Т. Нұрмағамбетұлының шығармалары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3- 5
1 ӘҢГІМЕ ЖАНРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР ... ... ... ..6- 44
2. КӨРКЕМДІК ШЫНДЫҚ ПЕН ИДЕЯЛЫҚ ҰСТАНЫМНЫҢ
ҮНДЕСТІГІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...45-76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77-7 8
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..79-80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Соңғы 20-30 жыл көлемінде қазақ прозасы біржола
шарықтап, әдебиет зерттеушілері мен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан жоғары
бағаланып келеді. Осы әдеби дамуда өзіндік жазу стилімен, сөз өнеріндегі
дара болмысымен танылған дарынды жазушы Т. Нұрмағамбетұлы шығармалары
өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде көріп жүрген құбылысты өзіндік
шұрайлы да құнарлы тілімен, оңтайлы тәсілдерімен тамаша бейнелеген шыншыл
туындылар.
Суреткердің аранасынан аса асқақтамай, бүлкілдеп ағатын мөлдір тұмадай
әңгімелерінің табиғатында адами, табиғи тазалық, адамгершілік суреттеледі.
Жазушы талай қаламгер ат ізін салған белгілі тақырыптың өзінен бұрын
байқалмаған бедер тауып, безендіре біледі. Ол бедер белгілі тақырыптың сан
қатпарлы астарына мейлінше еркін бойлатуымен, өмір құбылыстың терең
шыңырауларынан шым-шымдап сыр суыртпаған сонылығымен тәнті етті.
Қазақ прозасында елеулі еңбек еткен Т. Нұрмағамбетұлы 70-80 жылдарда
талмай табандылықпен еңбектеніп, соңғы он жылдықта, яғни 90-жылдары
көрнекті қаламгер ретінде толық қалыптасты. Оның прозасы - өзекті
тақырыптарды арқау етіп қана қоймай, өмір шындығын көркемдік шындыққа
айналдыруда өзінджік бағыт-бағдарын айқындаған шығармашлық. Қаламгер
прозасындағы көркемдік-идеялық ізденістер оның прозалық шығармаларының
тілінен де, баяндау әдісі мен характер, образ жасау жолында пайдаланылған
шығармашылық тәсілдерінен де, кейіпкердің психологиялықәлеуметтік портретін
берудегі ерекшеліктерінен көрініс табады. Осы тұрғыда, жазушы шығармаларын
жүйелі түрде талдау арқылы идеялық-көркемдік ізденістер аясын айқындау, сол
арқылы өскелең прозамыздың даму жолын көрсету зерттеу жұмысымыз танытады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты –
Т. Нұрмағамбетұлы шығармаларының қазақ әдебиетіндегі алатын орнын, идеялық-
көркемдік ізденістерін айқындау. Бұл үшін мынадай мәселелерге баса назар
аудардық:
• Т. Нұрмағамбетұлы прозасын талдау барысында жазушының өмірден таңдап
алған тақырыбын көркем шығармаға арқау етуіндегі ізденіс сипаты мен
көркемдеуші-бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігін пайымдау;
• Шығарма кейіпкерін қазақи болмыс, ұлттық менталитетке үйлестіре
бейлееудегі көркемдік детальдар мен бейнелуші әдіс-тәсілдердің
қызметін, авторлық дүниетанымды саралау;
• Жазушының әдеби шығармаға көзқарасы мен танымдық талабы тұрғысынан
қарасытра келе, жазушының бүгінгі әдеби процестен алар орнын,
қаламгерлік шеберлігін, өзіндік машық-мәнерін айқындау. Сондай-ақ
жазушы туындыларының қазақ әдебиетін дамытудағы үлесін бағамдау;
• Өмір шыныдығын көркемдік шындыққа айналдырудағы жазушының уақыт
талабына, дәуір келбетіне, замана тынысына зерделілікпен үңілудегі
дербес қолтаңбасын айқындау;
Аталған мақсат-міндеттерді тиісті деңгейінде орындау үшін Т.
Нұрмағамбетов шығармаларының негізгі идеялық тақырыбы және көркемдік амал-
тәсілдерді құбылта қолданудағы шеберлігі талданады.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Жазушының көркем
дүниелерінің идеялық-көркемдік табиғатын ашып көрсетіп, көтерілген басқа да
мәселелердің сәтті шешімін табуда қазақ әдебиеттануының көрнекті
өкілдерінің қазақ әдбеиті тарихы мен теориясы бойынша жазылған негізгі
ғылыми еңбектер басшылыққа алынды. Атап айтсақ, М. Әуезов [1], С. Қирабаев
[2], З. Қабдолов [3], Т. Кәкішев [4], Р. Бердібаев [5], тағы басқалардың
зерттеулеріндегі ой-тұжырымдарға сүйеніп, басшылыққа алынған әдіс-
тәсілдерінен үйрендік.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ӘҢГІМЕ ЖАНРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
Өзінің алдындағы құнарлы орта мен әдемі әдеби дәстүрден нәр алған, Т.
Нұрмағамбетов өз туындыларында әдеби тілдің өзіндік тәсілдермен
көркемделіп, жинақталған түрін қолданады да, мазмұнға қоса көркемдікке де
көп көңіл біледі. Әдебиет әлеміндегі ерекше мазмұнды мәнері мен ой-
толғанысын жеткізудегі өзгеше өрнегімен шын шебер жазушы ретінде танылған
Т. Нұрмағамбетов өз шығармаларындағы оқиғалардың бәрінде де қаһармандарының
психологиясын, оның өмірге, қоршаған ортаға деген сезімдерін шынайы түрде
және оның іс-әрекетін көңіл-күйімен сабақтастыра баяндайды.
Т. Нұрмағамбетов- үлкен суреткер, шеберліктің шыңына шыққан жазушы.
Суреткер үшін ең бастысы - адам. Оның прозасы - сол адамдардың қуаныш-
арманы, ой-мақсаты, қиял-мүңы,т.б. жан дүниесіндегі өзгерістерге толы.
Әсіресе, адам жанындағы түрлі сезім-шарпулар, түрліше психологиялық
ахуалдарды жарқырата ашып беруді алдына басты мақсат етіп қояды.
Әдебиеттанушы ғалым Л. Гинзбург: "Психологиялық талдаудың әртүрлі жолдары
бар. Ол тікелей авторлық баяндау немесе кейіпкердің өзін-өзі байқауы
(самоанализ) формасында, болмаса оның іс- әрекеті, қимылы арқылы жүзеге
асады. Бүлардың ішінде талдауда кейіпкердің ішкі және сыртқы сөздері ерекше
орын алады" [6, 45 б.] - деп ой түйеді. Осы айтылғандарды өз қаламгерлік
мәнерінде автор да бар қажеттілікпен, ерекше ыждаһаттылықпен қолданады.
Қаламгер шығармаларында кісіні зеріктіретіндей сылбырлық, бір ізділік қалып
сақтала бермейді. Жазушы жазған дүниесін үнемі жаңашыл ой-толқындарымен,
өзгеше амал-тәсілдермен байытып, туынды Тұнықтығын тазартып, шығарма
кеңістігін кеңейтіп отырады. Бұған жазушының шығармашылығының кезекті
кезеңі ретінде кез-келген кітабы дәйекті дәлел бола алады.
Алғашқы қадамын өмір - болмыстың бір үзік көрінісіндей, мінез-құлқы әр
алуан кейіпкерлер тіршілігінің куәсі еткен, соншалық алып бара жатқан
ерекшелігі де жоқ, бірақ, өзіне әлдебір тылсым күш арқылы тартып, тез
оқылатын әңгімемен бастаған Т. Нұрмағамбетовтың туындыларын оқырман
қауымның іздеп жүріп оқығанын біз сол кезде жазылған жылы да ізгі
лебіздерден білеміз. "Автордың не айтқысы келгені ғана емес, қайта әдейілеп
болмаса да өмір фактілерін дұрыс суреттеудің нәтижесінде не айта алғандығы
біз үшін маңыздырақ. Біздің әрбір талантты шығарманы соншалықты қадірлейтін
себебіміз- мұндай шығарма болмаса ол өмір жай адамдардың көзіне оншалықты
шалына бермейді" [7, 4 б.] - дейді Н. А. Добролюбов әдебиет туралы
мақаласында.
Баршамызға белгілі әңгіме - қысқа да нұсқа жанр. Қысқасы -- қиын жанр.
Соған қарамастан кейбір кеуделі жазушыларымыз әңгімені қомсынып,
менсініңкіремей жатады. Т. Нұрмағамбетов болса бұл жанрға бар талантын
сарқа жүмсап келеді. Қып-қысқа әңгімелері арқылы-ақ қаламгер өзінің үлкен
концепциялы суреткер екенін танытты. Жазушы vстанымы туған жерге деген
суреткерлік сүйіспеншілікті таныту, қарапайым еңбек адамын, оның ұлылығын,
адамгершілік қасиеттерін жырлау. Сол себепті де оның кейіпкерлері- пәк,
таза, ойлы жеткіншек, басына тағдыр салған тауқыметтен ерте есейген Бала,
(Көктембай - " Қош бол, ата", Елжан - " Тұнық су", Қияс -" Он төрт жасар
жігіт", Шорман -" Қарлығаштың үясы",т.б.), осы бауыр етінің болашағына
алаңдап, ұрпақ тәрбиесінің халық дәстүрінен ауытқымауына, жіп үзіп
кетпеуіне тілекші Қарт, (Сапарбек - "Перзент", Нүржан -- "Қауын исі", Қамқа
кемпір - "Жүрек жылуы", Тәуекел - "Тұнық су", Нағашыбай "Бойтұмар",т.б.),
еңбек адамдары - сушы Жаманқұл "Сушы", "Жер исі" романындағы - Қоңыр, т.б.
Өзінің шығармашылық мақсаты, өз кейіпкерлері туралы жазушының өзі
былай дейді: "Мені әдебиетшілер де, оқушылар да ауыл өмірінен жазатын
жазушылардың қатарына қосады. Әрине, бұл қала өмірін білмейді, қала өмірін
жаза алмайды деген ұғымнан туып жатпаған болар. Мен бұған тасып та таласып
та отырған жоқпын. Жазған, таңдаған тақырыбы үшін жазушыны дәріптеудің де,
кінәлаудың да керегі жоқ. Тақырып - жазушының егіс егетін алаңы. Мәселе
жазушы - диқанның сол жерден қандай өнім алуында. Бір диқан егістік жерді
жылда өзгертер, екінші біреуі күтіп-баптау арқылы-ақ бір жерден тәуір өнім
алар.
Жазушы мен диқан, асылы ұқсас. Диқан жерді, дәнді қалай сүйсе, жазушы
да жазып отырған тақырыбын, адамдарын солай сүюі тиіс. Мұндай сүйіспеншілік
жоқ жерде шынайы шығарма тумақ емес.
Менің де өз творчествомнан жақсы көретін, соларды жазғандығым үшін
қуанатын әңгіме, повестерім, сол әңгіме-повестерімнің кейіпкерлері бар.
"Бүлақтағы" - Қошқарбай, "Сушыдағы"- Жаманқұл", "Жаздың қысқа түніндегі" -
Тоқтас пен Нұршат, "Ата қоныстағы" - Мұқа, "Шашубайдағы"-Шашубай,
"Бұқадағы" - Бәстенбай, "Қорашылардағы" - Жақып, "Бөрібайдың тұмағын ит
алып қашқан қыстағы" - Бөрібай, "Бойтұмардағы" - Нағашыбай, Базыл,
Майсагүлдер. Жазылып, оқырмандарға жетіп, олар жөніндегі менің ісімнің
біткеніне қарамастан, мен кейде оларды есіме алып, езу тартып, кейде
тебіреніп отырамын. Бұл да бір үйелмелі-сүйелмелі балаларының ісін, қылығын
қызықтап солар үшін төбесі көкке жетіп отыратын әкенің өзге үшін болмашы,
өзі үшін ешбір теңдессіз бақытындай бақыт болар шамасы" [10,92 б.].
Біз мұны жазушының жан сыры деп қабылдауымыз керек. Осы үзіндіден оның
өнерпаздық өрісінің шет-шегі, шығармашылық ізденісінің ізі көрініп түр.
Суреткер туындыларындағы кейіпкерлер өмірден алынғанымен, жазушы жүрегінің
тебіренісінен жаралған көркемдік құбылыс екендігінің куәсі болғандаймыз.
Осындайда, шығармашылық өнердің құпиясы туралы айтқан зерттеуші С.
Петровтың мына бір пікірі ойға оралады: "Өнерді оны тудырған адамнан бөлуге
болмайды. Суреткер бос кеңістікте өмір сүрмейді. Оны адамдар, заттар,
оқиғалар қоршап тұрады. Суреткер осы оқиғаларға белсенді қатысушы. Ол өзін
қоршаған адамдарды сүйеді немесе жек көреді. Ол күйзеледі, уайымдайды,
қуанады - міне осының бәрі оның творчествосында көрінеді" [11, 3
б.]. Т. Нұрмағамбетов әңгімелерінің асыл қасиетін өз кезінде көптеген
сыншылар танып-біліп, кейіпкерлерінің басты ерекшеліктерін саралап берген.
Мәселен:
"Тынымбайдың қарапайым бала, жігіт-қыз, егде-ересек, шал-кемпір
кейіпкерлерінің бәрі дерлік - дара, дана адамдар. Халықтың қалың ортасынан
шыққан өкілдер, типтік жағдайдан жаралған типтік түлғалар. Қазақы, халықтық
характерлер. Ұнамсыздарында пасықтық, бақай есеп, тайыздық, тарөрістілік,
құлқын қамынан аса алмаушылық қандай оңды көрінсе, жақсылық жағындағыларда
кең мінез, дарқандық, адамгер -шілік, абзалдық, жан жарқындығы, жүрек
байлығы сондай бай, айқын да ажарлы көрінеді. Қауыншы Қаратемір, қария
Тәукебай, (" Түкпірдегі ауыл"), Еңбекқор Нағашыбайларды ("Бойтұмар") былай
қойғанда, әпенді, кер-жалқау Шашубай, сәл нәрсеге бөркі қазандай болатын
Қабылдардың ("Жәрдемші") жан дүниесі қандай жарық, жьілулы десеңізші.
Осындай қызық та қыртысты, әр алуан да бай, қанық та қарапайым
характерлерді көргенде, Тынымбайдың бағыты дұрыс, байқағаны байсын, тапқаны
- көл-көсір екенін бағамдайсың. Қалам-бұрғыны қат-қат қазыналы тереңге,
кенге салу дегеніңіз де осы болса керек " - дейді белгілі сыншы Б.
Сарбалаев [12, 280 б.].
Біз жазушы шығармаларына талғаммен қарап, жазушылык лабораториясына
дендей отырып оқығанымызда, оның қаламгерлік қасиетіне тән көркем шығарма
жазудағы тәжірибесінен мынадай ой түйдік.
Әуелі жазушы көкірегіне бір ой қонақтайды. Ол ой суреткер бастан
кешкен өмірдің сәулесі мен нүрына оранып, сыры мен шындығына келіп
тіреледі. Яғни, қаламгер өз өмірінің, өзі өмір сүрген кезеңнің нүры мен
сәулесін, шындығы мен сырын әуелі зерттеп алып, оны жан дүниесі елегінен
өткізіп, көркемдікпен әрлеп, шабытпен, шарпып тарамдатып алып кетеді.
Осыдан келіп, көркем шығарма жасалады. Ол дүниеге келген туындысы арқылы
оқырманға бір түйінді пайым зерделетеді, өзін және өзгені толғандырған
сұраққа жауап береді. Өйткені мақсатсыз шығарма жазылмайды. Айтары жоқ
дүние де- өлі дүние. Демек қандай бір туындыдан да жазушының не айтқысы
келгенін, соны неге және қаншалықты айтқанын және сол айтпақ ой-идеясын
қалай жеткізгенін көреміз. Тақырыптар ортақ, мегзер идея да ұқсас бола
береді. Ең бастысы - тақырыпты игеруде, идеяны шеберлікпен жеткізе білуде.
Шығарманың жақсы-жамандығының, шынайылығының негізгі өлшемдері де - осы
айтылғандар. Шығарманың өзіндік бет-бедері, салмағы мен құны да осылардан
аңғарылады.
Осы тұрғыдан алғанда, Тынымбай Нұрмағамбетовтің де қаламгерлік мүраты
тек жақсы жазу десек қателеспегеніміз. Ол жазу үшін жазбайды, жазбауға
болмайтын болған соң жазады. Шынында да осы уақытқа дейін бар-жоғы бір
роман жазғанымен, шүрайлы тілді повестер мен әдемі юморға толы қысқа
әңгімелері арқылы өзіндік көркем әлем қалыптастырған жазушының шығармашылық
болмысы даралық сипатымен, қарапайым, да қарымды, құнарлы да қасиетті
ерекшеліктерімен бедерлі.
Әсіресе, ең негізгі ерекшелік ретінде - тақырыпқа адал, өзі танып -
білген нәрсесін, жетік білетін жайды ғана жазып, қарапайым жайлар
арқылы Б. Майлиндей ұлы жазушыны пір тұтатыны әрбір шығармасынан сезіліп
түрады, сонымен қатар оның әдебиетке жетектеп әкеп қосқан сан алуан
кейіпкерлері кешегі ұлы қаламгер кейіпкерлерінің жазушы заманындағы
ұрпақтары десе де болғандай. Бұның себебі, Тынымбай Нұрмағамбетов ұлы
жазушымен тақырыптас, яғни беріле суреттейтіні - ауыл өмірі, кейіпкерлері
-қарапайым ауыл адамдары, еңбекшіл, ақ көңіл қарттар мен риясыз пейілді
балалар, ауыл қыздары мен жігіттері. Қаламгер олардың тыныс-тіршілігін
көрсетіп, арман-мүратын ғана баяндап қоймай,тартысты іс-әрекетін көркем
бейнелейді. Бұған қоса, Т. Нұрмағамбетовтің ұлы жазушымен суреткерлік
болмысы да, яғни өмірге, тақырыпқа көзқарасы, өмірді, нысанасына алған
тақырыпты игеру табиғаты, сол ретте қолданған баяндау мәнері,
шығармаларының баяндау құрылымы мен көркемдік әдіс-тәсілдерінің де ұқсас,
тамырлас болып келуі де арқылы көп жақын. Бұны өзінің "Қара камерадағы ақ
киімді жазушы" атты мақаласында нақтылай түсіп, былай дейді:
"Дүниеде жақсы жазушылар көп. Бірақ, әрбір әдебиет, ұлт үшін қымбат
жазушылар бар. Біздің ұлтымыз бен әдебиетіміз үшін бір қымбат қаламгер -Б.
Майлин десек, асыра айтқандық болмас. Қайта жеткізе алмай отыр демесе. Бұл
- Бейімбет шығармаларының ұлт қанына әбден суарылғанынан. Бейімбет
шығармаларындағы кейіпкерлерге қарап отырып, олардың тек қазақ екенін
жазбай тануымыздан. Тіпті, жер бетінен қазақ деген халық жойылып кеткен
күнде Бейімбеттің шығармаларын оқып отырып қазақ деген халықтың ақ қағазға
бейнесін салып қана қоймай, мінезін елестетуғе, пиғыл-ниетін тануға болар
еді. Бейімбет шығармаларының кейіпкерлерін дүниедегі бар әдебиет атаулының
сан миллиондаған кейіпкерлеріне қосып жібергенде де, олар белін таянып,
"біз - қазақ едік" деп бөлектеніп тұратын секілді" [13, 7 б.].
Осы бір ағынан жарыла, ақтарыла айтқан лебізді жазушының өз
шығармашылығына да қарата айтуға болады.
Қаламгерлік өнердің басты заңы - тақырыпқа адалдық, өзі жетік білетін
жайды ғана жазу екенін Т. Нұрмағамбетов жіті аңдап, суреткерліктің соны
үлгісі ретінде қарапайым дүниелер арқылы үлкен күрделі мәселелердің бетін
ашып, кішкентай нәрселер арқылы ірі ойлар айтады. Оның осы бір тамаша
қасиетін өз пікірі де дәлелдей түседі.
"Айтарын тауысып, жазарын сарқып алып тоқтап жүрген, немесе өмірдің
өзіне тосын қырына ұрынып, зерттеп жүрген жазушыларды түсінбеймін. Өмір
қандай шексіз, күрделі болса, ауыл тақырыбы да сондай шексіз, күрделі.
Түстен кейін танысып, зерттеумен зерделегені бала кезде бастан кешкеніне,
нақ бүгінгі күні болмысымен бойына сіңіргеніне жете ме? Мен ауыл өмірін
зерттеймін, сол ауылда өмір сүремін. Сондықтан да мені" ауыл өмірінен
жазарым әлі көп. Жаза алмай жүргенім қаншама? "Мені жаз, мені жаз" деп
жүрген мәселелер қаншама" [14, 88 б.]- дейді ол.
Бұл — қосып-алуды қажет етпейтін пікір. Балалық үйрену, жастық
тәжірибесіздік кезеңінен жеңіл өткен жазушы үшін 70-80 - жылдар ірі
жетістіктер мен пайдалы өзгерістерге толы болып келеді.
Тынымбай Нұрмағамбетов көп еңбектенетін қаламгер. Бұның айғақ дәлелі
ретінде алғашқы он бес - жиырма жылдық шығармашылық жолының
өзінде-ақ ондаған повесть, жиырмадан астам әңгімелер сыйлаған және олары
оқырманға жұп-жұмыр болып шығып, әдеби қауымның назарын аударуы оның шын
мәнінде табиғи талант, тамаша суреткер екенін танытқанын атап айтуымызға
болады.
Сан алуан өмір құбылысын қай жағынан алып суреттеуге де шағын көлемде
болғанымен көркем әңгіменің құдіреті толық жетеді. Өзіндік мүмкіндіктерін
зергерлік шеберлікпен жұмсай білсе, қысқа әңгіме шеңберіне көл-көсір мән-
мазмұн сыйғызуға болады. Шағын жанрдың мұндай қасиетін терең ұғынғанын Т.
Нұрмағамбетов өз шығармалары арқылы айқын дәлелдеп берді. Өзі суреттеп
отырған ең ұсақ оқиғаның өзіне әлеуметтік мән беруге ұмтылады.
Т. Нұрмағамбетовтің шағын туындылары қарапайым тілмен баяндалады.
Бірақ, қаламгер - персонаждың ішкі жан толғанысын, өмірге деген
к^штарлығын, сыртқы әлеммен байланыстырып ашуға оның автор ретіндегі оқиға
өрімі мен кейіпкер қатысына берер бағасы оқырманға терең ой салатын нәзік,
сезімге толы болып келеді, бұл орайда, біз кейінірек сөз ететін көркемдік
амал-тәсілдерді ол орынды пайдаланады.
Т. Нұрмағамбетов қазақ оқырманына ғана емес, бүгіндегі жақын шетел
туысқан орыс әдебиетшілер қауымына да танылып, орыс
әдебиетінің өкілдері жазушы шығармашылығын жылы ілтипатпен қабылдады.
Талантты орыс жазушысы А.Лиханов Т. Нұрмағамбетовтың орыс тіліндегі тұңғышы
"Запах дыни" ("Жазушы" баспасы, 1979 ж.) кітабына жазған алғы сөзінде
жазушы творчествосына жоғары баға бере келіп, оның туындыларының Б. Майлин
творчествосымен үндестігін тап басып таниды:
"Доброта - вот слово, которое владеет Тынымбаем. Любопытно: именно
земля, не в прекрасном, а в прямом значении слова, интересна Тынымбаю
врежде всего, а с ней и ее люди. Старик Нуржан ("Запах дыни") обессилевшии
от старости, болыне всего боится остатся оторванным от земли, каждый взмах
его кетменя, каждый его прервистый вздох дороги читателю, как собственная
жизнь. Ленивец и неумеха Шашубай ("Шашубай") - вроде бы фигура героическая,
но как же он правди, этот образ, и как по-хорошему народен" [15, 4 б.].
Өмірдегі шындықты толымды, кең алып бейнелеп, терең тұжырымдар жасауға
үмтылыстар танытып жүрген Т. Нұрмағамбетов әдеби жұртшылыққа үнемі толысу,
жетіле өсу барысында танылды. Көлемді прозалық шығармасы - "Жер исі"
романынан басқа, ізденіс нәтижесінде, жазушы шығармалары тек қысқа
әңгімелер мен әрқайсысы бір-бір романға бергісіз повестерден тұрады. Сол
себепті де, қаламгердің жазу стилінде өзіндік қолтаңба басым. Бұған
шығармаларының тақырыптарының да өзектес, сарындас болып келетіні де жағдай
жасайды. Шығармашылығын адам бейнесін жасауға, оның пенделік қасиетін ашып,
ең бастысы әр заманның өзіне ғана тән адамын бейнелеуге құрған Т.
Нұрмағамбетовтың қаламгерлік мәнерінде көптеген жеке-дара қолданыстар
жетерлік. Жалпы алғанда, жазушы шығармаларының қай-қайсысының болмасын
идеясы нәрлі, көркемдігі жоғары болып келеді.
Шығарма идеясы дегеніміздің өзін көркем туындының бар мазмұн байлығы
мен көркемдік қасиеті арқылы жасалып, оқырман жан-дүниесіне күшті әсер
ететін идеялық қуаттылығы" [16, 102 б.] - деп академик 3. Ахметовше
пайымдасак айтатын ой, қозғар толғамы құнарсыз, солғын, адам сезімін
тебірентпейтш шығарманың көркемдігі жоғары болмақ түгілі, көркемдік
қасиетке ие болуының өзі жалғандық болып шығар еді.
Көркемділік - шеберліктен туады десек, суреткер шеберлігі ең алдымен
өмір шындығын жіті көріп, түсіну, сан-алуан адамдардың мінез-бітімі мен
қимыл-әрекеті, психологиялық ерекшеліктерін танып-білу қабілетінен туады.
Осы орайда, Т. Нұрмағамбетов қаламгер үшін нағыз шеберлік мектебі болып
табылатын әңгіме мектебінде әбден шыңдалып, өз тақырыбы, өз қолтаңбасы бар
дара суреткер болып қалыптасты. Сол себепті де, біз ең алдымен жазушы
әңгімелерінің идеялық-көркемдік сипатына үңілеміз.
Қазіргі қазақ прозасындағы ең өнімді жанр - әңгіме десек,
қателеспегеніміз. Сөз өнерінің бүгіндегі көзі тірі, айтулы өкілдерінің де
жаңаша пайым мен ірі ізденістерін осы жанрдан көруге болады. Әрине, қазіргі
қазақ прозасының даму деңгейі тек әңгіме жанрында ғана көрініс тауып жатқан
жоқ, өзге жанрларда да зор жетістіктер мен нәтижелерге қол жеткізілуде.
Бірақ әңгіме жанры өзінің уақыт күйіне үндесе жүретін үшқырлығына орай,
өзге жанрлардан оқ бойы озық жүр десек, артық айтқандық емес. Әдебиеттің
басқа тектеріне қарағанда, әсіресе өз табиғатына сай тақырып-талғам аясының
кеңдігімен ғана емес, әдеби-көркемдік, мазмұндық-пішіндік, психологиялық-
философиялық, әдіс-тәсілдік жағынан да дараланып, жан-жақты, терең
ойлылықты, тынымсыз бейнет пен үнемі ізденісті талап ететін күрделісі де
қиыны да - проза. Осы бір жанрдың ыстығы мен суығына бірдей көніп, бір
адамдай тынбай еңбектеніп келе жатқан жазушы - Тынымбай Нұрмағамбетов.
Жазушы таланты мен шеберлігінің көрінісі - өзі терең білетін, зерттеп
игерген, мәңгі толғандыратын тақырыбын жазып, оған мейлінше сәйкес түр,
жанр таба білуінде. Т. Нұрмағамбетов те өзінің тамаша талантын әңгіме,
повестерінде жарқырата көрсетіп, тақырыбын жан-жақты ажарландырып, нүр мен
сырға тұнған туындылар тудыра білді.
Әңгіме - қазақ әдебиетіндегі қалыптасқан, өз дәстүрі мен арналы асуы
бар жанр. Бұл жанрға: "Әңгіме - оқиғаны баяндап айтуға негізделген,
қарасөзбен жазылған шағын көркем шығарма. Әңгімеде, әдетте бас-аяғы жинақы,
тиянақты бір оқиға айтылады. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен
оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі
арқылы айқындалады" [17, 56 б.], - деген анықтама берілген әдебиеттану
терминдер сөздігінде. Ал, бұл жанр табиғатын, оған қойылатын талаптарды
академик 3. Қабдолов былайша нақтылайды:
"Алдымен көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді.
Содан соң оқырманды бірден баурап әкетуі үшін, сол шағын көлемдегі шағын
өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі қызғылықты болуға тиіс.
Сюжетке ене бастаған беттен-ақ оқырманның көз алдына іші-сыртын, мінез-
құлқын, іс-әрекетін аттаған сайын аңғартып, адам келе бастауы тиіс. Адам
тұл көрінбейді, оның өзін, қоршаған айналасы айқын көзге түсуі, сол арқылы
белгілі бір әлеуметтік топ, қоғамдық орта танылуы шарт. Әлгі адам-соның
өкілі, типтік түлға болуы қажет. Осылардың бәрі жазушыдан өмірді терең
білумен қабат, шүрайлы сөз байлығын, жіті байқампаздықты, асқан
талғампаздықты, тілдегі тамаша суреттілікті, бір сөзбен айтқанда, қалам
тиген жерді өмірдің өзіне айналдырар нағыз шеберлікті, соған қоса кемел
идеяға апарар терең білім мен биік мәдениетті талап етеді" [18, 230 б.].
Өте қиын, сонымен қатар, туа біткегі қабілетті қажет ететін
жауапкершілік пен аталып кеткен талаптар көркем туындыларынан тұғыр тапқан
жазушы талантының тамыры терең екенін бағамдау қиын емес. Мұның дәлелі -
оның тамаша табиғилық пен жеңіл юмормен өрілген өміршең шығармалары.
Жазушының біз білетін алғашқы әңгімесі - "Жиырма жас" деп аталады.
Әңгімеде оның өте жақсы көретін ағасы Оразбай оны үнді киносына апарғысы
келмейді. Оған өкпелеген Жабай әкесіне шағым айтады.
-Кө-ке-е!...
Менің даусым соншалық бұзылып шықты-ау деймін. Балтасын белбеуіне
қыстырып, даладан ойда-жоқта кіріп келген көкем әуелі селк ете қалды.
- Әй, Жаб-б-ы,Жабай-ижан! Саған не болды?-деп жаныма кеп отыра
қалды.
- Киноға апармайды, - деп Оразбайды нұсқадым. Иегім кемсеңдеп кетті.
- Неге апармайды. Неге апармайсың-ей? - деп көкем, ішкі бөлмеге кіріп
бара жатқан Оразбайға алара қарады. - Сенің сәніңді бұза, осы бала? - Ағам
үн-түн жоқ ішке кіріп, киетін киімдерін көтеріп қайта шықты.
- Ол көруге болмайтын кино.
- Не дейді-әй? Ол қайдан шыққан зәкүн. Жұбатардың үлкен баласы көріп,
кіші баласы көрмей-ақ қойсын?! Үйбай-ай, мынаны-ай, ер жеткеннің жөні осы
деп! Осы баланы апармай көрші, менен туғаның рас болса...[19, 318 6.].
Осы жердегі әке сөздері қандай табиғи. Әсіресе, балалардың ішінде
ерекше тәтті болатын кенжесінің сөзін сөйлеп, ашуланған әке бейнесі, қазақи
тәлімінен нәр алған болмысын паш етіп тұрғандай. Осылай еріп шыққан Жабай
Оразбайдың мектепте тәрбиеші болып істейтін сары қызды серікке ерткенін
жақтырмайды. "Босқа ақшаны құртып..." - деп өзінше бүрқылдайды. Осы ойын
апасына айтқанда, апасы:
- Әй, сен жаманға не десем екен,енді. Маған жаның аши ма? Жоқ па?
Соны айтшы? — деді.
- Ашиды.
- Жаныңның ашитыны рас болса, бүйтіп бүртимас едің-ай, сен ақымақ.
Енді алпысқа келгенше арса-арса болып, қазан-ошақпен алысып жүрейін бе мен?
Сен де жас емессің, әй... Есің кірді. Баяғыда сенің жасыңда келін
түсіреді екен, құдай-ау... Оразбай түгілі, - дейді [49, 322 б.].
Әңгіме "Мен түк ұққаным жоқ"деп аяқталады. Осы бір бас аяғы бес беттей
ғана шағын әңгімеге автор мөлдіреген пәк сезім мен уыздай ақ көңілді
сыйдыра білген.
Көрнекті қаламгер әңгімелері бір қарағанда қарапайым өмір тынысын
баяндаумен шектелетіндей. Алайда, жазушының әрбір әңгімесінің өзі үлкен мән
мен мазмұнға, үлкен әлеуметтік сипатқа ие болып келеді. Кейбір қарапайым
түрмыстық детальдарды авторлық баяндауда сәтті пайдаланып, сөйтіп әдемі
толғаныстар арқылы оқушыны толғанта біледі Ол көбіне, қоғамдағы
келеңсіздіктер мен адам бойындағы бойкүйездікті астарлай беріп, өз
кейіпкеріне ризалық кейіппен, мейірлене отырып, оны жеңіл әзілмен зілсіз
әжуа етеді, терең ойларға жетелейді, әр оқиғаны өмірден ойып алғандай
шынайы суреттейді. Г. Нұрмағамбетов прозасына тән басты қасиеттер де
-осылар.
Ал, шығарманың көркемдік сапасы, идеялық мазмұны қоғамдық әлеуметтік
мәні бар күрделі де қомақты шындықтарды көтеріп, соған байыпты тың
ойлар түйнделуімен өлшеніп, таразыланады десек, бұл талаптағы ізденістерді
Т. Нұрмағамбетовтің "Сушы" әңгімесінен табамыз.
Әңгіменің басты кейіпкері - Жаманқұл. Ол - кеңшар жұмыскері, жоңышқа
егісінің бапкері, сушысы. Өмірі бір адамға бастық болып көрмеген, басшылық
дегеннің дәмін татпаған жан. Сонда әңгіменің айтар ойы қайда бағытталады?
Әңгіме дегенде бұл — әлдебір оқиғаның құр баяндалуы емес, Т.
Нұрмағамбетов әңгімесі кейіпкерін "өйтті", "бүйтті" деп басқан ізін санап,
тәптіштіп жатпайды. Білгір, ақыл айтқыш әңгіме иесі мұнда жоқ. Бір жылдарда
өткен оқиға көз алдыңда дәл бүгінгідей бірте-бірте өрістейді. Кейіпкер
өзіне тән мінездерін сол оқиға барысында әрекет үстінде көрсетіп, ішкі жан-
дүниесін шым-шымдап ашып, характерге айналдырады. Шығармадағы кекесін
араласқан суретті сөз осылай қаланады. "Сушы" әңгімесінде төтенше жайт
табиғат құбылысынан туындайды. Таудың баурайын ала ағып жатқан бүлақ аяқ
астынан бұрынғы суының жарымынан айырылып қалады. Бар пәле жоңышқаға
алғашқы су беретін кезден басталады. Малға шөп дайындау ауыл
шаруашылығындағы үлкен қызу науқанның бірі. Өйткені, мал басының қыстан
күйлі шығып, өсімді болуы жем-шөпке байланысты. Әңгімеде "Қайрақ" ауылы
жоңышқа өсіруді қолға алып, оны суарып- қоруды Жаманқұлға тапсырады. Ол
бұрынғыдай суды әркім қалай болса солай кез-келген жерден жырып өз бағына
бұрып әкетуге тыйым салады. Бұл ретте біреулермен жаға ұстасып,
жүдырықтасуға дейін барады. Ақыры Жаманқұл жеңіп, жаңа тәртіпке бәрі
мойынұсынады. Бір қарағанда, алып бара жатқан ештеңе де жоқ. Жазушы
шеберлігі Жаманқұл түлғасын қызықты етіп бейнелей білуінде. Мұнда сушы боп
жүрген адамның характерінің әр қилы жолмен қалыптасқанын көреміз. Сушының
бойындағы қасиеттерін жазушы жеңіл күлкі араласқан юмормен суреттейді.
"Жұртты әуелі шошытқан нәрсе: Жаманқұлдың төс қалтасынан шыққан сыртқы
сабы иленген терідей жылтыр блокнот еді. Ауылдағы үлкен-кішінің басы
қосылған бір шалдың құдайысында Жаманқұл арқасын қабырғаға сүйеп отырып сөз
бастады. Қолында иленген терідей жылтыр қара блокнот.
- Осы блокнотта бар үйдің тізімі бар. Енді осы тізім бойынша
егіндеріңді суарасыңдар, - деп Жаманқұл блокнотты төбесінен асыра көтеріп,
жұртқа көрсетіп қойды. - Бұрынғыдай көл-көсір су жоқ. Сондықтан кезек әр
үйге айына бір-ақ келеді. Айына бір-ақ рет келеді екен деп, суды
есіктеріңнің алдына жарқыратып отыратын заман тағы жоқ. Сол бір сағатта
суарсаң суардың, суармасаң қалдың. Міне, тәртіп! Жаңылмас үшін, дау-дамай
болмас үшін, міне сағат -деп Жаманқұл беті кішігірім кесенің аумағындай
шынжыр баулы сағатты костюмінің төс қалтасынан суырып алып тағы көтеріп
қойды.
Жұрт тіксініп қалды" [19, 28 б.].
Ауыл осылай сушыға арбалады. Басқаша айту мүмкін емес. Әлде неден
өрекпіп, қорыққандықтан кез-келген жаны бар нәрсе тұзаққа ілінеді де
нәтижесінде тәуелділік күй кешеді. Не керек, Қайрақтағы елу үй су жөнінде
Жаманқұлдың айтқанымен ғана қимылдайтын болды. Жұртқа Жаманқұл айбын беруді
шығарды. Жаманқұл келе жатса, жолдан бұрылып кететіндер табылды. Жаманқұл
отырған жерге бас сұғуға да тайсақтады. Ауыл ақсақалдарының өздері "біздің
ауылдан Жаманқұл деген біреу шықты" дегеннің өзін кәдімгідей үреймен
айтатын болды. Сол баяғы тіршіліктің зәрулігінен "пәледен машайық қашыпты.
Қой мына Жаманқұлмен ұстаспайын. Бақшам сусыз салар деген" бақай есеп ақыры
Жаманқұлдың аузынан шыққанды бүлжытпай бас иіп орындауға мәжбүр етеді.
Жаманқұл не айтса да - заң. "Жоңышқаға грязни су жіберуге болмайды. Ол
кінәмшіл дақыл. Сондықтан..." деп нұсқау түсіріп еді, жұрт жаппай үйрек-
қаздарын топырлатып соя бастады. Тіпті тілдері сала- құлаш ауыл әйелдерін
де Жаманқұлдың мысы басты. "Бастаудың көзін бітеп тастайсыңдар" деп су
алуға тиым салып еді, бұған да көндікті. Жұртты ойда жоқта тықырыққа
тіреген Жаманқұл сонысы үшін құрмет тілейді. Ауыл жылы-жүмсақтарын соның
аузына тосады. Қоналқаларда қыбын табуға тырысады. Оған Жаманқұлдың бөркі
қазандай болады. Бұл шығармада автор шағын аумақтағы культ тақырыбына қалам
тербеген. Ондағы мақсаты - бұл келмеске кеткен деп құбылысты ендігі
көріністерін күлкі етеді. Кеңес түсында жарық көргенімен, сол уақыттың
еңбек адамының теріс мінездерін ашықтан-ашық көрсету күнә саналған тұста,
кейіпкер туралы жазушы өзін толғандырған ақиқатты дәл суреттейді.
"Сушы" әңгімесі күлдіре отырып, көңілге ой ұялатады. "Біреулер
Жаманқұлдың ісін немақұл көріп, кінәлай бастаса, екіншісі Пәледен машайық
қашыпты" деген Жаманқұлға тиісіп өле алмай жүрсіңдер ме? Ана Мүртташ деген
тиісіп еді. Не болды? Бір қойын сойып, айыбына шапанын кигізіп дау-дамайдан
әзер құтылған жоқ па? Жаманқұлға тиісуші болма", -дейді [19, 32 б.].
Осылай әбден дандайсыған Жаманқұл өзіне мата бермей қойған дүкеншіге
өкпелейді.
- Қарға қарғаның көзін шұқымайды деген. Ал, мына жаман дүкенші соны
неге түсінбейді.? Әрине, түсінеді. Бірақ, әдейі түсінбеген болады. Өйткені,
мына менің ел алдындағы абыройымды көре алмайды. Білдің бе? Қызғаныштан іші
өртеніп барады.-деп бүрқылдаған Жаманқұл енді оған су бермеуге бел
байлайды. Жалынып, жалбарынсын, бәрібір су бермеймін деген сушы үйқыға
кетеді. Үйқысы да ауыр болады. Мазасыз түс көреді. Түсінде дүкеншімен
үрысып жатыр екен [19, 43 б.].
Шындығында, жазушы осындай кейіпкердің көрген түстеріне көркемдік-
эстетикалық, әлеуметтік-философиялық жүк артып қояды. Бұл жағдай оның соңғы
жылдардағы әңгімелері мен повестерінің бірсыпырасында кездеседі. Түс көру
арқылы жазушы оқушысына ақыл айтпайды, кеңес бермейді, жол сілтемейді. Тек
түспалдайды, ой толғайды. Өмір мен өлім, қуаныш пен қасірет, адамдық пен
жауыздық, жақсылық пен жамандық жайлы сыр шертеді.
Ия, қолына аз уақытқа билік тиген бос белбеу белсенділер адамды да,
малды да аяусыз қинап, үстемдік құрған тұстағы оқиғалар осы бір өткелді де,
біреулер "тоқырау" деп атаған сәтте тағы да қайталанып, сергелдең салмаса
екен деген ізгі ниетпен жазылған бұл әңгімедегі қоғам өмірімен қоса өрілген
персонаждың ішкі сөздерінің атқарып тұрған қызметі де, көркемдігіндегі орны
да ала бөтен. Бұл әңгіме хақында, белгілі ғалым Ш. Елеукенов былай дейді:
"Адамның ішін, сезімін сөзбен өрнектеп жеткізу қиынның қиыны. "Сушы"
атты әңгімеде ішкі тебіреніс-толқынды, жан сөзін сыртқа шығару ой ағысы,
ішкі монолог арқылы емес, кейіпкердің іс-әрекеттерін бейнелеу үстінде
жүзеге асады. Жаманқұлдың ел ішінде, халық пікірінде абыройлы жүруді өзінше
түсінетінін байқайсың. Ол абырой дегеніміз жұртты ықтырып алу деп түсінетін
секілді. Сондықтан өзін көтермелеп қолпаштаудың өзі білетін тәсілдеріне
жүгінеді. Бір кереметі - осы арзан қулықтары, уақ қылықтары аңқау ауылға
әжептәуір әсер етеді, ең жоқ дегенде тіксінтіп берекесін қашырады.
Өзін-өзі көтермелеушілікті, кергімсіп саңылаусыздануды сынағанда
жазушы нақтылы кейіпкері Жаманқұлды ғана сынайды деп түсінсек қателесеміз.
Бұл талайымызға тән кінәрат: өз менін жер-көкке сиғызбай мадақтайтын
мемуарлық роман авторынан бастап жақсыңды көрсе жабырқай қалатындарға
дейін" [7, 5 б.].
Т. Нұрмағамбетов прозасында адамның пенделік қасиеттері, адами
сипаттары кең тұрғыда көрініс табады. Әсіресе, жазушының адамгершілік
хақындағы ізденістері жемісті болып шығып отырған. Сондықтан, қаламгер ең
алдымен адамның адамгершілік, рухани-моральдық қасиеттерін ашып суреттеуге
ден қоя білді.
Адамгершілік мәселесі Т. Нұрмағамбетов прозасында қазіргі уақытта одан
сайын күшейіп отыр. Бұл турасында, зерттеуші Т. Бекниязов былай деп ой
түйеді:
"Оған дәлел қандай қаьарман-кейіпкер болмасын, тіпті қатардағы
персонаждар болсын, бәрі де өмірлік авансценаға шығып, өз әрекетімен
танылады, әрқилы дәрежеде характерінен хабар береді. Ал, жазушының қаһарман
болмысын жан-жақты суреттеу арқылы, типтік харктерді дүниеге әкелуі-күрделі
творчестволық процесс екені белгілі. Сондықтан, типтік бейнелер бір күнде
туа қалмайды. Ол үшін уақыт керек және қаьармандар типтік жағдайда
көрінгенде ғана толымды шықпақ. Типтік бейне көркемдік идеяға қатысты түрде
алынады. Бұдан әдебиеттің танымдық мәні де көзге түседі"[18, 14 6.].
Адамгершілік ұғымына адамдарға тән жағымды қасиеттердің бәрі кіреді.
Достық, жауапкершілік, сүйіспеншілік, мейірімділік, кішіпейілділік,
әдептілік, жақсылық пен ізгілік, т.б. Бүлар адамның әрбір іс-әрекетінен,
қарым-қатынасынан, ой-түсінігінен көрініс тауып, адам жанын айғақтайды. Т.
Нұрмағамбетов өз шығармаларында осы адамгеріиілікті дәріптеп, бейнелейді.
Және, көркем туындының басты мұратының өзі осында жатқанын дұрыс
пайымдайды. Себебі, өмірдегі қоғамдық-әлеуметтік, түрмыстық мәселелердің
бәрі де ең алдымен адамгершілік, ар-инабат, имандылық бар жерде ғана өз
шешімін таппақ. Осы тұрғыдан қарағанда, қаламгер прозасына кейіпкердің жан
дүниесіне терең үңілу, адамдық болмысты жаңа қырынан ашу жолындағы
көркемдік ізденістер тән. Қайсыбір тақырыпты қамтымасын жазушы идеясының
түп қазығы - осы адамгершілікке барып тіреледі. Расында, адамның ішкі
дүниесі неғұрлым тереңірек ашылған шығарманың мазмұны анағұрлым тереңірек
болатынын біз көркем шығармаларды оқу үстіндегі өз тәжірибемізден білеміз.
Көркем әдебиеттің негізгі зерттеу объектісі-өмір шындығы десек, осы орайда,
ол адам образысынсыз ашылмайтыны түсінікті жайт. Осы себепті, әдебиеттің ең
бір ұлы міндеті, мәңгілік мақсаты әрқашанда адам өмірін бейнелеу болып қала
беретінін ұғынған Т. Нұрмағамбетов те қаламгерлік қолтаңбасында кейіпкердің
бойындағы заман рухына лайық болмыс, адамгершілік сапаларды көре біліп, оны
бейнелеуде тың көркемдік-идеялық ерекшеліктерімен дараланады.
Белгілі бір қаламгердің шығармашылығын зерттеуде оның тамаша талантына
тағылымды талдау жасауда ең басты компасымыз –заман мен оның рухани болмысы
және көркем бейнеленуі болатыны ә-дегеннен айтылған. Ауыл адамдарының асқақ
рухы мен ұлттық қыр-сыры мол жан-дүниесін айқара ашып көрсеткен жазушының
кез-келген көркем шығармасын оқи отырып, олардағы кейіпкердің әрқайсысы
оқушыны салмақты ойларға жетелейтін, дара мінезді қаьарман екеніне көз
жеткізесің. Туындыгер жасаған образдардың бойынан адамгершілік исі аңқып
түрады.
Әдебиетте еңбек адамдарын көрсете білу - қаламгердің алдындағы зор
міндеттердің бірі. Өйткені, әдебиеттің басты пәні - адамның адамгершілік
сипаттарының бірі - еңбек. Тынымбай әңгімелеріндегі еңбек адамдары өз ісіне
жан-тәнімен берілген жандар; кейде басқаларға үнамсыз көрінсе де, алған
бетінен қайтпайтын қайсар, адал болып келеді. Оның "Қорашылар"
әңгімесіндегі Жылқайдар, Жақып образдары тек еңбек адамдар болуымен ғана
ерекшеленбейді, әрқайсысы адамгершілік, бауырмалдық, т.б. секілді ізгі
қасиеттерімен тұлғаланады. Сол арқылы өзіне тартып түрады. "Он төрт жасар
жігіт" әңгімесінің тақырыбы соғыс уақыты, сол бір сұрапыл жылдар буындары
толық қатпаған балалардан талап еткен қажымас қайрат, төзімділік,
ізгіліктерге, т.б. арналады. Қаламгер әңгімесінде он төрт жасар Қиястың
ерте есейген, өмір тақсіретін көп татып, ауырлықты көтере білген
саналылығы, ересекке тән жауапкершілікті - ауру шешесі мен кішкентай
інісіне қамқор бола алатыны бейнеленіп, еңбекқорлығы дәлелдене түседі.
Туған әдебиеттегі ұлы Абай дәстүрі адамтанудың көркемдік қырларына тың
сипат дарытты. ¥лы ақын өз өлеңдерінде адам бойындағы жағымсыз қасиеттерді
өлтіре сынап, эстетикалық ерекше күшпен ізгілік ниетті насихаттап, биік
парасат пен рухани тазалықты дәріптегені белгілі. Бұл туралы Ф. Кузнецов: "
Шын мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни, адамтану болса,
онда адамгершілік ізденістердің болуы міндетті" [19, 319 б. ], - деп
тұжырады.
"Адамгершілік. Бұл сөздік қорымызда сөлі ерекше, мәні мәнгілік айқын,
салмағы пара-парсыз парасатты сөз. Сөз ғана емес, адамның ең асыл
қасиеттерін айқындайтын бірден-бір аяуды ұғым. Ұғым ғана емес, тіршіліктің
мәнін, дүниенің сәнін төрттағандап, ұстап тұрған ең ұлы принцип. Шынын
айтқанда, жеке-дара принцип қана емес, заңның да, адамның да құдіретін
танытатын ең ұлы күш. Өйткені, адамгершілікке негізделген жерде не нәрсеге
де құдірет даритыны мәлім" [18, 24 б.] - деп белгілі сыншы С. Әшімбаев
айтқандай, - оқушы әдеби шығарманы оқу барысында рухани ләззаттанып, жан-
дүниесі байып шығатынына сөз жоқ. Әрине, көркем шығарма мазмұны адами және
нәрлі ойлар айта білсе ғана рухани мәдениет игілігіне айнала алады. Осы
тұрғыда, Т. Нұрмағамбетов өз
шығармашылығында қазақ халқының қанына сіңіп кеткен, еш тарихи оқиға, ұзақ
тарих өшіре алмаған адамгершілік қасиеттерін табиғилықпен көркем суреттеп,
оның дарқандығы мен жаным арымның садағасы дейтін халықтық санасының небір
тамаша көріністерін бейнелейді.
Бұдан өзге, "басқалармен тақырып ортақ, объективті ұқсас болған күннің
өзінде, хас шебер туындысында өмір құбылыстары ұлттық топырақ иісін
жоғалтудан, бояу-реңінен айырылудан ада болса керек. Өйткені өнердің
даралық сипатын көрсететін, оның табиғатын ашатын негізгі категорияны
-образды халықтық ұғымнан бөліп қарау — оны мансұқ ету" [13, 146 б.] екенін
жақсы білетін Т. Нұрмағамбетов шығармаларында ұлттық дәстүрге сүйеніп,
шығармалардың мазмұнын ашып, көркемдігін асыруда басқа да көркем деталь-
штрихтарды пайдалана біледі.
Т. Нұрмағамбетов прозасының, әсіресе, әңгімелерінің идеялық-көркемдік
ізденістерін салмақтап, оның кейіпкер келбетін кейіптеудегі өзіндік машығын
сөз еткенде "Бөрібайдың тымағын ит алып қашқан қыс" әңгімесіне соқпай өте
алмаймыз. Өйткені, "ұлт", "үлтгық" деп дауыс шығарып айтпақ тұрмақ,
сыбырлаудың өзі мұң болған 80 - жылдарда да жазушы әңгімелері таза ұлттық,
қазақи мінезге құрылатын. Мына әңгімеде де юмор мен әзіл басым. Әдемі
өрнектеліп, табиғи өрбіген диалог, әрекет астарынан ұлттық қасиет, ұлттық
психология мен мұндалап жатады. Ең сүйсінетініміз қаламгер қазақи мінез-
құлықты, психологияны тамыршыдай тап басып, шынайы жеткізе біледі.
Әңгіменің оқушыны еліктіріп әкететін сиқыры ұлттық калориттің басымдылығы.
Мысалы, күйеуді қайын жұртының қарсы алуы, оны қалжыңдап, сынауы, т.б.
Әңгіме "Бұл жұрт бастары қосылған жерде қарап отырған ба, сірә...
Бірінің бірі ел-жерін сұрайды... руын сұрайды. Ақысы қалғандай сұғынып
отырып жасын сұрайды. Бәрі де дұрыс-ай... Бірақ, Әлмәмбетке осы жұрттың жас
сұрағаны-ақ батты" - деп басталады. Жиен қарындасына бас құда болып барған
Әлмәмбет жасын сұрағандарға "дәкүметтегі жасым осылай еді" деп айтамын деп
пәлеге қалады. Қай жылы туғаныңызды өзіңіз білмегенмен аулыңызда білетін
шал-кемпірлеріңіз жоқ па деген сөгіс алған Әлмәмбет үйіне келген соң бір
малын сойып, Алданбек пен Нұрқабылды шақырады. Автордың бұл шығармадағы ең
бір табысы-осындағы Нұрқабылдың әңгімесі.
— Ой, қоя тұршы сен де... Шеше алмай жатқаның Әлмәмбеттің жасы болса,
оны маған жібер, - деген Нұрқабыл әңгімесін бастайды. Әңгіме Әлмәмбегтің
әкесі Бөрібайдың шешесі Өрсүлуды алуға барғанынан басталады. Әсіресе, күйеу
болып барып отырған Бөрібайды жыға алмаған ол жақтың жігіттері оның тұмағын
келемеждеп, итке кигізе салады. Сонда да сыр бермеген Бөрібай өзіне
бір бәйбіше басқа, жаңа тұмақ экеліп үсынғанда, бір
беткейлілігіне салып, оны алмай қояды. Онымен де қоймай, "Тағы бір
иттеріңіздің басы жаурай қалса керек болар, бәйбіше. Біздің ауылдың жалғыз
тұмағы сол екен, түлкі алатын тазысы жоқ екен деп қалмаңыз" - дейді. Қып-
қызыл шүнақ аязда тұмақсыз келе жатып бір рет болса құлағын уқаламай, жаны
ашып, тұмағын үсынған қайнағасына: "Басымның теміреткісі бар еді, аға,
рахмет сізге... Ендігі жерде әлгі иттің басы не болар екен деп, уайымдап
отырғаным" [20, 159 б.] - деп жауап береді. Бұл сөздерден күйеу болса да,
ешкімге өз есесін жібермейтін қайсар, біртоға, тілінің шымшымасы бар,
намысқой Бөрібайдың бейнесін, бүкіл қазақи болмысты танимыз. Әңгіме
былай аяқталады.
- Зұбайраның біздің ауылға келіншек болып түсуінің өзі бір қисса десе
болады. Оның жанында Бөрібайдың тұмағын ит алып қашатын қыстың
әңгімесі жай ғана нәрсе ғой. Жұрт тағы да Нұрқабылға қарай ентелей түсті.
Әлмембеттің туған жылын әзірге анықталар түрі жоқ. Ол жайды айрықша
қадағалап отырған Ережеп еді, әңгіме Зүбайраға келіп тірелгенде, оның да
есі шығып, Нұрқабылдың бетіне қарап аузын ашты да қалды [20, 161 б.] -
дейді автор.
"Кәнпескенің арғы жағы ме еді, бері де ме еді" деп бастап үш күн, үш
түн әңгіме соққан қайран қазақтың шалдары негізгі мәселені үмытып та
кеткендей. Қайта айналып келмес қайран бозбалалық пен жігітшілік шақтарының
ең қимас сәттерін тамылжыта әңгімелеп, бағлан қозының етін жеп, кірісіп
кеткенмен Әлмембеттің жасы бәрібір белгісіз күйде қалады. Әрине, автор
үшін де маңыздысы ол емес. Әлмембеттің жасын негізгі тірек етіп алған
жазушы ойының түп қазығы қазақтың өткені, ұлттық салт-дәстүрден нәр алған
асыл қасиеттері, халықтық сипаты екені белгілі. Көшпенді ғұмыр кешіп,
баласының туған кезін "ел қыстауға көшер кез, бидай орылар сәт, жайлауда,
т.б." өз түрмысына қатысты атай салатын қазақтың туған жылын, күнін
хаттағаны бар ма? Осындай уақытта өмірге келген Әлмембеттейлер арамызда
қаншама. Міне, осыны мазмұндай отырып, автор ауыл шалдарын әңгімелері
арқылы халқымыздың қазақи тәлім-тәрбие негіздерін , әдет-ғұрпын, әсіресе,
сөз саптауларының ұлттық бояу-реңктерін барынша мол қамтуға тырысады.
Жазушының "Жаздың қысқа түні" деп аталатын әңгімесі бар. Жазған
дүниелерін үнемі қайта қарап, әрдайым толықтырып отыруға, тіпті кейде
бұрынғы дүниені басқа бір қырынан жаңғырта жазуға әуес жазушы осы
әңгімесіне жаңаша сипат дарытып, "Келін" деп атапты. Бір қарағанда осы
әңгіменің тақырыбының өзгеруі түкке тұрмайтын нәрсе. Алайда, жазушының бұл
мәселеге айрықша мән беретіні бірден байқалады. Апасының айтуымен бір кезде
"гөрпілдеген етік киіп, қолы сиясия болып" жүретін Нұршатқа құда түсе
барғалы, Тоқтастың бар есіл-дерті - сол. Үйленіп, өздері оңаша қалғанда
ендігі жерде апасының өзі де артығырақтау боп көрінгендей Тоюгас көңілі
апасының біраз күнге болса да қыдырып кеткенін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3- 5
1 ӘҢГІМЕ ЖАНРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР ... ... ... ..6- 44
2. КӨРКЕМДІК ШЫНДЫҚ ПЕН ИДЕЯЛЫҚ ҰСТАНЫМНЫҢ
ҮНДЕСТІГІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...45-76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77-7 8
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..79-80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Соңғы 20-30 жыл көлемінде қазақ прозасы біржола
шарықтап, әдебиет зерттеушілері мен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан жоғары
бағаланып келеді. Осы әдеби дамуда өзіндік жазу стилімен, сөз өнеріндегі
дара болмысымен танылған дарынды жазушы Т. Нұрмағамбетұлы шығармалары
өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде көріп жүрген құбылысты өзіндік
шұрайлы да құнарлы тілімен, оңтайлы тәсілдерімен тамаша бейнелеген шыншыл
туындылар.
Суреткердің аранасынан аса асқақтамай, бүлкілдеп ағатын мөлдір тұмадай
әңгімелерінің табиғатында адами, табиғи тазалық, адамгершілік суреттеледі.
Жазушы талай қаламгер ат ізін салған белгілі тақырыптың өзінен бұрын
байқалмаған бедер тауып, безендіре біледі. Ол бедер белгілі тақырыптың сан
қатпарлы астарына мейлінше еркін бойлатуымен, өмір құбылыстың терең
шыңырауларынан шым-шымдап сыр суыртпаған сонылығымен тәнті етті.
Қазақ прозасында елеулі еңбек еткен Т. Нұрмағамбетұлы 70-80 жылдарда
талмай табандылықпен еңбектеніп, соңғы он жылдықта, яғни 90-жылдары
көрнекті қаламгер ретінде толық қалыптасты. Оның прозасы - өзекті
тақырыптарды арқау етіп қана қоймай, өмір шындығын көркемдік шындыққа
айналдыруда өзінджік бағыт-бағдарын айқындаған шығармашлық. Қаламгер
прозасындағы көркемдік-идеялық ізденістер оның прозалық шығармаларының
тілінен де, баяндау әдісі мен характер, образ жасау жолында пайдаланылған
шығармашылық тәсілдерінен де, кейіпкердің психологиялықәлеуметтік портретін
берудегі ерекшеліктерінен көрініс табады. Осы тұрғыда, жазушы шығармаларын
жүйелі түрде талдау арқылы идеялық-көркемдік ізденістер аясын айқындау, сол
арқылы өскелең прозамыздың даму жолын көрсету зерттеу жұмысымыз танытады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты –
Т. Нұрмағамбетұлы шығармаларының қазақ әдебиетіндегі алатын орнын, идеялық-
көркемдік ізденістерін айқындау. Бұл үшін мынадай мәселелерге баса назар
аудардық:
• Т. Нұрмағамбетұлы прозасын талдау барысында жазушының өмірден таңдап
алған тақырыбын көркем шығармаға арқау етуіндегі ізденіс сипаты мен
көркемдеуші-бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігін пайымдау;
• Шығарма кейіпкерін қазақи болмыс, ұлттық менталитетке үйлестіре
бейлееудегі көркемдік детальдар мен бейнелуші әдіс-тәсілдердің
қызметін, авторлық дүниетанымды саралау;
• Жазушының әдеби шығармаға көзқарасы мен танымдық талабы тұрғысынан
қарасытра келе, жазушының бүгінгі әдеби процестен алар орнын,
қаламгерлік шеберлігін, өзіндік машық-мәнерін айқындау. Сондай-ақ
жазушы туындыларының қазақ әдебиетін дамытудағы үлесін бағамдау;
• Өмір шыныдығын көркемдік шындыққа айналдырудағы жазушының уақыт
талабына, дәуір келбетіне, замана тынысына зерделілікпен үңілудегі
дербес қолтаңбасын айқындау;
Аталған мақсат-міндеттерді тиісті деңгейінде орындау үшін Т.
Нұрмағамбетов шығармаларының негізгі идеялық тақырыбы және көркемдік амал-
тәсілдерді құбылта қолданудағы шеберлігі талданады.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Жазушының көркем
дүниелерінің идеялық-көркемдік табиғатын ашып көрсетіп, көтерілген басқа да
мәселелердің сәтті шешімін табуда қазақ әдебиеттануының көрнекті
өкілдерінің қазақ әдбеиті тарихы мен теориясы бойынша жазылған негізгі
ғылыми еңбектер басшылыққа алынды. Атап айтсақ, М. Әуезов [1], С. Қирабаев
[2], З. Қабдолов [3], Т. Кәкішев [4], Р. Бердібаев [5], тағы басқалардың
зерттеулеріндегі ой-тұжырымдарға сүйеніп, басшылыққа алынған әдіс-
тәсілдерінен үйрендік.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ӘҢГІМЕ ЖАНРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
Өзінің алдындағы құнарлы орта мен әдемі әдеби дәстүрден нәр алған, Т.
Нұрмағамбетов өз туындыларында әдеби тілдің өзіндік тәсілдермен
көркемделіп, жинақталған түрін қолданады да, мазмұнға қоса көркемдікке де
көп көңіл біледі. Әдебиет әлеміндегі ерекше мазмұнды мәнері мен ой-
толғанысын жеткізудегі өзгеше өрнегімен шын шебер жазушы ретінде танылған
Т. Нұрмағамбетов өз шығармаларындағы оқиғалардың бәрінде де қаһармандарының
психологиясын, оның өмірге, қоршаған ортаға деген сезімдерін шынайы түрде
және оның іс-әрекетін көңіл-күйімен сабақтастыра баяндайды.
Т. Нұрмағамбетов- үлкен суреткер, шеберліктің шыңына шыққан жазушы.
Суреткер үшін ең бастысы - адам. Оның прозасы - сол адамдардың қуаныш-
арманы, ой-мақсаты, қиял-мүңы,т.б. жан дүниесіндегі өзгерістерге толы.
Әсіресе, адам жанындағы түрлі сезім-шарпулар, түрліше психологиялық
ахуалдарды жарқырата ашып беруді алдына басты мақсат етіп қояды.
Әдебиеттанушы ғалым Л. Гинзбург: "Психологиялық талдаудың әртүрлі жолдары
бар. Ол тікелей авторлық баяндау немесе кейіпкердің өзін-өзі байқауы
(самоанализ) формасында, болмаса оның іс- әрекеті, қимылы арқылы жүзеге
асады. Бүлардың ішінде талдауда кейіпкердің ішкі және сыртқы сөздері ерекше
орын алады" [6, 45 б.] - деп ой түйеді. Осы айтылғандарды өз қаламгерлік
мәнерінде автор да бар қажеттілікпен, ерекше ыждаһаттылықпен қолданады.
Қаламгер шығармаларында кісіні зеріктіретіндей сылбырлық, бір ізділік қалып
сақтала бермейді. Жазушы жазған дүниесін үнемі жаңашыл ой-толқындарымен,
өзгеше амал-тәсілдермен байытып, туынды Тұнықтығын тазартып, шығарма
кеңістігін кеңейтіп отырады. Бұған жазушының шығармашылығының кезекті
кезеңі ретінде кез-келген кітабы дәйекті дәлел бола алады.
Алғашқы қадамын өмір - болмыстың бір үзік көрінісіндей, мінез-құлқы әр
алуан кейіпкерлер тіршілігінің куәсі еткен, соншалық алып бара жатқан
ерекшелігі де жоқ, бірақ, өзіне әлдебір тылсым күш арқылы тартып, тез
оқылатын әңгімемен бастаған Т. Нұрмағамбетовтың туындыларын оқырман
қауымның іздеп жүріп оқығанын біз сол кезде жазылған жылы да ізгі
лебіздерден білеміз. "Автордың не айтқысы келгені ғана емес, қайта әдейілеп
болмаса да өмір фактілерін дұрыс суреттеудің нәтижесінде не айта алғандығы
біз үшін маңыздырақ. Біздің әрбір талантты шығарманы соншалықты қадірлейтін
себебіміз- мұндай шығарма болмаса ол өмір жай адамдардың көзіне оншалықты
шалына бермейді" [7, 4 б.] - дейді Н. А. Добролюбов әдебиет туралы
мақаласында.
Баршамызға белгілі әңгіме - қысқа да нұсқа жанр. Қысқасы -- қиын жанр.
Соған қарамастан кейбір кеуделі жазушыларымыз әңгімені қомсынып,
менсініңкіремей жатады. Т. Нұрмағамбетов болса бұл жанрға бар талантын
сарқа жүмсап келеді. Қып-қысқа әңгімелері арқылы-ақ қаламгер өзінің үлкен
концепциялы суреткер екенін танытты. Жазушы vстанымы туған жерге деген
суреткерлік сүйіспеншілікті таныту, қарапайым еңбек адамын, оның ұлылығын,
адамгершілік қасиеттерін жырлау. Сол себепті де оның кейіпкерлері- пәк,
таза, ойлы жеткіншек, басына тағдыр салған тауқыметтен ерте есейген Бала,
(Көктембай - " Қош бол, ата", Елжан - " Тұнық су", Қияс -" Он төрт жасар
жігіт", Шорман -" Қарлығаштың үясы",т.б.), осы бауыр етінің болашағына
алаңдап, ұрпақ тәрбиесінің халық дәстүрінен ауытқымауына, жіп үзіп
кетпеуіне тілекші Қарт, (Сапарбек - "Перзент", Нүржан -- "Қауын исі", Қамқа
кемпір - "Жүрек жылуы", Тәуекел - "Тұнық су", Нағашыбай "Бойтұмар",т.б.),
еңбек адамдары - сушы Жаманқұл "Сушы", "Жер исі" романындағы - Қоңыр, т.б.
Өзінің шығармашылық мақсаты, өз кейіпкерлері туралы жазушының өзі
былай дейді: "Мені әдебиетшілер де, оқушылар да ауыл өмірінен жазатын
жазушылардың қатарына қосады. Әрине, бұл қала өмірін білмейді, қала өмірін
жаза алмайды деген ұғымнан туып жатпаған болар. Мен бұған тасып та таласып
та отырған жоқпын. Жазған, таңдаған тақырыбы үшін жазушыны дәріптеудің де,
кінәлаудың да керегі жоқ. Тақырып - жазушының егіс егетін алаңы. Мәселе
жазушы - диқанның сол жерден қандай өнім алуында. Бір диқан егістік жерді
жылда өзгертер, екінші біреуі күтіп-баптау арқылы-ақ бір жерден тәуір өнім
алар.
Жазушы мен диқан, асылы ұқсас. Диқан жерді, дәнді қалай сүйсе, жазушы
да жазып отырған тақырыбын, адамдарын солай сүюі тиіс. Мұндай сүйіспеншілік
жоқ жерде шынайы шығарма тумақ емес.
Менің де өз творчествомнан жақсы көретін, соларды жазғандығым үшін
қуанатын әңгіме, повестерім, сол әңгіме-повестерімнің кейіпкерлері бар.
"Бүлақтағы" - Қошқарбай, "Сушыдағы"- Жаманқұл", "Жаздың қысқа түніндегі" -
Тоқтас пен Нұршат, "Ата қоныстағы" - Мұқа, "Шашубайдағы"-Шашубай,
"Бұқадағы" - Бәстенбай, "Қорашылардағы" - Жақып, "Бөрібайдың тұмағын ит
алып қашқан қыстағы" - Бөрібай, "Бойтұмардағы" - Нағашыбай, Базыл,
Майсагүлдер. Жазылып, оқырмандарға жетіп, олар жөніндегі менің ісімнің
біткеніне қарамастан, мен кейде оларды есіме алып, езу тартып, кейде
тебіреніп отырамын. Бұл да бір үйелмелі-сүйелмелі балаларының ісін, қылығын
қызықтап солар үшін төбесі көкке жетіп отыратын әкенің өзге үшін болмашы,
өзі үшін ешбір теңдессіз бақытындай бақыт болар шамасы" [10,92 б.].
Біз мұны жазушының жан сыры деп қабылдауымыз керек. Осы үзіндіден оның
өнерпаздық өрісінің шет-шегі, шығармашылық ізденісінің ізі көрініп түр.
Суреткер туындыларындағы кейіпкерлер өмірден алынғанымен, жазушы жүрегінің
тебіренісінен жаралған көркемдік құбылыс екендігінің куәсі болғандаймыз.
Осындайда, шығармашылық өнердің құпиясы туралы айтқан зерттеуші С.
Петровтың мына бір пікірі ойға оралады: "Өнерді оны тудырған адамнан бөлуге
болмайды. Суреткер бос кеңістікте өмір сүрмейді. Оны адамдар, заттар,
оқиғалар қоршап тұрады. Суреткер осы оқиғаларға белсенді қатысушы. Ол өзін
қоршаған адамдарды сүйеді немесе жек көреді. Ол күйзеледі, уайымдайды,
қуанады - міне осының бәрі оның творчествосында көрінеді" [11, 3
б.]. Т. Нұрмағамбетов әңгімелерінің асыл қасиетін өз кезінде көптеген
сыншылар танып-біліп, кейіпкерлерінің басты ерекшеліктерін саралап берген.
Мәселен:
"Тынымбайдың қарапайым бала, жігіт-қыз, егде-ересек, шал-кемпір
кейіпкерлерінің бәрі дерлік - дара, дана адамдар. Халықтың қалың ортасынан
шыққан өкілдер, типтік жағдайдан жаралған типтік түлғалар. Қазақы, халықтық
характерлер. Ұнамсыздарында пасықтық, бақай есеп, тайыздық, тарөрістілік,
құлқын қамынан аса алмаушылық қандай оңды көрінсе, жақсылық жағындағыларда
кең мінез, дарқандық, адамгер -шілік, абзалдық, жан жарқындығы, жүрек
байлығы сондай бай, айқын да ажарлы көрінеді. Қауыншы Қаратемір, қария
Тәукебай, (" Түкпірдегі ауыл"), Еңбекқор Нағашыбайларды ("Бойтұмар") былай
қойғанда, әпенді, кер-жалқау Шашубай, сәл нәрсеге бөркі қазандай болатын
Қабылдардың ("Жәрдемші") жан дүниесі қандай жарық, жьілулы десеңізші.
Осындай қызық та қыртысты, әр алуан да бай, қанық та қарапайым
характерлерді көргенде, Тынымбайдың бағыты дұрыс, байқағаны байсын, тапқаны
- көл-көсір екенін бағамдайсың. Қалам-бұрғыны қат-қат қазыналы тереңге,
кенге салу дегеніңіз де осы болса керек " - дейді белгілі сыншы Б.
Сарбалаев [12, 280 б.].
Біз жазушы шығармаларына талғаммен қарап, жазушылык лабораториясына
дендей отырып оқығанымызда, оның қаламгерлік қасиетіне тән көркем шығарма
жазудағы тәжірибесінен мынадай ой түйдік.
Әуелі жазушы көкірегіне бір ой қонақтайды. Ол ой суреткер бастан
кешкен өмірдің сәулесі мен нүрына оранып, сыры мен шындығына келіп
тіреледі. Яғни, қаламгер өз өмірінің, өзі өмір сүрген кезеңнің нүры мен
сәулесін, шындығы мен сырын әуелі зерттеп алып, оны жан дүниесі елегінен
өткізіп, көркемдікпен әрлеп, шабытпен, шарпып тарамдатып алып кетеді.
Осыдан келіп, көркем шығарма жасалады. Ол дүниеге келген туындысы арқылы
оқырманға бір түйінді пайым зерделетеді, өзін және өзгені толғандырған
сұраққа жауап береді. Өйткені мақсатсыз шығарма жазылмайды. Айтары жоқ
дүние де- өлі дүние. Демек қандай бір туындыдан да жазушының не айтқысы
келгенін, соны неге және қаншалықты айтқанын және сол айтпақ ой-идеясын
қалай жеткізгенін көреміз. Тақырыптар ортақ, мегзер идея да ұқсас бола
береді. Ең бастысы - тақырыпты игеруде, идеяны шеберлікпен жеткізе білуде.
Шығарманың жақсы-жамандығының, шынайылығының негізгі өлшемдері де - осы
айтылғандар. Шығарманың өзіндік бет-бедері, салмағы мен құны да осылардан
аңғарылады.
Осы тұрғыдан алғанда, Тынымбай Нұрмағамбетовтің де қаламгерлік мүраты
тек жақсы жазу десек қателеспегеніміз. Ол жазу үшін жазбайды, жазбауға
болмайтын болған соң жазады. Шынында да осы уақытқа дейін бар-жоғы бір
роман жазғанымен, шүрайлы тілді повестер мен әдемі юморға толы қысқа
әңгімелері арқылы өзіндік көркем әлем қалыптастырған жазушының шығармашылық
болмысы даралық сипатымен, қарапайым, да қарымды, құнарлы да қасиетті
ерекшеліктерімен бедерлі.
Әсіресе, ең негізгі ерекшелік ретінде - тақырыпқа адал, өзі танып -
білген нәрсесін, жетік білетін жайды ғана жазып, қарапайым жайлар
арқылы Б. Майлиндей ұлы жазушыны пір тұтатыны әрбір шығармасынан сезіліп
түрады, сонымен қатар оның әдебиетке жетектеп әкеп қосқан сан алуан
кейіпкерлері кешегі ұлы қаламгер кейіпкерлерінің жазушы заманындағы
ұрпақтары десе де болғандай. Бұның себебі, Тынымбай Нұрмағамбетов ұлы
жазушымен тақырыптас, яғни беріле суреттейтіні - ауыл өмірі, кейіпкерлері
-қарапайым ауыл адамдары, еңбекшіл, ақ көңіл қарттар мен риясыз пейілді
балалар, ауыл қыздары мен жігіттері. Қаламгер олардың тыныс-тіршілігін
көрсетіп, арман-мүратын ғана баяндап қоймай,тартысты іс-әрекетін көркем
бейнелейді. Бұған қоса, Т. Нұрмағамбетовтің ұлы жазушымен суреткерлік
болмысы да, яғни өмірге, тақырыпқа көзқарасы, өмірді, нысанасына алған
тақырыпты игеру табиғаты, сол ретте қолданған баяндау мәнері,
шығармаларының баяндау құрылымы мен көркемдік әдіс-тәсілдерінің де ұқсас,
тамырлас болып келуі де арқылы көп жақын. Бұны өзінің "Қара камерадағы ақ
киімді жазушы" атты мақаласында нақтылай түсіп, былай дейді:
"Дүниеде жақсы жазушылар көп. Бірақ, әрбір әдебиет, ұлт үшін қымбат
жазушылар бар. Біздің ұлтымыз бен әдебиетіміз үшін бір қымбат қаламгер -Б.
Майлин десек, асыра айтқандық болмас. Қайта жеткізе алмай отыр демесе. Бұл
- Бейімбет шығармаларының ұлт қанына әбден суарылғанынан. Бейімбет
шығармаларындағы кейіпкерлерге қарап отырып, олардың тек қазақ екенін
жазбай тануымыздан. Тіпті, жер бетінен қазақ деген халық жойылып кеткен
күнде Бейімбеттің шығармаларын оқып отырып қазақ деген халықтың ақ қағазға
бейнесін салып қана қоймай, мінезін елестетуғе, пиғыл-ниетін тануға болар
еді. Бейімбет шығармаларының кейіпкерлерін дүниедегі бар әдебиет атаулының
сан миллиондаған кейіпкерлеріне қосып жібергенде де, олар белін таянып,
"біз - қазақ едік" деп бөлектеніп тұратын секілді" [13, 7 б.].
Осы бір ағынан жарыла, ақтарыла айтқан лебізді жазушының өз
шығармашылығына да қарата айтуға болады.
Қаламгерлік өнердің басты заңы - тақырыпқа адалдық, өзі жетік білетін
жайды ғана жазу екенін Т. Нұрмағамбетов жіті аңдап, суреткерліктің соны
үлгісі ретінде қарапайым дүниелер арқылы үлкен күрделі мәселелердің бетін
ашып, кішкентай нәрселер арқылы ірі ойлар айтады. Оның осы бір тамаша
қасиетін өз пікірі де дәлелдей түседі.
"Айтарын тауысып, жазарын сарқып алып тоқтап жүрген, немесе өмірдің
өзіне тосын қырына ұрынып, зерттеп жүрген жазушыларды түсінбеймін. Өмір
қандай шексіз, күрделі болса, ауыл тақырыбы да сондай шексіз, күрделі.
Түстен кейін танысып, зерттеумен зерделегені бала кезде бастан кешкеніне,
нақ бүгінгі күні болмысымен бойына сіңіргеніне жете ме? Мен ауыл өмірін
зерттеймін, сол ауылда өмір сүремін. Сондықтан да мені" ауыл өмірінен
жазарым әлі көп. Жаза алмай жүргенім қаншама? "Мені жаз, мені жаз" деп
жүрген мәселелер қаншама" [14, 88 б.]- дейді ол.
Бұл — қосып-алуды қажет етпейтін пікір. Балалық үйрену, жастық
тәжірибесіздік кезеңінен жеңіл өткен жазушы үшін 70-80 - жылдар ірі
жетістіктер мен пайдалы өзгерістерге толы болып келеді.
Тынымбай Нұрмағамбетов көп еңбектенетін қаламгер. Бұның айғақ дәлелі
ретінде алғашқы он бес - жиырма жылдық шығармашылық жолының
өзінде-ақ ондаған повесть, жиырмадан астам әңгімелер сыйлаған және олары
оқырманға жұп-жұмыр болып шығып, әдеби қауымның назарын аударуы оның шын
мәнінде табиғи талант, тамаша суреткер екенін танытқанын атап айтуымызға
болады.
Сан алуан өмір құбылысын қай жағынан алып суреттеуге де шағын көлемде
болғанымен көркем әңгіменің құдіреті толық жетеді. Өзіндік мүмкіндіктерін
зергерлік шеберлікпен жұмсай білсе, қысқа әңгіме шеңберіне көл-көсір мән-
мазмұн сыйғызуға болады. Шағын жанрдың мұндай қасиетін терең ұғынғанын Т.
Нұрмағамбетов өз шығармалары арқылы айқын дәлелдеп берді. Өзі суреттеп
отырған ең ұсақ оқиғаның өзіне әлеуметтік мән беруге ұмтылады.
Т. Нұрмағамбетовтің шағын туындылары қарапайым тілмен баяндалады.
Бірақ, қаламгер - персонаждың ішкі жан толғанысын, өмірге деген
к^штарлығын, сыртқы әлеммен байланыстырып ашуға оның автор ретіндегі оқиға
өрімі мен кейіпкер қатысына берер бағасы оқырманға терең ой салатын нәзік,
сезімге толы болып келеді, бұл орайда, біз кейінірек сөз ететін көркемдік
амал-тәсілдерді ол орынды пайдаланады.
Т. Нұрмағамбетов қазақ оқырманына ғана емес, бүгіндегі жақын шетел
туысқан орыс әдебиетшілер қауымына да танылып, орыс
әдебиетінің өкілдері жазушы шығармашылығын жылы ілтипатпен қабылдады.
Талантты орыс жазушысы А.Лиханов Т. Нұрмағамбетовтың орыс тіліндегі тұңғышы
"Запах дыни" ("Жазушы" баспасы, 1979 ж.) кітабына жазған алғы сөзінде
жазушы творчествосына жоғары баға бере келіп, оның туындыларының Б. Майлин
творчествосымен үндестігін тап басып таниды:
"Доброта - вот слово, которое владеет Тынымбаем. Любопытно: именно
земля, не в прекрасном, а в прямом значении слова, интересна Тынымбаю
врежде всего, а с ней и ее люди. Старик Нуржан ("Запах дыни") обессилевшии
от старости, болыне всего боится остатся оторванным от земли, каждый взмах
его кетменя, каждый его прервистый вздох дороги читателю, как собственная
жизнь. Ленивец и неумеха Шашубай ("Шашубай") - вроде бы фигура героическая,
но как же он правди, этот образ, и как по-хорошему народен" [15, 4 б.].
Өмірдегі шындықты толымды, кең алып бейнелеп, терең тұжырымдар жасауға
үмтылыстар танытып жүрген Т. Нұрмағамбетов әдеби жұртшылыққа үнемі толысу,
жетіле өсу барысында танылды. Көлемді прозалық шығармасы - "Жер исі"
романынан басқа, ізденіс нәтижесінде, жазушы шығармалары тек қысқа
әңгімелер мен әрқайсысы бір-бір романға бергісіз повестерден тұрады. Сол
себепті де, қаламгердің жазу стилінде өзіндік қолтаңба басым. Бұған
шығармаларының тақырыптарының да өзектес, сарындас болып келетіні де жағдай
жасайды. Шығармашылығын адам бейнесін жасауға, оның пенделік қасиетін ашып,
ең бастысы әр заманның өзіне ғана тән адамын бейнелеуге құрған Т.
Нұрмағамбетовтың қаламгерлік мәнерінде көптеген жеке-дара қолданыстар
жетерлік. Жалпы алғанда, жазушы шығармаларының қай-қайсысының болмасын
идеясы нәрлі, көркемдігі жоғары болып келеді.
Шығарма идеясы дегеніміздің өзін көркем туындының бар мазмұн байлығы
мен көркемдік қасиеті арқылы жасалып, оқырман жан-дүниесіне күшті әсер
ететін идеялық қуаттылығы" [16, 102 б.] - деп академик 3. Ахметовше
пайымдасак айтатын ой, қозғар толғамы құнарсыз, солғын, адам сезімін
тебірентпейтш шығарманың көркемдігі жоғары болмақ түгілі, көркемдік
қасиетке ие болуының өзі жалғандық болып шығар еді.
Көркемділік - шеберліктен туады десек, суреткер шеберлігі ең алдымен
өмір шындығын жіті көріп, түсіну, сан-алуан адамдардың мінез-бітімі мен
қимыл-әрекеті, психологиялық ерекшеліктерін танып-білу қабілетінен туады.
Осы орайда, Т. Нұрмағамбетов қаламгер үшін нағыз шеберлік мектебі болып
табылатын әңгіме мектебінде әбден шыңдалып, өз тақырыбы, өз қолтаңбасы бар
дара суреткер болып қалыптасты. Сол себепті де, біз ең алдымен жазушы
әңгімелерінің идеялық-көркемдік сипатына үңілеміз.
Қазіргі қазақ прозасындағы ең өнімді жанр - әңгіме десек,
қателеспегеніміз. Сөз өнерінің бүгіндегі көзі тірі, айтулы өкілдерінің де
жаңаша пайым мен ірі ізденістерін осы жанрдан көруге болады. Әрине, қазіргі
қазақ прозасының даму деңгейі тек әңгіме жанрында ғана көрініс тауып жатқан
жоқ, өзге жанрларда да зор жетістіктер мен нәтижелерге қол жеткізілуде.
Бірақ әңгіме жанры өзінің уақыт күйіне үндесе жүретін үшқырлығына орай,
өзге жанрлардан оқ бойы озық жүр десек, артық айтқандық емес. Әдебиеттің
басқа тектеріне қарағанда, әсіресе өз табиғатына сай тақырып-талғам аясының
кеңдігімен ғана емес, әдеби-көркемдік, мазмұндық-пішіндік, психологиялық-
философиялық, әдіс-тәсілдік жағынан да дараланып, жан-жақты, терең
ойлылықты, тынымсыз бейнет пен үнемі ізденісті талап ететін күрделісі де
қиыны да - проза. Осы бір жанрдың ыстығы мен суығына бірдей көніп, бір
адамдай тынбай еңбектеніп келе жатқан жазушы - Тынымбай Нұрмағамбетов.
Жазушы таланты мен шеберлігінің көрінісі - өзі терең білетін, зерттеп
игерген, мәңгі толғандыратын тақырыбын жазып, оған мейлінше сәйкес түр,
жанр таба білуінде. Т. Нұрмағамбетов те өзінің тамаша талантын әңгіме,
повестерінде жарқырата көрсетіп, тақырыбын жан-жақты ажарландырып, нүр мен
сырға тұнған туындылар тудыра білді.
Әңгіме - қазақ әдебиетіндегі қалыптасқан, өз дәстүрі мен арналы асуы
бар жанр. Бұл жанрға: "Әңгіме - оқиғаны баяндап айтуға негізделген,
қарасөзбен жазылған шағын көркем шығарма. Әңгімеде, әдетте бас-аяғы жинақы,
тиянақты бір оқиға айтылады. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен
оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі
арқылы айқындалады" [17, 56 б.], - деген анықтама берілген әдебиеттану
терминдер сөздігінде. Ал, бұл жанр табиғатын, оған қойылатын талаптарды
академик 3. Қабдолов былайша нақтылайды:
"Алдымен көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді.
Содан соң оқырманды бірден баурап әкетуі үшін, сол шағын көлемдегі шағын
өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі қызғылықты болуға тиіс.
Сюжетке ене бастаған беттен-ақ оқырманның көз алдына іші-сыртын, мінез-
құлқын, іс-әрекетін аттаған сайын аңғартып, адам келе бастауы тиіс. Адам
тұл көрінбейді, оның өзін, қоршаған айналасы айқын көзге түсуі, сол арқылы
белгілі бір әлеуметтік топ, қоғамдық орта танылуы шарт. Әлгі адам-соның
өкілі, типтік түлға болуы қажет. Осылардың бәрі жазушыдан өмірді терең
білумен қабат, шүрайлы сөз байлығын, жіті байқампаздықты, асқан
талғампаздықты, тілдегі тамаша суреттілікті, бір сөзбен айтқанда, қалам
тиген жерді өмірдің өзіне айналдырар нағыз шеберлікті, соған қоса кемел
идеяға апарар терең білім мен биік мәдениетті талап етеді" [18, 230 б.].
Өте қиын, сонымен қатар, туа біткегі қабілетті қажет ететін
жауапкершілік пен аталып кеткен талаптар көркем туындыларынан тұғыр тапқан
жазушы талантының тамыры терең екенін бағамдау қиын емес. Мұның дәлелі -
оның тамаша табиғилық пен жеңіл юмормен өрілген өміршең шығармалары.
Жазушының біз білетін алғашқы әңгімесі - "Жиырма жас" деп аталады.
Әңгімеде оның өте жақсы көретін ағасы Оразбай оны үнді киносына апарғысы
келмейді. Оған өкпелеген Жабай әкесіне шағым айтады.
-Кө-ке-е!...
Менің даусым соншалық бұзылып шықты-ау деймін. Балтасын белбеуіне
қыстырып, даладан ойда-жоқта кіріп келген көкем әуелі селк ете қалды.
- Әй, Жаб-б-ы,Жабай-ижан! Саған не болды?-деп жаныма кеп отыра
қалды.
- Киноға апармайды, - деп Оразбайды нұсқадым. Иегім кемсеңдеп кетті.
- Неге апармайды. Неге апармайсың-ей? - деп көкем, ішкі бөлмеге кіріп
бара жатқан Оразбайға алара қарады. - Сенің сәніңді бұза, осы бала? - Ағам
үн-түн жоқ ішке кіріп, киетін киімдерін көтеріп қайта шықты.
- Ол көруге болмайтын кино.
- Не дейді-әй? Ол қайдан шыққан зәкүн. Жұбатардың үлкен баласы көріп,
кіші баласы көрмей-ақ қойсын?! Үйбай-ай, мынаны-ай, ер жеткеннің жөні осы
деп! Осы баланы апармай көрші, менен туғаның рас болса...[19, 318 6.].
Осы жердегі әке сөздері қандай табиғи. Әсіресе, балалардың ішінде
ерекше тәтті болатын кенжесінің сөзін сөйлеп, ашуланған әке бейнесі, қазақи
тәлімінен нәр алған болмысын паш етіп тұрғандай. Осылай еріп шыққан Жабай
Оразбайдың мектепте тәрбиеші болып істейтін сары қызды серікке ерткенін
жақтырмайды. "Босқа ақшаны құртып..." - деп өзінше бүрқылдайды. Осы ойын
апасына айтқанда, апасы:
- Әй, сен жаманға не десем екен,енді. Маған жаның аши ма? Жоқ па?
Соны айтшы? — деді.
- Ашиды.
- Жаныңның ашитыны рас болса, бүйтіп бүртимас едің-ай, сен ақымақ.
Енді алпысқа келгенше арса-арса болып, қазан-ошақпен алысып жүрейін бе мен?
Сен де жас емессің, әй... Есің кірді. Баяғыда сенің жасыңда келін
түсіреді екен, құдай-ау... Оразбай түгілі, - дейді [49, 322 б.].
Әңгіме "Мен түк ұққаным жоқ"деп аяқталады. Осы бір бас аяғы бес беттей
ғана шағын әңгімеге автор мөлдіреген пәк сезім мен уыздай ақ көңілді
сыйдыра білген.
Көрнекті қаламгер әңгімелері бір қарағанда қарапайым өмір тынысын
баяндаумен шектелетіндей. Алайда, жазушының әрбір әңгімесінің өзі үлкен мән
мен мазмұнға, үлкен әлеуметтік сипатқа ие болып келеді. Кейбір қарапайым
түрмыстық детальдарды авторлық баяндауда сәтті пайдаланып, сөйтіп әдемі
толғаныстар арқылы оқушыны толғанта біледі Ол көбіне, қоғамдағы
келеңсіздіктер мен адам бойындағы бойкүйездікті астарлай беріп, өз
кейіпкеріне ризалық кейіппен, мейірлене отырып, оны жеңіл әзілмен зілсіз
әжуа етеді, терең ойларға жетелейді, әр оқиғаны өмірден ойып алғандай
шынайы суреттейді. Г. Нұрмағамбетов прозасына тән басты қасиеттер де
-осылар.
Ал, шығарманың көркемдік сапасы, идеялық мазмұны қоғамдық әлеуметтік
мәні бар күрделі де қомақты шындықтарды көтеріп, соған байыпты тың
ойлар түйнделуімен өлшеніп, таразыланады десек, бұл талаптағы ізденістерді
Т. Нұрмағамбетовтің "Сушы" әңгімесінен табамыз.
Әңгіменің басты кейіпкері - Жаманқұл. Ол - кеңшар жұмыскері, жоңышқа
егісінің бапкері, сушысы. Өмірі бір адамға бастық болып көрмеген, басшылық
дегеннің дәмін татпаған жан. Сонда әңгіменің айтар ойы қайда бағытталады?
Әңгіме дегенде бұл — әлдебір оқиғаның құр баяндалуы емес, Т.
Нұрмағамбетов әңгімесі кейіпкерін "өйтті", "бүйтті" деп басқан ізін санап,
тәптіштіп жатпайды. Білгір, ақыл айтқыш әңгіме иесі мұнда жоқ. Бір жылдарда
өткен оқиға көз алдыңда дәл бүгінгідей бірте-бірте өрістейді. Кейіпкер
өзіне тән мінездерін сол оқиға барысында әрекет үстінде көрсетіп, ішкі жан-
дүниесін шым-шымдап ашып, характерге айналдырады. Шығармадағы кекесін
араласқан суретті сөз осылай қаланады. "Сушы" әңгімесінде төтенше жайт
табиғат құбылысынан туындайды. Таудың баурайын ала ағып жатқан бүлақ аяқ
астынан бұрынғы суының жарымынан айырылып қалады. Бар пәле жоңышқаға
алғашқы су беретін кезден басталады. Малға шөп дайындау ауыл
шаруашылығындағы үлкен қызу науқанның бірі. Өйткені, мал басының қыстан
күйлі шығып, өсімді болуы жем-шөпке байланысты. Әңгімеде "Қайрақ" ауылы
жоңышқа өсіруді қолға алып, оны суарып- қоруды Жаманқұлға тапсырады. Ол
бұрынғыдай суды әркім қалай болса солай кез-келген жерден жырып өз бағына
бұрып әкетуге тыйым салады. Бұл ретте біреулермен жаға ұстасып,
жүдырықтасуға дейін барады. Ақыры Жаманқұл жеңіп, жаңа тәртіпке бәрі
мойынұсынады. Бір қарағанда, алып бара жатқан ештеңе де жоқ. Жазушы
шеберлігі Жаманқұл түлғасын қызықты етіп бейнелей білуінде. Мұнда сушы боп
жүрген адамның характерінің әр қилы жолмен қалыптасқанын көреміз. Сушының
бойындағы қасиеттерін жазушы жеңіл күлкі араласқан юмормен суреттейді.
"Жұртты әуелі шошытқан нәрсе: Жаманқұлдың төс қалтасынан шыққан сыртқы
сабы иленген терідей жылтыр блокнот еді. Ауылдағы үлкен-кішінің басы
қосылған бір шалдың құдайысында Жаманқұл арқасын қабырғаға сүйеп отырып сөз
бастады. Қолында иленген терідей жылтыр қара блокнот.
- Осы блокнотта бар үйдің тізімі бар. Енді осы тізім бойынша
егіндеріңді суарасыңдар, - деп Жаманқұл блокнотты төбесінен асыра көтеріп,
жұртқа көрсетіп қойды. - Бұрынғыдай көл-көсір су жоқ. Сондықтан кезек әр
үйге айына бір-ақ келеді. Айына бір-ақ рет келеді екен деп, суды
есіктеріңнің алдына жарқыратып отыратын заман тағы жоқ. Сол бір сағатта
суарсаң суардың, суармасаң қалдың. Міне, тәртіп! Жаңылмас үшін, дау-дамай
болмас үшін, міне сағат -деп Жаманқұл беті кішігірім кесенің аумағындай
шынжыр баулы сағатты костюмінің төс қалтасынан суырып алып тағы көтеріп
қойды.
Жұрт тіксініп қалды" [19, 28 б.].
Ауыл осылай сушыға арбалады. Басқаша айту мүмкін емес. Әлде неден
өрекпіп, қорыққандықтан кез-келген жаны бар нәрсе тұзаққа ілінеді де
нәтижесінде тәуелділік күй кешеді. Не керек, Қайрақтағы елу үй су жөнінде
Жаманқұлдың айтқанымен ғана қимылдайтын болды. Жұртқа Жаманқұл айбын беруді
шығарды. Жаманқұл келе жатса, жолдан бұрылып кететіндер табылды. Жаманқұл
отырған жерге бас сұғуға да тайсақтады. Ауыл ақсақалдарының өздері "біздің
ауылдан Жаманқұл деген біреу шықты" дегеннің өзін кәдімгідей үреймен
айтатын болды. Сол баяғы тіршіліктің зәрулігінен "пәледен машайық қашыпты.
Қой мына Жаманқұлмен ұстаспайын. Бақшам сусыз салар деген" бақай есеп ақыры
Жаманқұлдың аузынан шыққанды бүлжытпай бас иіп орындауға мәжбүр етеді.
Жаманқұл не айтса да - заң. "Жоңышқаға грязни су жіберуге болмайды. Ол
кінәмшіл дақыл. Сондықтан..." деп нұсқау түсіріп еді, жұрт жаппай үйрек-
қаздарын топырлатып соя бастады. Тіпті тілдері сала- құлаш ауыл әйелдерін
де Жаманқұлдың мысы басты. "Бастаудың көзін бітеп тастайсыңдар" деп су
алуға тиым салып еді, бұған да көндікті. Жұртты ойда жоқта тықырыққа
тіреген Жаманқұл сонысы үшін құрмет тілейді. Ауыл жылы-жүмсақтарын соның
аузына тосады. Қоналқаларда қыбын табуға тырысады. Оған Жаманқұлдың бөркі
қазандай болады. Бұл шығармада автор шағын аумақтағы культ тақырыбына қалам
тербеген. Ондағы мақсаты - бұл келмеске кеткен деп құбылысты ендігі
көріністерін күлкі етеді. Кеңес түсында жарық көргенімен, сол уақыттың
еңбек адамының теріс мінездерін ашықтан-ашық көрсету күнә саналған тұста,
кейіпкер туралы жазушы өзін толғандырған ақиқатты дәл суреттейді.
"Сушы" әңгімесі күлдіре отырып, көңілге ой ұялатады. "Біреулер
Жаманқұлдың ісін немақұл көріп, кінәлай бастаса, екіншісі Пәледен машайық
қашыпты" деген Жаманқұлға тиісіп өле алмай жүрсіңдер ме? Ана Мүртташ деген
тиісіп еді. Не болды? Бір қойын сойып, айыбына шапанын кигізіп дау-дамайдан
әзер құтылған жоқ па? Жаманқұлға тиісуші болма", -дейді [19, 32 б.].
Осылай әбден дандайсыған Жаманқұл өзіне мата бермей қойған дүкеншіге
өкпелейді.
- Қарға қарғаның көзін шұқымайды деген. Ал, мына жаман дүкенші соны
неге түсінбейді.? Әрине, түсінеді. Бірақ, әдейі түсінбеген болады. Өйткені,
мына менің ел алдындағы абыройымды көре алмайды. Білдің бе? Қызғаныштан іші
өртеніп барады.-деп бүрқылдаған Жаманқұл енді оған су бермеуге бел
байлайды. Жалынып, жалбарынсын, бәрібір су бермеймін деген сушы үйқыға
кетеді. Үйқысы да ауыр болады. Мазасыз түс көреді. Түсінде дүкеншімен
үрысып жатыр екен [19, 43 б.].
Шындығында, жазушы осындай кейіпкердің көрген түстеріне көркемдік-
эстетикалық, әлеуметтік-философиялық жүк артып қояды. Бұл жағдай оның соңғы
жылдардағы әңгімелері мен повестерінің бірсыпырасында кездеседі. Түс көру
арқылы жазушы оқушысына ақыл айтпайды, кеңес бермейді, жол сілтемейді. Тек
түспалдайды, ой толғайды. Өмір мен өлім, қуаныш пен қасірет, адамдық пен
жауыздық, жақсылық пен жамандық жайлы сыр шертеді.
Ия, қолына аз уақытқа билік тиген бос белбеу белсенділер адамды да,
малды да аяусыз қинап, үстемдік құрған тұстағы оқиғалар осы бір өткелді де,
біреулер "тоқырау" деп атаған сәтте тағы да қайталанып, сергелдең салмаса
екен деген ізгі ниетпен жазылған бұл әңгімедегі қоғам өмірімен қоса өрілген
персонаждың ішкі сөздерінің атқарып тұрған қызметі де, көркемдігіндегі орны
да ала бөтен. Бұл әңгіме хақында, белгілі ғалым Ш. Елеукенов былай дейді:
"Адамның ішін, сезімін сөзбен өрнектеп жеткізу қиынның қиыны. "Сушы"
атты әңгімеде ішкі тебіреніс-толқынды, жан сөзін сыртқа шығару ой ағысы,
ішкі монолог арқылы емес, кейіпкердің іс-әрекеттерін бейнелеу үстінде
жүзеге асады. Жаманқұлдың ел ішінде, халық пікірінде абыройлы жүруді өзінше
түсінетінін байқайсың. Ол абырой дегеніміз жұртты ықтырып алу деп түсінетін
секілді. Сондықтан өзін көтермелеп қолпаштаудың өзі білетін тәсілдеріне
жүгінеді. Бір кереметі - осы арзан қулықтары, уақ қылықтары аңқау ауылға
әжептәуір әсер етеді, ең жоқ дегенде тіксінтіп берекесін қашырады.
Өзін-өзі көтермелеушілікті, кергімсіп саңылаусыздануды сынағанда
жазушы нақтылы кейіпкері Жаманқұлды ғана сынайды деп түсінсек қателесеміз.
Бұл талайымызға тән кінәрат: өз менін жер-көкке сиғызбай мадақтайтын
мемуарлық роман авторынан бастап жақсыңды көрсе жабырқай қалатындарға
дейін" [7, 5 б.].
Т. Нұрмағамбетов прозасында адамның пенделік қасиеттері, адами
сипаттары кең тұрғыда көрініс табады. Әсіресе, жазушының адамгершілік
хақындағы ізденістері жемісті болып шығып отырған. Сондықтан, қаламгер ең
алдымен адамның адамгершілік, рухани-моральдық қасиеттерін ашып суреттеуге
ден қоя білді.
Адамгершілік мәселесі Т. Нұрмағамбетов прозасында қазіргі уақытта одан
сайын күшейіп отыр. Бұл турасында, зерттеуші Т. Бекниязов былай деп ой
түйеді:
"Оған дәлел қандай қаьарман-кейіпкер болмасын, тіпті қатардағы
персонаждар болсын, бәрі де өмірлік авансценаға шығып, өз әрекетімен
танылады, әрқилы дәрежеде характерінен хабар береді. Ал, жазушының қаһарман
болмысын жан-жақты суреттеу арқылы, типтік харктерді дүниеге әкелуі-күрделі
творчестволық процесс екені белгілі. Сондықтан, типтік бейнелер бір күнде
туа қалмайды. Ол үшін уақыт керек және қаьармандар типтік жағдайда
көрінгенде ғана толымды шықпақ. Типтік бейне көркемдік идеяға қатысты түрде
алынады. Бұдан әдебиеттің танымдық мәні де көзге түседі"[18, 14 6.].
Адамгершілік ұғымына адамдарға тән жағымды қасиеттердің бәрі кіреді.
Достық, жауапкершілік, сүйіспеншілік, мейірімділік, кішіпейілділік,
әдептілік, жақсылық пен ізгілік, т.б. Бүлар адамның әрбір іс-әрекетінен,
қарым-қатынасынан, ой-түсінігінен көрініс тауып, адам жанын айғақтайды. Т.
Нұрмағамбетов өз шығармаларында осы адамгеріиілікті дәріптеп, бейнелейді.
Және, көркем туындының басты мұратының өзі осында жатқанын дұрыс
пайымдайды. Себебі, өмірдегі қоғамдық-әлеуметтік, түрмыстық мәселелердің
бәрі де ең алдымен адамгершілік, ар-инабат, имандылық бар жерде ғана өз
шешімін таппақ. Осы тұрғыдан қарағанда, қаламгер прозасына кейіпкердің жан
дүниесіне терең үңілу, адамдық болмысты жаңа қырынан ашу жолындағы
көркемдік ізденістер тән. Қайсыбір тақырыпты қамтымасын жазушы идеясының
түп қазығы - осы адамгершілікке барып тіреледі. Расында, адамның ішкі
дүниесі неғұрлым тереңірек ашылған шығарманың мазмұны анағұрлым тереңірек
болатынын біз көркем шығармаларды оқу үстіндегі өз тәжірибемізден білеміз.
Көркем әдебиеттің негізгі зерттеу объектісі-өмір шындығы десек, осы орайда,
ол адам образысынсыз ашылмайтыны түсінікті жайт. Осы себепті, әдебиеттің ең
бір ұлы міндеті, мәңгілік мақсаты әрқашанда адам өмірін бейнелеу болып қала
беретінін ұғынған Т. Нұрмағамбетов те қаламгерлік қолтаңбасында кейіпкердің
бойындағы заман рухына лайық болмыс, адамгершілік сапаларды көре біліп, оны
бейнелеуде тың көркемдік-идеялық ерекшеліктерімен дараланады.
Белгілі бір қаламгердің шығармашылығын зерттеуде оның тамаша талантына
тағылымды талдау жасауда ең басты компасымыз –заман мен оның рухани болмысы
және көркем бейнеленуі болатыны ә-дегеннен айтылған. Ауыл адамдарының асқақ
рухы мен ұлттық қыр-сыры мол жан-дүниесін айқара ашып көрсеткен жазушының
кез-келген көркем шығармасын оқи отырып, олардағы кейіпкердің әрқайсысы
оқушыны салмақты ойларға жетелейтін, дара мінезді қаьарман екеніне көз
жеткізесің. Туындыгер жасаған образдардың бойынан адамгершілік исі аңқып
түрады.
Әдебиетте еңбек адамдарын көрсете білу - қаламгердің алдындағы зор
міндеттердің бірі. Өйткені, әдебиеттің басты пәні - адамның адамгершілік
сипаттарының бірі - еңбек. Тынымбай әңгімелеріндегі еңбек адамдары өз ісіне
жан-тәнімен берілген жандар; кейде басқаларға үнамсыз көрінсе де, алған
бетінен қайтпайтын қайсар, адал болып келеді. Оның "Қорашылар"
әңгімесіндегі Жылқайдар, Жақып образдары тек еңбек адамдар болуымен ғана
ерекшеленбейді, әрқайсысы адамгершілік, бауырмалдық, т.б. секілді ізгі
қасиеттерімен тұлғаланады. Сол арқылы өзіне тартып түрады. "Он төрт жасар
жігіт" әңгімесінің тақырыбы соғыс уақыты, сол бір сұрапыл жылдар буындары
толық қатпаған балалардан талап еткен қажымас қайрат, төзімділік,
ізгіліктерге, т.б. арналады. Қаламгер әңгімесінде он төрт жасар Қиястың
ерте есейген, өмір тақсіретін көп татып, ауырлықты көтере білген
саналылығы, ересекке тән жауапкершілікті - ауру шешесі мен кішкентай
інісіне қамқор бола алатыны бейнеленіп, еңбекқорлығы дәлелдене түседі.
Туған әдебиеттегі ұлы Абай дәстүрі адамтанудың көркемдік қырларына тың
сипат дарытты. ¥лы ақын өз өлеңдерінде адам бойындағы жағымсыз қасиеттерді
өлтіре сынап, эстетикалық ерекше күшпен ізгілік ниетті насихаттап, биік
парасат пен рухани тазалықты дәріптегені белгілі. Бұл туралы Ф. Кузнецов: "
Шын мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни, адамтану болса,
онда адамгершілік ізденістердің болуы міндетті" [19, 319 б. ], - деп
тұжырады.
"Адамгершілік. Бұл сөздік қорымызда сөлі ерекше, мәні мәнгілік айқын,
салмағы пара-парсыз парасатты сөз. Сөз ғана емес, адамның ең асыл
қасиеттерін айқындайтын бірден-бір аяуды ұғым. Ұғым ғана емес, тіршіліктің
мәнін, дүниенің сәнін төрттағандап, ұстап тұрған ең ұлы принцип. Шынын
айтқанда, жеке-дара принцип қана емес, заңның да, адамның да құдіретін
танытатын ең ұлы күш. Өйткені, адамгершілікке негізделген жерде не нәрсеге
де құдірет даритыны мәлім" [18, 24 б.] - деп белгілі сыншы С. Әшімбаев
айтқандай, - оқушы әдеби шығарманы оқу барысында рухани ләззаттанып, жан-
дүниесі байып шығатынына сөз жоқ. Әрине, көркем шығарма мазмұны адами және
нәрлі ойлар айта білсе ғана рухани мәдениет игілігіне айнала алады. Осы
тұрғыда, Т. Нұрмағамбетов өз
шығармашылығында қазақ халқының қанына сіңіп кеткен, еш тарихи оқиға, ұзақ
тарих өшіре алмаған адамгершілік қасиеттерін табиғилықпен көркем суреттеп,
оның дарқандығы мен жаным арымның садағасы дейтін халықтық санасының небір
тамаша көріністерін бейнелейді.
Бұдан өзге, "басқалармен тақырып ортақ, объективті ұқсас болған күннің
өзінде, хас шебер туындысында өмір құбылыстары ұлттық топырақ иісін
жоғалтудан, бояу-реңінен айырылудан ада болса керек. Өйткені өнердің
даралық сипатын көрсететін, оның табиғатын ашатын негізгі категорияны
-образды халықтық ұғымнан бөліп қарау — оны мансұқ ету" [13, 146 б.] екенін
жақсы білетін Т. Нұрмағамбетов шығармаларында ұлттық дәстүрге сүйеніп,
шығармалардың мазмұнын ашып, көркемдігін асыруда басқа да көркем деталь-
штрихтарды пайдалана біледі.
Т. Нұрмағамбетов прозасының, әсіресе, әңгімелерінің идеялық-көркемдік
ізденістерін салмақтап, оның кейіпкер келбетін кейіптеудегі өзіндік машығын
сөз еткенде "Бөрібайдың тымағын ит алып қашқан қыс" әңгімесіне соқпай өте
алмаймыз. Өйткені, "ұлт", "үлтгық" деп дауыс шығарып айтпақ тұрмақ,
сыбырлаудың өзі мұң болған 80 - жылдарда да жазушы әңгімелері таза ұлттық,
қазақи мінезге құрылатын. Мына әңгімеде де юмор мен әзіл басым. Әдемі
өрнектеліп, табиғи өрбіген диалог, әрекет астарынан ұлттық қасиет, ұлттық
психология мен мұндалап жатады. Ең сүйсінетініміз қаламгер қазақи мінез-
құлықты, психологияны тамыршыдай тап басып, шынайы жеткізе біледі.
Әңгіменің оқушыны еліктіріп әкететін сиқыры ұлттық калориттің басымдылығы.
Мысалы, күйеуді қайын жұртының қарсы алуы, оны қалжыңдап, сынауы, т.б.
Әңгіме "Бұл жұрт бастары қосылған жерде қарап отырған ба, сірә...
Бірінің бірі ел-жерін сұрайды... руын сұрайды. Ақысы қалғандай сұғынып
отырып жасын сұрайды. Бәрі де дұрыс-ай... Бірақ, Әлмәмбетке осы жұрттың жас
сұрағаны-ақ батты" - деп басталады. Жиен қарындасына бас құда болып барған
Әлмәмбет жасын сұрағандарға "дәкүметтегі жасым осылай еді" деп айтамын деп
пәлеге қалады. Қай жылы туғаныңызды өзіңіз білмегенмен аулыңызда білетін
шал-кемпірлеріңіз жоқ па деген сөгіс алған Әлмәмбет үйіне келген соң бір
малын сойып, Алданбек пен Нұрқабылды шақырады. Автордың бұл шығармадағы ең
бір табысы-осындағы Нұрқабылдың әңгімесі.
— Ой, қоя тұршы сен де... Шеше алмай жатқаның Әлмәмбеттің жасы болса,
оны маған жібер, - деген Нұрқабыл әңгімесін бастайды. Әңгіме Әлмәмбегтің
әкесі Бөрібайдың шешесі Өрсүлуды алуға барғанынан басталады. Әсіресе, күйеу
болып барып отырған Бөрібайды жыға алмаған ол жақтың жігіттері оның тұмағын
келемеждеп, итке кигізе салады. Сонда да сыр бермеген Бөрібай өзіне
бір бәйбіше басқа, жаңа тұмақ экеліп үсынғанда, бір
беткейлілігіне салып, оны алмай қояды. Онымен де қоймай, "Тағы бір
иттеріңіздің басы жаурай қалса керек болар, бәйбіше. Біздің ауылдың жалғыз
тұмағы сол екен, түлкі алатын тазысы жоқ екен деп қалмаңыз" - дейді. Қып-
қызыл шүнақ аязда тұмақсыз келе жатып бір рет болса құлағын уқаламай, жаны
ашып, тұмағын үсынған қайнағасына: "Басымның теміреткісі бар еді, аға,
рахмет сізге... Ендігі жерде әлгі иттің басы не болар екен деп, уайымдап
отырғаным" [20, 159 б.] - деп жауап береді. Бұл сөздерден күйеу болса да,
ешкімге өз есесін жібермейтін қайсар, біртоға, тілінің шымшымасы бар,
намысқой Бөрібайдың бейнесін, бүкіл қазақи болмысты танимыз. Әңгіме
былай аяқталады.
- Зұбайраның біздің ауылға келіншек болып түсуінің өзі бір қисса десе
болады. Оның жанында Бөрібайдың тұмағын ит алып қашатын қыстың
әңгімесі жай ғана нәрсе ғой. Жұрт тағы да Нұрқабылға қарай ентелей түсті.
Әлмембеттің туған жылын әзірге анықталар түрі жоқ. Ол жайды айрықша
қадағалап отырған Ережеп еді, әңгіме Зүбайраға келіп тірелгенде, оның да
есі шығып, Нұрқабылдың бетіне қарап аузын ашты да қалды [20, 161 б.] -
дейді автор.
"Кәнпескенің арғы жағы ме еді, бері де ме еді" деп бастап үш күн, үш
түн әңгіме соққан қайран қазақтың шалдары негізгі мәселені үмытып та
кеткендей. Қайта айналып келмес қайран бозбалалық пен жігітшілік шақтарының
ең қимас сәттерін тамылжыта әңгімелеп, бағлан қозының етін жеп, кірісіп
кеткенмен Әлмембеттің жасы бәрібір белгісіз күйде қалады. Әрине, автор
үшін де маңыздысы ол емес. Әлмембеттің жасын негізгі тірек етіп алған
жазушы ойының түп қазығы қазақтың өткені, ұлттық салт-дәстүрден нәр алған
асыл қасиеттері, халықтық сипаты екені белгілі. Көшпенді ғұмыр кешіп,
баласының туған кезін "ел қыстауға көшер кез, бидай орылар сәт, жайлауда,
т.б." өз түрмысына қатысты атай салатын қазақтың туған жылын, күнін
хаттағаны бар ма? Осындай уақытта өмірге келген Әлмембеттейлер арамызда
қаншама. Міне, осыны мазмұндай отырып, автор ауыл шалдарын әңгімелері
арқылы халқымыздың қазақи тәлім-тәрбие негіздерін , әдет-ғұрпын, әсіресе,
сөз саптауларының ұлттық бояу-реңктерін барынша мол қамтуға тырысады.
Жазушының "Жаздың қысқа түні" деп аталатын әңгімесі бар. Жазған
дүниелерін үнемі қайта қарап, әрдайым толықтырып отыруға, тіпті кейде
бұрынғы дүниені басқа бір қырынан жаңғырта жазуға әуес жазушы осы
әңгімесіне жаңаша сипат дарытып, "Келін" деп атапты. Бір қарағанда осы
әңгіменің тақырыбының өзгеруі түкке тұрмайтын нәрсе. Алайда, жазушының бұл
мәселеге айрықша мән беретіні бірден байқалады. Апасының айтуымен бір кезде
"гөрпілдеген етік киіп, қолы сиясия болып" жүретін Нұршатқа құда түсе
барғалы, Тоқтастың бар есіл-дерті - сол. Үйленіп, өздері оңаша қалғанда
ендігі жерде апасының өзі де артығырақтау боп көрінгендей Тоюгас көңілі
апасының біраз күнге болса да қыдырып кеткенін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz