Д. Ысқақұлы әдебиет сыншысы
Д. Ысқақұлы әдебиет сыншысы
Дипломдық жұмыс
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2-
1. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ СЫНЫ ЖӘНЕ Д.ЫСҚАҚҮЛЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ
ЕҢБЕКТЕР
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6-25
1.1. Д.Ысқақұлы - қазақ әдебиеті сынының тарихын
зерттеуші
ғалым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6-16
1.2. Қазақ әдебиеті сынының тарихына арналған ғылыми
еңбектер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..17-25
2. Д.ЫСҚАҚҮЛЫ ЖӘНЕ XX ҒАСЫРДАҒЫ ӘДЕБИ ПРОЦЕСС ... ... ... 26-53
2.1. Ғалымның қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мэселелері ... ... ..26-
31
2.2. Д.Ысқақұлының қазақ әдеби сынын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... .32-46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..47-48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 49
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ежелден аңсаған еркіндік пен теңдікке
қолымыздың жетуі – халқымыздың рухани мұрасын түгендеп, ұлтымыздың
мәдениеті мен әдебиетіне, дүниетанымына қайта үңіліп, жаңаша саралап,
өзіндік ой қорытуға да мүмкіндік туғызып отыр.
Елбасымыз Н. Назарбаев: Мәдени мұра бағдарламасында: ... ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманаттау басты мақсат екендігіне ерекше ден қоюмен қатар, тағы бірде:
Алдағы міндет ұлт мәдениетінің ұлт тұлғасын кезеңдік бұрылыстарда тарих
сахнасына шығара білуде болса керек. Мұндайда әрі кең, әрі жүрдек
бүгінгі күннің даңғылымен жүру үшін байырғы тәсіл жарамсыз болмақ.
Былайша айтқанда, өткенге мойын бұрамын деп болашағыңнан айырылып қалуың
кәдік - деп айқын мақсат, ортақ міндет қойған болатын.
Олай болса, кеңестік кезеңде тарихта, әдебиет пен өнерде
бүркемеленген шындықтың пердесін ашып, өз кезінде зерттелмей, зерделенбей,
танылмай келген мәдени байлықтарымызды заманымыздың даму үрдісіне сәйкес
бағалау – тарихи, ғылыми, әдеби, мәдени жағынан ойластырсақ, ауадай қажетті
міндет.
Қазақ әдебиеті мен сыны ғылымының өсіп - өркендеуі қоғамдық сананың әрбір
саласы мен әдебиет жанрларының дамып, өркендеуі нәтижесімен байланысты. Сын
жазба әдебиетке тән жанр. Ол жазба әдебиетпен бірге шығып, көркем
әдебиеттің бүгінгісін қарастырып, келешегін барлап қана қоймай, оқырман мен
зерттеуші ғалымдарға әдебиеттің әлеуметтік мәнін түсіндіреді. Осы жерде
сын жанры ауыз әдебиетіне жатпа деген сұрақ тууы әбден мүмкін. Жазба
әдебиетке дейінгі және жазба әдебиепен қатар дамыған бүгінгі күнге дейін
дамып келе жатқан ауыз әдебиетінде сын арналары яғни эстетикалық талап
–талғам көптеп кездеседі. Бұл дегеніміз оқушы мен тыңдаушының жақсыны
қастерлей білуге, халықтық эстетиканың негізін қалыптастыруға жетелейді.
Бүгінде ауыз әдебиетінің даму жолына әдебиеттану ғылымы айрықша көңіл
бөлуде. Т.Кәкішев Талай ғасырдан бері халықтың рухани азығы болып келген
ауыз әдебиеті эстетикалық мұратты қалыптастыру барысында елдік пен
ерлікті, әсемдік пен сұлулықты, әділдік пен имандылықты ардақтауды
қадірлеуді, жалғандық пен жамандықтан, зорлық пен зомбылықтан, ажарсыз бен
көріксіздіктен жиренуді үйрету, ұғымдыру арқылы жұрттың көркемдік талап
талғамын жетілдіруге озық үлгі өнегесі бар ауыз әдебиеті көне дәуірде де
бүгінгі заманда да өзінің ықпалынан арылған жоқ-деп ерекше айтып өткен
болатын.
Зерттеудің өзектілігі. XXI ғасырға аяқ басқан қазақ әдебиеті сыны
жан-жақты өсіп, жанрлық жағынан жетілген, мақсат-мұраты мен атқарар қызметі
айқындалған, кез келген елдің әдебиет сыны саласымен иық тірестіре алатын,
кей сәтте талдау мен ой толғау жағынан ағалық жасайтын парасатты да
байсалды, салмақты да салиқалы сипатымен ерекшеленеді. Ол - әдебиеттік
қана емес, ең алдымен әлеуметтік мәселелерді сөз етуге тиіс сөз өнерінің
философиялық сипаттағы күрделі түрі [1,342] дәрежесіне дейін көтерілді.
Көркем әдеби сынның өзекті мәселелеріне арналған зерттеулер жүргізу –
қазіргі әдебиеттанудағы басты міндеттердің бірі саналады. Әсіресе, ұлттық
әдеби сынның қалыптасуы мен өсіп-өркендеуіне үлес қосқан айтулы сыншы-
ғалымдар шығармашылығын арнайы қарастырған еңбектер жазу –уақыт талабы. Осы
талапқа сай әдебиеттанудағы әдеби сын мәселелерін сөз еткен С.
Төртқаринаның Г. Мусирепов, как литературный критик, С. Жұмағұловтың
Е.Ысмайылов – сыншы, М. Керімбековтың І. Омаровтың әдеби – сыншылық
мұрасы, К. Ахметовтың А. Нұрқатовтың әдеби сын ғылыми-зерттеу еңбектері,
Ш. Әділованың Т. Тоқбергенов - әдебиет сыншысы атты зерттеу еңбектерінің
танымдық дәрежесі жоғары деуге болады.
Кеңес заманындағы үстем идеологияның құрсауында қызмет етіп, сол
кезеңде ғұмыр кешкен қндай да болмасын дарын иесінің еңбегін сараптаған
сәтте ол өмір сүрген қоғамдағы саяси- әлеуметтік жағдайларға зер салып
отыру - әділетті тұжырымның қалыптасуына мүмкіндік тудырмақ. Өйткені, сонау
50-60 жылдар аралығында, қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет
майданында, әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп,
әдебиетміздің өрісті биіктерге самғауына, айқын бет түзеуіне үлес қосқаан,
туған әдебиеттіің шарықтай дамуы үшін тура жол іздейміз деп, өмірдің небір
бұралаң жолдарынан өтіп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші-зиялы қауым
қалыптасқан еді. Олардың қатарында: М. Қаратаев, Е. Ысмайылов, Б.
Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, Қ. Нұрмаханов, М. Ғабдуллин, Т. Нуртазин, Б.
Шалабаев, С. Қирабаев, З. Қабдолов, Р. Бердібаев, Ш. Сәтбаева, Т.
Әлімқұлов, С. Талжанов, Т. Кәкішов сынды т.б. әдебиетшілеріміздің болғаны,
олардың қай-қайсы да кейінен қазақ әдебиеттану ғылымынң өсу, өркендеу
сатысында өзіндік белгі қалдырғандығы – ақиқат. Сын мен ғылым қай жағынан
болса да толыса өркендеуге мұрсат алған шақта жетелі де білімді,
эстетикалық жағынан сауатты, ғылыми зерделі дарындар жауынгерлік сапқа
тұрды- деген пайымдауына жүгінсек, бұл толқын кешегі қаламгер
ұстаздарының жазықсыз құрбан болғанын білген, өздері де ептеп болса да
саясат содырлығын көрген, әдебиеттанудың ақсап жатқан кемшілікті тұстарын
айқын аңғарған талантты буын, тегурінді топ болатын. Олардың лек-легімен
әдебиеттануға келуіне халықтың рухани өрлеуі бірден- бір себепші болса,
осынау алдыңғы толқын ағалар, кейінгі толқын-інілердің қатарында өз
замандастары арасында әдебиеттану мен сынға елеулі үлес қосқан,
таланттардың бірі – Дандай Ысқақұлы. Қазақтың сыншы-ғалымдарының әдебиет
сынының тарихын дәуірлеуге, қатысты жазған пікірлері мен сынның көкейкесті
маселелерін қозғаған зерттеулері жан-жақты талданып, қазіргі заман талабына
сай өскелең әдеби-эстетикалық таным тұрғысынан бағаланып келеді. Біз
жұмыстың негізгі өзегін құрап тұрған сыншы-ғалым Д.Ысқақүлының шығармашылық
бейнесін көрсетуге талаптандық. Жұмыста Д.Ысқақұлының әдебиет сыншысы,
теоретигі ретіндегі шығармашылық келбетінің толыса жетілуі, ғылыми-
эстетикалық ой-пікірінің қалыптасу жолдары айқындалып, оның сыншылдық
тұлғасын арнайы зерттеу жұмыстың басты нысаны болып табылады.
Ғалымның қазақ әдебиеті сыны тарихын түңғыш жазып шығушы екендігіне
басты назар аудартып, оның әдебиет сыны тарихын жасауға, ғылыми ойдың даму
процесіне қосқан үлесі, шығармашылық ықпалы тарихи-әдеби
заңдылықтарға орай зерделенді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қаламгер прозасындағы ел таныған,
әдебиетші зиялы қауым айнытпай аңғарған табыстар мен жетістіктерді,
жазушының тілдік-стильдік ізденістерін, сөздік қорын, сөйлем құрылысы мен
ұлттық бояуы, кейіпкерлерді таңдап, даралап сомдай білу секілді Дандай
Ысқақұлының суреткерлік шеберлігін зерделеп, оның әрбір шығармасына ой-
пікірлер келтірілді. Атап айтқанда, Т. Ахтанов, Р. Бердібаев, Р. Нұрғалиев,
Х. Әдібаев, Т. Сыдықов, Б. Майтанов, Б. Кәрібаева, Қ. Ергөбек т.б. сынды
әдебиет зерттеушілерінің еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жүмысының алдына
Д.Ысқақұлының әдеби мұраны жинап, жариялаудағы қызметі, әдеби-ғылыми
еңбектерге сыншылдық-эстетикалық баға беруде ұстанатын принциптері мен
өзіндік көзқарасын айқындау мақсаты қойылды. Ралымның ұлттық әдебиет
ғылымында алатын орны мен мэнін, жаңашыл сипатын ашу зерттеудің басты
мақсаты болып табылады. Сондықтан алдыға мынандай міндеттер қойылды:
- Д.Ысқақұлының әдеби мұраны жинап, жариялаудағы қызметі, әдеби-ғылыми
еңбектерге сыншылдық-эстетикалық баға беруде басшылыққа алған принциптері
мен өзіндік үстанымын анықтау;
- Д.Ысқақұлының ұстанатын позициясына беріктігі, ғылымға деген
адалдығы 1990 жылға дейін жазылған еңбектері мен Қазақстан тауелсіздік
алғаннан кейінгі еңбектері екеуі қатар алынып, салыстыра талдай отырып
дәлелдеу;
- Ғалымның қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мэселелері қатысты
еңбектерін арнайы қарастыру;
- Қазақтың сыншы-ғалымдарының әдебиет сынының тарихын дэуірлеуге, қатысты
жазған пікірлері мен сынның көкейкесті мэселелерін қозғаған
зерттеулері жан-жақты талдау,
- Д.Ысқақұлының қазіргі заман талабына сай өскелең әдеби-эстетикалық
танымын тұрғысынан бағалау.
- Д.Ысқақүлының әдебиет сыншысы, теоретигі ретіндегі шығармашылық
келбетінің толыса жетілуі, ғылыми-эстетикалық ой-пікірінің
қалыптасу жолдары айқындалып, оның сыншылдық тұлғасын арнайы зерттеу;
Ралымның қазақ әдебиеті сыны тарихын тұңғыш жазып шығушы
екендігіне басты назар аудару;
- Д.Ысқақұлының әдебиет сыны тарихын жасауға, ғылыми ойдың даму
процесіне қосқан үлесі, шығармашылык ықпалы тарихи-әдеби заңдылықтарға орай
зердеу.
Зерттеуге негіз болған материалдар. Дандай Ысқақұлының шығармалары,
сын – зерттеу еңбектер, Дандай жайлы естеліктер, түсіндірме сөздіктер
пайдаланылды. Сонымен қатар Т. Ахтанов, Р. Бердібаев, Р. Нұрғалиев, Х.
Әдібаев, Т. Сыдықов, Б. Майтанов, Б. Кәрібаева, Қ. Ергөбек т.б. зерттеуші-
ғалымдардың шығармалары қолданылды.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысында зерттеу нысанасының
ерекшеліктеріне сипаттау, салыстыру, суреттеу әдістері қолданылды. Қазақ
әдебиеті сынның тарихын жасау мэселелері және осы жайында тұңғыш оқулық
жазып шыққан Д.Ысқақұлының зерттеу еңбектерін ғылыми тұрғыдан саралаған
жүмысымызды жоғары және арнайы оқу орындарының филология факультетінде
"Қазақ әдебиеті сынының тарихы", "Қазақ әдебиетінің тарихы" курстарынан
оқытатын дәрістер мен практикалық сабақтарда қолдануға болады. Үлттық әдеби
сын тарихының жеке сала болып қалыптасуына өркендеуіне үлес қосқан
көрнекті сыншы тұлғасы оның шығармашылығын танытуға септігін
тигізеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және сілтеме көрсетілген әдебиеттер тізімінен түрады.
1. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ СЫНЫ ЖӘНЕ Д.ЫСҚАҚҰЛЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕР ЖҮЙЕСІ
Қазақ әдебиеттануы нақты мәселелерді зерттеуде әдебиеттің ішкі даму
заңдылықтарын, жанрлардың ерекшеліктері мен туу, қалыптасу жолдарын
анықтауға батыл қадам жасап отыр. Әдебиетімізде зерттеліп жүрген проза,
поэзия, драматургия жанрлары сияқты әдебиет сынының да тарихы мен қалыптасу
процестері, өзіне тән шығармашылық ғылыми мәселелері арнайы зерттеуді талап
етеді.
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді анық
байқаймыз. Бірінші кезең – қазақ әдебиет сынының туу дәуірі. Қазақ
әдебиеті сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған.
Екінші кезең – қазақ әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және
әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын
қамтиды.
Үшінші кезең – қазақ әдебиет сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану
ғылымының қалыптасу дәуірі.1938-1985 жылдар аралығы.
ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең басты арманы не десеңіз, ол ұлт
азаттығы, рух тәуелсіздігі болғанын аңдайсыз. Халық болған жерде өнер бар,
оған деген көзқарас, оған деген талғам бар. Халық ауыз әдебиетінен
тартылған жайлар жазба әдебиет туындыларына ұласып, өзінше бір көркемдік
әлем жасағаны даусыз.
Сын – коллективтік ұжымның жігер-күшімен дүниеге келер жанр. Өз
өнерпаздығын тек сынмен байланыстырған дарынның жеке дара бөлініп
шықпағанына қарамастан, қазақтың әдебиет сыны туып, өзінің жанрлық
сипатымен даралана бастады. Ұзақ толғақпен туған жанрды қазақ басылымдары
аяқтандырып, көркемдік сахнасына еркін шығарды.
Қазақ халқының басына нелер келіп, нелер өтпеді? Соғыстан сансырап,
қансырап шыққан қазақ халқы, оның репрессиядан есі шыққан зиялы қауымы
елуінші жылдардағы қайта қуғындаудың зілбатпан ауыртпалығын көтеруге мүлде
шарасыз күйде еді. Өз ішімізден шыққан Е.Бекмаханов бастаған ұлттық тарихшы
- әдебиетшілерді жаудан бетер талады. Қазақ әдебиеті газетінің бірінші
саны 1934 жылы 10 қаңтарда жарық көрген. Жалғыз әдеби газет – Қазақ
әдебиетінжауып тастауға жанығып жатқанда, Бүркіт Ысқақов бастаған
Қарағандылық қайсар жігіттер жалынды жырларымен еліне, ер азаматтарына
арашашы болуға талпыныс жасап еді. Олар да ұлт сатқындарының опасыздығынан
зардап шегіп, түрме азабын тартты.
Көріп отырғанымыздай, біз негізінен әдебиеттану саласына кең тоқталдық.
өйткені әдебиет сыны да - әдебиеттанудың бір бұтағы. Алайда айтылмыш
құбылыстың екінші жағы да бар. Ол күнделікті баспасөз бетіндегі әдеби-сын
материалдардың жоталы проблемалық мәселелерге емес, көбінесе бір сарынды
мақтауға құрылатындығына байланысты болса керек. Көлемді мақалалардың
өзінде ортақ жүйелі толғамға құрылған концептуалдық пікірлердің тапшылығы
кездеседі. Атқара келіп, сынның объектісі мен көтерген мәселелерін
қарастырғанда тоқталып айтар жағдайлардың шашыраңқы қалып байқатуын
сеземіз.
Кеңес заманында Коммунисттер партиясының Орталық Комитеті Жазушылар
одағына, Жұлдыз, Қазақ әдебиеті және Простор сияқты басылымдарға
арнайы қаржы бөлетін. Ол кездері аталмыш үш басылым да Жазушылар одағының
меншігі емес, мемлекеттің меншігі болатын. Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін
Жазушылар одағы Жұлдыз, Қазақ әдебиеті және Просторға қаржы бөлуден
бас тартып, оларды нарық экономикасының талқысына салып жіберген еді. Сол
кездері Президенттің арнайы Жарлығымен құрылған Қазақ газеттері
Акционерлік қоғамы үш басылымды өз құрамына алып, оларға қаржы бөліп
шығарып тұрмағанда Жұлдыз, Қазақ әдебиеті және Простор баяғыда-ақ
жабылып қалатын еді. Қазір де үш басылымның жағдайы мәз емес. Тираждары өте
аз, өздерін ақтамайды. Оларға кетіп жатқан қыруар шығын Қазақ
газеттерінің құрамындағы тиражы көп басқа басылымдардың және Үкімет
тендерлік жолмен бөлген қаржының есебінен жабылады. Осының өзінен-ақ қазақ
тілінде шығатын басылымдарға жаңалық енгізудің, реформа жүргізудің
керектігі соңғы жылдары анық сезіле бастады.
Міне, осы кезде ұйымдастыру шараларындағы кейбір келіспеушіліктерді
пайдаланып Қазақстан Жазушылар одағының басшылығы Жұлдыз, Қазақ
әдебиеті және Просторды Жазушылар одағына қайтарып алу керек деген шуды
өршітуге тырысты. Өкініштісі, Жазушылар одағы қазақ тілінде шығатын
баспасөзде соңғы кездері болып жатқан реформаға қарсы шығып, басшылық
жасауды, творчестволық жұмысты ұйымдастыруды мүлдем әлсіретіп алған
кісілердің наразылығын өршітіп, әдеби қауымның ішіне іріткі салудан тиылар
емес.
ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарында Қазақстан егемендікке қол жеткізіп,
Желтоқсан ерлері аңызға айналды. Сонымен бірге ақын – жазушылардың жаңа
нарықтық қатынасқа негізделген қоғамдағы орын-салмағы жеңілдей бергені де
жасырын емес. Осы дәуірдің келуіне ересен еңбек еткен әдебиет өкілдері
бүгінгі қатыгез шындықтан қақпақыл көріп, тығырыққа тірелді. Қазіргі қазақ
мәдениеті қай бағытта дамуын білмеген дағдарыс күйде. Өнер адамдары
таршылық көруде. Осыған орай елбасының 2000 жылды Мәдениетті қолдау
жылына айналдыру туралы қаулысы көңілге үміт оята бастады. Тек нақты
шаралар жүзеге асырылды. Ал қазіргі жағдайда үкімет қамқорлығымен бірге
демеушілік көмекке де зәру, өз алдына зерттеу, басылым, ағартушылық
жұмыстар атқара алатын ғылыми-мәдени орталықтарға дербестік құрылым алуына
ықпал жасаудың артығы жоқ. Шынайы әдебиет ешқашан біреудің қалауымен туған
емес.
Түптеп келгенде, сынның эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан
биігімен өлшенеді. Сынның кейде социологиялық, кейде эстетикалық
таңдауларға ден қоюының өзі де әдебиеттің қамтыған өмір шындығына белгілі
дәрежеде тәуелді болатын кезін естен шығармау қажет.
Рас, әдебиет пен өнерді ешкім жоспар құрып, қолдан жасаған емес. Қай
қоғам болмасын, ақынды да, жазушыны да ардақтаған. Кеңес дәуірінде сөз
сергерлері, мәдениет қайраткерлері мемлекеттік идеологияны жүзеге
асырушылар ретінде бірталай артықшылықтарға ие болды. Сол екпінмен
жазушылар нарықтық экономиканы да қызу қуаттады. Жеке бір адам тағдыры
қалай құбылмасын, әдебиет пен өнер өмірдің жайнаған жалынын сөндіре
алмайды. Өмір бар жерде өнер, ғылым, ырыс бары күмәнсіз. Талантты жан
ұлттық байлыққа олжа салмақ.
Қоғамдық - әлеуметтік ойдың биік бір белесі есебіндегі көркем әдеби
сынға қойылатын талаптар мол. Сын ең алдымен тайсалмас тура болу керек. Сын
ғылыми сипатта, әрі жоғары көркемдік деңгейде жазылуға тиіс. Сыншы
жекелеген құбылыстардан бүкіл әдеби процеске тән идеялық-эстетикалық
жинақтаулар жасауға, қаламгерлердің жаңашыл ізденістерін әр қырынан аша
отырып, одан қалыптасқан әдеби дәстүрлер тағлымымен тамырластық себептерін
табуға міндетті. Талдау нысанының тұйықтығы, уақыттың көркемдік – рухани
тілегін білімдік және танымдық тар өрісте шешуге талпыныс көтерген
мәселенің көкейкестілік мәніне нұқсан келтіреді.
Қазіргі қазақ әдебиеті сыны мен әдебиеттану ғылымы дүниеге келген әрбір
көркем туындының идеясын, айтар ойын, эстетикалық өреге қол созғанын,
қандай әлеуметтік мәселені көтергенін, нені насихаттайтынын саралап алуға
міндетті. Әдеби сынның туу, қалыптасу проблемалары тек творчестволық қана
емес, саяси әлеуметтік мәселелермен де тікелей байланысты болғандықтан
әдебиет сыны тарихында оны орағытып өту мүмкін емес. Сынның социологиялық
және эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан биігіне тәуелді. Әдебиет
сыны көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келеді. Көркемдік даму мен
эстетикалық талап-талғамның өркендеу процесі уақыт жағынан бір-бірінің
ілгері-кейінділігіне қарамастан, өзара байланысты болады.
Ғасыр соңындағы әдебиет сынының тәжірибесіне көз салсаңыз, онда
әдебиеттің даму заңдылығына хас түбірлі проблемаларды қозғау, солардың
дәйекті шешімін іздеу маңызды роль атқара ма, әлде, күнделікті жарыққа
шығып жатқан көркем туындыларға баға беру парызы басым ба?деген табиғи
сауалға кезігесіз. Әрине, соңғы қызмет жетекші сипат танытады. Рас, сынға
жеделдік қасиет жарасады. әрбір жаңа дүние өзіне тиесілі байыпты пікір
таразысына дер кезінде түсуі шарт. Ол шығармалардың озығы да, тозығы да
бар. Олар аз да емес, жыл сайын көбейіп те келеді. Бәріне бірдей тоқталу,
жан-жақты талқыға алумүмкіндігі шектеулі екені сөзсіз. Осы тұста сынның
талдау материалын іріктеу және тақырыптық желісін анықтау қажеттілігі
туады. Сынның міндеті тек кемшіліктерді таңбалау емес, белгілі бір
туындыдағы немесе бағыттас, үндес қаламгерлер шығармашылығындағы мазмұндық
табысты бастамалар мен жанрлық, стильдік тың ізденіс нәтижелерін даралық
күйде алмай, әлемдік ауқымдағы көркемдік даму процесімен сабақтастыққа
қарастырып, әлеуметтік-эстетикалық ой безбенінде салмақтауда жатыр. Ал
мұндай міндет еркін тақырыпқа жазылатын қарабайыр мақала, рецензиялармен
шешілмейді, түйінді-түйінді проблемаларға құрылған, ғылыми негізі мол,
әдеби сипаты биік терең мағыналы сын арқылы жүзеге асады.
Қазіргі қазақ сынында бұдан ертеректе жарияланған шығармаларға қайта
айналып соғу, оның бүгінгі күнмен байланысынан байқалатын мәнді
тенденциялық сырларын жаңаша барлауға тырысу тәрізді ұнамды салт өріс
жаймаған.
Сын да - өнер. Алпысыншы жылдары батыл сындардың дүниеге келуіне
бірнеше себептер бар. Біздегі сынның батыл әрекетке көшуі тек сол шамада
Ресейде қылаңытқан жылымық жеңілдігіне ғана байланысты емес. Бұл тұстағы
құтты қадамды қазақ әдеби сыншыларының іштей ширыққан өзіндік дүние танымы
мен түйсігінен шығаруымыз керек. Біз сол кезде әдебиеттің сын майданында
қызмет еткен ат төбеліндей азаматтардың қалыптасқан, жаттанды ұғымдардан
өзгешелеу түсінігін, ең алдымен, олардың сындағы ар-ожданының белгілі бір
межесі деп білеміз. Қазақ әдебиетінің сол кездегі серпілісінің өзі мейлінше
елеулі болатын. Қомақты-қомақты ойлы шығармалар дүниеге келді де, байыпты
та байсалды, көшелі сынды уақыттың өзі талап етті.
Алпысыншы жылдары соғыстан кейінгі он-он бес жыл өткен соң бақуатты
барша әулет ес жиып, етек жапқан жауапты кезең еді. Ересектермен бірге
қаршадайынан талай қиыншылықтарды басынан өткеріп үлгерген көкірегі ояу,
көңілі ашық оқыған, өрімтал азаматтар еңсесін көтеріп алып, оң-солын танып,
өмірге де, әдебиетке де, мәдениетке де сын көзбен бағдарлай қарап, өзінше
қорытынды жасай бастаған. Батыл да байыпты сыншыларды осы күрделі кезең
жарыққа шығарды. Халықтың сана-сезімі есейген кезде оған бәрінен бұрын
рухани байлық керек-ақ. Ал, рухани игілік қашан да зиялы азаматтар арқылы
баянды болатыны хақ. Сондықтан, ел қамын, халықтың рухани игілігі мен туған
әдебиетінің болашағын ойлаған тынымсыз жандар қол қусырып қарап отыра
алмады.
Дәлірегі, өз мәдениеті мен әдебиетін бағдарлауда дәл осы тұста көзі
жеткен, жаза баспай таныдым деген әр мысқал шындығы жайында үйреншікті,
табиғатында бейкүнә қарсыластарымен қайшыласа отырып-ақ, қайсарлықпен өз
сөзін айтуға тырысқан жаңа бір ұрпақ дараланып дүниеге келді десек
қателеспейміз. Артық-кемі, өзінен алдыңғылар алдында бет тырнау сияқты
көрінген сәттер болса, төреші уақыттың өзі оның кедір-бұдырын жонып,
ысқылап, есесіне ширата берген, шынықтыра берген. Және бұл ұрпақтың
ерекшелігі- ... ашу, білімін жетілдіру жағына айрықша ден қойып, өз ырысын
өзге есейген елдер дәрежесімен салыстыра салмақтау арқылы өмірге де,
әдебиетке де жаңаша қарай білгені, сол сезінген, түйінгенін, бағзы бір
құлаққа кереғарлау пікірлерін бүкіл оқырман қауымға дер мерзімінде жеткізе
алғаны. Заман талабы көптеген сыншыларды, ең бастысы, байырғы бұйығы,
таптаурын жолдан шығарып, өмір мен әдебиетті бірегей тұтастыққа қабылдауға
баулыды. Олар, бәрінен бұрын, өнер шындығын халықтың салт-санасынан, тыныс-
тіршілігінен бөле жармай, мүмкіндігінше жүйелі қарастыруға ат салысты.
Өтірік пен шындықтың бетін ашып, бары мен жоғынан шынайы қалпын жеткізуге
тырысты. Сынның өзі сынға ұшыраған сәттері де аз болмаған. Өмірдің
қайшылыққа толы табиғи жаратылысына жүгінсек, мұны түсіндіру қиын емес.
Сыналуға сұранып тұрған солқылдақ сын сыналуы заңды. Бірақ, сын мен
шығарманың шынайы бағалануына көптеген қиянат кедергілер кездескенін де
жасырмауымыз керек. Және бұның көбі шартты, бұралқы кедергілер еді.
Сынның төл тынысы, оның өз айдын дариясы – сөз жоқ, шынайылық, өзіңіз
өмір сүріп отырған әдеби ортаны қайткенде де әділ бағалай білу қазылығына
ғана тіреледі. Әйтпесе ғылыми мәртебесінің келешегі үшін әлдебіреулердің
қолтығына кіріп, ұжымдасып, не даттауға, не мақтауға құрылған несібе
айырған сынның өресі бір тұтам болмақ.
Қазіргі заман талабына, дәлірегі – біздің тарихи көп тұстардан
бейхабар, ақтаңдық тіршілігімізге байланысты әдеби сынның мерзімді баспасөз
беттері мен толассыз жарыққа шығып жатқан жеке басылымдар да сәл-пәл екінші
қатарға ығысқандай сезілер себептерін де іздестіріп көруге болады. Халық
жадында астыртын сақталған асыл қазыналар, жасырын сырлар кешеуілдеп болса
да енді-енді әйтеуір ел игілігіне айналып жатыр. Бірін – бірі алмастырған
әр қилы әулет, ұрпақтар шежіресінің қыруар хикаялары. Ендеше осы түп-
тегіңді, тектілігіңді тану шеруі дәл қазір әдеби сыннан да басымырақ басты
тақырыпқа айналуы – мейлінше заңды. Қара қылды қақ жарған әділетті сынды
тек жанкешті сыншылар ғана жаза алады. Сын да, сыншылар да ең алдымен
сұрыпталу белесінен өтуі керек. Нағыз сын – сүйікті тақырып байлығын әрі
қарай жандандырушы, қаламгерлермен жарыса толғанып, автор ойынұштаушы,
қажетті жерінде тіпті жетілдіруші, дамытушы. Сын жақсарсын деп сынды сүю
шарт емес, сынмен санасу шарт.
Сын беделін көтеру сын қадірін түсірмеуден басталады. Сын беделін
көтеруге ең алдымен мыншылардың өздері күш салуға тиіс. Әлдебір
шығармасының сәтсіздігі үшін сыналған адам қатты қиналса да, сол сыналуын
сынның өзіне деген достығы, туысқандығы, әдебиет жұртшылығының өзімен бірге
қиналып, бірге қынжылуы деп білетін болса, қандай жақсы.
Сын беделін көтеру – тек нақты бір туындыларды әділ бағалап, әдебиет
бағытын, беталысын дұрыс байымдай білу мен айтылып кеткен талай-талай
көңілсіз жайлардан құлан таза айығу ғана емес. Сын беделін көтеру сыншылдық
пікіріміздің бүгінгі дәрежесіне тән қайсыбір тұрақты ұғымдарды қайта
аунатып, әдебиет жұртшылығының кеңірек толғануына түрткі болар бір ойларға
меңзеу арқылы да жүзеге асырылуға тиіс.
Ақтарылып отырып, жан дүниесін айқара жайып салып пікір айтқан адам –
шын сырын бүкпесіз, қалтарыссыз шерткен адам. Адал пікірін айтса – ол оның
әдебиетті сүйгендіктен, жауапкершілікті сезініп айтқаны. Әділ айтса –
шығарманы танығаны. Ал оқушысын сендірген, баурап алып, қызуымен, жалынымен
орап алып мендіпген сын - тек сын емес. Сыншының айқын, берік тенденциясы,
эстетикалық сезімінің жетіктігі, көркемдікті тану, түйсіну қабілеті, білм-
парасаты, мәдениетіөмірге көзқарасы, принципі, оты – бәрі қаз-қатар тізіліп
көрініп, жазушы мен сыншының шын мәніндегі туысқан-достығы, бауырластық-
бірлігі басталатын жер осы болар.
Баспасөзге келетін болсақ ақпарат бораны басылмай тұр. Бірақ қандай
ақпарат? Бояуы баттасқан ақпарат, шынайы емес, жасанды бояуы мол ақпарат.
Бүгінгі таңдағы түрлі түсті бояулармен сұлуландырған келбет тектес ақпарат
бораны. Ақпарат құралдарының тәуелді, тәуелсіз болып бөлінетінін қандай
қажеттіктен деуге болады. Ақпарат тек қана ақиқатқа тәуелді! Басқалай
тәуелділіктің кез келгені ақиқаттың бұрмалауының айғағы. Кейбір газет,
журналдар мүлдем оқылмайды десем қате емес, тіпті олардың сапасын былай
қойғанда санын сыпыртып оқып шығу үшін уақыт тапшы. Ал, баспасөз
басындағылар зиялы саналатындар, бірақ баспасөзде баяндау, репортаж,
әсіресе бояушылық басым.
Тәуелді газеттер қоғамдық-саяси органдар әдебиет үшін алынбас тас
қамал сияқты. Қазақ әдебиетінің алыптар тобы іргесін қалаған Қазақ
әдебиеті газеті зиялы қауымның, өнер сүйер көпшіліктің, ақын-жазушылардың
сенімді серігіне айналды. Газет өзінің алғашқы санынан бастап әдеби
процесті, мәдени-рухани әлемді, қаламгерлердің шығармаларын талдап,
насихаттауда айрықша пәрмен танытып келеді.
Әдебиет пен мәдениетке етене Жұлдыз, Жалын, Таң шолпан, Ақиқат,
Абай журналдарында Әдеби сын сипаты да, ізденістері де жаңа өріс аша
түскендігі сезіледі. Әдеби сынның жарияланымдары да, жанрдың ішкі
өзгешеліктеріне қатысты түрлері де мейлінше азайған. Портреттік, жазушы
зертханасы сипатындағы мақалалар біршама жарық көрген. Шерияздан
Елеукеновтың Әдебиеттің әлменді иығы - Әбдіжәміл, Қазақ әдебиеті
тәуелсіздік кезеңінде (Ақиқат №10,№4), Бекділдә Алдамжаровтың әдеби сын
толғамдары (Жұлдыз 20004), Көпен Әмір-Бектің Оспанханның оспақ
академиясы (Жалын№4), Рафаэль Ниязбековтың Есенбай Дүйсенбай туралы
Бозала таңның боз жаңбыры (Жалын№8), Нұрғали Ораздың Дулат Исабеков
туралы Суреткер палитрасындағы қара бояудың құпиясы (Жалын№1)
мақалалары қазіргі әдебиетті әр қырынан көрсететін әрі жекелеген
қаламгерлердің ерекшеліктерін ашатын туындылар.
Қазақ әдебиеті газеті қоғам, заман жайындағы көзқарастарды батыл
айтып, саяси-әлеуметтік, ұлттық мәселелерге де өткір, өзекті талдаулар
жасап отыратыны даусыз ақиқат. Қаламгерлердің шығармашылығына әділ сын
айтып, саралайтын, әдеби-мәдени жаңалықтарды дер уақытында елге жеткізуде
де басылым атқарар іс орасан. Тәуелсіздігімізді нығайту жолында, ел бірлігі
мен тұтастығы бағытында Қазақ әдебиеті газеті өз жүрісінен жаңылмай,
жемісті еңбек етіп келеді. Әдебиет – ардың ісі десек, Қазақ әдебиеті
газеті – биік Рух пен Арды ту еткен қаламгерлердің төл басылымы.
1.1. Д.Ысқақулы — қазақ әдебиеті сынының тарихын зерттеуші
ғалым
Қазақ әдебиеттануы жеке ғылым саласы ретіндегі туу және қалыптасу
тарихында күрделі де қайшылықты белестерін бастан өткере отырып, қазір
жетістіктері мен кемшіліктерін саралауда тың ұмтылыстар жасауда. Қазақ
елінің егемендік алып, тәуелсіздікке жетуі қазақ руханиятына түбегейлі
өзгерістер әкелді. Біріншіден, үлттық таным мен сана-сезім империялық
құрсаудан босап, тарихи негізге тамыр тартатын рухани жаңғыруға бет алды.
Екіншіден, әдебиет пен өнер мәселелері бойынша отызыншы жылдар соңы мен
қырқыншы-елуінші жылдары қабылданған партиялық қаулы - қарарлар өз күшін
жойды.Сол арқылы тоталитарлық жүйе қыспағындағы қазақ руханияты, соның
ішінде әдебиеттану ғылымы да маркстік - лениндік эдіснаманың таптық,
халықтық, партиялық аталатын тар шеңберлі қағидаларының қалыпты арнасынан
шықты.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тоталитарлық
режим қазақ үлты жөнінде таза экономикалық және таза таптық міндеттерден
басқа үлттық өсіп-өнудің негіздерін тікелей қирату бағытын ұстады [1,242]-
деген пікірі, тоталитарлық жүйе табиғатын айқын танытады. Әсіресе, маркстік
лениндік қағидаларды басшылыққа алған одақтық әдебиеттану әдеби,
фольклорлық мүраны игеру мен зерттеуде, эрбір үлттың әдебиет тарихын ғылыми
түрғыда таразылау мен дэуірге бөлуде, сөз өнерінің даму барысын тарихи
сабақтастық, дэстүр мен жаңашылдық заңдылықтарына сай сын тезінен өткізуде,
бағалауда зиянды әсері үзаққа созылған кемшіліктерге, ақтаңтақтарға бой
алдырды.Соңғы жылдардағы орыс әдебиеттануында, соның ішінде әдеби сьшдағы
басты кемшіліктер, олқылықтар жан-жақты сараланып, арнайы қарастырылып,
пікір алысушылық нысанына айналғанын айта кетуіміз керек. Әрине,
әдебиеттану ғылымы мен сынындағы ізденістер барысында болмай қалмайтын
іркілістер туып, қалыптасу жолында орын алатын дағдарыстар себебін бір ғана
маркстік - лениндік эдіснаманың үлттық ғылыми - зерттеушілік және сыншылдық
ой-пікіріне кереғар келген талабымен сабақтастыра беру де біржақтылыққа
үрындырады. Бұл мэселеге академик С.Қирабаевтың Мәселе өткен жолымызға,
табыстарымыз бен қателіктерімізге ұшқырлықпен емес, үстамдылықпен дүрыс,
объективті ой көзімен баға беруде [2, 21]- деген пікір түрғысынан келу
қажет. Сондықтан, тоталитарлық жүйе жағдайындағы қазақ әдеби сынының 1940
1950 жылдардағы даму жолдарын ғылыми тұрғыда саралауда, қазіргі жаңа
зерттеушілік көзқарас талабына сай қарастыру керек. Ол үшін әдеби даму
процесіндегі сынның ықпалын, қаулы -қарарлар әсерінен орын алған
жетістіктері мен кемшіліктерін, әдеби мүраны игерудегі ізденістерін бір
жүйеде ғылыми тұрғыда таразылаған дұрыс.
Ұлттық әдебиеттанудың сын саласына пән жиырмасыншы - отызыншы жылдардағы
сыншылдық эстетикалық ой - пікірдегі өрісті арнаны күрделі қоғамдық
қиындықтар мен қайшылықтарға қарамастан ғылыми және тарихи сабақтастық
заңдылықтарына сай дамытуда М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, М.Қаратаев,
Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, Т.Нүртазин, Б.Кенжебаев еңбектерінің
маңызы зор. Ал аға буын ізін баса әдеби сынның ауыр жүгін көтерген
З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, А.Нұрқатов,
Т.Сахариев, К.Нүрмаханов, М.Дүйсенов, Қ.Мүхамедханов, Ә.Дербісалин,
Н.Ғабдуллин, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов және де өзге әдебиетші ғалымдардың
сын мақалалары мен еңбектері әдеби сынның өзіндік ерекшеліктері мен өсіп -
өркендеуі туралы ғана емес, әдебиеттану ғылымының бір саласы ретіндегі
саралануга тиісті теориялық және эдіснамалық мәселелеріне байланысты
пікірлер білдірді. Демек, тақырып өзектілігі 1940 - 50 жылдарындағы қазақ
әдеби сынын арнайы да жан-жақты қарастырудан туындайды.
Қазақ әдеби сынының ғылыми өзекті арналары, эдіснамалық мэселелері,
идеология талабындағы бағыт-бағдары жаңаша көзқарас түрғысынан жазылған
монографияларда эр түрлі тұрғыда қарастырылды.
Атап айтқанда, С.Қирабаевтың Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері,
Т.Кэкішевтің Қазақ әдебиеті сынының тарихы, М.Базарбаевтың Замана
тудырған әдебиет, Р.Бердібайдың Мүхтар шыны, Д.Ысқақұлының Сын шын
болсын, Сын сонар, Сын өнері, Ж.Смағұловтың Қазақ әдебиеттану
ғылымының тарихы және 40-50 және 60 - жылдардағы қазақ әдебиеті атты
ұжымдық монографияда кеңес дэуіріндегі қазақ әдеби сынының жай-күйі эр
түрлі тұрғыда сөз болады. Бірақ осы зерттеу еңбектерінде 1940-50 жылдардағы
сын көбіне тарихи-хронологиялық түрғыдан сөз болғанын байқаймыз. Мысалы,
1940-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті атты еңбекте бұ_л кезеңдердегі
сын мэселелері шолу тұрғысынан сөз болады.Бүл арада әдеби сынның жанрлық
келбеті, сыншылдық - эстетикалық және көркемдік деңгейін саралау басты
мақсат етіп алынбаған. Яғни 1940-50 жылдардағы әдеби сынның әдіснамалық,
теориялық, жанрлық табиғатының басты мэселелері арнайы зерттеу нысанына
алынған жоқ. Аталған кезеңдегі сын саласының өзіндік бет-бағдары, сөз еткен
мэселелерінің ауқымы, әдеби даму процесіне ықпалы кең түрде таразылануы
керектігі қазар айқын сезіліп отыр.
Әрине қазіргі үлттық әдебиеттануда қазақ әдеби сынының тарихын,
жанрларын, теориялық негіздерін зерттеуде сыншы - әдебиетші ғалымдардың
шығармашылығын қарастыруда айтарлықтай істер қолға алынды. Сонымен қатар
жекелеген сыншылар мен зерттеушілердің шығармашылықтары хақында докторлық,
кандидаттық диссертациялар қорғалды.Мысалы, Мүхтар Әуезов еңбектеріндегі
әдебиеттану мәселелері аталатын К.Сыздықовтың докторлық, Р.Сыздықованың
М.Қаратаевтың әдеби - сын шығармалары және қазақ әдеби сынының
проблемалары, Р.Зайкенованың Проблемы казахского литературоведения в
трудах К.Джумалиева, С.Тайманованың С.Мүқанов -әдебиет зерттеушісі,
С.Төртқаринаның Г.Мусрепов как литературный критик, С.Жұмағұловтың
Е.Ысмайылов сыншы, К.Ахметовтың А.Нүрқатовтың әдеби сын,
ғылыми зерттеу еңбектері, Ш.А.Тэжібаевның З.Ахметов как теоретик и
исследователь казахской литературы, атты кандидаттық диссертацияларын
атауға болады.
Ұлттық әдеби сын тарихындағы ізденістер барысында эр түрлі
көзқарастарға байланысты пікір қайшылығынан туатын іркілістерді атап
айтқанда, сынның қате теориялар шырмауындағы олқылықтарын ғана емес, басты
табыстарын, сөз өнерін, әдеби даму процесін сын тезінен өткізудегі ғылыми
сипатын, жанрлық табиғатын жан-жақты саралау, зерттеу негізгі нысана болып
табылады.
Қазан төңкерісінен кейін туындаған идеологиялық қыспақ, эсіресе,
қоғамдық ғылымдардың табиғи даму арнасын тежеп, ғылыми сипатына нүқсан
келтірді. Осының салдарынан отызыншы жылдары үлттық әдебиеттану ғылымы
ойсырап, оның көрнекті өкілдері қуғын сүргінге түсті. Қазақ әдебиеттануында
қолға алына бастаған ізденістердің маркстік лениндік дүниетаным талаптарына
сай емес деген желеумен теріске шығарылуын, көрнекті ақын -- жазушы,
әдебиетші ғалымдарды қуғын -- сүргінге түсіргенін айтумен бірге үлттық сын
мен әдебиеттануды идеология қолшоқпарына айналдырғанын байқаймыз. Академик
С.Қирабаев атап өткендей: Әдебиет тарихының көп беттері ақтаңдақ күйінде
қалды, социалистік реализм теориясы әдебиеттік эдісімізді бір жақты, жалаң
мадақтаудан аса алмады, әдебиет сыны да өз міндеттерін ойдағыдай орындаған
жоқ [2, 21 ]. Сол себепті де сын мен әдебиеттану ғылымы маркстік-лениндік
эдіснаманы түпкілікті басшылыққа ала отырып, дэуір талабы жүктеген келелі
істерді қолға алуға, яғни өзінің өткен жолын біржақты терістей отырса да,
жаңа бағыттағы ізденістерге ден қоюға мэжбүр болды. Бұл жерде үлттық
әдебиеттану, соның ішінде, әдеби сын идеологиялық қыспақ пен теперішке толы
1937-38 жылдар қасіретінің қиянатын өткергенімен, қырқыншы жылдары өзінің
дамуын тоқтатқан жоқ. Профессор Т.Кэкішев оны қазақтың үлттық әдеби сынының
қалыптасу дэуірі деп атағаны мәлім [4, 3]
Соғыс жылдарында қазақ әдебиетінде бірсыпыра жаңа шығармалар жарияланып,
мүның өзі әдеби сынға мол жауапкершілік жүктеді де,әдебиеттің жайы мен
міндеттерін, олардың жетістігі мен кемшілігін саралаған сын мақалалар
молынан жазылды. Егер де отызыншы жылдар соңы мен қырқыншы жылдар басындағы
әдебиеттануда әдебиет тарихын жаңа мектеп бағдарламасына сай жүзеге асыруға
баса назар аударылса, ендігі кезекте әдеби сын сөз өнерінің проблемалық,
яғни теориялық, жанрлық мәселелеріне де ерекше ден қоя бастады. Бұл ретте
М.Ғабдуллин, А.Тоқмағамбетовтің Әдебиеттегі сын мэселесі туралы,
М.Ғабдуллиннің Әдебиеттегі жағымды образ туралы, Н.Сауранбаевтың Қазақ
әдебиеті тілі және оның терминологиясын жасау туралы, С.Сейітовтың Жақсы
кітаптар, Жазушы өз дәуірінің қайраткері болу керек, Ә.Тэжібаевтың
Қазақ әдебиетінің бүгінгі міндеттері, Е.Ысмайыловтың Соғыс кезіндегі
қазақ поэзиясының жайы мен міндеті туралы, Бүгінгі өмірдің жыры туралы,
Қазіргі поэзиядағы Отан қорғау тақырыбы атты мақалаларын атауға болады.
Сондай-ақ қазақ драматургиясы мен театр, өнер сыны да даму үстінде екенін
байқатты. Мэселен, М.Ақынжановтың Арманы мол, дэрменсіз пьеса,
М.Әуезовтің Марабай мен Мардан, Қ.Бадыровтың Жаңа міндеттің бастамасы,
Б.Кенжебаевтың Жолдастар, Е.Ысмайыловтың Абай образы, А.Лекеровтің
Жеңіске шақырады аталатын сын мақалаларында қазақ драматургиясының жай-
күйі, даму жолындағы жетістіктер мен олқылықтар қарастырылды.
Осы мақалаларда аталған пьессалардың көркемдік сипатынан гөрі идеялық
арнасына көбірек мэн берілді. Оның өзі заңды да. Оның себебі тарихи кезең
өнерпаз түлғалардың өнердегі асқақтығы мен Отан қорғаушы ерлердің
өршілдігін дэріптеуді талап етті. Әдеби сынның жанрлық сипаты да толыса
түсті. Атап айтқанда, проблемалық және шолу мақалалары, шығармашылық
портрет, эссе сияқты түрлері жиі көріне бастады. Мысалы, Е.Ысмайыловтың
Ақындық өнерге жетілу - өмір шындығын ақиқат бейнелеудің дүрыс жолы,
Ақындық талант өз орнына жүмсалсын атты проблемалық сын мақалаларында
қазақ поэзиясын өршіл романтикамен қанаттандыру, қазақ лирикасының
теориялық мэселелері кеңінен талданды.
Көркемдік деңгейі биік соны туындының эстетикалық сын тудыруы да
заңды.Бүл ретте сөз зергері Ғ.Мүсіреповтің Майданнан соққан жаңа леп
мақаласы қырқыншы жылдардағы эстетикалық сынның үлгісі ғана емес, жаңаша
байыптау және талдау сипатындағы мақала болуымен ерекшеленді.
Қ.Аманжоловтың Ақын өлімі туралы аңыз поэмасы мен Ә.Сэрсенбаевтың Ақша
бүлт өлеңінің шынайылығын, ақындық мәдениетін асқан білгірлікпен талдай
білді. Қасым мен Әбудің осы екі шығармасы майдандағы ақындарымыздың ойлау,
тереңдеу үстінде екендіктерін де дэлелдейді... өйткені бұл өлеңнің екеуі де
байырғы даңғыл емес. Осы күнгі барлық кеңес поэзиясының жақсы үлгілерімен
салыстыруға болатын шығармалар [5, 188 ], - деген сындарлы пікір білдірді.
Поэзия сынында Қ.Бекхожин Ерлікті жырлайық, А.Лекеров Ақын шабыты,
С.Мүқанов Отан қорғауда маңызы зор поэма, С.Сейітов Барды барша, жоқты
жоқша айту керек, А.Тоқмағамбетов Кавказ, Б.Шалабаев Еңбек, кәсіп
жайындағы өлеңдер, Ы.Дүйсенбаев Қазақ ақындары Отан туралы, Ж.Жү-мақанов
Мэншүк туралы поэма, Қ.Тұрғанбаев Ақбөпе мақалаларымен көрінді. Әрине,
бүлардың бэрі әдеби сын табиғатымен, оның ғылыми -- теориялық, эстетикалық
сипатымен үйлескен, биік деңгейлі десек, қателескен болар едік.Әйтсе де
бұларды кешегі отызыншы жылдар ойраны түсында орын алған солақай, үр да жық
саясатшыл сынмен салыстыруға да келмейтіні көрініп түр. Бүл мақалалар,
біріншіден көркем шығарманың идеялық сипатына назар аудару, оқырмандарға
таныстыру мақсатындағы шолу сипатында болса, екіншіден, қазақ поэзиясының
проблемаларын талдауымен, қарастыруымен ерекшеленіп, негізінен, сынның
ғылыми бедерін арттыруды мақсат еткен проблемалық және шолулық сипатта
болды. XXI ғасырға аяқ басқан қазақ әдебиеті сыны жан-жақты өсіп, жанрлық
жағынан жетілген, мақсат-мүраты мен атқарар қызметі айқындалған, кез келген
елдің әдебиет сыны саласымен иық тірестіре алатын, кей сәтте талдау мен ой
толғау жағынан ағалық жасайтын парасатты да байсалды, салмақты да салиқалы
сипатымен ерекшеленеді. Ол - әдебиеттік қана емес, ең алдымен әлеуметтік
мэселелерді сөз етуге тиіс сөз өнерінің философиялық сипаттағы күрделі
түрі [1,342] дэрежесіне дейін көтерілді.
Бүгінгі сыншылар көркем шығарманы талдау барысында тек туындыдағы
образдар жүйесін, кейіпкерлердің сомдалу жайын, мазмұндық-пішіндік
ізденістерін ғана қарастырумен шектеліп қалмай, жазушы концепциясын тап
басу, жазушы мен оқушыға уақыт рухына сай концептуалды идеялар үсыну,
қоғамдық, адамдық қүбылыстардағы әлеуметтік салдардың себеін ашу [1.342]
секілді сапалық биіктерге қол жеткізгенін ризашылықпен атауға болады.
Сол сияқты әдеби сынның да жеке ғылым, өнер деңгейіне көтерілуіне орай
оның өзіндік ерекшеліктері, мазмұны мен түрі, жазылу стилі, басқа да
заңдылықтары, яғни теориялық сыр-сипат, айырйм белгілері болатындығы
ескеріліп, қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасуы жайлы зерттеулер жасалып,
еңбектер жазылуы, сөз жоқ, игі нышан. Сондай-ақ, сынның туу алғышарттары,
қалыптасу жағдайлары, даму ерекшеліктері жайын, бір сөзбен айтқанда, қазақ
әдебиеті сынының тарихын жүйелеу, дэуірлеу, белгілі арнаға түсіру мэселесін
ғылыми түрғыда сараптаған көлемді де салмақты еңбектер жарық көрді. Бүл
орайда, әлбетте, танымал ғалым, көрнекті әдебиет сыншысы Д.Ысқақүлының
ғылыми ізденістері мен еңбектерін алдымен атаған лэзім. Олай болуы заңды
да. Өйткені ол қазақ әдебиеті сынының тарихы туралы алғашқылардың бірі
болып қалам тербеп, сыншыл ойдың туу арналары мен бастау-бұлақтарын ауыз
әдебиеті үлгілерінен тартса, оны жэй ғана айтып қоймай ғылыми негізде дэлел-
дэйектермен негіздесе, көне заман ғүламаларының ой ұшқындарын, қазақтың үлы
ағартушы-демократ жазушыларның сүбелі пікірлерін, эстетикалық танымдарын
пайымдап, сынның одан эрі қалыптасу, даму, толығу, кемелдену сатыларын
көрсетіп берсе, ол жайындағы қисынсыз да кереғар пікірлердің жалғандығын
ашып, эділ де салиқалы бағасын берсе, онда қазақ әдебиеті сынының тарихын
жасау мәселесі көтерілгенде Д.Ысқақүлының есімі аталуы ешқандай да
кездейсоқтыққа жатпайды. Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының
алдыңғы легінде жемісті еңбек етіп келе жатқан көрнекті қаламгерлеріміздің
бірі-филолог ғылымдарының докторы, профессор Д.Ысқақұлы. Бүгіндері
алпыстың асқарына шыққан Д.Ысқақүлының есімі көпшілік қауымға егеменді
елімізде әлеуметтік эділеттілікті орнату, қазақ тілін қорғап, көтеру,
үлттық, халықтық қалпымызды, дэстүрлерді сақтау жолындағы батыл да өткір
пікірлерімен кеңінен танымал.
Ғалым сыншының шығармашылық жолына зер салсақ, сан салалы қырларын
көреміз. Оның қаламынан шыққан отыздай кітап пен алты жүздей мақалада
жиырмасыншы ғасырдағы қазақ әдебиетінің, әдеби сын тарихының өзекті
мэселелері кеңінен сөз болады. Д.Ысқақұлының ғылыми ізденістерін іштей
жүйелегенде мынадай тақырыптық бағыттарда көрінеді: жиырмасыншы жылдардағы
қазақ әдебиетінің идеялық-шығармашылық мэселелері; оның жекелеген өкілдері
С. Мүқанов, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, және Е.Ысмайыловтың шығармашылықтары;
қазақ әдеби сынының тарихы; қазақ әдебиетіндегі ақтаңдақтар; бүгінгі
әдебиеттану ғылымы мен әдеби сынының зэру мэселелері; жолсапарлық әдеби
очерктер; т.б. Осы салалардың қай-қайсысында болмасын, ол өндіре еңбек
етіп, елеулі еңбектер жазған.
Д.Ысқақүлы әдебиеттің аулына бірден келе салған жоқ. Қазақ
әдебиеттануымен сынының белгілі бір ғылыми салаға айналғанына онша көп бола
қойған жоқ. Көркемдік даму мен әдебиет тарихын жүйелі талдаймын деп жүріп,
өзін үмытып кете жаздаған сын мен ғылым екенін біреу мойындайды, кейбірелер
дау айтуға ыңғайланып тұрады. Өйткені евроцентристік көзқарас коммунистік
қызыл идеология мен өркен жайып, орныққан түста белгілі бір жанр түгіл,
халықтың өзі Үлы Қазаннан кейін туған, сондықтан, оның мэдениеті көпей,
тіпті атымен жоқ болып шыға келген-ді. Орыс отаршылдығына алдымен іліккен
қазақ елінің әдебиетінде жалғыз жанр -поэзия ғана болды, басқалары
болмаған, бола қалса қылтанақтық жаңа ғана көріне бастаған бірдеме деп
түқыртты. Осыған имандай сендік, тіпті өзіміз қосылып кетіп, елдің мысын
басып тастадық. Соның нэтижесінде халықтың таным -білігін күресінге
лақтырып, үлтық рухтан айырылып қала жаздадық.Хрущев жылымығының арқасында
осы қазақтың сыни ой -пікірі бар ма екен деген сауалдар ойланта бастады.
Сұлулықты, ажарлылықты және парасаттылықты сезіну жағынан қазақ ешкімнен
кем емес қой. Олай болса, оның эстетикалық таным -білігіне неге назар
аудармасқа дейтіндер шыға бастады. 30 -жылдары алаш қайраткерлерін , 1937
-38 жылдарда қазақтың жаңадан қалыптасып келе жатқан зиялыларын жойып
жібергенмен. Ожар айғай, зиянды қаулы -қаралармен қорқытқанмен, елдің сана
сезімі біртіндеп ояна бастады. Алайда, коммунистік идеологияның теперішіне
көніп, оған қосыла айғайлап, атақ -даңқ, шең -шекпенге ие болғандар басқаша
ойлауға мұрсат бермей жүрді. Октябрьге дейінгі қазақтың сыншылық ой -пікірі
оянған ғой дегенге өзге емес,бүгінгі М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтының дирекциясы, эсіресе ғылым докторы болған директоры шошып
кетіп, ол тақырыпты зерттеп жүрген пендені қуғындағаны бар. Академиктік
атақ алған бір білгішіміз ондай еңбекті кітап етіп шығаруға болмайды деп
жабық рецензия берген де кез болған. Алайда Сын сапары 1970 жарық
көріп, докторлық дисертацияға айналып, сын жанры оңаша отау 1983 қүрған
болатын. 80 -жылдардан былай қарай қазақ әдебиеті сынының тарихы Қазақстан
жоғары оқу орындарының гуманитарлық факультеттерінде міндетті түрде
оқылатын пэнге айналып, оқулығы шықты. Әдебиеттану ғылымы мен сынға белсене
араласқан аға буын өкілдерін кандидаттық дисертациялар көлемінде бірқыдыру
зерттетіп алғаннан кейін енді әдебиет туралы ғылымның туу, қалыптасу
тарихын және сынның теориялық негіздерін зерттеу, сөйтіп, ол пәнді жан-
жақты оқыту қажеттігі туды. Міне, осындай ғылыми зэрулік Қарағандының
Е.Бөкетов атындағы мемлекеттік университетінің доценті Жандос Смағүловтың
Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы (1999), Үлттық әдебиеттану элемі
(2005) атты монографиялық зерттеулерімен толысып, көтерліген шаңырақтың
мықты бір діңгегіне айналды.
Сынның тарихы мен ғылымға айналу процесін бірден айқындай түсу үшін
оның теорриялық арнасын анықтау міндетін бүгін де кемеліне келген филология
ғылымдарының докторы, эуелі ұлттық университеттің профессоры, қазір
Сүлеймен Демирел атындағы университетінің оқу және ғылым жөніндегі
проректоры, белгілі ғалым Дандай Ысқақүлының атқаруына тура келді. Сөйтіп
қазақтың әлімсақтан келе жатқан сыншылық ой-пікірі, эстетикалық таным-
білігі өз алдына өмір сүре алатын ғылым саласына айналып жүр.
Сын саласы қаншама қиын мінезді болса да, оның теориялық және ғылыми
негізін сабырмен меңгерген зерттеуші көп табысқа жетеді екен. Оған сыннан
басқа жаққа алаңдамай, тереңдете жаза беруге ынтызар Дандай Ысқақұлы сияқты
ғалымның кездесуі сэтті болды. Ғалым жариялаған еңбектер, кітаптар,
монографиялар оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2-
1. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ СЫНЫ ЖӘНЕ Д.ЫСҚАҚҮЛЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ
ЕҢБЕКТЕР
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6-25
1.1. Д.Ысқақұлы - қазақ әдебиеті сынының тарихын
зерттеуші
ғалым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...6-16
1.2. Қазақ әдебиеті сынының тарихына арналған ғылыми
еңбектер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..17-25
2. Д.ЫСҚАҚҮЛЫ ЖӘНЕ XX ҒАСЫРДАҒЫ ӘДЕБИ ПРОЦЕСС ... ... ... 26-53
2.1. Ғалымның қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мэселелері ... ... ..26-
31
2.2. Д.Ысқақұлының қазақ әдеби сынын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... .32-46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..47-48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 49
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ежелден аңсаған еркіндік пен теңдікке
қолымыздың жетуі – халқымыздың рухани мұрасын түгендеп, ұлтымыздың
мәдениеті мен әдебиетіне, дүниетанымына қайта үңіліп, жаңаша саралап,
өзіндік ой қорытуға да мүмкіндік туғызып отыр.
Елбасымыз Н. Назарбаев: Мәдени мұра бағдарламасында: ... ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманаттау басты мақсат екендігіне ерекше ден қоюмен қатар, тағы бірде:
Алдағы міндет ұлт мәдениетінің ұлт тұлғасын кезеңдік бұрылыстарда тарих
сахнасына шығара білуде болса керек. Мұндайда әрі кең, әрі жүрдек
бүгінгі күннің даңғылымен жүру үшін байырғы тәсіл жарамсыз болмақ.
Былайша айтқанда, өткенге мойын бұрамын деп болашағыңнан айырылып қалуың
кәдік - деп айқын мақсат, ортақ міндет қойған болатын.
Олай болса, кеңестік кезеңде тарихта, әдебиет пен өнерде
бүркемеленген шындықтың пердесін ашып, өз кезінде зерттелмей, зерделенбей,
танылмай келген мәдени байлықтарымызды заманымыздың даму үрдісіне сәйкес
бағалау – тарихи, ғылыми, әдеби, мәдени жағынан ойластырсақ, ауадай қажетті
міндет.
Қазақ әдебиеті мен сыны ғылымының өсіп - өркендеуі қоғамдық сананың әрбір
саласы мен әдебиет жанрларының дамып, өркендеуі нәтижесімен байланысты. Сын
жазба әдебиетке тән жанр. Ол жазба әдебиетпен бірге шығып, көркем
әдебиеттің бүгінгісін қарастырып, келешегін барлап қана қоймай, оқырман мен
зерттеуші ғалымдарға әдебиеттің әлеуметтік мәнін түсіндіреді. Осы жерде
сын жанры ауыз әдебиетіне жатпа деген сұрақ тууы әбден мүмкін. Жазба
әдебиетке дейінгі және жазба әдебиепен қатар дамыған бүгінгі күнге дейін
дамып келе жатқан ауыз әдебиетінде сын арналары яғни эстетикалық талап
–талғам көптеп кездеседі. Бұл дегеніміз оқушы мен тыңдаушының жақсыны
қастерлей білуге, халықтық эстетиканың негізін қалыптастыруға жетелейді.
Бүгінде ауыз әдебиетінің даму жолына әдебиеттану ғылымы айрықша көңіл
бөлуде. Т.Кәкішев Талай ғасырдан бері халықтың рухани азығы болып келген
ауыз әдебиеті эстетикалық мұратты қалыптастыру барысында елдік пен
ерлікті, әсемдік пен сұлулықты, әділдік пен имандылықты ардақтауды
қадірлеуді, жалғандық пен жамандықтан, зорлық пен зомбылықтан, ажарсыз бен
көріксіздіктен жиренуді үйрету, ұғымдыру арқылы жұрттың көркемдік талап
талғамын жетілдіруге озық үлгі өнегесі бар ауыз әдебиеті көне дәуірде де
бүгінгі заманда да өзінің ықпалынан арылған жоқ-деп ерекше айтып өткен
болатын.
Зерттеудің өзектілігі. XXI ғасырға аяқ басқан қазақ әдебиеті сыны
жан-жақты өсіп, жанрлық жағынан жетілген, мақсат-мұраты мен атқарар қызметі
айқындалған, кез келген елдің әдебиет сыны саласымен иық тірестіре алатын,
кей сәтте талдау мен ой толғау жағынан ағалық жасайтын парасатты да
байсалды, салмақты да салиқалы сипатымен ерекшеленеді. Ол - әдебиеттік
қана емес, ең алдымен әлеуметтік мәселелерді сөз етуге тиіс сөз өнерінің
философиялық сипаттағы күрделі түрі [1,342] дәрежесіне дейін көтерілді.
Көркем әдеби сынның өзекті мәселелеріне арналған зерттеулер жүргізу –
қазіргі әдебиеттанудағы басты міндеттердің бірі саналады. Әсіресе, ұлттық
әдеби сынның қалыптасуы мен өсіп-өркендеуіне үлес қосқан айтулы сыншы-
ғалымдар шығармашылығын арнайы қарастырған еңбектер жазу –уақыт талабы. Осы
талапқа сай әдебиеттанудағы әдеби сын мәселелерін сөз еткен С.
Төртқаринаның Г. Мусирепов, как литературный критик, С. Жұмағұловтың
Е.Ысмайылов – сыншы, М. Керімбековтың І. Омаровтың әдеби – сыншылық
мұрасы, К. Ахметовтың А. Нұрқатовтың әдеби сын ғылыми-зерттеу еңбектері,
Ш. Әділованың Т. Тоқбергенов - әдебиет сыншысы атты зерттеу еңбектерінің
танымдық дәрежесі жоғары деуге болады.
Кеңес заманындағы үстем идеологияның құрсауында қызмет етіп, сол
кезеңде ғұмыр кешкен қндай да болмасын дарын иесінің еңбегін сараптаған
сәтте ол өмір сүрген қоғамдағы саяси- әлеуметтік жағдайларға зер салып
отыру - әділетті тұжырымның қалыптасуына мүмкіндік тудырмақ. Өйткені, сонау
50-60 жылдар аралығында, қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет
майданында, әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп,
әдебиетміздің өрісті биіктерге самғауына, айқын бет түзеуіне үлес қосқаан,
туған әдебиеттіің шарықтай дамуы үшін тура жол іздейміз деп, өмірдің небір
бұралаң жолдарынан өтіп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші-зиялы қауым
қалыптасқан еді. Олардың қатарында: М. Қаратаев, Е. Ысмайылов, Б.
Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, Қ. Нұрмаханов, М. Ғабдуллин, Т. Нуртазин, Б.
Шалабаев, С. Қирабаев, З. Қабдолов, Р. Бердібаев, Ш. Сәтбаева, Т.
Әлімқұлов, С. Талжанов, Т. Кәкішов сынды т.б. әдебиетшілеріміздің болғаны,
олардың қай-қайсы да кейінен қазақ әдебиеттану ғылымынң өсу, өркендеу
сатысында өзіндік белгі қалдырғандығы – ақиқат. Сын мен ғылым қай жағынан
болса да толыса өркендеуге мұрсат алған шақта жетелі де білімді,
эстетикалық жағынан сауатты, ғылыми зерделі дарындар жауынгерлік сапқа
тұрды- деген пайымдауына жүгінсек, бұл толқын кешегі қаламгер
ұстаздарының жазықсыз құрбан болғанын білген, өздері де ептеп болса да
саясат содырлығын көрген, әдебиеттанудың ақсап жатқан кемшілікті тұстарын
айқын аңғарған талантты буын, тегурінді топ болатын. Олардың лек-легімен
әдебиеттануға келуіне халықтың рухани өрлеуі бірден- бір себепші болса,
осынау алдыңғы толқын ағалар, кейінгі толқын-інілердің қатарында өз
замандастары арасында әдебиеттану мен сынға елеулі үлес қосқан,
таланттардың бірі – Дандай Ысқақұлы. Қазақтың сыншы-ғалымдарының әдебиет
сынының тарихын дәуірлеуге, қатысты жазған пікірлері мен сынның көкейкесті
маселелерін қозғаған зерттеулері жан-жақты талданып, қазіргі заман талабына
сай өскелең әдеби-эстетикалық таным тұрғысынан бағаланып келеді. Біз
жұмыстың негізгі өзегін құрап тұрған сыншы-ғалым Д.Ысқақүлының шығармашылық
бейнесін көрсетуге талаптандық. Жұмыста Д.Ысқақұлының әдебиет сыншысы,
теоретигі ретіндегі шығармашылық келбетінің толыса жетілуі, ғылыми-
эстетикалық ой-пікірінің қалыптасу жолдары айқындалып, оның сыншылдық
тұлғасын арнайы зерттеу жұмыстың басты нысаны болып табылады.
Ғалымның қазақ әдебиеті сыны тарихын түңғыш жазып шығушы екендігіне
басты назар аудартып, оның әдебиет сыны тарихын жасауға, ғылыми ойдың даму
процесіне қосқан үлесі, шығармашылық ықпалы тарихи-әдеби
заңдылықтарға орай зерделенді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қаламгер прозасындағы ел таныған,
әдебиетші зиялы қауым айнытпай аңғарған табыстар мен жетістіктерді,
жазушының тілдік-стильдік ізденістерін, сөздік қорын, сөйлем құрылысы мен
ұлттық бояуы, кейіпкерлерді таңдап, даралап сомдай білу секілді Дандай
Ысқақұлының суреткерлік шеберлігін зерделеп, оның әрбір шығармасына ой-
пікірлер келтірілді. Атап айтқанда, Т. Ахтанов, Р. Бердібаев, Р. Нұрғалиев,
Х. Әдібаев, Т. Сыдықов, Б. Майтанов, Б. Кәрібаева, Қ. Ергөбек т.б. сынды
әдебиет зерттеушілерінің еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жүмысының алдына
Д.Ысқақұлының әдеби мұраны жинап, жариялаудағы қызметі, әдеби-ғылыми
еңбектерге сыншылдық-эстетикалық баға беруде ұстанатын принциптері мен
өзіндік көзқарасын айқындау мақсаты қойылды. Ралымның ұлттық әдебиет
ғылымында алатын орны мен мэнін, жаңашыл сипатын ашу зерттеудің басты
мақсаты болып табылады. Сондықтан алдыға мынандай міндеттер қойылды:
- Д.Ысқақұлының әдеби мұраны жинап, жариялаудағы қызметі, әдеби-ғылыми
еңбектерге сыншылдық-эстетикалық баға беруде басшылыққа алған принциптері
мен өзіндік үстанымын анықтау;
- Д.Ысқақұлының ұстанатын позициясына беріктігі, ғылымға деген
адалдығы 1990 жылға дейін жазылған еңбектері мен Қазақстан тауелсіздік
алғаннан кейінгі еңбектері екеуі қатар алынып, салыстыра талдай отырып
дәлелдеу;
- Ғалымның қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мэселелері қатысты
еңбектерін арнайы қарастыру;
- Қазақтың сыншы-ғалымдарының әдебиет сынының тарихын дэуірлеуге, қатысты
жазған пікірлері мен сынның көкейкесті мэселелерін қозғаған
зерттеулері жан-жақты талдау,
- Д.Ысқақұлының қазіргі заман талабына сай өскелең әдеби-эстетикалық
танымын тұрғысынан бағалау.
- Д.Ысқақүлының әдебиет сыншысы, теоретигі ретіндегі шығармашылық
келбетінің толыса жетілуі, ғылыми-эстетикалық ой-пікірінің
қалыптасу жолдары айқындалып, оның сыншылдық тұлғасын арнайы зерттеу;
Ралымның қазақ әдебиеті сыны тарихын тұңғыш жазып шығушы
екендігіне басты назар аудару;
- Д.Ысқақұлының әдебиет сыны тарихын жасауға, ғылыми ойдың даму
процесіне қосқан үлесі, шығармашылык ықпалы тарихи-әдеби заңдылықтарға орай
зердеу.
Зерттеуге негіз болған материалдар. Дандай Ысқақұлының шығармалары,
сын – зерттеу еңбектер, Дандай жайлы естеліктер, түсіндірме сөздіктер
пайдаланылды. Сонымен қатар Т. Ахтанов, Р. Бердібаев, Р. Нұрғалиев, Х.
Әдібаев, Т. Сыдықов, Б. Майтанов, Б. Кәрібаева, Қ. Ергөбек т.б. зерттеуші-
ғалымдардың шығармалары қолданылды.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысында зерттеу нысанасының
ерекшеліктеріне сипаттау, салыстыру, суреттеу әдістері қолданылды. Қазақ
әдебиеті сынның тарихын жасау мэселелері және осы жайында тұңғыш оқулық
жазып шыққан Д.Ысқақұлының зерттеу еңбектерін ғылыми тұрғыдан саралаған
жүмысымызды жоғары және арнайы оқу орындарының филология факультетінде
"Қазақ әдебиеті сынының тарихы", "Қазақ әдебиетінің тарихы" курстарынан
оқытатын дәрістер мен практикалық сабақтарда қолдануға болады. Үлттық әдеби
сын тарихының жеке сала болып қалыптасуына өркендеуіне үлес қосқан
көрнекті сыншы тұлғасы оның шығармашылығын танытуға септігін
тигізеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды және сілтеме көрсетілген әдебиеттер тізімінен түрады.
1. ҚАЗАҚ ӘДЕБИ СЫНЫ ЖӘНЕ Д.ЫСҚАҚҰЛЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕР ЖҮЙЕСІ
Қазақ әдебиеттануы нақты мәселелерді зерттеуде әдебиеттің ішкі даму
заңдылықтарын, жанрлардың ерекшеліктері мен туу, қалыптасу жолдарын
анықтауға батыл қадам жасап отыр. Әдебиетімізде зерттеліп жүрген проза,
поэзия, драматургия жанрлары сияқты әдебиет сынының да тарихы мен қалыптасу
процестері, өзіне тән шығармашылық ғылыми мәселелері арнайы зерттеуді талап
етеді.
Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді анық
байқаймыз. Бірінші кезең – қазақ әдебиет сынының туу дәуірі. Қазақ
әдебиеті сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған.
Екінші кезең – қазақ әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және
әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын
қамтиды.
Үшінші кезең – қазақ әдебиет сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану
ғылымының қалыптасу дәуірі.1938-1985 жылдар аралығы.
ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең басты арманы не десеңіз, ол ұлт
азаттығы, рух тәуелсіздігі болғанын аңдайсыз. Халық болған жерде өнер бар,
оған деген көзқарас, оған деген талғам бар. Халық ауыз әдебиетінен
тартылған жайлар жазба әдебиет туындыларына ұласып, өзінше бір көркемдік
әлем жасағаны даусыз.
Сын – коллективтік ұжымның жігер-күшімен дүниеге келер жанр. Өз
өнерпаздығын тек сынмен байланыстырған дарынның жеке дара бөлініп
шықпағанына қарамастан, қазақтың әдебиет сыны туып, өзінің жанрлық
сипатымен даралана бастады. Ұзақ толғақпен туған жанрды қазақ басылымдары
аяқтандырып, көркемдік сахнасына еркін шығарды.
Қазақ халқының басына нелер келіп, нелер өтпеді? Соғыстан сансырап,
қансырап шыққан қазақ халқы, оның репрессиядан есі шыққан зиялы қауымы
елуінші жылдардағы қайта қуғындаудың зілбатпан ауыртпалығын көтеруге мүлде
шарасыз күйде еді. Өз ішімізден шыққан Е.Бекмаханов бастаған ұлттық тарихшы
- әдебиетшілерді жаудан бетер талады. Қазақ әдебиеті газетінің бірінші
саны 1934 жылы 10 қаңтарда жарық көрген. Жалғыз әдеби газет – Қазақ
әдебиетінжауып тастауға жанығып жатқанда, Бүркіт Ысқақов бастаған
Қарағандылық қайсар жігіттер жалынды жырларымен еліне, ер азаматтарына
арашашы болуға талпыныс жасап еді. Олар да ұлт сатқындарының опасыздығынан
зардап шегіп, түрме азабын тартты.
Көріп отырғанымыздай, біз негізінен әдебиеттану саласына кең тоқталдық.
өйткені әдебиет сыны да - әдебиеттанудың бір бұтағы. Алайда айтылмыш
құбылыстың екінші жағы да бар. Ол күнделікті баспасөз бетіндегі әдеби-сын
материалдардың жоталы проблемалық мәселелерге емес, көбінесе бір сарынды
мақтауға құрылатындығына байланысты болса керек. Көлемді мақалалардың
өзінде ортақ жүйелі толғамға құрылған концептуалдық пікірлердің тапшылығы
кездеседі. Атқара келіп, сынның объектісі мен көтерген мәселелерін
қарастырғанда тоқталып айтар жағдайлардың шашыраңқы қалып байқатуын
сеземіз.
Кеңес заманында Коммунисттер партиясының Орталық Комитеті Жазушылар
одағына, Жұлдыз, Қазақ әдебиеті және Простор сияқты басылымдарға
арнайы қаржы бөлетін. Ол кездері аталмыш үш басылым да Жазушылар одағының
меншігі емес, мемлекеттің меншігі болатын. Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін
Жазушылар одағы Жұлдыз, Қазақ әдебиеті және Просторға қаржы бөлуден
бас тартып, оларды нарық экономикасының талқысына салып жіберген еді. Сол
кездері Президенттің арнайы Жарлығымен құрылған Қазақ газеттері
Акционерлік қоғамы үш басылымды өз құрамына алып, оларға қаржы бөліп
шығарып тұрмағанда Жұлдыз, Қазақ әдебиеті және Простор баяғыда-ақ
жабылып қалатын еді. Қазір де үш басылымның жағдайы мәз емес. Тираждары өте
аз, өздерін ақтамайды. Оларға кетіп жатқан қыруар шығын Қазақ
газеттерінің құрамындағы тиражы көп басқа басылымдардың және Үкімет
тендерлік жолмен бөлген қаржының есебінен жабылады. Осының өзінен-ақ қазақ
тілінде шығатын басылымдарға жаңалық енгізудің, реформа жүргізудің
керектігі соңғы жылдары анық сезіле бастады.
Міне, осы кезде ұйымдастыру шараларындағы кейбір келіспеушіліктерді
пайдаланып Қазақстан Жазушылар одағының басшылығы Жұлдыз, Қазақ
әдебиеті және Просторды Жазушылар одағына қайтарып алу керек деген шуды
өршітуге тырысты. Өкініштісі, Жазушылар одағы қазақ тілінде шығатын
баспасөзде соңғы кездері болып жатқан реформаға қарсы шығып, басшылық
жасауды, творчестволық жұмысты ұйымдастыруды мүлдем әлсіретіп алған
кісілердің наразылығын өршітіп, әдеби қауымның ішіне іріткі салудан тиылар
емес.
ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарында Қазақстан егемендікке қол жеткізіп,
Желтоқсан ерлері аңызға айналды. Сонымен бірге ақын – жазушылардың жаңа
нарықтық қатынасқа негізделген қоғамдағы орын-салмағы жеңілдей бергені де
жасырын емес. Осы дәуірдің келуіне ересен еңбек еткен әдебиет өкілдері
бүгінгі қатыгез шындықтан қақпақыл көріп, тығырыққа тірелді. Қазіргі қазақ
мәдениеті қай бағытта дамуын білмеген дағдарыс күйде. Өнер адамдары
таршылық көруде. Осыған орай елбасының 2000 жылды Мәдениетті қолдау
жылына айналдыру туралы қаулысы көңілге үміт оята бастады. Тек нақты
шаралар жүзеге асырылды. Ал қазіргі жағдайда үкімет қамқорлығымен бірге
демеушілік көмекке де зәру, өз алдына зерттеу, басылым, ағартушылық
жұмыстар атқара алатын ғылыми-мәдени орталықтарға дербестік құрылым алуына
ықпал жасаудың артығы жоқ. Шынайы әдебиет ешқашан біреудің қалауымен туған
емес.
Түптеп келгенде, сынның эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан
биігімен өлшенеді. Сынның кейде социологиялық, кейде эстетикалық
таңдауларға ден қоюының өзі де әдебиеттің қамтыған өмір шындығына белгілі
дәрежеде тәуелді болатын кезін естен шығармау қажет.
Рас, әдебиет пен өнерді ешкім жоспар құрып, қолдан жасаған емес. Қай
қоғам болмасын, ақынды да, жазушыны да ардақтаған. Кеңес дәуірінде сөз
сергерлері, мәдениет қайраткерлері мемлекеттік идеологияны жүзеге
асырушылар ретінде бірталай артықшылықтарға ие болды. Сол екпінмен
жазушылар нарықтық экономиканы да қызу қуаттады. Жеке бір адам тағдыры
қалай құбылмасын, әдебиет пен өнер өмірдің жайнаған жалынын сөндіре
алмайды. Өмір бар жерде өнер, ғылым, ырыс бары күмәнсіз. Талантты жан
ұлттық байлыққа олжа салмақ.
Қоғамдық - әлеуметтік ойдың биік бір белесі есебіндегі көркем әдеби
сынға қойылатын талаптар мол. Сын ең алдымен тайсалмас тура болу керек. Сын
ғылыми сипатта, әрі жоғары көркемдік деңгейде жазылуға тиіс. Сыншы
жекелеген құбылыстардан бүкіл әдеби процеске тән идеялық-эстетикалық
жинақтаулар жасауға, қаламгерлердің жаңашыл ізденістерін әр қырынан аша
отырып, одан қалыптасқан әдеби дәстүрлер тағлымымен тамырластық себептерін
табуға міндетті. Талдау нысанының тұйықтығы, уақыттың көркемдік – рухани
тілегін білімдік және танымдық тар өрісте шешуге талпыныс көтерген
мәселенің көкейкестілік мәніне нұқсан келтіреді.
Қазіргі қазақ әдебиеті сыны мен әдебиеттану ғылымы дүниеге келген әрбір
көркем туындының идеясын, айтар ойын, эстетикалық өреге қол созғанын,
қандай әлеуметтік мәселені көтергенін, нені насихаттайтынын саралап алуға
міндетті. Әдеби сынның туу, қалыптасу проблемалары тек творчестволық қана
емес, саяси әлеуметтік мәселелермен де тікелей байланысты болғандықтан
әдебиет сыны тарихында оны орағытып өту мүмкін емес. Сынның социологиялық
және эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан биігіне тәуелді. Әдебиет
сыны көркем әдебиетпен үзеңгілес дүниеге келеді. Көркемдік даму мен
эстетикалық талап-талғамның өркендеу процесі уақыт жағынан бір-бірінің
ілгері-кейінділігіне қарамастан, өзара байланысты болады.
Ғасыр соңындағы әдебиет сынының тәжірибесіне көз салсаңыз, онда
әдебиеттің даму заңдылығына хас түбірлі проблемаларды қозғау, солардың
дәйекті шешімін іздеу маңызды роль атқара ма, әлде, күнделікті жарыққа
шығып жатқан көркем туындыларға баға беру парызы басым ба?деген табиғи
сауалға кезігесіз. Әрине, соңғы қызмет жетекші сипат танытады. Рас, сынға
жеделдік қасиет жарасады. әрбір жаңа дүние өзіне тиесілі байыпты пікір
таразысына дер кезінде түсуі шарт. Ол шығармалардың озығы да, тозығы да
бар. Олар аз да емес, жыл сайын көбейіп те келеді. Бәріне бірдей тоқталу,
жан-жақты талқыға алумүмкіндігі шектеулі екені сөзсіз. Осы тұста сынның
талдау материалын іріктеу және тақырыптық желісін анықтау қажеттілігі
туады. Сынның міндеті тек кемшіліктерді таңбалау емес, белгілі бір
туындыдағы немесе бағыттас, үндес қаламгерлер шығармашылығындағы мазмұндық
табысты бастамалар мен жанрлық, стильдік тың ізденіс нәтижелерін даралық
күйде алмай, әлемдік ауқымдағы көркемдік даму процесімен сабақтастыққа
қарастырып, әлеуметтік-эстетикалық ой безбенінде салмақтауда жатыр. Ал
мұндай міндет еркін тақырыпқа жазылатын қарабайыр мақала, рецензиялармен
шешілмейді, түйінді-түйінді проблемаларға құрылған, ғылыми негізі мол,
әдеби сипаты биік терең мағыналы сын арқылы жүзеге асады.
Қазіргі қазақ сынында бұдан ертеректе жарияланған шығармаларға қайта
айналып соғу, оның бүгінгі күнмен байланысынан байқалатын мәнді
тенденциялық сырларын жаңаша барлауға тырысу тәрізді ұнамды салт өріс
жаймаған.
Сын да - өнер. Алпысыншы жылдары батыл сындардың дүниеге келуіне
бірнеше себептер бар. Біздегі сынның батыл әрекетке көшуі тек сол шамада
Ресейде қылаңытқан жылымық жеңілдігіне ғана байланысты емес. Бұл тұстағы
құтты қадамды қазақ әдеби сыншыларының іштей ширыққан өзіндік дүние танымы
мен түйсігінен шығаруымыз керек. Біз сол кезде әдебиеттің сын майданында
қызмет еткен ат төбеліндей азаматтардың қалыптасқан, жаттанды ұғымдардан
өзгешелеу түсінігін, ең алдымен, олардың сындағы ар-ожданының белгілі бір
межесі деп білеміз. Қазақ әдебиетінің сол кездегі серпілісінің өзі мейлінше
елеулі болатын. Қомақты-қомақты ойлы шығармалар дүниеге келді де, байыпты
та байсалды, көшелі сынды уақыттың өзі талап етті.
Алпысыншы жылдары соғыстан кейінгі он-он бес жыл өткен соң бақуатты
барша әулет ес жиып, етек жапқан жауапты кезең еді. Ересектермен бірге
қаршадайынан талай қиыншылықтарды басынан өткеріп үлгерген көкірегі ояу,
көңілі ашық оқыған, өрімтал азаматтар еңсесін көтеріп алып, оң-солын танып,
өмірге де, әдебиетке де, мәдениетке де сын көзбен бағдарлай қарап, өзінше
қорытынды жасай бастаған. Батыл да байыпты сыншыларды осы күрделі кезең
жарыққа шығарды. Халықтың сана-сезімі есейген кезде оған бәрінен бұрын
рухани байлық керек-ақ. Ал, рухани игілік қашан да зиялы азаматтар арқылы
баянды болатыны хақ. Сондықтан, ел қамын, халықтың рухани игілігі мен туған
әдебиетінің болашағын ойлаған тынымсыз жандар қол қусырып қарап отыра
алмады.
Дәлірегі, өз мәдениеті мен әдебиетін бағдарлауда дәл осы тұста көзі
жеткен, жаза баспай таныдым деген әр мысқал шындығы жайында үйреншікті,
табиғатында бейкүнә қарсыластарымен қайшыласа отырып-ақ, қайсарлықпен өз
сөзін айтуға тырысқан жаңа бір ұрпақ дараланып дүниеге келді десек
қателеспейміз. Артық-кемі, өзінен алдыңғылар алдында бет тырнау сияқты
көрінген сәттер болса, төреші уақыттың өзі оның кедір-бұдырын жонып,
ысқылап, есесіне ширата берген, шынықтыра берген. Және бұл ұрпақтың
ерекшелігі- ... ашу, білімін жетілдіру жағына айрықша ден қойып, өз ырысын
өзге есейген елдер дәрежесімен салыстыра салмақтау арқылы өмірге де,
әдебиетке де жаңаша қарай білгені, сол сезінген, түйінгенін, бағзы бір
құлаққа кереғарлау пікірлерін бүкіл оқырман қауымға дер мерзімінде жеткізе
алғаны. Заман талабы көптеген сыншыларды, ең бастысы, байырғы бұйығы,
таптаурын жолдан шығарып, өмір мен әдебиетті бірегей тұтастыққа қабылдауға
баулыды. Олар, бәрінен бұрын, өнер шындығын халықтың салт-санасынан, тыныс-
тіршілігінен бөле жармай, мүмкіндігінше жүйелі қарастыруға ат салысты.
Өтірік пен шындықтың бетін ашып, бары мен жоғынан шынайы қалпын жеткізуге
тырысты. Сынның өзі сынға ұшыраған сәттері де аз болмаған. Өмірдің
қайшылыққа толы табиғи жаратылысына жүгінсек, мұны түсіндіру қиын емес.
Сыналуға сұранып тұрған солқылдақ сын сыналуы заңды. Бірақ, сын мен
шығарманың шынайы бағалануына көптеген қиянат кедергілер кездескенін де
жасырмауымыз керек. Және бұның көбі шартты, бұралқы кедергілер еді.
Сынның төл тынысы, оның өз айдын дариясы – сөз жоқ, шынайылық, өзіңіз
өмір сүріп отырған әдеби ортаны қайткенде де әділ бағалай білу қазылығына
ғана тіреледі. Әйтпесе ғылыми мәртебесінің келешегі үшін әлдебіреулердің
қолтығына кіріп, ұжымдасып, не даттауға, не мақтауға құрылған несібе
айырған сынның өресі бір тұтам болмақ.
Қазіргі заман талабына, дәлірегі – біздің тарихи көп тұстардан
бейхабар, ақтаңдық тіршілігімізге байланысты әдеби сынның мерзімді баспасөз
беттері мен толассыз жарыққа шығып жатқан жеке басылымдар да сәл-пәл екінші
қатарға ығысқандай сезілер себептерін де іздестіріп көруге болады. Халық
жадында астыртын сақталған асыл қазыналар, жасырын сырлар кешеуілдеп болса
да енді-енді әйтеуір ел игілігіне айналып жатыр. Бірін – бірі алмастырған
әр қилы әулет, ұрпақтар шежіресінің қыруар хикаялары. Ендеше осы түп-
тегіңді, тектілігіңді тану шеруі дәл қазір әдеби сыннан да басымырақ басты
тақырыпқа айналуы – мейлінше заңды. Қара қылды қақ жарған әділетті сынды
тек жанкешті сыншылар ғана жаза алады. Сын да, сыншылар да ең алдымен
сұрыпталу белесінен өтуі керек. Нағыз сын – сүйікті тақырып байлығын әрі
қарай жандандырушы, қаламгерлермен жарыса толғанып, автор ойынұштаушы,
қажетті жерінде тіпті жетілдіруші, дамытушы. Сын жақсарсын деп сынды сүю
шарт емес, сынмен санасу шарт.
Сын беделін көтеру сын қадірін түсірмеуден басталады. Сын беделін
көтеруге ең алдымен мыншылардың өздері күш салуға тиіс. Әлдебір
шығармасының сәтсіздігі үшін сыналған адам қатты қиналса да, сол сыналуын
сынның өзіне деген достығы, туысқандығы, әдебиет жұртшылығының өзімен бірге
қиналып, бірге қынжылуы деп білетін болса, қандай жақсы.
Сын беделін көтеру – тек нақты бір туындыларды әділ бағалап, әдебиет
бағытын, беталысын дұрыс байымдай білу мен айтылып кеткен талай-талай
көңілсіз жайлардан құлан таза айығу ғана емес. Сын беделін көтеру сыншылдық
пікіріміздің бүгінгі дәрежесіне тән қайсыбір тұрақты ұғымдарды қайта
аунатып, әдебиет жұртшылығының кеңірек толғануына түрткі болар бір ойларға
меңзеу арқылы да жүзеге асырылуға тиіс.
Ақтарылып отырып, жан дүниесін айқара жайып салып пікір айтқан адам –
шын сырын бүкпесіз, қалтарыссыз шерткен адам. Адал пікірін айтса – ол оның
әдебиетті сүйгендіктен, жауапкершілікті сезініп айтқаны. Әділ айтса –
шығарманы танығаны. Ал оқушысын сендірген, баурап алып, қызуымен, жалынымен
орап алып мендіпген сын - тек сын емес. Сыншының айқын, берік тенденциясы,
эстетикалық сезімінің жетіктігі, көркемдікті тану, түйсіну қабілеті, білм-
парасаты, мәдениетіөмірге көзқарасы, принципі, оты – бәрі қаз-қатар тізіліп
көрініп, жазушы мен сыншының шын мәніндегі туысқан-достығы, бауырластық-
бірлігі басталатын жер осы болар.
Баспасөзге келетін болсақ ақпарат бораны басылмай тұр. Бірақ қандай
ақпарат? Бояуы баттасқан ақпарат, шынайы емес, жасанды бояуы мол ақпарат.
Бүгінгі таңдағы түрлі түсті бояулармен сұлуландырған келбет тектес ақпарат
бораны. Ақпарат құралдарының тәуелді, тәуелсіз болып бөлінетінін қандай
қажеттіктен деуге болады. Ақпарат тек қана ақиқатқа тәуелді! Басқалай
тәуелділіктің кез келгені ақиқаттың бұрмалауының айғағы. Кейбір газет,
журналдар мүлдем оқылмайды десем қате емес, тіпті олардың сапасын былай
қойғанда санын сыпыртып оқып шығу үшін уақыт тапшы. Ал, баспасөз
басындағылар зиялы саналатындар, бірақ баспасөзде баяндау, репортаж,
әсіресе бояушылық басым.
Тәуелді газеттер қоғамдық-саяси органдар әдебиет үшін алынбас тас
қамал сияқты. Қазақ әдебиетінің алыптар тобы іргесін қалаған Қазақ
әдебиеті газеті зиялы қауымның, өнер сүйер көпшіліктің, ақын-жазушылардың
сенімді серігіне айналды. Газет өзінің алғашқы санынан бастап әдеби
процесті, мәдени-рухани әлемді, қаламгерлердің шығармаларын талдап,
насихаттауда айрықша пәрмен танытып келеді.
Әдебиет пен мәдениетке етене Жұлдыз, Жалын, Таң шолпан, Ақиқат,
Абай журналдарында Әдеби сын сипаты да, ізденістері де жаңа өріс аша
түскендігі сезіледі. Әдеби сынның жарияланымдары да, жанрдың ішкі
өзгешеліктеріне қатысты түрлері де мейлінше азайған. Портреттік, жазушы
зертханасы сипатындағы мақалалар біршама жарық көрген. Шерияздан
Елеукеновтың Әдебиеттің әлменді иығы - Әбдіжәміл, Қазақ әдебиеті
тәуелсіздік кезеңінде (Ақиқат №10,№4), Бекділдә Алдамжаровтың әдеби сын
толғамдары (Жұлдыз 20004), Көпен Әмір-Бектің Оспанханның оспақ
академиясы (Жалын№4), Рафаэль Ниязбековтың Есенбай Дүйсенбай туралы
Бозала таңның боз жаңбыры (Жалын№8), Нұрғали Ораздың Дулат Исабеков
туралы Суреткер палитрасындағы қара бояудың құпиясы (Жалын№1)
мақалалары қазіргі әдебиетті әр қырынан көрсететін әрі жекелеген
қаламгерлердің ерекшеліктерін ашатын туындылар.
Қазақ әдебиеті газеті қоғам, заман жайындағы көзқарастарды батыл
айтып, саяси-әлеуметтік, ұлттық мәселелерге де өткір, өзекті талдаулар
жасап отыратыны даусыз ақиқат. Қаламгерлердің шығармашылығына әділ сын
айтып, саралайтын, әдеби-мәдени жаңалықтарды дер уақытында елге жеткізуде
де басылым атқарар іс орасан. Тәуелсіздігімізді нығайту жолында, ел бірлігі
мен тұтастығы бағытында Қазақ әдебиеті газеті өз жүрісінен жаңылмай,
жемісті еңбек етіп келеді. Әдебиет – ардың ісі десек, Қазақ әдебиеті
газеті – биік Рух пен Арды ту еткен қаламгерлердің төл басылымы.
1.1. Д.Ысқақулы — қазақ әдебиеті сынының тарихын зерттеуші
ғалым
Қазақ әдебиеттануы жеке ғылым саласы ретіндегі туу және қалыптасу
тарихында күрделі де қайшылықты белестерін бастан өткере отырып, қазір
жетістіктері мен кемшіліктерін саралауда тың ұмтылыстар жасауда. Қазақ
елінің егемендік алып, тәуелсіздікке жетуі қазақ руханиятына түбегейлі
өзгерістер әкелді. Біріншіден, үлттық таным мен сана-сезім империялық
құрсаудан босап, тарихи негізге тамыр тартатын рухани жаңғыруға бет алды.
Екіншіден, әдебиет пен өнер мәселелері бойынша отызыншы жылдар соңы мен
қырқыншы-елуінші жылдары қабылданған партиялық қаулы - қарарлар өз күшін
жойды.Сол арқылы тоталитарлық жүйе қыспағындағы қазақ руханияты, соның
ішінде әдебиеттану ғылымы да маркстік - лениндік эдіснаманың таптық,
халықтық, партиялық аталатын тар шеңберлі қағидаларының қалыпты арнасынан
шықты.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тоталитарлық
режим қазақ үлты жөнінде таза экономикалық және таза таптық міндеттерден
басқа үлттық өсіп-өнудің негіздерін тікелей қирату бағытын ұстады [1,242]-
деген пікірі, тоталитарлық жүйе табиғатын айқын танытады. Әсіресе, маркстік
лениндік қағидаларды басшылыққа алған одақтық әдебиеттану әдеби,
фольклорлық мүраны игеру мен зерттеуде, эрбір үлттың әдебиет тарихын ғылыми
түрғыда таразылау мен дэуірге бөлуде, сөз өнерінің даму барысын тарихи
сабақтастық, дэстүр мен жаңашылдық заңдылықтарына сай сын тезінен өткізуде,
бағалауда зиянды әсері үзаққа созылған кемшіліктерге, ақтаңтақтарға бой
алдырды.Соңғы жылдардағы орыс әдебиеттануында, соның ішінде әдеби сьшдағы
басты кемшіліктер, олқылықтар жан-жақты сараланып, арнайы қарастырылып,
пікір алысушылық нысанына айналғанын айта кетуіміз керек. Әрине,
әдебиеттану ғылымы мен сынындағы ізденістер барысында болмай қалмайтын
іркілістер туып, қалыптасу жолында орын алатын дағдарыстар себебін бір ғана
маркстік - лениндік эдіснаманың үлттық ғылыми - зерттеушілік және сыншылдық
ой-пікіріне кереғар келген талабымен сабақтастыра беру де біржақтылыққа
үрындырады. Бұл мэселеге академик С.Қирабаевтың Мәселе өткен жолымызға,
табыстарымыз бен қателіктерімізге ұшқырлықпен емес, үстамдылықпен дүрыс,
объективті ой көзімен баға беруде [2, 21]- деген пікір түрғысынан келу
қажет. Сондықтан, тоталитарлық жүйе жағдайындағы қазақ әдеби сынының 1940
1950 жылдардағы даму жолдарын ғылыми тұрғыда саралауда, қазіргі жаңа
зерттеушілік көзқарас талабына сай қарастыру керек. Ол үшін әдеби даму
процесіндегі сынның ықпалын, қаулы -қарарлар әсерінен орын алған
жетістіктері мен кемшіліктерін, әдеби мүраны игерудегі ізденістерін бір
жүйеде ғылыми тұрғыда таразылаған дұрыс.
Ұлттық әдебиеттанудың сын саласына пән жиырмасыншы - отызыншы жылдардағы
сыншылдық эстетикалық ой - пікірдегі өрісті арнаны күрделі қоғамдық
қиындықтар мен қайшылықтарға қарамастан ғылыми және тарихи сабақтастық
заңдылықтарына сай дамытуда М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, М.Қаратаев,
Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, Т.Нүртазин, Б.Кенжебаев еңбектерінің
маңызы зор. Ал аға буын ізін баса әдеби сынның ауыр жүгін көтерген
З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, А.Нұрқатов,
Т.Сахариев, К.Нүрмаханов, М.Дүйсенов, Қ.Мүхамедханов, Ә.Дербісалин,
Н.Ғабдуллин, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов және де өзге әдебиетші ғалымдардың
сын мақалалары мен еңбектері әдеби сынның өзіндік ерекшеліктері мен өсіп -
өркендеуі туралы ғана емес, әдебиеттану ғылымының бір саласы ретіндегі
саралануга тиісті теориялық және эдіснамалық мәселелеріне байланысты
пікірлер білдірді. Демек, тақырып өзектілігі 1940 - 50 жылдарындағы қазақ
әдеби сынын арнайы да жан-жақты қарастырудан туындайды.
Қазақ әдеби сынының ғылыми өзекті арналары, эдіснамалық мэселелері,
идеология талабындағы бағыт-бағдары жаңаша көзқарас түрғысынан жазылған
монографияларда эр түрлі тұрғыда қарастырылды.
Атап айтқанда, С.Қирабаевтың Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері,
Т.Кэкішевтің Қазақ әдебиеті сынының тарихы, М.Базарбаевтың Замана
тудырған әдебиет, Р.Бердібайдың Мүхтар шыны, Д.Ысқақұлының Сын шын
болсын, Сын сонар, Сын өнері, Ж.Смағұловтың Қазақ әдебиеттану
ғылымының тарихы және 40-50 және 60 - жылдардағы қазақ әдебиеті атты
ұжымдық монографияда кеңес дэуіріндегі қазақ әдеби сынының жай-күйі эр
түрлі тұрғыда сөз болады. Бірақ осы зерттеу еңбектерінде 1940-50 жылдардағы
сын көбіне тарихи-хронологиялық түрғыдан сөз болғанын байқаймыз. Мысалы,
1940-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті атты еңбекте бұ_л кезеңдердегі
сын мэселелері шолу тұрғысынан сөз болады.Бүл арада әдеби сынның жанрлық
келбеті, сыншылдық - эстетикалық және көркемдік деңгейін саралау басты
мақсат етіп алынбаған. Яғни 1940-50 жылдардағы әдеби сынның әдіснамалық,
теориялық, жанрлық табиғатының басты мэселелері арнайы зерттеу нысанына
алынған жоқ. Аталған кезеңдегі сын саласының өзіндік бет-бағдары, сөз еткен
мэселелерінің ауқымы, әдеби даму процесіне ықпалы кең түрде таразылануы
керектігі қазар айқын сезіліп отыр.
Әрине қазіргі үлттық әдебиеттануда қазақ әдеби сынының тарихын,
жанрларын, теориялық негіздерін зерттеуде сыншы - әдебиетші ғалымдардың
шығармашылығын қарастыруда айтарлықтай істер қолға алынды. Сонымен қатар
жекелеген сыншылар мен зерттеушілердің шығармашылықтары хақында докторлық,
кандидаттық диссертациялар қорғалды.Мысалы, Мүхтар Әуезов еңбектеріндегі
әдебиеттану мәселелері аталатын К.Сыздықовтың докторлық, Р.Сыздықованың
М.Қаратаевтың әдеби - сын шығармалары және қазақ әдеби сынының
проблемалары, Р.Зайкенованың Проблемы казахского литературоведения в
трудах К.Джумалиева, С.Тайманованың С.Мүқанов -әдебиет зерттеушісі,
С.Төртқаринаның Г.Мусрепов как литературный критик, С.Жұмағұловтың
Е.Ысмайылов сыншы, К.Ахметовтың А.Нүрқатовтың әдеби сын,
ғылыми зерттеу еңбектері, Ш.А.Тэжібаевның З.Ахметов как теоретик и
исследователь казахской литературы, атты кандидаттық диссертацияларын
атауға болады.
Ұлттық әдеби сын тарихындағы ізденістер барысында эр түрлі
көзқарастарға байланысты пікір қайшылығынан туатын іркілістерді атап
айтқанда, сынның қате теориялар шырмауындағы олқылықтарын ғана емес, басты
табыстарын, сөз өнерін, әдеби даму процесін сын тезінен өткізудегі ғылыми
сипатын, жанрлық табиғатын жан-жақты саралау, зерттеу негізгі нысана болып
табылады.
Қазан төңкерісінен кейін туындаған идеологиялық қыспақ, эсіресе,
қоғамдық ғылымдардың табиғи даму арнасын тежеп, ғылыми сипатына нүқсан
келтірді. Осының салдарынан отызыншы жылдары үлттық әдебиеттану ғылымы
ойсырап, оның көрнекті өкілдері қуғын сүргінге түсті. Қазақ әдебиеттануында
қолға алына бастаған ізденістердің маркстік лениндік дүниетаным талаптарына
сай емес деген желеумен теріске шығарылуын, көрнекті ақын -- жазушы,
әдебиетші ғалымдарды қуғын -- сүргінге түсіргенін айтумен бірге үлттық сын
мен әдебиеттануды идеология қолшоқпарына айналдырғанын байқаймыз. Академик
С.Қирабаев атап өткендей: Әдебиет тарихының көп беттері ақтаңдақ күйінде
қалды, социалистік реализм теориясы әдебиеттік эдісімізді бір жақты, жалаң
мадақтаудан аса алмады, әдебиет сыны да өз міндеттерін ойдағыдай орындаған
жоқ [2, 21 ]. Сол себепті де сын мен әдебиеттану ғылымы маркстік-лениндік
эдіснаманы түпкілікті басшылыққа ала отырып, дэуір талабы жүктеген келелі
істерді қолға алуға, яғни өзінің өткен жолын біржақты терістей отырса да,
жаңа бағыттағы ізденістерге ден қоюға мэжбүр болды. Бұл жерде үлттық
әдебиеттану, соның ішінде, әдеби сын идеологиялық қыспақ пен теперішке толы
1937-38 жылдар қасіретінің қиянатын өткергенімен, қырқыншы жылдары өзінің
дамуын тоқтатқан жоқ. Профессор Т.Кэкішев оны қазақтың үлттық әдеби сынының
қалыптасу дэуірі деп атағаны мәлім [4, 3]
Соғыс жылдарында қазақ әдебиетінде бірсыпыра жаңа шығармалар жарияланып,
мүның өзі әдеби сынға мол жауапкершілік жүктеді де,әдебиеттің жайы мен
міндеттерін, олардың жетістігі мен кемшілігін саралаған сын мақалалар
молынан жазылды. Егер де отызыншы жылдар соңы мен қырқыншы жылдар басындағы
әдебиеттануда әдебиет тарихын жаңа мектеп бағдарламасына сай жүзеге асыруға
баса назар аударылса, ендігі кезекте әдеби сын сөз өнерінің проблемалық,
яғни теориялық, жанрлық мәселелеріне де ерекше ден қоя бастады. Бұл ретте
М.Ғабдуллин, А.Тоқмағамбетовтің Әдебиеттегі сын мэселесі туралы,
М.Ғабдуллиннің Әдебиеттегі жағымды образ туралы, Н.Сауранбаевтың Қазақ
әдебиеті тілі және оның терминологиясын жасау туралы, С.Сейітовтың Жақсы
кітаптар, Жазушы өз дәуірінің қайраткері болу керек, Ә.Тэжібаевтың
Қазақ әдебиетінің бүгінгі міндеттері, Е.Ысмайыловтың Соғыс кезіндегі
қазақ поэзиясының жайы мен міндеті туралы, Бүгінгі өмірдің жыры туралы,
Қазіргі поэзиядағы Отан қорғау тақырыбы атты мақалаларын атауға болады.
Сондай-ақ қазақ драматургиясы мен театр, өнер сыны да даму үстінде екенін
байқатты. Мэселен, М.Ақынжановтың Арманы мол, дэрменсіз пьеса,
М.Әуезовтің Марабай мен Мардан, Қ.Бадыровтың Жаңа міндеттің бастамасы,
Б.Кенжебаевтың Жолдастар, Е.Ысмайыловтың Абай образы, А.Лекеровтің
Жеңіске шақырады аталатын сын мақалаларында қазақ драматургиясының жай-
күйі, даму жолындағы жетістіктер мен олқылықтар қарастырылды.
Осы мақалаларда аталған пьессалардың көркемдік сипатынан гөрі идеялық
арнасына көбірек мэн берілді. Оның өзі заңды да. Оның себебі тарихи кезең
өнерпаз түлғалардың өнердегі асқақтығы мен Отан қорғаушы ерлердің
өршілдігін дэріптеуді талап етті. Әдеби сынның жанрлық сипаты да толыса
түсті. Атап айтқанда, проблемалық және шолу мақалалары, шығармашылық
портрет, эссе сияқты түрлері жиі көріне бастады. Мысалы, Е.Ысмайыловтың
Ақындық өнерге жетілу - өмір шындығын ақиқат бейнелеудің дүрыс жолы,
Ақындық талант өз орнына жүмсалсын атты проблемалық сын мақалаларында
қазақ поэзиясын өршіл романтикамен қанаттандыру, қазақ лирикасының
теориялық мэселелері кеңінен талданды.
Көркемдік деңгейі биік соны туындының эстетикалық сын тудыруы да
заңды.Бүл ретте сөз зергері Ғ.Мүсіреповтің Майданнан соққан жаңа леп
мақаласы қырқыншы жылдардағы эстетикалық сынның үлгісі ғана емес, жаңаша
байыптау және талдау сипатындағы мақала болуымен ерекшеленді.
Қ.Аманжоловтың Ақын өлімі туралы аңыз поэмасы мен Ә.Сэрсенбаевтың Ақша
бүлт өлеңінің шынайылығын, ақындық мәдениетін асқан білгірлікпен талдай
білді. Қасым мен Әбудің осы екі шығармасы майдандағы ақындарымыздың ойлау,
тереңдеу үстінде екендіктерін де дэлелдейді... өйткені бұл өлеңнің екеуі де
байырғы даңғыл емес. Осы күнгі барлық кеңес поэзиясының жақсы үлгілерімен
салыстыруға болатын шығармалар [5, 188 ], - деген сындарлы пікір білдірді.
Поэзия сынында Қ.Бекхожин Ерлікті жырлайық, А.Лекеров Ақын шабыты,
С.Мүқанов Отан қорғауда маңызы зор поэма, С.Сейітов Барды барша, жоқты
жоқша айту керек, А.Тоқмағамбетов Кавказ, Б.Шалабаев Еңбек, кәсіп
жайындағы өлеңдер, Ы.Дүйсенбаев Қазақ ақындары Отан туралы, Ж.Жү-мақанов
Мэншүк туралы поэма, Қ.Тұрғанбаев Ақбөпе мақалаларымен көрінді. Әрине,
бүлардың бэрі әдеби сын табиғатымен, оның ғылыми -- теориялық, эстетикалық
сипатымен үйлескен, биік деңгейлі десек, қателескен болар едік.Әйтсе де
бұларды кешегі отызыншы жылдар ойраны түсында орын алған солақай, үр да жық
саясатшыл сынмен салыстыруға да келмейтіні көрініп түр. Бүл мақалалар,
біріншіден көркем шығарманың идеялық сипатына назар аудару, оқырмандарға
таныстыру мақсатындағы шолу сипатында болса, екіншіден, қазақ поэзиясының
проблемаларын талдауымен, қарастыруымен ерекшеленіп, негізінен, сынның
ғылыми бедерін арттыруды мақсат еткен проблемалық және шолулық сипатта
болды. XXI ғасырға аяқ басқан қазақ әдебиеті сыны жан-жақты өсіп, жанрлық
жағынан жетілген, мақсат-мүраты мен атқарар қызметі айқындалған, кез келген
елдің әдебиет сыны саласымен иық тірестіре алатын, кей сәтте талдау мен ой
толғау жағынан ағалық жасайтын парасатты да байсалды, салмақты да салиқалы
сипатымен ерекшеленеді. Ол - әдебиеттік қана емес, ең алдымен әлеуметтік
мэселелерді сөз етуге тиіс сөз өнерінің философиялық сипаттағы күрделі
түрі [1,342] дэрежесіне дейін көтерілді.
Бүгінгі сыншылар көркем шығарманы талдау барысында тек туындыдағы
образдар жүйесін, кейіпкерлердің сомдалу жайын, мазмұндық-пішіндік
ізденістерін ғана қарастырумен шектеліп қалмай, жазушы концепциясын тап
басу, жазушы мен оқушыға уақыт рухына сай концептуалды идеялар үсыну,
қоғамдық, адамдық қүбылыстардағы әлеуметтік салдардың себеін ашу [1.342]
секілді сапалық биіктерге қол жеткізгенін ризашылықпен атауға болады.
Сол сияқты әдеби сынның да жеке ғылым, өнер деңгейіне көтерілуіне орай
оның өзіндік ерекшеліктері, мазмұны мен түрі, жазылу стилі, басқа да
заңдылықтары, яғни теориялық сыр-сипат, айырйм белгілері болатындығы
ескеріліп, қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасуы жайлы зерттеулер жасалып,
еңбектер жазылуы, сөз жоқ, игі нышан. Сондай-ақ, сынның туу алғышарттары,
қалыптасу жағдайлары, даму ерекшеліктері жайын, бір сөзбен айтқанда, қазақ
әдебиеті сынының тарихын жүйелеу, дэуірлеу, белгілі арнаға түсіру мэселесін
ғылыми түрғыда сараптаған көлемді де салмақты еңбектер жарық көрді. Бүл
орайда, әлбетте, танымал ғалым, көрнекті әдебиет сыншысы Д.Ысқақүлының
ғылыми ізденістері мен еңбектерін алдымен атаған лэзім. Олай болуы заңды
да. Өйткені ол қазақ әдебиеті сынының тарихы туралы алғашқылардың бірі
болып қалам тербеп, сыншыл ойдың туу арналары мен бастау-бұлақтарын ауыз
әдебиеті үлгілерінен тартса, оны жэй ғана айтып қоймай ғылыми негізде дэлел-
дэйектермен негіздесе, көне заман ғүламаларының ой ұшқындарын, қазақтың үлы
ағартушы-демократ жазушыларның сүбелі пікірлерін, эстетикалық танымдарын
пайымдап, сынның одан эрі қалыптасу, даму, толығу, кемелдену сатыларын
көрсетіп берсе, ол жайындағы қисынсыз да кереғар пікірлердің жалғандығын
ашып, эділ де салиқалы бағасын берсе, онда қазақ әдебиеті сынының тарихын
жасау мәселесі көтерілгенде Д.Ысқақүлының есімі аталуы ешқандай да
кездейсоқтыққа жатпайды. Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының
алдыңғы легінде жемісті еңбек етіп келе жатқан көрнекті қаламгерлеріміздің
бірі-филолог ғылымдарының докторы, профессор Д.Ысқақұлы. Бүгіндері
алпыстың асқарына шыққан Д.Ысқақүлының есімі көпшілік қауымға егеменді
елімізде әлеуметтік эділеттілікті орнату, қазақ тілін қорғап, көтеру,
үлттық, халықтық қалпымызды, дэстүрлерді сақтау жолындағы батыл да өткір
пікірлерімен кеңінен танымал.
Ғалым сыншының шығармашылық жолына зер салсақ, сан салалы қырларын
көреміз. Оның қаламынан шыққан отыздай кітап пен алты жүздей мақалада
жиырмасыншы ғасырдағы қазақ әдебиетінің, әдеби сын тарихының өзекті
мэселелері кеңінен сөз болады. Д.Ысқақұлының ғылыми ізденістерін іштей
жүйелегенде мынадай тақырыптық бағыттарда көрінеді: жиырмасыншы жылдардағы
қазақ әдебиетінің идеялық-шығармашылық мэселелері; оның жекелеген өкілдері
С. Мүқанов, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, және Е.Ысмайыловтың шығармашылықтары;
қазақ әдеби сынының тарихы; қазақ әдебиетіндегі ақтаңдақтар; бүгінгі
әдебиеттану ғылымы мен әдеби сынының зэру мэселелері; жолсапарлық әдеби
очерктер; т.б. Осы салалардың қай-қайсысында болмасын, ол өндіре еңбек
етіп, елеулі еңбектер жазған.
Д.Ысқақүлы әдебиеттің аулына бірден келе салған жоқ. Қазақ
әдебиеттануымен сынының белгілі бір ғылыми салаға айналғанына онша көп бола
қойған жоқ. Көркемдік даму мен әдебиет тарихын жүйелі талдаймын деп жүріп,
өзін үмытып кете жаздаған сын мен ғылым екенін біреу мойындайды, кейбірелер
дау айтуға ыңғайланып тұрады. Өйткені евроцентристік көзқарас коммунистік
қызыл идеология мен өркен жайып, орныққан түста белгілі бір жанр түгіл,
халықтың өзі Үлы Қазаннан кейін туған, сондықтан, оның мэдениеті көпей,
тіпті атымен жоқ болып шыға келген-ді. Орыс отаршылдығына алдымен іліккен
қазақ елінің әдебиетінде жалғыз жанр -поэзия ғана болды, басқалары
болмаған, бола қалса қылтанақтық жаңа ғана көріне бастаған бірдеме деп
түқыртты. Осыған имандай сендік, тіпті өзіміз қосылып кетіп, елдің мысын
басып тастадық. Соның нэтижесінде халықтың таным -білігін күресінге
лақтырып, үлтық рухтан айырылып қала жаздадық.Хрущев жылымығының арқасында
осы қазақтың сыни ой -пікірі бар ма екен деген сауалдар ойланта бастады.
Сұлулықты, ажарлылықты және парасаттылықты сезіну жағынан қазақ ешкімнен
кем емес қой. Олай болса, оның эстетикалық таным -білігіне неге назар
аудармасқа дейтіндер шыға бастады. 30 -жылдары алаш қайраткерлерін , 1937
-38 жылдарда қазақтың жаңадан қалыптасып келе жатқан зиялыларын жойып
жібергенмен. Ожар айғай, зиянды қаулы -қаралармен қорқытқанмен, елдің сана
сезімі біртіндеп ояна бастады. Алайда, коммунистік идеологияның теперішіне
көніп, оған қосыла айғайлап, атақ -даңқ, шең -шекпенге ие болғандар басқаша
ойлауға мұрсат бермей жүрді. Октябрьге дейінгі қазақтың сыншылық ой -пікірі
оянған ғой дегенге өзге емес,бүгінгі М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтының дирекциясы, эсіресе ғылым докторы болған директоры шошып
кетіп, ол тақырыпты зерттеп жүрген пендені қуғындағаны бар. Академиктік
атақ алған бір білгішіміз ондай еңбекті кітап етіп шығаруға болмайды деп
жабық рецензия берген де кез болған. Алайда Сын сапары 1970 жарық
көріп, докторлық дисертацияға айналып, сын жанры оңаша отау 1983 қүрған
болатын. 80 -жылдардан былай қарай қазақ әдебиеті сынының тарихы Қазақстан
жоғары оқу орындарының гуманитарлық факультеттерінде міндетті түрде
оқылатын пэнге айналып, оқулығы шықты. Әдебиеттану ғылымы мен сынға белсене
араласқан аға буын өкілдерін кандидаттық дисертациялар көлемінде бірқыдыру
зерттетіп алғаннан кейін енді әдебиет туралы ғылымның туу, қалыптасу
тарихын және сынның теориялық негіздерін зерттеу, сөйтіп, ол пәнді жан-
жақты оқыту қажеттігі туды. Міне, осындай ғылыми зэрулік Қарағандының
Е.Бөкетов атындағы мемлекеттік университетінің доценті Жандос Смағүловтың
Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы (1999), Үлттық әдебиеттану элемі
(2005) атты монографиялық зерттеулерімен толысып, көтерліген шаңырақтың
мықты бір діңгегіне айналды.
Сынның тарихы мен ғылымға айналу процесін бірден айқындай түсу үшін
оның теорриялық арнасын анықтау міндетін бүгін де кемеліне келген филология
ғылымдарының докторы, эуелі ұлттық университеттің профессоры, қазір
Сүлеймен Демирел атындағы университетінің оқу және ғылым жөніндегі
проректоры, белгілі ғалым Дандай Ысқақүлының атқаруына тура келді. Сөйтіп
қазақтың әлімсақтан келе жатқан сыншылық ой-пікірі, эстетикалық таным-
білігі өз алдына өмір сүре алатын ғылым саласына айналып жүр.
Сын саласы қаншама қиын мінезді болса да, оның теориялық және ғылыми
негізін сабырмен меңгерген зерттеуші көп табысқа жетеді екен. Оған сыннан
басқа жаққа алаңдамай, тереңдете жаза беруге ынтызар Дандай Ысқақұлы сияқты
ғалымның кездесуі сэтті болды. Ғалым жариялаған еңбектер, кітаптар,
монографиялар оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz