тұратын құштарлығыңды бүкпесіз білдіргеннің өзі
ғанибет емес пе? [6, 201]
Жазушыны туған жер тарихы, өскен ел тағдыры ертеден-ақ ойланта бастаса
керек. Өйткені шекаралы өңірде дүниеге келген, есейе келе жазуға,
жазушылыққа ден қойып, естіп-біліп, көріп-түйгенін көкейіне тоқып жүретін
зерделі көкіректі небір аумалы-төкпелі алмағайып замандарды, әсіресе,
көкірек кешетін шекаралық аймақтың тарихы. [7, 188 ]
Қаламгердің тұңғыш кітабы Күй толғақққа енген “Не үшін?” және “Қиын
сұрақ” атты екі әңгімеге назар аударып көрейік. Бұл екі туынды – жас
қаламгердің 1972 жылы шыққан “Күй толғақ” атты жинағында жарық көрген.
Автордың әдебиеттегі өз соқпағын табу жолындағы алғашқы әрекеттері мен соны
жүзеге асыру барысындағы қаламгерлік аяқ алысы бірден байқалады. Мәселен,
бұған біз балаң қаламның жігерлі пафосын, бейнелі тілін, сюжеттік желідегі
тартыс пен драманы адамгершілік мұраттар тұрғысынан тереңдетуге, күшейтуге,
ойландыруға, таразылауға, салыстыруға ұмтылатын көзқарастарын, принциптерін
жатқызар едік. Ең бастысы, әлемдік прозаның парасаты мол тағлымынан,
суреткерлік стильдер машығы мен мәдениетін үйренуге ұмтылған қажыр-
қайраттың зая кетпегеніне, қайта өзіндік жеміс бере бастағанына екі
әңгіменің екеуі де толық дәлел бола алады. Сондықтан шығар бұл әңгімелерді
оқып отырып, автордың нені болсын, неліктен болсын, неге бұлай, неліктен
бұлай тәрізді өмір мен тағдыр сыбағаларына өзін де, оқырманын да байыппен
зер салуға жетелей-тінін кәміл аңғарамыз. Ол бұл мәселелерге тым селқос
немесе жеңіл – желпі қарауға, немесе әй, бәлем сол керек -деп біржақты,
әрқашан өзіңнің өреңе сәйкес, пайымыңа лайық шолақ үкім айтуға, оп-оңай
кесіп –пішуге түбегейлі қарсы екендігін өзінің суреткерлік қарымымен
мейлінше нанымды, мейлінше ұтымды жеткізе біледі. Екі әңгіменің екеуі де –
бір кездегі жас қаламгердің шығармашылық сапарының тек қана бастау бұлағы
емес, сонымен қатар күні бүгінге дейін көшелі суреткердің шығармаларында
жалғасып, көтеріліп келе жатқан әлеуметтік- көркемдік проблемалардың,
мотивтердің әу бастағы прог-раммалық сипаттарын анық та айқын танытатын
шымыр дүниелер.
Мәселен, Не үшін? атты әңгіме тұңғыш кітапта Бауырлар деп аталған.
Шамасы, автор да, кітап редакторы Дүкенбай Досжанов та цензураның қара
қасап қайшысынан сескенген не сақтанған болу керек. Бұған әңгіме атының
таңдамалыда өзгертіліп берілуі мен бір абзац үзіндінің қайта қосылғаны дәй-
ек. Өйткені, қырағы көздер көбінесе мазмұнға терең бойлап жатпағанмен,
шығарманың атауына, жанрлық айдарына аса сақтықпен қарайтын. Соның бір
көрінісіне - әңгіменің Бауырлар деп аталуын айтамыз. Тым қарапайым, тым
момын екендігі ешқандай күмән тудырмайды. Ал Не үшін? - деген атаудың
өзінде қаншама зіл, қаншама өкініш, қаншама сауал андыздап тұр десеңізші.
Әңгіменің әлеуметтік – көркемдік жүгін көтере түсуде бұл атаудың елеулі
роль атқарып тұрғанын көрмеу, сезбеу, білмеу мүмкін емес. [6, 202-
б]
Бүгінде егеменіміздің арқасында бар шындықты бүкпесіз, жалтақтамай айта
алатын болдық. Ал мына әңгіме сол кездің өзінде құлағы құнтиып, мұрны
шұнтиып, қиқаланып шықса да, зерделі оқырманды үлкен тебіреніске түсіргені
анық. Жалпы, жан- дүниелері шындық деп шырылдайтын қаламгер-лердің сол
шектеулі кезеңнің өзіде де ретін тауып, орайын келтіріп, айтуға болмайтын
шындықты ишарамен астарлап жеткізіп отырғанын көзі ашық, көкірегі ояу
оқырман теріс дей алмаса керек. [7, 189-б]
Аталмыш әңгімеде осы шекаралық өңірдегі ел басына түскен аласапы-ранды
оқиғалардың бір шындығын көреміз. Бірге туған бауырлар - Әбікен мен
Жұмекеннің бір-біріне жау болып, бір-біріне оқ атуы не үшін еді?! Иә, не
үшін? Бұл сұрақты өте-мөте бүгін өкіне айтып отырған жоқпыз ба? Сол Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдары бірге туған бауырлар ғана емес, бүкіл жалпық ел
екіге бөлініп, бір-біріне жау болып оқ атпады ма? соның зардабын сорлы
қазақ әлі тартып келеді. Ешкімнің ала жібін аттамаған, айранын ұрттап,
қойын құрттап, басы аман, бауыры бүтін өзімен -өзі жүрген халықтың арасына
жік салып, алатайдай бүлдіріп, біріне-бірін жау етіп, атыстырып, шабыстырып
қою Кеңес өкіметіне не үшін керек болды дейсіздер? ... Оның ақыры неге
ұласты? Немен тынады? ... Мінеки, әңгіме осындай салмақты ойларға
жетелейді. Еріксіз соның бәрі не үшін еді, бауырлар-ау, бір-біріңе не үшін
оқ аттыңдар деп күрсінесің. [7, 189б ]
Дегенмен, әңгіме идеялық – көркемдік жағынан өткір де байсалды, мейлінше
ұстамды шыққан. Бауырлар - Әбікен мен Жұмекен баррикаданың екі жағында
тұрған жандар. Әбдікен –көпшіл, қоғам мүддесін биік санайтын, әділеттің
алдында ғана жығылатын көзі ашық, көкірегі ояу, күрескер азамат.
Езілгендердің еңсесін көтеруге келгенде неге болсын мейлінше құмбыл,
мейлінше әрекетшіл. Кеңес өкіметінің орнығып, неғұрлым баянды болуы үшін
өзін-өзі құрбандыққа шалуға әрқашан әзір, ақыл мен мінезге бай, халыққа
ұнайтын абзал жан.
Ал, Жұмекен бұған мүлде кереғар полюсте. Әбдікен жұртын от болып
жылытса, ол жүрген жерін мұз болып қарытатын, қан қақсататын, жыртқыштық іс-
әрекеттімен белгілі болған атышулы жан. Алайда, екеуі бір-біріне емшектес
бауыр. Бауырлардың қақтығысуы көп те, табысуы аз. Екеуі бірін-бірі өз
жағына тартуға ұмтылады, бірақ нәтижесі жоқ. Жұмекен кеңес үкіметінің
орнағанына мүлде қарсы. Тіпті қиналса шекара асып кету оған түк қиын емес.
Міне, енді колхоздастыру басталды. Ол бұған кіруге тағы қарсы. Әбдікен
Жұмекенді көп қатарына қосуға, колхозға кіруге әрекет жасайды. Бірақ,
тоңмойын Жұмекеннің ойы мүлде басқа. Осы арада ағалі-інілі бауырлардың
арасы бұрынғыдан да алшақтай түседі. Ата-ана да Жұмекен жағында. Жұмекеннің
бар есіл-дерті, бар мақсаты – тек аң аулау мен қыз- келіншектерге берсе
оңынан, бермесе жолынан дегендей, озбырлықпен болсын қырындап жүру. Тау
тағысындай еркін жүруді, аң атып күнін көруді ешнәрсеге айырбастағысы
келмейді.
Осы қамын, осы тірлігін сақтап қалуды пейіштен де, ерліктен де әсте кем
көрмейді. Баймұқан мен Әбдікен екеуінің осыны түсінбейтініне таң. Жұмекенді
ерегістірмесін, Жұмекенді жауықтырмасын. Көресіні сонда көреді. Ол жолына
көлденең тұрған жанды аяп көрген емес. Оған саяқ жүру, еркін жүру әуелде
пендешілік эгоизм болғанмен, келе-келе өзіндік дүние-таным көзқарасына
айналған, күнделікті тіршілігі мен күресінің мақсатына айналған.
Еркіндігіне қол сұққан жанды өмірем қаптырудан әсте тайынған емес. Жұрт оны
аттың құлағына ең сала білетін мергендігінен, аңшылық жарындылығынан,
пендешілік қорқаулығынан бір жағы сескенеді, бір жағы қолпаштайды.
Қаныпезерлігі, қатыгездігі сонша, шекараның қылкөпір жартасына бауырына оқ
атудан жүзі жанбаған. Не Әбдікен, не Жұмекен. Екінің бірі. Үшінші жол жоқ.
Баррикада екеуіне де осындай шешім қабылдауға мәжбүр етті де, екі мылтық
қатар-қабат атылды. Жаралы Жұмекеннің оғы мүлт кетті. Әбдікеннің оғы дәл
тиді.
Жас қаламгердің әңгімесі социалистік реализмнің идеялық талабы мен
эстетикасына толық жауап бере білген әрі сол жылдардағы күрес барысында
өріс алған қарама –қайшылықты да, ширыққан драматизм мен өршіген трагизмді
де бүкпеген. Қайта идеялық тартыс апофеозының қаншалықты қымбатқа,
қаншалықты қиынға түскенін де көркем жеткізген.
Әңгіменің таңдамалыдағы нұсқасында қалпына келтірілген мына жолдарды
оқып көрейікші. Шалқалай артына бұрылып, әлденені сұрағысы келген
адамша алақанын жая беріп, шыр айналып барып жығылды.
Әбдікен ес – түссіз. Көзінен жасы қалай ытып кеткенін білмейді. Не
үшін аттың? Не үшін? Кім үшін?- деп алақанын жайып Жұмекен орнына тұра сап
жүгіретін сияқтанды. Жарасты құшқан жансыз дене соншалық ыстық, қимас
көрініп, бір өксік қылғынта буындырып, булықтырып барады. Туыстық сезімнің
жегісіне шыдай алмай, көз жасын қолымен сілкіп, бесатардың ұңғысын өзіне
қаратты. Көз қиығы қарсыдан қараң еткен адамды шалды. Ойпыр-май,
екеуімізді Үмбет атты деп жүрер ме екен?.
Үмбет өзінің қалай өлмегеніне аң-таң? ...
Осынау шағын абзац 1972 жылы шыққан Күй толғақ кітабында қысқарып
қалған. Таңдамалыда қалпына келтірілген нұсқаның көркемдік болмысы қай
тұрғыдан болсын жас автордың позициясын, қаламгердік қуатын мейлінше жете
тануға елеулі үлес қосып тұрғаны кәміл.
Бұл қысқартуға, әрине, не цензураның, немесе қосүрей редакторының
септігі тигеніне күмін жоқ. Ал, автордың сол шешімге келіспеуінің реті еш
келмейтін. Әңгіме – идеялық тұрғыдан осылайша жонылып, осылайша әрленіп,
осылайша жылмағайланып шыққанымен де, бәрібір көркемдігін сақтай алған
сипатымен құнды болса керек. адамгершілік сезімнің идеялық сезімге
құрбандыққа шалынғанын қай-қайсымыз болсын сол кезде дұрыс деп таптық.
Автор да, редактор да, цензура да белгілі бір системаның қызметшісі
болғандықтан осылай етуге міндетті еді. Өйткені, өз қолыңды өзің кесе
алмайсың. Ал, кескен күнде де нәтижесі бәз-баяғыша болатынын талай көрген
жоқпыз ба? [6, 204б ]
Сонымен Кінәлі махаббат повесі және Бір ғана махаббат әңгімесі.
Зерен сұлу бастан кешкен жағдайлар – іңкәрлік, құштарлық, өкінішке, мұңды
сырға, қызық, қайғыға толы тағдырына ортақтасқан оқырман бейжай қала
алмайды. Әйел жанының нәзік қалтарыстарын, ішкі сезім пернелерін дөп басып
суреттеуде жазушы айрықша шеберлік танытқан.[ 7, 190б ]
Қаламгер осы Әтіке мен оны ғұмыр бойы күтумен өткен Қайныкештің аяулы
тағдырларын қым-қиғаш тартысқа құрып, ел мен жер тағдыры, адамдар
арасындағы жақсылы-жаманды қарым-қатынастар туралы толғаныс-тарын, кейіпкер
іс-әрекеттеріне үйлестіре отырып, көркемдік, психологиялық тұрғыдан шымыр
да шынайы көрсете алған.[ 7, 189б ]
Жазушы шығармашылығындағы негізгі күретамыр екі сала ( туған жер, ел
тарихы мен бүгінгі өмір тынысы) осы Күтумен кешкен ғұмыр романында өзара
кіріге жымдасып, шығарма сюжетін ширықтыра түскен. [7, 189б ]
Күтумен кешкен ғұмыр романының басты сюжеттік желісі елден асқан әнші-
сазгер Әтікенің жастық өмірі мен әншілік ғұмырына қатысты оқиғаларға
құрылған. Туған жер, жастық дәурен туралы әндерімен ел-жұртқа танылып, ел –
жұрттың сүйіктісіне айнала берген шағында Әтікенің басына қара бұлт
үйіріледі. Аламсапыран заманның ауыр соққысы оның өмірін өшіріп, өнерін
өксітіп кетеді. Әншінің не оққа ұшып өлген хабар шықпайды, не арғы жаққа
өтіп, тірі жүрген хабары жетпейді елге. Ата-ана жалғыз ұлдың өлі-тірісін
біле алмай, өмірін әуре-сарсаңмен өткізіп, арманда көз жұмды. Он сегізге
жаңа толған ғашық жар Қайныкеш – қуаныш- қызығынан қапылыста көз жазып,
бақытты дәурені көрген түстей болып ол қалды.
Өмірінің қанша ауыртпалығын көрсе де, Қайныкеш Әтікені өлдіге қимай, бір
хабары болама деп оны ғұмыр бойы күтеді. Қырық жылдан астам уақыт өтіп,
бойынан әл, жүзінен әр кетіп, қартайған шағында ғана ол бір хат алады. Онда
да Әтікенің өзі емес, әнінің хабары жетеді.
Әтікенің бұдан қырық жыл бұрын өзіне, туған жеріне арнап айтқан әнін
енді сондағы ырғақ, сондағы әуенмен, тіпті сондағы сезіммен елжіреп тұрған
күйінде тағы тыңдағанда, Қайныкештің күтуден, сағынудан, зарығудан сарғайып
біткен жүрегі он сегіздегі шаттығын қайта тапқандай оқыс бұлқынып қалады да
сүйікті әуенінің, қырық жыл бойы ізлеп, күтіп келген сырлы саздың әлдиінде
әлсіреп, талмаусырай береді. ғұмырын күтумен кешкен ғазиз жүрек
сүйіктісінің өзін көре алмай, оның әнімен табысып жатып тыным табады. [1,
7б ]
1.3 Махаббат – мәңгілік сиқыр ұғым немесе жазушы шығармаларындағы махаббат
тақырыбы
Тәуелсіз мемлекетіміздің әралуан географиялық ендіктері мен бойықтарын-
дағы қарапайым оқырмандардың қапысыз құрметтейтін, қапысыз бас иетін
саусақпен санарлықтай суреткерлері болатыны әмбеге аян. Солардың қатарында
көрнекті жазушымыз Бексұлтан Нұржекеұлының есімі де жиі аталады.
Талантты қаламгерлеріміздің өмірдегі бір бақыты осы болса керек.
Осы орайда, біз Бексұлтан Нұржекеұлының соңғы отыз жыл бедерінде
сіздер мен біздерді өзімен бірге қан тасытып, жүрек шаншытып, тіршілік
кешкен өмірді – тағдырға айналдырып, әралуан кейіпкерлерімен замандаста-
рымызды таныстырап қана қоймағанын, табыстырып жібергенін айрықша атап
айтуға тиіспіз. Танысу қаншама оңай болғанымен, табысу соншама қиямет.
Жазушының қаламгерлік иерлігі де, рухани ерлігі де осында. Бұл арада
ерлікті ерлік жасау үшін емес, қайта керісінше, сол ерлікті жасау
барысындағы суреткерлікте, қаншалықты күш-қайрат, жүрек-жігер жұмсаға-
нында. Оның үстіне көзге көрінбейтін азап- михнаттардың қаншалықты жемісті
ырыс- несібе, қаншалықты баянды суреткерлік бақыт сыйлағанында жатса
керек.[9]
Көрнекті суреткер Бексұлтан Нұржекеұлы осы орайда өзінің Өміртану –
Адамтану жөніндегі рухани қазына – кенін әуелден дәл тапқан. Ол суреткерлік
бұрғысын жердің үстінгі ашық қабатына салып, мол қарпып – мол алуға
ұмтылған емес. Біртіндеп кертіп, асып-таспай, ысырапқа жол бермей, мейлінше
ыждахаттып алуды көздейді. Өзінің көркемдік күмбезіне қажетті алуан –алуан
рухани материалдарды қыздың жиған жүгіндей етіп жеткізуге, сөйтіп көздің
жауын алуға ұмтылады. Бұған оның бірде сағынышпен сарғайған; бірде
өкінішпен опық жеген; бірде үміт кесіліп ах ұрған; бірде арманшыл үмітімен
арманына жеткен; бірде өзара пендешілікпен атқұйрығын кесіскен; бірде өзара
адамгершілікпен, қимастықпен қауышқан; бірақ қашан болсын Өмір атты –
Тағдыр атты жұмбақ құбылысқа мейлінше құштар, соған қызмет етуге мейлінше
іңкәр; бірақ қашан болсын әрқашан тек Жақсылық пен Татулыққа, сөйтіп Бақыт
құшығана орануға саналы ғұмырын сарқа жұмсайтын қарапайым кейіп-керлері
өзінің замандастары әрі нақты, әрі шынайы дәлел бола алады. 10
Күй толғақ (1972), Күтумен өткен ғұмыр (1974), Бір ғана махаббат
(1977), Бір өкініш, бір үміт (1980), Күтумен кешкен ғұмыр (1982),
Өзендер өрнектеген өлке (1984), Ерлі - зайыптылар (1989), Жау жаға-
дан алғанда (1990), Таңдамалы екі томдығы (1993), Әйел жолы жіңішке
(1998), Ой-ұшқын (2002) атты кітаптарындағы әңгімелер мен повестеріндегі,
романдарындағы әр алуан кейіпкерлерді, мақалалар мен деректі
шығармаларындағы тарихи нақты тұлғаларды айтсақ та, жеткілікті.
Бексұлтан Нұржекеұлы тәрізді көшелі суреткердің барша тұлғасы мен қуаты,
ерекшелігі мен дербестігін бір ауыз сөзбен тұжырымдап айтсақ, онда сөз жоқ,
былай дер едік.
Бексұлтан Нұржекеұлының туындылары – сиқыр сезімдер симфониясы болып
табылады.
Бексұлтан Нұржекеұлының шығармалары – махаббат монодуализміне монумент
болып табылады.
Бексұлтан Нұржекеұлының туындылары – Адам. Қоғам. Тіршілік атты
мәңгілік үштіктің орбитасындағы замандастарымыздың мозаикалық болмыстарының
айнасы болып табылады. [9 ]
Өйткені, біз оның туындыларын өзіміздің таныс-бейтаныс замандас-
тарымызбен өте жиі ұшыратамыз. Солардың қым-қиғаш, өмірдің өзі өрген
тағдырларымен, тағдырдың өзі талқысына салған тіршіліктерімен қайта-қайта
бетпе –бет келеміз. Осының баршасының алтын өзек лейтмотивімен – мәңгілік
махаббаттың әралуан сырлы-мұңлы-күйлі небір әуендерімен бетпе-бет
ұшырасамыз, бетпе-бет жүздесеміз. Біртіндеп етене күйде табысамыз. Бара-
бара өзара қимас жандарға айналамыз. Сондықтан шығар, көшелі суреткердің
өзекжарды айналдырып аламыз.
Көбіне-көп тұрмыстық сценалардың ойып алынып берілетін жәйттер Бек-
сұлтан Нұржекеұлы туындыларының басты күретамыры болып табылады. Әрбір
түтін түтетіп отырған отбасының әралуан проблемалары әрқилы болып
келгенмен, негізгі сүйегі- махаббатқа мейлінше адал беріліп, адал қызмет
ету. Тіршіліктің тауқыметі түсірген сызаттардан мейлінше аман өту, сөйтіп
мынау ғашық өмірдің күрделі сұлулығын сақтап қалу. Осы орайда өмір сынына
төтеп бере алмағандардың әлдеқайда басым түсіп жатуы заңдылық. Ал бұған көз
жұмып қарау- суреткерлік әлсіздік.
Адамның қайраттылығы мен қажырлы болмасы әрқашан – сүйіспеншілік сезім
мен күрескерлігінен бастау алады. Адамның осалдығы мен пендешілік болмысы
әрқашан – сүйіспеншілік сезімінің күйректілігінен көрініс табады.
Суреткер Бексұлтан Нұржекеұлы бүкіл шығармашылық жолында адамдар-ды,
яғни өзінің кейіпкерлерін өмірдің осынау қатал да қатерлі сынындағы әрекеті
– күресі арқылы көрсетеді. Адам жанының небір нәзік қалтарыстары бүге-
шүгесіне дейін қолмен қойғандай анық көрсетіледі.
Асылы, шынайы суреткер өз туындылары арқылы әр буын оқырмандарын
әрқашан өмірдің өзіндей қайран қалдыра білсе, ал әр буын оқырман сол
шығармаларға өз-өзінен қайран қалып жатса, онда екі жақтың да асқақ
мұраттарының қарапайым түрде нақты орындалғаны ғой.[ 10]
Алайда махаббат – мәңгілік категория. Махаббат –мәңгілік проблема.
Махаббат –мәңгілік жұмбақ құбылыс. Махаббат –мәңгілк сауал. Анау-мынау
емес, ең күрделі, ең қиын, ең шытырман, ең кірпияз сауал. Махаббат –
мәңгілік сиқыр ұғым. Махаббатты мәңгілік құдіретті қалпына сақтап қалу
қаншалықты қажыр-қайратқа түссе, ал осынау махабатты мәңгілік тәлкек ету де
соншалықты оңай.
Махаббаттың осындай болмысы, түптеп келгенде, Адам Ата – Хауа анамен
бірге жаратылатын, бірге есейетін, бірге қартаятын, бірге көреніп, бірге
тозатын, бірге өшетін әлеуметтік – философиялық – тарихи құбылыса сипатына
екендігінен. Сондықтан да бұл сауалдардың әр қаламгер шығармасында әр алуан
контексте, әр алуан трактовкада өріс алып жатыны да осылайша заңды болса
керек.
Біз осы орайда Бексұлтан Нұржекеұлының қаламгер ретіндегі, өсіп-
қалыптасу үстіндегі шарқ ұрған ізденістерінің көбінесе Мәңгілік Махаббат
төңірегінде көрініс тапқанын зайыр аңғарамыз. Жазушының өзіндік түйсі-
гінің, өмірлік қоржынындағы түйгендерінің, көрген-білгендерінің, естіген-
тоқығандарының алдамағанына қалайша риза болмассың. Осының бәрі Мәңгілік
Махаббат деп аталатын тамыры ащы, жемісі тәтті Алтын Өзек арқылы өріс
тауып, берік орныққанына қалайша қуанбассың. Міне, осының жарқын кепілі
болып, Кінәлі махаббат повесі мен Күтумен кешкен ғұмырроманы дүниеге
келді. [10]
Кінәлі махаббат повесі оқушы жұртшылықты, әдеби қауымды елең еткізді.
Апыр-ау, кінәлі махаббат бола ма? махаббаттың бұл арадағы жосығы-жөніне жол
болсын... Әу бастан адамдардың өзі кінәлі екендігі бесенеден белгілі емес
пе? Бұл арада қаламгер ұтымды жол тауып кеткен. Әйтпесе, кеңес дәуірінің
перзенті, кеңес мектебінің тәлім-тәрбиесін алған, кеңес дәуірінің моральдық
кодексіне шарболаттай суырылған Зерен сияқты әйел бірнеше рет күйеуге тие
ме? Махаббат кінәлі болса, кінәлі шығар, бірақ кеңес қоғамының Зерен сияқты
өкілі ешқандай кінәлі емес. Зерен сияқтылар бар болса болар, бірақ олар
бірен-саран ғана. Әрі типтік жәйт те емес. Жазушы өзінше оқшау оқиға тапқан
болар, соны қызықтаған болар. Баянды махаббатқа тастай берік, түтіні түзу
шығатын, моральдық бет-бюейнелері жарқын отбасылар күлмесе, келемеждемесе,
не қылсын?! Әсіресе, әйелдер жағының айызы бір қанар деген жорамалдардың
күл-талқаны шықты. Бексұлтан Нұржекеұлы Зерен тағдырын сол Зеренің атынан
баяндай отырып, жұртшылық аңсап –шөлдеп жеткен жеңіске ие болды. Жекелеген
келіншектер, типтік емес жәйттердің өзі шынайы көркемдікпен бейнеленген
тұста, ақиқатты әр қырынан толықтырып тұратын талай шындықтардың қатпар-
қыртыстары ашылады екен. Оқырмандарға қаттаулы протоколдарын, моральдық
кодекстердің асқақ пафостарымен бүркемеленген, боямалан-ған,
тұншықтырылған, аяқасты етіп таптаған қасаң шындықтары Бексұлтан
Нұржекеұлы туындыларына талшық болған десек, онда біз сурет-
кер туындыларын біржақты бағалағанымыз.
Ал автор қайта керісінше, неше алуан өмірлік ситуациялар мен неше алуан
себеп-салдарлар итермелеген немесе ұрындырған шақтағы объективті
тіршұіліктің ұлы шындықтары көз алдына андыздап шыға келеді екен. 9
Міне, Зереннің басынан өткен төмендегі жәйттеріне сонда қалайша
сенбейсің. Мәселен:
Жат босағаға барып жаулық салғаным – он алтымда. Қолдарын жайып,
қолтығыңнан демеп, әке-шешең иіліп төсек, жайылып жастық боп тұрса, ол
кезде махаббат деуге мұрша қайда;
Ет – бауырыңды елжіретіп еркек тұрмаған соң, ойын-күлкіге көнеліп үй
тұрмаған соң қу төсектің қай жеріне қызығам?;
Үйден шыққан соң, Жаңылға жетіп баруға тағы арландым. Ық жақта үюлі
жатқан отынның түбіне отыра кетіп үнсіз жыладым. Дүниедегі ең бақытсыз
әйелдің бірі екенініме көзім жетті;
Құдай алдында шындықты мойындасам, сол сәт Нұржанның бетінен қаққаныма
бірінші рет өкіндім. Әттең, бүйтеріңді білгенде, қара жерге қаратып
кетсемші!- деп күйіндім;
Түн ойлап, күн ойлап келген қорытындым: жар деген –Жақып емес. Жар
деген әйклдің күйеуінен өзге кімі болмақ, ол жағы тағы жұмбақ;
Аңыз махаббаттың иесі болғым келеді;
Ағайын араз, абысын өш- көбі өсектен. Өсектен өмір өзгермейді, заман
бөгелмейді, алайда адам ала, сенім шала содан болады;
Жігіт білегі белімді орай бауырына тартты. Кеудесі- от, еріні – ыстық.
Қолымның қалай көтерілгенін білмеймін, білегім барып мойнына оралды. Менде
де мұншалық мейір бар, теңіздей төзім бар деп түк ойлансамшы. Елжіреп,
еркелетіп, қарулы Нұржан құшқан сайын әйелдің әлсіз білегімен өзіме тартып,
мен де оны мейірлене, махаббатыма бөлегім келеді. Бар пейіліммен бауырына
кіріп, бар дүниенің бақыт- дәулеті басыма қонып, ес-түссіз елжіреймін. Оның
қасы-көзінде, бет-жүзінде, қыл-аяғы, әрбір тал кірпігінде менің бақытым,
көрмеген қызық-қуанышым тұрғандай. Жатқан төсек – жұмақтың төрі, бақыттың
бесігі. Өлінің пейішін тірімде көрген түнім болды;
Бетіне жалт қарадым. Жаңары ұшқындап, төсімді, тамақ тұсымды ішіп-жеп
барады, ат үстінде ебедейсіз ентігеді. Ойына енді түсіндім. Атының басын
қамшымен қағып жібердім де, кете бардым. Ауыр сөз айтпадым, аядым.
Жесірлігім – дауасыз дертім тағы ойға түсті. Қайда төгілмеген жесірдің көз
жасы, айдалады ағыл-тегіл аңырап келем;
Үндемедім. Ол қыбырлап қозғалып жатыр, біздің төсекте... Біздің іргеде.
Шыққан дыбыс, көрпенің жұмсақ сыбыры денемді қытықтағандай. Оянған сезім
мауық басар мейір іздейді. Дуылдап, дегбірімді ап, денемде дауыл оянғандай.
Жалынға оранып жат кісіге жақындап барам.
Сырт киімімнің түймесін сырт ағытып жіберді. Сол түйме бар сезімді буып
тұрғандай, ыстық ағын тәнімді қыз-қыз қарыды. Күйіп-жанған күйімді көріп,
Имаш та именбеді;
Әлсіздік, әдейілік. Қымтанудан өзге қыларым жоқ. Көрпемнің сыртынан
қапсыра құшақтап Тұраш төніп келеді. Бұлқынып, бой бермедім. Қарулы жігіт
көрпемді күштеп ашты. Бар қолымнан келгені жылай бердім, жылай бердім;
Мен көп қателескен әйелмін. Үлгі алатындай ештеңем жоқ. Бақыттымын деп
те, бақытсызбын деп те кесіп айта алмаймын. Нұржаныммен бірге қартайсам,
бақыттымын дер едім, ол жоқта бақытты болдым деуге қақым да жоқ- деген
осындай мысалдарды саналы түрде мол келтіріп отырмыз. Бұл үзінділер Зерен
басынан кешкен жәйттердің баршасынан хабар беріп қана қоймайды, сонымен
қатар кінәлі махаббат па, кінәлі озбырлық па, кінәлі тән нәпсісі ме, кінәлі
тағдыр сыбағасы ма және тығысын-тағыларға бірде нақты, бірде қосалқы түрде
жауап та бере алады. Барлық гәп, қаламгер Бексұлтан Нұржекеұлының
ақтарылған сырды – жеке бір жанның мол қатпарлы өмірлік тағдырын әсіресіз –
қоспасыз, әшкересіз – мүсіркеусіз түрде көркем жеткізгендігінде. Сиқыр
сезімдер симфониясының да сан құбылатынын, сан-саққа селдететінін де
жоғарыдағы мысалдан мейлінше мол табамыз. Кінәлі махаббат повесін оқып
отырып Зеренді сол қалпында қабылдайсың. Оның берік тұстары да, осал
тұстары да өмір өрімімен туындап өнер өріміне айналғаны сонша,
психологиялық, логикалық, көркемдік мотивировка тұрғысынан ешқандай күдік
тудырмайды. Шығарманың басты бір табысы да осынысында. [6, 207-208-209 б]
Суреткер - әрқашан адамдарды түсінуге ұмтылады. Өз кейіпкерлерін түсіні-
су үстінде көрсетуге ден қояды. Міне, осы арада олардың жұмыр жер бетін-
дегі жұмыр жүректерінің әрі тәтті, әрі ащы дүрсілдері – шындықтары ешқан-
дай бүкпесіз, қоспасыз әрі өміршең, жанкештік қалпында көлденең тарты-лады.
кінәлі тағдыр сыбағасы ма және тығысын-тағыларға бірде нақты, бірде қосалқы
түрде жауап та бере алады. Барлық гәп, қаламгер Бексұлтан Нұржекеұлының
ақтарылған сырды – жеке бір жанның мол қатпарлы өмірлік тағдырын әсіресіз –
қоспасыз, әшкересіз – мүсіркеусіз түрде көркем жеткізгендігінде. Сиқыр
сезімдер симфониясының да сан құбылатынын, сан-саққа селдететінін де
жоғарыдағы мысалдан мейлінше мол табамыз. Кінәлі махаббат повесін оқып
отырып Зеренді сол қалпында қабылдайсың. Оның берік тұстары да, осал
тұстары да өмір өрімімен туындап өнер өріміне айналғаны сонша,
психологиялық, логикалық, көркемдік мотивировка тұрғысынан ешқандай күдік
тудырмайды. Шығарманың басты бір табысы да осынысында. [6, 207-208-209 б ]
Бұл орайда Бексұлтан Нұржекеұлының Әйел жолы- жіңішке атты (1998)
әңгімелер жинағы суреткер қаламының қазіргі таңдағы көркемдік биігі болып
табылады.
Бүкіл кітап күнделікті тіршіліктегі әйел жанының бүкіл спектрін жан-
жақты көрсеткен әңгімелерден тұрады.
Бүкіл кітап, шын мәнінде әйел жанының антологиясы тәрізді әсер қалдыра-
ды. Суреткердің бұл шеберлікке көтерілуіне оның бұған дейінгі туындылары-
ның баспалдақ болғаны даусыз.
Барлық гәп – қаламгер Бексұлтан Нұржекеұлының ақтарылған сырды жеке бір
жанның мол қатпарлы өмірлік тағдырын әсерсіз, қоспасыз, әшкересіз,
мүсіркеусіз түрде көркем жеткізгенінде.
Кінәлі махаббат повесін оқи отырып, Зеренді сол қалпында қабылдай-
сың. Оның берік тұстары да, осал тұстары да өмір өрімінен туындап, өнер
өріміне айналған психологиялық, логикалық, көркемдік, мотивировка
тұрғысынан ешқандай күдік тудырмайды. Шығарманың басты бір табысы да
осынысында.
Махаббат – тағдыр. Тағдыр – махаббат.
Махаббат – сағыныш. Сағыныш – махаббат.
Махаббат- адамтану. Адамтану – махаббат.
Махаббат – күресу. Күресу – махаббат.
Махаббат - өміртану. Өміртану – махаббат.
Махаббат – қасірет шегу. Қасірет шегу – махаббат.
Бексұлтан Нұржекеұлы осынау концентрлі шеңберде, әлеуметтік – көркем-дік
шеңберде өзінің қаламгерлік бағы мен бабын сынап көруге бекем бел байлады.
Оның былайша шешім қабылдауы, біріншіден, өзінің қалам-қарымына
сенгендіктен. Екіншіден, оқырмандар тарапынан Кінәлі махаббат повесіне
байланысты қолдау тапқанынан. Үшіншіден, қаламгерлік қоржынында әлі де
бірталай қордың жиналып қалғандығынан еді. Автордың бастап кешкендері мен
тоқыған-үйренгендері әлі де жеткілікті болатын. Өйткені Мәңгілік Махаббат
туралы Күтумен кешкен ғұмыр романында атақты әнші Әтіке мен оны, сол
ғұмыр бойы күтумен өткен Қайныкештің бір жағынан өте аянышты, бір жағынан
аяулы, ал, түптен келгенде, қай жағынан да аялауға, ардақтауға лайық және
ғажап әрі қарапайым тағдыры суреттеледі. Әр тараудың аталуында да көп мән
жатыр. мәселен, Ойда жоқта ұшырасқан келіншек (Жамалхан), Тағы да ойда
жоқта ұшырасқан басқа келіншек (Әуес), Жайма базардағы жолығыс, Қыз
алып қашу, Баланың өлімі, Үзілмей келе жатқан үміт, Отыз тоғыз жыл
өткенде деген атаулардың өзі-ақ оқырмандарды жетелей жөнеледі.
Ескі заң хикметі салдарынан Әтіке мен Қайныкеш қосыла алмайды. Сұм
қара күштер екі жастағы зорлықпен айырып жібереді. Әтіке із-тозсыз
жоғалады. Қайныкеш өзін былғаған адамның пұшайманы боп қалады.
Жазушы Бексұлтан Нұржекеұлы әнші Әтікені ең әуелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz