Бердібек Соқпақбаев – балалар әдебиетінің бәйтерегі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Бердібек Соқпақбаев – балалар әдебиетінің бәйтерегі

Дипломдық жұмыс

мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8

І. Жазушының өмір
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 9-12

ІІ. Бердібек шығармаларына талдау

2.1. Балалыққа саяхат повесіндегі Бектас образы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-16
2.2. Жекпе - жек повесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16-19
2.3. Менің атым – Қожа повесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19-2 4

ІІІ. Бердібек Соқпақбаевтың мектеп бағдарламасына енген шығармаларын
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .25-35

ІҮ. Сабақ үлгілері мен қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36-53

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 54-56

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-58

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат
тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат.
Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші
мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат – адамгершілік,
азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы.
ХХ ғасырда адамзат екі бірдей дүниежүзілік соғысты бастан кешті.
Адам ойының жетістігінен қаншама ядролық зардаптарға тап болды. Ғарышты
бағындыру мен ғылыми-техникалық шарықтаулар әсерінен табиғат зардап шегуде
(жер сілкіністері, су тасқындары, өзен, көлдер, теңіздердің тартылуы,
мұхиттардың ластануы, дүниежүзіндегі ормандардың көлемінің азаюы, бағалы
аңдар санының күн санап кемуі). Сонымен қатар мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар
санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең
бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын
қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Мәселен, өркениет
биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау
өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің
мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ,
тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған
детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы
түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды
рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Нашақорлық, қанішерлік, жезөкшелік сияқты адамға жат қасиеттерден
жас ұрпақты сақтандыру бүгінде парасат иелерін алаңдатып отырған өзекті де
өткір проблема. Қайткенде жастарды рухани құлдыраудан сақтап қаламыз?
Дүниежүзілік дертке айналған саддизмді ұрпақ санасынан қалайша өшіреміз?
Жер бетінде ізгі ниетті тіршілікті қайткенде сақтап қаламыз? деген сауалдар
төңірегінде әлемдік деңгейде, яғни ЮНЕСКО, БҰҰ-ның шеңберінде семинарлар,
конференциялар өтуде.
Саддизм дерті ояна бастаған, адам бойынан өшпенділік пен қаталдық
жиі көрініс беріп, мейірімділік пен қайырымдылық күн санап өз жағалауынан
алыстаған қазіргі заманда жастардың жанына парасат дәнін себетін,
қайырымдылық пен адалдыққа, жан тазалығы мен ізгілікке баулитын, рухани
құндылықтар биігінде тәрбиелейтін көркем әдебиеттің, оның ішінде
классикалық әдебиеттің орны ерекше.
Ғылым мен техниканың қарыштап дамуы, адам баласының материалдық
жағдайының жақсаруы адамдар санасын өзгертудің субъективтік факторлары
ғана. Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын,
сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да
сыртқы күштер ауыстыра алмайды, Әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы
миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын
мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда
адамгершілік ізденістердің болуы міндетті 1,- деп жазады.
Кемелденген әдебиетіміздің ұлы көкжиегі саналатын кемеңгер жазушы
М.О.Әуезов кезінде: Әдебиет адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр
дәуірде адамды оның жан дүниесінің, жаратылысының барынша шарқына жеткен
шағына апара түсіп суреттеуі керек болатындығын 2 жете түсіндірген еді.
Себебі: Көркем туынды, ең алдымен адамды ойлауға, толғануға үйретіп, оның
рухын арттырып, әсемдікке қарай талпынтуға міндетті 3. Бұл қолына қалам
алған жазушының шығармашылық міндеті екені сөзсіз. Осы ойымызды орыстың ұлы
жазушысы М.Шолоховтың: Жазушы шығармашылығы дегеніміз ол ең алдымен,
мораль, адамгершілік, гуманизм ісі емес пе?! 4 деген сөздері нақтылай
түседі.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге күн-түн демей мігірсіз
тырбанып жатқан Қазақстан халқын біртұтас патриотизм мен интернационализм
рухында баулудағы, өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм),
тоғышарлық пен мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы
тәрбиелеудегі қазақ әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда әдебиеттің мәңгілік ізденісі адамгершілік, гуманизм
мәселелерін, моральдық проблемаларды бүкіл прозалық шығармаларына өзек
еткен халық жазушысы Бердібек Соқпақбаев прозасын зерттеу бүгінгі таңдағы
қазақ әдебиеттану ғылымы үшін өзекті.
Күй аңызы, Алыстан жеткен сарын, Көкқұтан, Алғашқы ән,
Қызғаныш, Ол солай еді, Жоғалған дос, Тауап атты әңгімелері мен
Үндістан хикаясы, Шынтас, Махаббат мұңы повестері, Қаһарлы күндер,
Боран, Шырағың сөнбесін романдары адамның адамды көбірек, дәлірек
түсінуіне көмектеседі және адам баласының өзі ұғынып, түсініп болмаған
бойындағы түрлі жағымсыз қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін
мейлінше нәзік, батыл жеткізе алуымен құнды. Олай болса, адамгершілік
арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні мен мағынасына тереңдей ену
арқылы жүйелі зерттеу және Бердібек Соқпақбаев туған әдебиет тарихынан алар
орнын саралау біздің басты парызымыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі
үлес боп қосылған Б.Соқпақбаев шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер
шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев,
А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев,
Х.Есенжанов, Т.Тоқбергенов, С.Шаймерденов 6 еңбектерінен кездестіреміз.
Бердібек Соқпақбаев шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген
әдеби-сын мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының
біраз қырлары сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукеновтің, М.Атымовтың,
Ә.Нарымбетовтің, Қ.Құттыбаевтың, С.Әшімбаевтың, Б.Тоғысбаевтың,
Қ.Қуандықовтың, Н.Оразалиннің, Ш.Нұрпейісованың мақалаларын 7 атап өткен
орынды.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған -туысқандары мен
дос-жарандарының естеліктері, 50, 60, 70 жылдық мерейтойларына байланысты
замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов,
Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков, Ш.Мұртазаев; Е.Домбаев, Б.Мұқай,
Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов,
Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға
біраз материал бар екенін аңғартады 9.
Бердібек Соқпақбаев прозасындағы рухани-адамгершілік ізденістер
жүйелі түрде күрделі зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер
творчествосына арналған жекелеген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген
ғылыми мәселе. Біз зерттеу еңбегімізде сол мақалалардың мақсатымызға
қажетін саралап, ғылыми талдауымызға арқау еттік.
Адамгершілік проблемасы - әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған,
бұл күнде жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялық мәні мол мәселе.
Сондықтан да ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді. Замандас бейнесі
мен оның рухани әлемінің көркем әдебиеттегі көрінісіне Н.Ғабдуллин,
Ш.Елеукенов, Ж.Исмагулов, Т.Кәкішев, Қ.Тұрсынов, Б.Майтанов, А.Нағметов,
Ә.Нарымбетов, Ф.Оразаев, С.Байжанов, Т.Сыдықов т.б. ғалымдар айтулы үлес
қосқан.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын
жаңа көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан адамгершілік, мораль
мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені
адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап,
көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады. Қазіргі таңда бұл мәселе жекелеген
суреткерлер шығармасын зерттеу барысында қарастырылуда. Сонымен қатар
қазіргі қазақ повесіндегі балалар образын, олардың заманға сай моральдық
келбетін, мінезіндегі адамгершілік сапаның көрінісін бейнелеудегі жазушы
шеберлігін сөз еткен Т.Бекниязовтың 20, 70-80 жылдардағы қазақ
прозасындағы талантты буынның, яғни Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Д.Исабеков,
Ә,Тарази сынды жазушылар шығармаларындағы адамгершілік ізденістер мен
моральдық-этикалық мәселелерді қозғаған Ж.Жарылғаповтың 21 еңбектерін
айта кеткеніміз жөн.
Ал біз дипломдық еңбегімізде Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін
романындағы кейіпкерлерінің бойындағы заман рухына лайық болмыс, бітім,
адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың идеялық-көркемдік
ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге ұмтыламыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Жазушы Бердібек Соқпақбаев повестеріндегі балалар психологиясын дөп
басып, адамгершілік ізденістерді зерттей отырып, оның қазақ әдебиетінің
дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік
шығармашылық даралығын айқындау.
-жазушы повестерінің идеялық – тақырыптық өзгешелігіне, ондағы
адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік
- өнегелік мәнін ашу;
-шығармаларындағы балалар образын жан-жақты талдау үстінде оның әдеби
процестегі маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
-жазушының мектеп бағдарламасына енген шығармаларын оқыту мәселесі мен
жалпы адамзаттық көкейтесті мәселелердің көркем шешіміне назар аудару;
-образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
-кейіпкер таңдау, оны жан-дүниесінің, адамгершілік ізденістерін шынайы
қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
-әлемдік әдебиет пен қазақ прозасының көрнекті өкілдерінің
туындыларымен Бердібек Соқпақбаев романдарын салыстыра-салыстыра зерттеп,
қаламгер шығармашылығындағы балалар образы мен сол балаларға арналған
повестерінің көркем көрінісі мен бала психологиясы шындығын ашудағы қарымды
ізденістерін пайымдау.
Зерттеу нысаны (объектісі) ретінде Бердібек Соқпақбаев – балалар
әдебиетінің бәйтерегі атты тақырып алынды.
Диплом жұмысының теориялық, методологиялық негіздері.
Зерттеу барысында А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов,
А.Нұрқатов, М.Базарбаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев,
Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов,
З.Бисенғали, Т.Есембеков және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа
алынды 22.
Зерттеу әдісі. Б.Соқпақбаев шығармашылығының қазақ көркем
әдебиетіндегі көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер
шеберлігін, жалпы повестеріндегі балалар образы мен психологиясын,
адамгершілік проблемесын зерттеуде хронологиялық, салыстырмалы –
салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері
басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, Жазушының өмір жолы,
Бердібек шығармаларын талдау, Бердібек Соқпақбаевтың мектеп
бағдарламасына енген шығармаларын оқыту атты тараулардан және қорытындыдан
тұрады.
Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

І. Жазушының өмір жолы
Қазақстан жазушылар одағына танылған балалар әдебиетінің көрнекті
жазушысы Бердібек Соқпақбаев өз өмірбаянын жас оқушыларға былай деп
таныстырады:
Мен 1924 жылы Алматы облысы Кеген ауданы Қостөбе селосында тудым.
Ата – анамнан ерте айырылдым. Алғашқы кезде кісілердің қолында жүрдім.
Балалық шағымда менің басымнан өткен қиыншылықтар мен жоқшылық
өзімнің Балалық шаққа саяхат деген кітабымда бейнеленген. Отан соғысы
жылдарында ФЗО мектебінде оқыдым. Совет Армиясы қатарында қызмет еттім,
содан кейін ауылда мұғалім болдым. Осымен бірге Қазақ педагогика
институтының филология факультетін бітірдім.
1950 жылы менің тұңғыш Бұлақ деген жинағым шықты.Бұдан кейінгі
жылдары Алматыда Пионер, Қазақстан пионері редакциясында істедім. 1955
– 1957 жылдары Москвадағы жоғарғы әдеби курста оқыдым. Балаларға арнап
бірнеше кітап жаздым. Бұлардың ішінде Менің атым – Қожа (1960), Балалық
шаққа саяхат (1962), Аяжан (1963), Гаухар (1961), Жекпе – жек (1951)
және басқа да повестерім бар. Соңғы жылдардың ішінде соғыс жылын
қамтитын ересектерге арналған повестерім қатар, Кездесу және Бозтөбе
поэмаларын жаздым. Казфильм студиясында Менің атым – Қожа повесім
бойынша фильм түсірілді. 1967 жылы Кани қаласында болған жетінші
халықаралық кинофестивальда Совет одағы бойынша екі фильм – Менің атым –
Қожа және Хош келдіңіз атты фильмдерге қызғылықты да тартымды түсірілген
үшін арнайы сыйлықтар берілді. Сөйтіп, Қожаны енді бүкіл дүние жүзі
балалары көретін болды.
1952 жылдан Қазақстан Жазушылар одағының мүшесімін.
Бердібек Соқпақбаев - рухани кемел қаламгер. Белгілі жазушы Төлен
Әбдіков: Рухани кемелдену мәселесі қашанда адамның өзіне - өзі үңілуінен
басталады. Өйткені барлық жақсылық, тазалық пен арамдық, әулиелік пен
күнәхарлық адамның өзінің ішінде,- деп анықтама береді. Дөп айтылған ойлы
анықтама. Бердібектің өзіне-өзі үңілу, ішіне үңілу бала жастан бойына
сіңірген қасиеті.
Бердібек Қазақ әдебиеті газеті мен Балдырған журналында бөлім
меңгерушісі, Ш. Айтматов атындағы Қазақфильм студиясында редакторлық
қызмет атқарады. Әдеби білімін толықтыру мақсатымен Москвадағы екі жылдық
әдеби курсты (1958) бітірген, көп жылдар Қазақстан Жазушылар одағында
балалар әдебиеті жөніндегі әдеби кеңесші боп, әдеби өмір қазанында бұрқ-
сарқ қайнап, жазу өнерінің қыры мен сырын толық меңгерудің бар
баспалдақтарынан өтеді.
Бердібек алғашқы әдеби қадамын сәтті бастады. Өйткені, оны қоршаған
орта жазғанына құбұл жасатпады. Институтқа бірге түсіп, жатақханада бірге
жатып, қасап-қырғынды соғыстан кейінгі түлкі құрсақ шақта,бір қасық
талқанды талғажау қып,қарасуды бөлісіп ішкен Айқын Нұрқатов, Т.Жабаев,
С.Қирабаев, Мұқаш Сәрсекеев, Нығмет Ғабдуллиндермен жарыса
өлең,әңгіме,мақала жазып, біріне - бірі тыныштық бермей қайрап, қоламтадағы
шоқты үрлеп тұтататын отты, ер, талантты,дарынды жастар еді. Кейіннен ғылым
кандидаты, докторы, академик,көрнекті жазушы,қоғам қайраткері дәрежесіне
көтерілген олар,әрине,бас айналар зеңгірге түйіні мол,күрмеуі көп
өмір,ғылым,ұстаздық жолдан өтіп барып апайтөс,ақиық азаматқа айналды.Анасы
мен әкесінен жастай жетім қалып,аға тәрбиесінде өскен Бердібек,шешіле
сөйлеп сыр ақтармағанымен,бір қайырма әзіл-қалжыңға дөй,алайда ауыз жаппас
қалжақбас емес,көсемсіп,көрегенсуі жоқ,шешенсіп көлгірсуі жоқ,мөлиме –
мүләйім момын да емес,екі көзі ақиған ұрдажық содыр да емес, нағыз майда
қоңырдың өзі бопты.Естеліктерінің енді бір жерінде: Қалам қуатын,өнер
дәулетін кітапханадан іздемей,қияметтей қисын қыспақты қытымыр тірліктің
өзінен іздеген,іздегенін тапқан талантты жазушы,-дейді досы жайлы бір
кездегі Балдырған журналының редакторы М.Әлімбаев.
Бердібек қазақ балалар әдебиетінің классигі болсам деген ұшқары ойдан
ада еді. Майда қоңырбозбала, төгілдіре жазып жарқырата жариялайтын
балапан жырларын өзгеге оқып беруге үркіп, бетмоншағы үзіліп, жастығының
астына жасырып ұстады. 1954 жылы Алматыда өткен жас жазушылардың үш күнге
созылған республикалық конференциясында толқып-тебірене оқыған, кейіннен
Бұлақ атты жинағына енген:
Өлеңім мінезіндей жас баланың
Жылытып алам ба деп жасқанамын.
Жазып қойып өзіме өзім сенбей,
Оқып қойып, басыма жастанамын.
Өлең нәзік шегіндей домбырының
Үзіп алсам,үлкені масқараның... – деген Өлеңім жырынан алған үзіндідегі
барынша инабатты, әдепті, әбеқоңыр әдемі тіл, образды ой , сұлу да сырлы,
ажарлы сурет, ұтқыр теңеу, қалыпқа симайтын қазақы мінез, пайымы бөлек
парасатты сұхбат бәрі тоғысып жатқан айтқыштық – сөздің жілігін шағып,
майын ішіп жүрген қазақ әдебиетінің алыптары Сәбит, Мұхтар Әуезов,
Ғабит,Ғабидендерді жерден жеті қоян тапқандай қораздандырып, ықыластарын
алаулатып, кеңжайлау көңілдерін шалқытып өтеді. Осы Өлеңім атты жырымен-
ақ ол Қазақстан Жазушылар одағының мүшелігіне қабылдананады.
Ұлы сөз зергері М. Әуезов Бердібекке бірден құлап: Пәлі, мынау
болайын деп тұрған, от боп жанайын деп тұрған бала екен ,- деп аз сөздің,
саз сөздің иесін танып, тана тағып кетіпті. Әуезовтен кейін Соқпақпаевтың
ақындығын мойындап, ең тәуір өлеңдерінің басын қосып, Бұлақ атты тұңғыш
кітабын шығартқан ақындардың төресі, пірі қамқоршы ағасы- Қасым Аманжолов.
Ақын боп туа тұрып Бердібек бұл жанрда тұрақтамады. В. Белинскийдің :
Балалар жазушысы болып бейімделу қиын, ол үшін арнайы туу керек деген
қағидасын көкейкөзімен (интуиция) сезініп, олармен бап та, бақ та
шаптырмай, балалар әдебиетінің бауырын көтере алмай жатқан екінші бір
негізгі саласы- прозаға ауысты.
Адамтану, өміртану, өзін-өзі тану сабағын жас ұрпақтың жанына
сіңіріп, жүрегіне ата-бабамыздан қалған рухани мұраның дәнін егіп өсіру-
жазушының асыл арманы. Б.Соқпақбаев сол асыл арманына жеткен қаламгер.Бұл-
аксиома. Күдіктенсеңіз, қазақ балалар әдебиетінің берден бір білгірі
академик С. Қирабаевқа жүгінейік:
Эпизодтарының өзінде характерлерді кең таныта алу, баланың іс әрекеті
арқылы өмірдің тұтас бір шынайы суретін елестете білу Бердібектің жазушылық
стилінің елеулі өзгешелігі. Ол ылғи бірінші жақтан- автордың өз атынан
әңгімелейді. Бұл автор мен геройдың бірігіп өмірдің, бақыт үшін күрестің
мән-мағынасын түсінуіне қолайлы жағдай жасайды, олар ылғи бірге ізденеді.
Автор идеалы герой идеалына айналады. Сондықтан да оның геройы оқушыны
елітіп отырады, өзін-өзі таныстырып көрсетеді. Бірақ ол ісін, әрекетін
оқушыға танбайды.

ІІ. Бердібек шығармаларына талдау

2.1. Балалық шаққа саяхат повесіндегі Бектас образы

Ұлттық сана,ұлттық негізі жоқ жан ұлт өкілі боп жарытпайды.Ал, ауыл –
ұлтымыздың мәйегі, тереңге кеткен тамырымыз,сарқылмас
қайнарымыз.Б.Соқпақбаев Балалық шаққа саяхат повесінде қазақ ауылының
қаймағы қат-қабаттанып жатқан XX ғасырда бүтін болмыс – бітімімен бар
қырынан көркем бейнелеп береді.Онда екі бетінен қаны тамған ажарлы шағын
емес,колхоздастырудан қажыған,аштықтан қу сүйегі қалған,репрессиядан
тұралаған,соғыстан шықпа жаным шықпасы қалған,Бұқар жырау тілімен
айтқанда,
Қазақ – қалмақ дауына
жалғызды салдым жауыма.
Зорға-зорға жүрмін мен
Жібере жаздап ауыма
- дегендей хәлдегі монументальды образ - болмысымызды кескіндеген.
Қазақ руханиятының соны серпілісі,оянуы,айбар көрсетіп, әдебиетке шындықтың
шырайын шырайын енгізген шығармаларының басы, Б.Соқпақбаевтың Балалық
шаққа саяхаты.
Бердібек Соқпақбаевтың Балалық шаққа саяхат повесі - өмірбаяндық
туынды. Онда автор өзінің балалық шақта басынан кешкендерін сол кездегі
дәуір шындығына орай кішкентай Бектас бейнесі арқылы елестетеді. Ес білмес
есер шақ, балалық мінез – Бектас, Жанбосын, Жүнісбай, Майра образдарынан
шындық қалпында, толық көрінеді.
Бектас жетімдік пен жоқшылық қасіретін көп көріп, жаншылып өссе де,
онысына мойымайтын, қажырлы, өжет бала. Қу тілдеу, пысық, қағылездігі де
бар. Сабаққа алғыр. Жүгіру, секіру, суға малту жағынан да өзінен
ересектерге есесін жібермейді.
Ленин біздің атамыз,
Саясында жатамыз.
Қарсы келген дұшпанды,
Қақ жүректен атамыз, -
деп өлең айтады. Ол өз елінің, өз Отанының кішкентай патриоты екенін
сезінеді.
Жаңа құрылысқа тап жаулары мен бандиттердің бүлдірушілік әрекеттеріне
иланған Бектастың ата – анасы Қытайға өтпек болады. Бектас іштей наразы. Ол
бір сұмдықтың боларын сезіп шекаралық заставаға хабарлайды. Сұмдық бұл!
Әкем мен шешем, ақылдарыңнан алжастыңдар ма? Бұларың не? Өз өкіметтеріңнен
– ертеңгі бақытты заманнан безіп, қайда бармақсыңдар - деп айқай салғым
келеді. Кеудеме өжет наразылық сезімі бұрқанады. Бірақ оны сыртқа шығаруға
шама, жеткізіп айтар тіл қайда? Сезімін де түсінемін, айта алмаймын.
Қиналамын да тебіренемін, жылай алмаймын. Бектас Ленин әперген бақытты
өмірден таймақ емес, ол үй ішін Қытайға өткізбей аман – сау алып қалады,
саналылық, байыптылық көрсетеді. Бала әрқашан әділдікті сүйеді. Әділдік
үшін күресте бала алған бағытынан ешқашан да қайтпайды: қара тасқа салсаң
да тіліп түседі. Бектастың портреті мен іс - әрекетін, жан дүниесін жазушы
бірден – бірге осылай дамытып, өрістете береді.
Бектастың мінезінде өткірлік, кейде оспадарлық та бар, бірақ оқуға
зерек. Өзінен үлкен Жанбосынның айта алмай тұрған көбейту мәселесін ол
суылдатып айтып береді. Жарайсың, Бектас! – деп, мұғалім мені ризашылықпен
мақтайды да, Жанбосынға қарайды. Көрдің бе ананы. Ал сен өгіздей болып ап,
мыңқ – мыңқ етіп тұрасың. Ұялмайсың ба? Мен масайрап, мәртебелене түсем.
Жанбосын Бектасты осындай білгіштігі үшін жек көрсе, Бектас
Жанбосынды үстіндегі бүтін киімі, қалтасындағы ақ наны, аяғындағы бұжыр
табан әдемі бәтенкесіне бола жек көреді. Балалар арасында бола беретін
осындай тартыс – жанжалдарды, болмашыға елігетін бала психологиясын жазушы
әдемі суреттеген.
Тұрмыс ауыртпалығы Бектасты шынықтырып өсірген. Ол екінші класта
жүргенде – ақ колхоз жұмысына қолқабыс береді: масақ терді, тұлықтастың
атына мініп, қырманда астық бастырды. Ауыр азаптан арыла алмай жүргенде,
жығылған үстіне жұдырық дегендей, шешесі қайтыс болып, Бектас жетім қалды.
Ал жетім деген жалғыз сөздің күйініші қанша десеңізші? Қымбатты, жас
достарым, тағдырдың мейірімсіздігінен әкесі немесе шешесі қайтыс болып,
жетім қалған балалар, мүмкін сендердің араларыңда да бар шығар. Айналып
қана кетейіндер, қанша араздасып жаулассаңдар да, жетім деген тажалдай
суық сөзді айтпаңдаршы соларға! Ұр, соқ, етінен е,т кесіп ал. Бірақ,
әлгіндей деп бейшараны тілдей көрмеңдер! Оның адамшылық менмендігін бұл
сойқан сөздің қаншалық жер етіп жойып жіберетінін түсіндіріңдер! Аяңдар!
Шешесі өліп жетім қалып не жетіссін. Бір ғажабы - кісі есігінде
жүріп оқыса да, Бектас екінші, төртінші класты мақтау грамотасымен
бітіреді. Бойда қайрат, ойда көз, көңілінде жігер болған соң, бала
тұрмыстың қандай азабына болса да төзімділікпен, өміршеңдікпен қарайды.
Бектасты болашаққа сүйрейтін – осындай оптимистік үміт – арманы.
Бектас өзінен де бұрын шешесінен алты айлығында қалып қойған інісі
Тұрдыбектің тағдырын көбірек ойлайды. Жанына көбірек бататыны да соның
халі. Бектас Тұрдыбектің мұндай халіне ешбір жәрдем ете алмай,
шарасыздықтан қатты қайғыруда жүреді: Тұрдыбектің хал – күйі сондай
аянышты. Төрт жастан асып қаоса да, аяғы шықпаған. Күтімсіздіктен салмешел
болып қалған. Қазір осы жолдарды жаза бастағанда, бейкүнә сәбидің сондағы
кейпі көзіме елестеп, жүрегім қақ айрыла жаздады. Ауыз үйдегі сыз еденге
төселген салаба ескі құрым киіздің үстінде отырушы еді. Шашы құлағын жауып
өсіп кеткен. Бет – аузы қап – қара, кір – қожалақ. Ұп – ұзын шидей күс –
күс арық қолдарымен төңірегіндегі иісі күйік сасыған дән болса теріп жеп
отырады. Көйлек, дамбал деген үстінде болмайды. Кеудесі мен арқасын орап,
тізе тұсына дейін түсіре таңып тастаған жабағы тәрізді сауыс сірі бірдеңесі
бар. Онысы күндіз – түні бір шешілмейді. Отыруға әбден машық болып алған,
етсіз, қисық аяқтары жансыз ағаш аяқтары құсап, астына жиылмай жайылып
жатады. Бектас осындай ауыртпалықтарды бастан кешіре жүріп жетінші класты
мақтау грамотасымен бітіреді. Бектас образының балаларға қандайлық әсер
етіп, қалай толғантатыны міне осындай.
Повестің тілі жеңіл, оқиғасы тартымды. Әсіресе балалардың бірін –
бірі ұнатуларпы сондай қызық, әсерлі суреттеледі: Мені Майраға қосақтап,
арқандап қойған көзге көрінбейтін ғажайып бір жіп бар. Майра – күн, мен
күнбағыспын, оны көрмесем тұра алмаймын. Майра – гүл, мен – көбелекпін,
қашан да Майраның төңірегінде болғаым келеді. Майра мен Бектастың
арасындағы татулық осындай айқын теңеулермен әдемі суреттелген.

2.2. Жекпе – жек повесі
Бердібек Соқпақбаевтың 1964 жылы шыққан Біз де бала болғанбыз
атты таңдамалы шығармаларына енгізілген екінші повесі Жекпе – жек деп
аталған. Мұнда ауыл баласы, спортшы Мұрат Батырбаевтың спорттық өсу жолы,
оның дарынды ұстазы Ураин жгіті Николай Трофимовичтің қажымай – талмай
жүргізген жемісті еңбегі көрсетіледі.
Совет елінде бірінші күннің өзінде – ақ физкультура мен спорт
өнері алғашқы қатардан орын алған. Бұдан партия мен Совет өкіметі үлкен
қамқорлық жасап, күнбе – күн үздіксіз басшылық жасап отыр. Жоғарғы оқу
орындарынан бастап, селолық жерлердегі жеті жылдық мектептердің бәрінде де
физкультура, спорт өз алдына жеке пән ретінде оқылады. Спорт өнерінде дүние
жүзіне атағы, даңқы жайылған Қажымұқаннан, Поддубныйдан бастап, Совет
спортшылары Отанымыздың даңқын арттарып, намысын қорғап, мерейін үстем етіп
отыр.
Бұл повесінің басты кейіпкері селолық мектепте оқитын Мұрат
болғандықтан, ондағы оқиға тартысы, сюжеттік желінің бәрі де соның іс -
әрекетіне, табысына байланысты дамиды.
Мұрат бесінші класс оқушысы болғанымен, өзі қатарлы балалардың
бәрінен де нәзік, күнде ауырып қала береді. Ұлжан шешей оны серпіліске,
балалармен ойнауға жібермейді. Дене шынықтыру – спортпен айналысуға рұқсат
етпейді. Оның үстіне бокс үйренуге құштарлық білдірген Мұратты Николай
Трофимович қабылдамай тастайды. Сен жақсы жеңіл атлетсің! Тамаша
жүгіресің, саған лайығы – осы жеңіл отлетика - деп, оның жүгіруден басқаға
қабілеті жетепейтінін айтады. Николай Трофимовичтің осы сөзден естіп
қалған Садық – Сен секілді шибұттарды бокс босағасынан да қаратпайды. Осы
тойғаныңмен бар ені, - деп, Мұратты одан бетер қорлай түседі. Мұрат бұған
намыстанады. Ол енді бокспен өз бетінше дайындала бастайды. Күннен күнге
жаттығып, күннен – күнге шымырлана береді. Бір кезде денелі Садықпен
қойғыласып, өзінің осал еместігін сезінеді. Содан әрі аудандық, облыстық,
республикалық жарыстарға қатысып, бокстан біріші орынды жеңіп алды. Бұған
Николай Трофимович те қаты сүйсінеді: Әуелгі бір күні Николай Трофимович
Мұратты сынап қарамақшы болып, онымен бокстасып көріп еді. Жаныған
ұстарадай лыпып тұрған даяр боксшыға кездесті. Соққылары сондай өтімді, теп
– тез, дәл. Қорғанысы берік. Ара қашықтығын сезінуі алғыр. Тіпті осы
күйінде алып батып разрядты боксшылардың жарысына қосып жіберсе де әбден
жарап жүр, - деп бағалайды Николай Трофимович Мұраттың мықтылығын. Мұратты
боксшылдық өнерге жетілдіруде Николай Трофимович көп еңбек етеді. Ол - өз
ісінің маманы, жас спортшылардың жанкүйер үлкен ұзтазы ретінде бой
көрсетеді.
Мұратты Парижде өтілетін халықаралық біріншілік жарысына бастап
апарған да Николай Трофимович еді. Мұраттың Парижде болған шайқаста
Американ боксшысы Питер Сандересті қалай жеңгенін автор әсерлі суреттеген:
Екінші раундтың басында Сандерес Мұратты қаалй тізе бүктірмей
қоймайтындай тағы да жанталасқан жойқын шабуыл бастады. Мұраттың әдіс айла
шеберлігі де осы кезде көзге ерекше айқын түсті. Қорғана жүріп ол да көміп
– көміп алды. Соққылары дәл де тез. Сандересте қапы кету көп... енді ең
шешуші үшінші раунд қалды. Үш қана минут уақыт! Тас – түйін боп белдескен
жекпе – жектің тағдыры сонда шешіледі. Николай Трофимович Мұратты желпи
тұрып бір ғана ауыз сөз айтты:
- Енді шабуылда! – деді
Мұратқа айтылған осы бір ауыз ұстаз сөзі Отан атынан айтылған
бұйрықтай әсер береді. Мұраттың тұла бойын патриоттық сезім билеп, орнынан
ұшып тұрады: Содан күш алғандай кенет ол садақ оғынша атылып кетті.
Сандерестің көзі бұлдырап, жер – дүние төңкереліп бара жатқандай болды...
Тағы бір жойқын соққы иегінен кеп тигенде, Сандерес қалшиған қалпы
тікесінен тік сұлқ тұрды да қалды. Содан соң шалқасынан барып құлады. ..
Рингтен судья Мұраттың қолын көтерді. Ду қошамет асқақтап кетті. Совет
Одағының мемлекеттік гимні ойнады. Оның шалқыған қуатты үні залдың ішін
кернеп кетті. Жайшылықта сабырлы Николай Трофимович балаша секіріп рингке
шықты да, Мұратты құшырлана құшақтап, бетінен сүйді.
Алдымен өз намысын, одан соң ел намысын, Отан намысын қорғай білген
Мұрат образы повесте осылайша өте нанымды әрі шебер бейнелеген.
Жаратылысында нәзіктеу, оның үстіне аурушаң болғанымен жас организмнің
үздіксіз қозғалыстар жасауы, физкультураның әр алуан түрлерімен жаттығу
кімді болса да шыныққан шымыр денелі, болатай берік, төзімді етіп
шығаратыны сөзсіз. Ең мәндісі бұқара халықтың, мектеп оқушыларының
физкультура мен спорт жұмыстарына белсене қатысуы – Отанымыздың қорғаныс
қабілетін нығайта берудің бірден – бір шарты. Сондықтан да қай жерде спорт
жұмыстары жолға қойылса, сол жерде патриотизм өріс алғаны деп білеміз. Егер
Николай Трофимович Иванов спорт жұмысын жолға қоймағанда, Мұрат сияқты
даңқты боксшілердің шығуы да екі талай. Мектеп директоры Тоқмолданың еркіне
салғанда, спорт сабақтары атымен жойлған болар еді. Тамыр – таныстықтың,
жерлестіктің, сүйемелдеудің арқасында өмір сүріп отырған Тоқмолда сияқты
бас бұзарлар өзінің сауатсыздығына қарамай, Николай Трофимович сияқты
талай іскер адамдардың көзін жойып жібергені өте нанымды түрде, әдемі
суреттелген. Мұқан Иманжановтың Алғашқы айлар атты повесінен кейінгі ауыл
мектебін, ауыл мұғалімдерінің өмірін жақсы суреттеген кітап Бердібек
Соқпақбаевтың Жекпе – жек атты повесі.

2.3. Менің атым – Қожа повесі
Б .Соқпақбаевтың Менің атым – Қожа повесі - әлемнің 40-тан астам
тіліне аударылып,1967 жылы Балалар мен жасөспірімдерге арналған фильмдердің
Канн қаласында (Франция) өткен халықаралық фестивальда арнаулы жүлдеге ие
болған жұлдызды туынды.Өмірдің өзіндей сұлу, өмірдің өзіндей мінезді,
өмірдің өзіндей нақты,қарапайым, өмірдің өзіндей ыстық, ұлттық бояуы қанық,
қалыптан қапысыз шыққан бұл туынды Бердібек Соқпақбаевтың атын әдебиетке
мәңгі қалдырды.Жүрегімізді қолымызбен басып тұрып айтар болсақ, егер
Бердібек Менің атым – Қожа повесін ғана жазып,басқа нәрсе бермесе де ол
әдебиет тарихында жазушы ретінде,онда да классик жазушы ретінде мәңгілік
орнын сайлап алар еді. Өйткені, Менің атым – Қожада қаламгер композицияны
шебер құрып,образдар галереясын қашап жасаған.Тілі де,мазмұны да қандай
қатал талаптар тезінен кідіріссіз өткен шығарма. Академик Зейнолла
Қабдоллов : Композиция – көркем шығарманың сырт бүтіндігі ғана емес,ең
алдымен оның ішкі тұтастығы,көркем шығармадағы шындық құбылыстардың
үндестігі,гармониясы ( Жебе, Жазушы,1977,196-бет),-деп теориялық
тұжырым жасайды.Иә, шығарманың сырт бүтіндігі, ішкі тұтастығы,
тақырыбы,идеялық мазмұны,көркем образдардың сомдалуы характерлермен
оқиғалардың динамикалық дамуы,әсіресе шығармада назарымыз көбірек ауатын
қазақтың қара баласының ерке,еркін арманшыл мінезі,күлкілі қылықтары,сенімі
мен нанымы,өмірге деген тұңғиық көзқарасы,жүрегінің дірілі,қырсық,қайсар
қылықтары,ақылмандығы , нәзік психологиялық жан құбылысы,
алғырлығы,табандылығы,досқа адалдығы – бәрі қоспасыз келістіре бейнеленген.
Повестегі барлық оқиға Қожаның өз атынан сөйленеді, Қожа өзінің
бастан кешіргендерін өз достарына баян етеді.
Повесть бастан – аяқ юморлық стильде жазылған. Сондықтан ол әрі
көңілді, әрі жеңіл оқылады. Бірін – бірі қайталамайтын қысқа- қысқа
жазылған әр тарау өз алдына бір оқиға болғандықтан, оқушысын жалықтырмай,
алға қарай баурай береді. Көрнекті жазушы Т.Ахтанов : Осы шығарманы қанша
оқысаң да жалықтырмайтын, ерекше тартып тұратын бір қасиет бар.Ол –
юмор.Осы юмор жібек желдей бүтін шығарманың өне бойында есіп
отырады.Жылынып,жадырап-ақ қаласың деп Бердібек стиліне таңқалысын,
қызығушылығын жасырмаған.Осы қаламгерге ерекше бедел сыйлайтын қасиеті
қайсы дегенге ол оның тіліндегі мысқыл,сын-сықақты бөле-жара атайды.Ал,тағы
да бір беделді жазушымыз Сафуан Шаймерденов Бердібек Соқпақбаевтың
туындыларына тіптен құлап жығылады. Піскен,дайын нәрсені ғана алдыға
тартатын анекдотты көп білген,әзіл-қалжың десе жанып түсетін.Юмор –
Бердібек шығармаларының жаны деуміз керек,-деп оның жазушы
машығы,оңтайлы,қолына жаққан сақасын түстеп береді.Иә,юмор бір жерде ғана
емес,повестің өн бойында өрісін кеңінен сайлаған. Мәселен,повест басталмай
жатып ,Қожа өзінің екі сыныптан – ақ өлең жаза бастағанын айта келіп,3-ші
сыныпта: ... Үлкен ақындар өлеңді тек шабыты келгенде ғана жазатын
көрінеді ғой.Ал,менің шабытым қашанда қаламымның ұшында жүретін
көрінеді.Тек уақыт тауып отырсам болды, көсілтіп жазып тастаймын ,-деп
бөсіңкіреп алады.Өзінің құдай берген дарынын мысқылға алады. Басқа ғана
емес, өзіне азан шақырып қойған аты – жөнінде де әдемі иронияны қысылып
-қымтырылмай : Қожа емес,Қожаберген екен.Бертін келе Қожабергеннің
құйрығы үзіліп түсіп қалыпты.Бұл құбылыстың дәл қай жылы,қай айда,қай күні
болғанын тап басып ешкім де айтып бере алмайды,деп бір езуін жиырып,көзі
жайнап тымпиып отыр.Қожа юмор,мысқылға толы тәтті тілмен,ақжарқын,ашық
әңгімесімен,уытты әзіл – қалжыңымен елді өзіне тартып еліктіріп отырады.
Повесте оқиға дамуының логикалық байланысы берік сақталған. Қожа мен
Сұлтан басныдағы аңғалдық істер, олардың сезім құбылыстары, үйірімді тілмен
тартымды баяндалған. Жазушы әр кейіпкерін, соның ішінде Қожа психологиясын
бала басында бола беретін, олардан жиі кездесетін табиғи мінездермен
нанымды түрде көрсете алған.
Қожа – қанша қиқар болғанымен, жаны таза, арманшыл бала. Төтінші
мен бесіншіде жүргенде – ақ ақын болуды, ақынға жақы нболуды, жазушы болуды
арман ете бастайды. Оның бұл үміті елін, жерін, өлке табиғатын ете
бастайды. Оның үміті елін, жерін, өлке табиғатын жанындай жақсы көретін
патриоттық ұшқыр сезімдерімен тоғысып жатады: О, ата мекенім, қазақ жері!
Сенің шет – шегіңе қиялдан өзге не жетіп үлгереді? Сол алып өлкенің бір
пұшпағын ыстық көзбен, бар адал сезіммен аймалап, елеусіз бір перзентің мен
келе жатырмын. Мынау асқар тау, жасыл жазық, мөлдір өзен, қалықтаған анау
ақша бұлттар, тұнық аспан осының бәрі – бәрін, егер құшағым жетсе, ең
қымбат, аяулы анамдай аймалап құшар едім, сүйер деім. Япырмай, неге сонша
ыстық болдың, туған жер!
Мен табиғатты сүйемін. Мен шынайы поэзияны сүйемін. Абай мен
Қасымды қанша оқысам да менің сусыным қанбайды. Қайталап оқи бергім келеді.
Мен Құрманғазы мен Дәулеткерейдің күйлерін тйңдағанда, өзімід өзім ұмытып
кетемін. Махамбет жырының әр сөзінің астынан дүрсілдеген ат дүбірін, қарыш
– құрыш сілтескен қылыш үндерін естігендей болам. О, қасиетіңнен айналайын,
қазақ жері! Осының бәрі сенің топырағыңда өсіп өнген кереметтер емес пе? -
деп толғанады Қожа.
Жас кезінен Отан жйлы осылай ойлануы – баланың патриотық тәтті
сезімінің ояна бастағанын байқатады. Қожа оныншы класты бітірген соң
армияға шақырылам, Отан үшін адал қызмет етіп, батыр атанамын, сый,
құрметке, үлкен даңқа бөленемін деп қиялдайды. Орындаатын арман. Патриоттық
сезімдер бала жанына жас кезінен ұялап, оның өршіл, үмітшіл талабын
аспандата беретінін жазушы осылай пайымдайды.
Бердібек бала психологиясын өте шебер де нанымды суреттейді. Қожа
мінезінде, оның істерінде, балалық қылығында ешқандай жасандылық жоқ.
Өзінің табиғи қалпында, әркімнің басынан өткен балалық шақтары естеріне
түсерліктей қалпына суреттелген, Қожа жайлаудан келе жатқан сапарында Жаңа
өмір колхозының шөп шабыс науқанына қатысқан өзінің кластас достарына
кездеседі. Сол жерде колхоз шаруашылығына болысып, үлгілі еңбек еткен
оқушылармен бұл да суретке түседі. Сондағы Қожаның мақсаты неде еді?
Әйтеуір республика жұртшылығына көппен бірге бір танылу. Артынан суреттері
газетке шыққында Қожа әжесіне көрсетіп қатты қуанады, Сәби көңілін біртүрлі
мақтаныш сезімі билейді.
Есер баладан ерке бала жаман. Қожада есерлік те, ерелік те жоқ. Ақыл
– ой, білім – парасат, мінез – құлық жағынан қатардағы жолдастарының
қатарындағы жолдастарының қайсысынан да ертеңгі болашағы. Ол сол үшін өмір
сүреді, ол сол үшін үздіксіз қимыл - әрекетте, қозғалыста жүреді.
Шығарманың бас кейіпкері арқылы берілген осындай бір жылы сезімдер,
арманшыл толғаныстар жас оқырмандардың қай – қайсысына болса да ойға
шомдырып, үміт дүниесіне қарай серпілістер жасауға бет бұрғызады. Шығарма
күші – осында.
Балалар әдебиеті дегеніміз – балалар тәрбиесі деген сөз. Ал балалар
тәрбиесі – біздің болашағымыз. Олай болса, Қаратай мен Миттал арасындағы
әріптестік қарым – қатынасқа үлкен мән беріп, соны әлденеше рет қайталап
айта беру балалар оқитын кітап үшін ыңғайсыздау, тұрпайылау көрінеді. Мұның
үстіне: Хасеннің Мәрзиясын қай жігіт айналдырып жүргенін білеміз деп, ел
жатқанға дейін бостан босқа Хасеннің үйін толадық, - дегеннің қанша қажеті
бар. Бала болған соң қай нәрсені болса да қызық көретіні, соған күлетіні
рас. Бірақ, тәрбиелік мәні аз арзан күлкіні, әсіресе бейбастықты тізе
беруді тіпті жарасымды көріністер дей алмаймыз. Аңғал мінезді Қожа үшін,
қаз, бақа оқиғасы, мұғалімі Майқановаға жасаған сотанақтығы да жетіп
жатқан сияқты.
Қожаның жан сүйер жақсы досы – Сұлтан. Ол жасаған әр алуан өрескел
қылықтарды балаға тән мінездерге шағындасақ, жағымсыз кейіпкер дей
алмаймыз. Бірақ Сұлтанның жағымсыз істері аз емес, ең үлкен айыбы – оқуды
тастап кеткені. Жаман әдеттерге жуықтап, өтірік айтуға бой ұрған. Жеңіл –
желпі ұрлық жасауға да дағдыланған. Жүре келе онысын үйреншікті әдетке
айналдырған. Осындайларға Қожаны баули бастаған да Сұлтан.
Сұлтанда жақсы қасиеттер де жоқ емес. Ол - өзі деген адамға,
жолдасына көмек беруден тартынбайтын, соған батылдығы жететін жомарт бала.
Сұлтанның табиғаты көбіне мал шаруашылығына бейім. Асауға құрық салып,
шалманы дәл тастайды. Кең жайлау, көрікті жазираны мекен еткен әнші
құстардың әуендері де Сұлтанға әсер етпей қалмаған. Ол неше саққа жүгіртіп
әнші құстарша ысқыры біледі. Құйқылжытып соларға үн қосады.
Шындап келгенде, Сұлтан ұрлық жасап та ешкімді ойсыратып жүрген
жоқ. Балалық мінезге орай, не боса соған ұрынып, қызығып кететін сияқты.
Қожаға жасалған ескертулер Сұлтанға да жасалса, коллектив талқысынан соң ол
да мұндай ағаттықтан оп – оңай арылатын ақылды бала көрінеді. Адам
тәрбиенің жемісі ғой, тәртіп долға қойылған жерде бала жаны таза болады.
Автор кішкентай кейіпкерлерін осы тұрғыдан суреттейді.
Неге екені белігісіз, Бердібек Соқпақбаевтың қай повесін алсақ та
мектпе оқушылары ішінде қыздар образы бой көрсетпей жатады. Қыздарды
суреттеуге келгенде, жазушы оларды күнге не ашылған гүлге теңеуден артыққа
бармайды. Оларды жақсы көріп ұнату үшін ғана керек сияқты етіп бейнелейді.
Менің атым – Қожа повесіндегі Жанар да осыдан артыққа көтерілмеген.
Повестің қай жерінде болса да Жанар Қожа сезіміне байланысты ғана сөз
болады. Қожа сияқты Жанардың өзіндік ерекшеліктері, жарқын образы, асыл,
ізгі талаптары, алдан күтер абзал үміттері көрінбейді.
Повестегі үсйсінерлік бір жай – аз да болса мектеп пен ата – аналар
байланысының суреттелуі. Осы бір көрініс коллективтік күштің, коллектив
ықпалының балаға етер әсері арқылы жақсы нәтиже беретінін байқатқан.
Коллектив талқысынан соң, Қожа өзіне үлкен міндеттеме алады да, соны іс
жүзіне асыруға шұғыл бет бұрыс жасайды. Бұл тәрбие орнының ұлылығын
көрсетеді, абыройлы, беделі барлығын байқатады.
Соқпақбаев кітаптарындағы балалар өмірі ересектер өімірінен,
ересектер тіршілігінен, олардың қайнаған еңбек үстіндегі күнделікті
арпалысынан бөлініп қаралмайды. Балалық шаққа саяхат повесіндегі Бектас
та, Жекпе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.