ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ.
ЖЫРАУ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖАУГЕРШІЛІК РУХ – ЕЛ ӨМІРІ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... 12
2 ЖЫРАУ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖАУГЕРШІЛІК РУХ – ЕЛ ӨМІРІ ... ... ... ..33
2.1 Жырау поэзиясындағы адамгершілік тақырыбы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 XVII-XVIII ғасырлардағы жаугершілік
поэзия ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
81
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жырау - ақпа-төкпе, суырыпсалма
өлең сөзді қару еткен өнер адамы, халықтың қамын ойлай білетін
парасаты мол ел ағасы, қысылғанда жол табар ақылшысы, уақыт, оқиға
сырын, замана бағыт-бағдарын ақыл таразысына салып сынай, салмақтай
білетін, болжағаны болып, айтқаны келетін тапқыр да көреген дана
абызы, қисық кеткенді қылышпен емес, сөзбен сілейтіп, бұйрық берер
әміршісі, бетің бар, жүзің бар демей тура айтар өткір де әділ
биі, жөні келгенде жыр мен қаруды бірдей жұмсап жауға аттанар
жауынгер қолбасы болған. Жырау ел тағдырын шешер ірі оқиғалар, аса
мәнді көкейкесті мәселелер тұсында толғанған. Халық өзгелерден гөрі
қайғырғанды демеп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз
иесі жырауларды қатты қадірлегенген. [1,30 б.]
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар елдік, ерлік, өмір дін, заман
хақында толғанған. Олар бағзы шығыс поэзиясы дәстүрімен өмірдің
өтпелілігін жырлап, ізгілік пен инабатты дәріптеген. Заманының ойлы
перзенті ретінде өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа салып,
гуманистік тұрғыда философиялық- дидактикалық түйін-тұжырымдар жасап,
жер-суды, ата-мекенді қорғау, ел бірлігін сақтау мәселелерін
жырлаған. [2,53 б.]
Сонымен ықылам замандардан бастау алатын жыраулық, дәстүрдің
негізгі мақсаты - өмірді, дүниені, ата-бабаларымыздың ерлік, елдік
іс-әрекеттерін кейінгі ұрпаққа жеткізу. Жыраулық үрдіс әрі өнер,
әрі дәстүр. Оның ерекшелігі синкреттік сипатында, яғни поэзия,
музыкалық мақам және орындаушылық шеберліктің бірлігінде.
Жыраулық өнердің өміршеңдігі оның ел тарихы мен ата-баба
дәстүріне негізделуімен айқындалады. Қаһармандық эпос, батырлықты паш
ететін көлемді жырлар соның жарқын дәлелі. Ерлік рухына толы
мұндай қаһармандық жырлар этникалық тарихқа құрылып, ұрпақтан-ұрпаққа
қалдырылып, дамып отырған. Бұл - жыр-дастандардың әдеби мәтіні мен
музыкалық мақамына бірдей қатысты құбылыс. Жыраулық дәстүрді
жалғастырудың маңыздылығы осы ерекшеліктерімен айқындалады. [3,64 б.]
Дәстүр - ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-сана,
өмір мен поэзияның өмір сүру аясы. Ол әдетте ел тәжірибесіне
сүйенеді. Осыдан келіп жыраулық дәстүрдің ұлттық сипаты деген ұғым
туады. Бүгінде Қазақстанның кейбір аймақтарында ғана сақталып, оның
өткеніне, көне сарындарына қатысты мәліметтер жеткізетін бұл
қазынамыздың ұлттық тарихымызға, мәдениетіміз бен өнерімізге,
әдебиетімізге қатысы аса зор. Ғылым тілінде мұны ұлттық сипат
десек, сол ата-бабаларымыздың рухымен жеткен дәстүрден көз жазып
қалмау үшін оны дамытып, жетілдіріп отырудың қажеттілігі
айқындалады. [4,60 б.]
Бүгінгі жыраулық өнерді сақтап қалған бірнеше географиялық
аймақ белгілі. Олар - Атырау өлкесі, Сыр бойы және Жетісу аймағы.
Географиялық негізінде бұл аймақтарды Батыс, Оңтүстік және Оңтүстік
шығыс деп бөлуге болады. Солардың арасынан сонау оғыз мәдениетінің
қалдығы сақталған. Сол өлке айрықша оларға атау болар еді.
Мұңдағы жыраулық өнердің негізі ерекшелігі дыбысты дірілдетіп шығару
арқылы орындау. [5,47 б.]
Қазақ топырағында музыкалық-эпикалық дәстүрдің өзіндік
ерекшеліктері де аз емес. Мысалы, бір ғана Сыр бойында бірнеше
жыраулық мектептердің болғаны байқалады. Бірі - Қармақшы жеріндегі
оғыз-қыпшақ дәуірінен саға тартатын көне эпикалық дәстүр, екінші -
Арал аймағындағы жыраулық мектеп, үшінші - Бұдабай, Нартай,
Балқашбай, Әбілаштардың жыр өнері. Көрнекті өкілдері - Балқы Базар,
Қарасақал Ерімбет, Жиенбай, Тұрмағанбет, Жәмет, Дәрігүл, Кәрібоз,
Сәрсенбай, Алмас, Көшенай, Рүстембек, Бидас тағы басқа атақты
жыраулар.
Атырау аймағындағы жыраулық өнердің өзіндік ерекшеліктері
байқалады. Бұл шығармалар негізінен ХУ-ХҮІ ғасырлар оқиғасын
қамтитын ноғайлы дәуірінің оқиғаларына негізделген. Осы белгілері
олардың жанрлық ерекшеліктерін тудыратын секілді. Жетісудағы жыр
өнерінің дүлділдері - Сүйінбай, Жамбыл, Кенен. Дәл осы суырып
айтушы өнерпаздардың есімімен бүтін бір аймақтық жыршылық өнерінің
кескін-келбеті айқындалады. Қазақ жеріндегі эпикалық дәстүрге тән
аймақтық ерекшеліктер әлі күнге арнайы зерттелген емес. Әдебиет
зерттеушілері оны көркем ой көрінісі - поэзия ретінде зерттеп,
мәтін ретінде қарастырады. Ал музыка мамандары оны өнердің еңселі
бір арнасы ретінде қарастыра қойған жоқ. Қазақ халқының музыкалық
- эпикалық дәстүрі бірнеше тарихи кезеңдерге жіктеледі десек те
осы кезеңге дейін жыраулық өнерді түркі тайпаларының көне тарихына
негіздеп зерттеген мамандар некенсаяқ. Жыраулар поэзиясын зерттеген
М.Мағауиннің өзі жыраулық өнерді XV-XVIII ғасырлар мен ғана
шектейді. Дұрысында жыраулық өнер өте көне құбылыс. Ол XV ғасырмен
басталып, XVIII ғасырмен аяқталмайды. Жыраулық көне түркі дәуірінен
саға тартып, күні бүгінге дейін дамып келе жатқан тарихи мәдени
қүбылыс. [6,204 б.]
Жыраулық өнер - тарихы қалыптасқан, дәстүрге ұласқан тұрақты
сипатқа ие болған құбылыс. Оның түп-тегіне үңілер болсақ, сонау
орхон жазбаларына, оғыз дәуірінің эпикалық мұраларына көз
жібереріміз анық. Ол дәуірлерден жеткен музыкалық мақам үлгілері
болмаса да, жазба ескерткіштер жоқ емес. Солардың бірі - Қорқыт
ата кітабы. Түркітану ғылымында бүгінгі сыр бойындағы эпикалық
дәстүрдің оғыз дәуірімен байланысты жиі айтылады, ІХ-Х ғасырларда
оғыз тайпаларының Сыр бойын мекендегені анық. Сол дәуірден қалған
музыкалық - әпикалық дәстүр күні бүгінге дейін өзінің байырғы
қалпын сақтап, стилдік ерекшеліктерімен дараланып келеді. Бұл,
әсіресе, Қорқыттың сүйегі жатқан Қармақшы жеріндегі жыраулық өнерге
тән құбылыс.
Жыраулық өнердің айрықша дамып, ел мәдениетінен орын тепкен
кезеңі ХҮ-ХХ ғасырлар. Арғы жерде этникалық тарихты сақтайтын арна
болғандықтан кеңес дәуірінің саясаты елді жырау-жыршылардан тазартуды
көздегені жасырын емес. 20-30 жылдары көптеген эпос айтушыларының
тұтқындалып, жер айдалғаны мәлім. Соның салдарынан жыраулық өнер
көмескі тартып, оны зерттеу, зерделеу ісі тек 1956 жылдан соң
барып қайта жандана түскен-ді. Үш ғасыр жырлайды, Бес ғасыр
жырлайды, Пернедегі пернелер Е.Ысмайыловтың Ақындар атты еңбегі
оның айғағы. Одан бергі жерде Ә.Қоңыратбаевтың Эпос және оның
айтушылары (1975), Р.Бердібайдың Жыршылық дәстүр (1980) секілді
еңбектері бой көрсетті. Өзге де фольклор мұралары жарық көрді,
соларға қатысты арнайы ғылыми зерттеулерде жазылды. Жырау-этнограф,
яғни қазақ тарихы мен мәдениетінің жарқын беттерін өз өнері арқылы
кейінгі ұрпаққа жеткізуші тұлға. Осы шежірешілдік қызметін
мүлтіксіз атқару үшін жырау өз халқының тарихи-мәдени мұрасының
үлкен жанашыры болуы қажет. Мұның бәрі М.Мағауиннің жырау тұлғасына
қатысты пікірлер ұштасып жатқан анықтамалар. Алайда, ғалымның
жырауды көбіне поэзия өнерінің өкілі ретінде қарастыруы даулы.
Мысалы, бір сөзінде М.Мағауин: Жыраудың жыраулығының ең басты
белгісі -ақындық. Яғни өз жанынан өлең шығарғыштық қабілетінің
болуы. Жырау деген атаудың өзінің жыр сөзінен шыққандығы күмән
туғызбайды.
Жалпы дұрыс пікір. Жырау ұғымының жыр сөзімен байланысы
анық. Бірақ жырау ғана емес, сонымен бірге, музыкалық мақамды
шығарушы әрі орындауы. Бұл ерекшеліктерін алып тастар болсақ, жырау
тұлғасына тән қасиеттер толық анықталмаған болар еді. Жыраулық
поэзия, оның даму кезеңдеріне қатысты сабақталған С.Қасқабасов
пікірлерінің де мәні аса елеулі. Автордың Жыраулар поэзиясындағы
ең басты тақырып Қазақ хандығын құрған ру мен тайпалардың татулығы
мен бірлігі және мемлекетті нығайту мен оның жауынгерлік күшін
арттыру болды (Қ.Қасқабасов Жаназық Астана 2002, 503 бет) -
деген пікірі де көкейге қонымды.
Жыраулық өнер-мәдени-музыкалық құбылыс. Айтулы жыраулар үнемі
ел ортасында, халықпен аралас жүреді. Жыраулар типі өте ерте
дәуірлерде қалыптаса бастаған. Алғаш бұл қызметі бақсы, балгерлік,
шамандар атқарған. Жыраулық өнердің қалыптасуы бірнеше кезеңдерден
тұрады. Олар бақсы - шаман - ұзан - жырау - жыршы - термеші
тағы басқа. Міне, осы кезеңдерді жеке-жеке игерудің ғылыми таным
үшін маңызы зор. Жыраулық поэзияны 3 кезеңге бөліп қарастырдым.
[7,120 б.]
Бірінші: XIV-XVI ғасыр
Екінші: XVII ғасыр
Үшінші: XVIII ғасыр
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жырау мұраларындағы әлеуметтік-
философялық сарын мен ой қүндылығының XIX ғасырдың өзінде-ак
назарға іліне бастағаны аңғарылады. Ш.Уәлиханов Асан Қайғының
толғауларына токтала келіп, оны көшпелілер философы деп бағалаған
болатынды. Дегенмен, әдебиетші ғалымдар Қ.Жүмалиев, З.Қабдолов,
З.Ахметовтер өз еңбектерінде философиялық лирика жайлы азды-көпті
түсінік беріп еткені болмаса, қазақ поәзиясындағы философиялык
лириканың бастау алар қайнар көзі мен философиялық сарынға күрылған
шығармалар жайлы тыңғылықты зерттеу жүмыстары жұргізілген емес.
Кеңес өкіметі түсында бұратана саналатын ұлттардың жеке
философиясы ғана емес, философиялық сарынның кездесуі де мүмкін
емес деген сорақы таным қалыптасқаны мәлім. Осы танымға сай
философ ғалымдар да қазақ философиясының үлттық өзегіне бара алмай,
шарасыздықтан батыстық философия төңірегіндегі методологияны
шиырлады. Кеңес өкіметі ыдырып, ұлттық құндылықтарға қажеттілік туа
бастағаннан бергі уақыттарда ұлттық философияға да сілкініс ене
бастады. Осы аралықта С.Ақатай, Ғ.Есім, Т.Рысқалиев, Ә.Сағатова,
Ө.Күмісбаев, О.Сегізбаев т.б. философ ғалымдар қазақ ұлттық
философиясының қайнар көздерін, бастау негіздерін іздестіре бастады.
Бүған дейін түркі халықтарына ортақ әдеби мұралардағы және XIX
ғасырдың екінші жартысынан бергі дәуірдегі шығармалардағы
философиялық ой-сарынның көрінісі жөнінде бірнеше еңбектер
жарияланған болатын. Әдебиетші ғалымдар Р. Бердібай, М.Мырзахметүлы,
М.Мағауин, Х.Сүйіншәлиев т.б. еңбектерінде жыраулық мектептің
философиялық сырын меңзейтін ойларын айтып отырғаны болмаса, ортада
тұтас төрт ғасырды кұрайтын әдебиет кеңістігі назардан тыс қалып
келді.
Жырау поәзиясының негізгі жанры толғау. Толғау жанрына
байланысты ғылыми зерттеулер де біршама жарық көрді. Қазақтың белді
ғалымдары А.Байтұрсынов, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Р.Бердібай,
М.Жармұхамедов, Б.Абылқасымов т.б. толғау жанрына байланысты сүбелі
ойларын ортаға салып, оның жанрлық, тарихи, тілдік сипатын ашып
берді. Толғауға байланысты жоғарыда аталған ғалымдардың ойлары
ауызша үлгідегі халықтық поэзияның әдебиеттану ғылымында алатын
орнын айқындаған жемісті еңбектер болды. Дегенмен, толғау жанрының
әлеуметтік-философиялық құндылығы ғалымдардың еңбектерінде бірді-екілі
мысалдармен айтылып өткенімен, өз алдына жеке-дара қарастырылған
емес. Біз өз зерттеуімізде толғау жанрын зерттеген ғалымдардың
еңбектерін топтастыра келіп, толғаудағы әлеуметтік-философиялык
сарынның әдебиеттегі көрінісін жаңа қырынан танытуға ұмтылыс
жасаймыз.
Белгілі ғалым Р.Бердібаевтың: Жыраудың философ ойшылдығы мен
ғибратшылдығы дүние сырын кеңінен шолып, терең салыстырулар
жасайтындығы толғаулардан айырықша көрініс береді. Мұндайда жырау
жеке адамдарға немесе топтарға қарап емес, биік мінбеден бүкіл
халыққа арнап сөйлегендей болады, - деген ойында жырау мұраларының
ойшылдық табиғатына сүйсінумен қатар, осы бағытта атқарылар
жұмыстың ұшан-теңіз екенінен де хабар береді [22,11 б.].
Ең бастысы философ ғалымдар қазақ ұлттық философиясының
тарихын зерделеуде ХҮ ғасырдан бергі кезеңдерден айналып кетпейді.
Яғни ХҮ ғасырдан бастап қазақ ұлттық философиясы дамып, бір арнаға
түсті. Оның қайнар көзі сол кезеңде қалыптасқан қазақ әдебиетінде
жатыр. Демек, Асан Қайғыдан бастап жыраулық мектептің негізгі
ұстанымы ойшылдық сарын, көтерген такырыбы әлеуметтік мәселелер
төңірегінде жырланып келді.
Жұмыстың зерттелу нысаны. ХҮ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы
жыраулар мұраларындағы философиялық ойға құрылған шығармалардың
тақырыптық сипаты, астарлы ұтымы мен өзара ой үндестігі негізгі
зерттеу нысаны болып табылады. Зерттеу жұмысы барысында әдебиетші
және философ ғалымдардың бұрынғы және соңғы кездері жарияланған
еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Кеңес дәуірі тұсында қазақ
жырауларының мұраларын зерттеуде біржақты көзқарас қалыптасты.
Жырауларды тек хандық дәуір кезіндегі әдеби өткел ретінде, ал зар
заман ақындарын кертартпа ақын ретінде қабылдадық. Жыраулар
мұраларының рухани құндылығы, тақырыптык ерекшелігі мен жанрлық
сипаты толық ашылмады. Толғау, терме түріндегі шығармалардың
ойшылдық, даналық қасиетін анықтап, оны жырау айтқан күйінен
кеңейтіп, ұғымын саралап жеткізе алмадық. Осы мәселелер талай
жылдар бойы қордаланып жатты. Демек, жырау мұраларындағы бодандыққа
қарсы дүниетаным, болжал, мораль, намыс, дін сияқты өзекті
мәселелер жыраулық поэзиядағы әлеуметтік-философиялық сарынға негіз
болды. Шығармаларында терең көрініс тауып жатты.
Айтушы ретінде тыңдаушысына арнаған сөздерінде жыраулар заман
мәселесін күн тәртібіне қоя білді. Қазақ мемлекеттілігінің берік
қалыптасуы мен нығаюына ақын-жыраулар поэзиясы басты роль атқарды.
Осының барлығы ақын-жырау мұраларындағы ойшылдық пен философиялық
сарынның мықтап орныққанын, мұның өзі халық тағдырымен тұтастығын
да көрсетеді. Міне, осы мәселелер зерттеу тақырыбымыздың мақсатын
айқындайды.
Аталған мақсатымызға жету үшін төмендегі міндеттер екшеліп
шығады:
жыраулар мұраларындағы әлеуметтік-философиялық сарынның
қалыптасуы мен даму жолдары;
- жыраулық поэзияның тақырыптық-идеялық жүйесі;
- жыраулар мұрасындағы көтерілген әлеуметтік мәселелер;
- заман шындығы мен бодандыққа қарсы дүниетаным көріністері;
- жырау толғауларындағы мен категориясы;
- жақсы мен жаман проблемасының ашылуы;
- діни-сопылық ілімнің жырау толғауларындағы көрінісі;
- айтушы мен тыңдаушы арасындағы байланыс сипаты.
Жұмыстың әдісі. Жырау мұраларының философиялық құндылығын
зерттеуде герменевтика әдісін басшылыққа алып, өзара үндестігін
анықтауда салыстырмалы әдісті қолдандық.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақ әдебиетінде философиялық мәнді
туындылар жеке нысан ретінде әлі қарастырылмаған. Даналық пен
ойшылдыққа құрылған шығармалар қандай болмақ керек деген сұраққа
толыққанды жауап берілген емес. Біз аталмыш жұмысымызда, бірінші
кезекте философиялық пэзияны анықтайтын ғылыми тұжырым жасадық және
философиялық сарындағы толғауларды тақырыптық түрлерге топтастырып,
оның жыраулардың терме, толғауларында калай көрініс табатынын нақты
мысалдармен дәлелдедік. Дәлірек айтқанда:
- болжал күйіндегі толғаулар;
- жыраулардың бодандыққа қарсы дүниетанымы;
- жырау поэзиясындағы мен;
- моральдық ұстанымдардың жырау толғауларында көтерілуі;
- жаман мен жақсы проблемасы;
- утопиялық көзқарастар;
- айтушы мен тыңдаушы арасындағы байланыс;
- діни-сопылық іліммен сабақтастығы.
Осы айтылған мәселелер жыраулар поэзиясында терең көрініс
тауып, олардың ойшылдық, даналық және көркемдік деңгейін танытады.
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Сыпыра жырау Тоқтамыс хан тұсында XIV ғасырда өмір сүрген
жырау. Маңғыстау мен Жайық бойын, Сарайшық қаласын мекендеген. Ол
- Еділден Донға дейінгі Кубаның кең даласын, Арал теңізі мен
Каспий жағасын, Қырым мен Кавказ арасын ен жайлаған қыпшақтар мен
қытай-қазақ ұлыстарының аты аңызға айналған перзенті.
Сыпыра жырауды қазақтың кейінгі ғасырларда өмір сүрген барлық
жырауы өзіне ұстаз санайды. [8,55 б.]
Профессор Е.Ысмайылов тек қана қазақ жырлары емес, ноғайлы,
қарақалпақ, басқа да Орта Азия халықтарының жырларының авторы да
жыраулар мен шайырлар деп дәлелдейді. Сондай-ақ, Қазақтың да
белгілі батырлар жырын ең әуелі Шалгез, Сыпыра, Жиембет сынды
жыраулар шығарып таратса керек - дейді.
Сәбит Мұқанов: Сыпыра Жырау, Асанқайғы, Бұхар жыраулар XIX
ғасырға дейінгі қазақ ақындарының символы, олар хан қасында отырып
батырды жырлаумен қатар, сол кездегі мемлекет мәселесін шешуге
қатысады, - деп ескертеді.
Е.Байбылов жариялаған жырау сөзінің бір үзіндісінде ол өзінің
алпыстан астам хан көрген қария жырау болғанын хабарлайды:
Өрлеуге қандай алабың,
Шыңға шықсаң талабың.
Алпыс екі жан көрдім,
Несіне оны сұрадың?!
Атқа мінер халі жоқ,
Мінсе түсер әлі жоқ.
Жүз сексен жасаған,
Хәлі осы да Сыпыраның!
С.Сейфуллин жариялаған Тоқтамыстың қоштасу сөзі - осы
Сыпыра жыраудың өз туындысы. Хан атынан айтқан Сыпыраның төл
шығармасы. С.Сейфуллин бұл талғауын қысқартып, 46 жолдайын ғана
жариялаған. Аталмыш үзінді Тоқтамысқа қараған ноғайлылардың бұрынғы
тарихын, шаруға жайлы қонысын, жау айбынар батырларын, сауық-
сайранды салтанатын ардақтайды. Хан басына түскен ауыр күн
толғанып, Едіге бидің әмірі арнағаны айтылады. Ханның бейқамдығы
сыналып, өткен күн өкініштері толғанады.
Ей, жігіттер шоралар!
Он сан ноғай бүлгенде,
Саназар батыр жауыннан,
Жаралы болып келгенде,
Алаш ата алаш болғанда,
Алаша хан болғанда,
Аязды күнде қалшылдап,
Арасан оты жанғанда,
Бура мұздан тайғанда,
Шықырлаған буыршын,
Бас көтеріп тұрғанда,
Ханнан қайрат кеткенде,
Биге медет жеткенде,
Хан қашып, би қуғанда,
Хан Тоқтамыс қорланып,
Байтағым деп зарланып,
Айтып жылай жөнелді...
Бұл жолдарды оқыған адамға Тоқтамыстың өзі айтқан сөз емес,
ол туралы басқаның айтқан сөзі көрініп тұрады. Бұдан кейінгі
жолдарда да Тоқтамыстың өзін қолдаған Қобыландыдай батырынан
айырылғаны, Ноғайлыдай ауыл жұртын тастап, бассауғалаған ауыр жағдайы
жырланады.
Сап - сап жүре, сап жүре,
Сай азамат қосылып,
Жауды жайқай ала алман,
Қара қыпшақ Қобландым,
Сен секілді ерден соң...
Сыпыра жырау - хан мен батырлар арасында бітім айтқан дана,
ақылгөй, сәуегей адам. [9,40 б.]
Ер Тарғын, Едіге, Қырымның қырық батыры жырларында да
жырау есімі аталатыны белгілі. Бір ескерерлік жай, Сыпыра жырау
түсінігінде Едіге ұнамды адам емес. Ол Едігеге наразы адам.
Сондықтан Тоқтамысқа берген ақылында: Едігені басқа хандыққа
өткізбей, қалай да болса Тоқтамыс хан оны өз қармағында ұстауың
керек. Егер ол мүлдем көнбесе, амал - айламен қолға түсіріп,
шақырып алып басын ал , - дейді. Бұған қарағанда ол Тоқтамыс
пен Едіге араларында болған жан-жалдарға бейтарап емес. Жыраудың
түсінігі айқын. Жараспас жанжалдың аяғы апатқа соқпай тынбайтынын
сезеді. Едіге Темірге қосылса, Тоқтамыс ордасының шаңырағы ортаға
түсерін ескертер ақыл айтып, оны сақтыққа шақырады. Бұл тұста
жыраудың ұстаған бағыты - Тоқтамыс билеген елдің мүддесі. Не
болғанда да ол - Тоқтамыс жағының жоғын жоқтаушы.
Ноғай - қазақ дәуіріне жататын көркем туындының бірі -
Тоқтамыс жыры. Бұл жырды атап отырғанымыз - шығарма қаһармандары
тарихта болған адамдар. Негізгі бейне Тоқтамыс 1376-1395 жылдар
арасында хандық құрып, Темірланның Едіге бастаған қолының
тегеурініне төтеп бере алмай күйреген. Сарай әмірінің бірі
Тоқтамысты ауыр ноғай жұртымен, сараймен қоштасуы, қайғылы ханы
көрсетілген. Жырдағы ханның тоғыз батыры да тарихта болған адамдар.
Әрқайсысы қазақтың белді руларының басшы батырлары. Міне, аталмыш
жырда да Сыпыра жырау қатысады. Тоқтамыс көпті көрген дана жырауды
алдырып, оның ақылын тыңдайды. Осы жырды алғаш бастырған
П.М.Мелиоранский өзінің алғы сөзінде Сыпыра жыраудың қыпшақ
даласынан көп хандарды көрген көне ақын иесі, Тоқтамыс Ордасында
ол 1393 жылы ең соңғы толғауын айтқан еді деп сендіреді.
Бұл мәліметті негізге алсақ Сыпыра - 1213-1393 жылдар
арасында өмір сүрген ноғайлы - қазақтардың атақты жырауы.
Асан - аты аңызға айналып кеткен, даңқты адам, өз кезінің
ірі қоғам қайраткері әрі шешен-би, әрі ойлы - сырлы жырауы.
Асанқайғы Орманбет хан өлгеннен кейін сары ноғай, қара ноғай боп
бөліне көшкенде тірі, 120 жаста екен. Ал Орманбет хан 1420 жылы
өлген. Ноғайлардың бөлінуі бұдан біраз кейін, 1450 жылдар шамасы.
Олай болса, Асан 1330 жылдары дүниге келген Орманбеттен кейін Сары
ноғайлар Еділде қалады да, Абат батыр бастап, жылы жақты бетке
алып, Қаратауға көшіп көледі. Жолда көп қиындық көреді. Шерқұтты
бастаған бір топ ел айшылық жолдан кері қайтып келеді. Осы көзде
Асан қартайып, көш басшылық ісінен қалған адам. Осы тұста айтқан
бір толғауында ол Қазтуған мен Абатқа алған беттен кері қайтпа
деп ақыл береді. Өзінің қалжырап біткенін хабарлап. Бақұлдасқандай
болады.
Қазтуған мен Абатым
Дұшпанды жер болғанда,
Сегіз қырлы болатым,
Мен бір жасы жеткен қарт едім,
Көлеңкелі жерде бағатын.
Күні-түні жатырмын,
Бес намазды тәрк қылмай,
Құдайдың өтеп тағатын...
Әумин де Абат жан,
Батамды саған берейін,
Балам да болсаң ер едің.
Тұла бойым тұңғышым
Менен туып тұр едің,
Жылы жерге алып бар,
Қатын, бала тоңбасын,
Енді кейін қайтуға
Қақ тағала жазбасын.
Түсімді алған кәрі едім
Иманым болғай жолдасым,
Қайда барсаң аман бол,
Маңдайыңды алла оңдасын!
Осы бақылдасудан кейін ол көп ұзамай (шамасы 1450 жылдары)
дүние салғанға ұқсайды. [10, 80 б.]
Асанқайғының жыры бойынша, Әз-Жәнібек - хандығын күшейткен
соң, бұрынғы атаулары билеп-төстеген қыпшақ даласын түгел өзіне
қаратпақшы болады, бірақ Асанқайғы оны қостамайды, ханды тежеп,
оның қатерлі жоспарланын сынайды, елге баянды тұрақ керек екенін
ескертеді:
Елбең-елбең жүгірген,
Ебелек отқа семірген.
Екі семсер қолға алып.
Ерлер жортып күн көрген.
Еділ деген қияға,
Еңкейіп келдің тар жерге?..
Асанқайғы өмір сүрген заманда бұрынғы Алтын Орда жұртынан
бөлініп шыққан хандықтар арасында өзара қайшылықтар көбейе бастаған
болатын. Ол Астрахань, Ноғай, Қазан, өзбек, қазақ хандықтары
арасындағы қайшылықтар еді. Жәнібек бастаған қазақ хандығы XV
ғасырдың 60-жылдары Әбілқайыр (өзбек) бірлестігінен бөлініп, Шу
бойында жаңа хандық құрды. Алғашқыда бұлар бір жерді тұрақты
астана ете алмай, үш өлкенің арасында ауысып жүрді. Шу бойы
Қаратау (Түркістан), Жайықтағы Сарайшық астаналық орындар еді. Ал
Асан, көбінесе, Жетісу өлкесі, Шу бойын (Қозытасы) баянды астана
деп өзі Қарқаралы мен Жырғалаң өзендерінің бойында көшіп жүрді.
Асан жаңа ұйымдасқан жас хандықты торыған жау бар оны естен
шығарма, Болымсыз іспен әуре болма деп ханды тежейді.
Құладан құстың құлы еді
Тышқан жеп жүнін түледі.
Аққу құстың төресі,
Ең жайлап көлді жүр еді.
Аңдып жүрген көп дұшпан
Елге жау боп келеді - деп Жәнібекті сақтандырып отырады.
Қарт жыраудың қояр талабы бейбіт өмірді қамтамасыз ету. Ел
жұрттың татулығы, жауласып, өзара қырқысуға тыйым салу. Жәнібекке
берер ақылы да сол:
Еділ бол да Жайық бол,
Ешкімменен ұрыспа
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды алып тұрыс па.
Ел - жұрттың бірлігі, достығы берік болып, ағайыншылықпен
тату-тәтті өмір сүріп барша мұратқа жету жыраудың ежелгі армандары.
Асан туралы кейбір аңыздар кейінгі кездерге жатады. XVII
ғасырдан бастап Жайық пен Еділге беттеген қалмақтар шабуылына
байланысты бірқатар халықтық шығармалар өңделеді. Жаңа дәуірдің
талабына сай жаңаша жырланады. Осындай өңдеуге Асан жайындағы
аңыздар да ілігеді. Тіпті, XVIII ғасыр басындағы Ақтабан
шұбырындының жерін де Асан туралы кейбір аңыздардан байқау қиын
емес. Ал Ақтабан шұбырынды қайғысын Асан ерте-ақ біліп айтып
кетіпті-міс. Бірақ оны кейіндегі хандар тыңдамай, бейқам жатып,
айналасын қоршаған жау жасағын ескермей, елді қайғылы жайға дұшар
еткен екен деген де аңыз бар елде.
Асан атаның жасаған заманы-қазақ хандығының жаңа ғана қаз
тұра бастаған балауса шағы. Сондықтан Асан сияқты ақыл иесі
қайраткерлердің бұл тұстағы мақсаты сол хандық тағдырын ойлау.
Үздіксіз жортуылға түскен елге жайлы қой үстіне бозторғай
жұмыртқалардай Жиделібайсынды шын ниетімен армандап өткен ұлы
арманшыл ойшыл болды. Шалкиіз Ноғайлының ұлы биі Мұсаның қызынан
туыпты. Әкесі Тіленші - қазақ арасындағы көп шонжардың бірі болса
керек. Үш айлығында анасынан айырылған болашақ жырау нағашы
атасының қолында өседі. [11]
Шалгез де Сыпыра, Асан, Қазтуған, Жиенбет жыраулар сияқты,
сарай маңында жасаған адам. Ол-ХІ -XVI ғасырлар аралығында билік
құрған жандарды жақсы біліп, сол кез оқиғасын ұзақ уақыттар
жырлаған қария жырау. Шалгез өзінің шығармаларында кейбір кездердегі
тұстас ханмен жақсы болып тұрған мәлімет береді. Бірақ көп
ұзамай, күйшілдердің қиянатына кезігіп зәбір көргенін, тіпті басқа
мырзаның қол астына ауысуға мәжбүр болғанын айтады. Әуелі ол
ноғайлы мырзаларды Жүсіп, Ысымайыл бастаған топтан бөлініп Мамай
жағына шығады. Кейін қазақ ханы Жәнібекке, одан кейін Би Темірге,
одан оның ұлы Тәуекел ханның қол астына ауысып отырады.
Шалкиіз поэзиясының рухы - ерлік. Ел әңгімелерінің айтуынша
Шалкиіз батыр болған. В.Радлов Қырым ноғайларынан жазып алған
әңгімеде де Шалкиіз - батыр, әскербасы. Жауынгер жарықшы жырау
болғандығы Шалкиіздің өз шығармаларынан да көрінеді. Шалкиіз
поэзиясы белгілі дәрежеде жаугершілік поэзиясы. Мұның куәсі
-жыраудың ескілік қаруы имек садақ пен қайқы қылыштан тым аулақ
тұрмағандығын көрсететін:
Қатты бір тартып бек атсаң, Қайырылып барып бек сынар
Қайың оқтың жарқасы, -немесе:
Көктем мінген еріңнің
Астында көп жүгіріп күлік бар,
Көп сандықтың ішінде
Көбе бұзар жебе бар, -
деген сияқты жолдары ғана емес, Жырау шығармаларынан кейде
мың сан аттың тұяғынан көтерілген шаң, қағылған шың, қарулардың
соқтығысқанда шығарған дыбыстары естілгендей болады.
Тебінгінің астынан
Ала балта суырсып
Тепсінісіп келгенде... -
Істептес болуы ашық, адамдардың қимыл, қозғалысын көзге
елестетерліктей дәл беретін суреттер жыраудың өз заманының ұрыс-
соғыстарына талай рет қатысқандығы және жай бақылаушы болғандығын
көрсетеді. Жыраудың кей шығармалары майдан даласының өзінде туғанға
ұқсайды. Бұл ретте Шалкиіз қыл шашақты найза өңгерген жауынгерлерді
қаптаған қалың жаудан именбеуге, тайсалмай ұрысқа кіруге шақырады.
Халық ежелден бері қастерлеген ағайын арасының татулығы, азамат
ердің, рулы елдің алауыз болмай тату-тәтті өмір сүруі - жырау
туындыларының негізгі нысанасы.
Жырау өздері - бейнелі суретті нақылдар. Ол болашағы зор,
үміт атқарар жігітті, басына бақ қонар азамат ерді жай баяндай
салмай, суреттеу арқылы оның тұлғасын сомдауға назар аударады.
Жел, жел, есер, жел есер,
Жел астына қарасаң.
Қоға менен тал өсер.
Ораздының ұлы өсер,
Шиырлының қызы өсер,
Кенелейін деген жігіттің
Жылқы ішінде екі арғымағы тел өсер,
Сүйінейін деген жігіттің,
Сүбеде алтау-жетеу ағайыны тел өсер.
Жырау қай өлеңінде болмасын ел мақсатын, көп мүддесін жоғары
ұстайды. Ел билеген басшылардың ақыл мен іс қылар адал әміршісі
боп, жоқ-жіктікке қарасқыш, ізгі ниетті көпке ұнамды болуын
қалайды.
Жыраудың сөз өрнектері халық поэзиясымен біте қайнасып
кеткен. Әсіресе халықтық эпостардың ізі жырау жолдарында сайрап
жатыр.
Жаурыны жазық, мойны ұзын,
Оқ тартқанда қолы ұзын.
Маңдайының арасы,
Екі қарыс, екі елі,
Дулығалы шекелі.
Келтірілген жолдардағы алып ер тұлғасын, қазақ батырлары
бейнесін суреттеген эпостық жырларының қай-қайсысынан да ұшыратуға
болар еді. Жырау шығармаларында кезігетін адам образдарының сипаты
осы эпостық дәстүрде қалыптасқан.
Шалкиіз - негізінен адамгершілік пен ерлікті жырлаған жырау,
Махамбет те ерлік күрестің жыршысы, халық күресінің үгітшісі.
Біздіңше, бұлардың ақындық мақсаттарының ұштасуы - үндес әуендер,
ұқсас тармақтар жасауларына негізгі себеп болады.
Арқаның құба жолында,
Арыстан ойнар шарқ ұрып,
Атақты ердің тұсында,
Тұлпары тұрар талпынып,
Бір жаманға сөз айтсаң,
Есікті кетер сарт ұрып,
Сол жаман елден кетер деп,
Артында қалған жарандар,
Өкініш етер шарқ ұрып , -
деген Шалгез жолдарынан Махамбет тәрізді батыр да шешен
ақынның өр мінезі де көрінгендей. Мінез ұқсастығы іштен шыққан
туындыға ықпал етпей қалмаған сияқты.
Жырау әсіресе, адам тұлғасын, батырлар бейнесін суреттеуге
шебер. Оның Жуан ханға деген толғауындағы тоғыз батырдың тұлға-
бітімдері бірінен бірі асып түседі. Жырау олардың әрқайсысына лайық
ерлік кескін-келбет, қуат-жігер, айбын-айбарды даралап береді.
Бірінде бар қасиет екіншісінде қайталанбайды. Мысалы, бірі - оқ
тартуға қолы ұзын, екіншісі - білегі мығым найзагер, үшіншісі -
атқан оғын Еділ мен Жайықтан өткізе алатын күш иесі және
қолдағыға дәл тигізетін сұр мерген, наркескен алдаспандары сілтеген
жерін қиып түседі. Батырлардың әрқайсысы - өздерінің ғана істері,
тәсілдері, әрекеттері, әдістері арқылы барша жұртқа танымал:
атақтары жер жарған, аруақтары қолдаған, қарсы жауларын даңқтарымен
- ақ ғана жасқаған, ешкім беттемейтін ерлер. Олар жүрген жерде
жау тек жан сауғалар, қашып қана құтылмаса, басқаша жол жоқ.
Патриот жырау жасаған осы бір тоғыз батырдың тұлғасы - өз
халқының ерлігіне куә болғандай символдық бейнелер. Асылы, жыраудың
Жуан ханға толғауында қазақтың аруағы асқан айбарлы тоғыз
батырының тұлғасы сомдалып, олар түгел қазақ халқының бойындағы
табиғи ерлік қасиеттерімен ұштаса, сомдала тұлғаланған.
Жеті аршын жарым бойы бар,
Адамнан артық біткен сойы бар.
Артынан келген дұшпанға,
Көрсететін тойы бар, -деп, Ер Қосайдың бейнесін бір түйсе,
Жөнелте қолын бастаған,
Көксүйрік атты борбайлар,
Қамалды бұзған айқайлап, - деп, жырау Ер Тарғынды
суреттегенде мүлде өзгеше шабытпен көсіледі, оның ерлік тұлғасын
сомдап соғады.
Ер бірлігі мен ерлік дәстүрді қуаттау, адамгершілік ақыл,
ғибрат сөз уағыздау - Шалгез өлеңдерінің негізгі түйіні.
Мұндай шығармалар арқылы Шалгез - қазақ әдебиетінде адам
образын жасаудың әпикалық дәстүрін жетілдіріп, адамгершілік идеяны
қалыптастырып, шынайы характер жасауға бет бұрған жырау деуге
лайық. [12, 14 б.]
Аты әйгілі XV ғасырдың әрі батыр, әрі шешен жырау. Оны
халық қарға бойлы Қазтуған деп атап кеткен. Қазтуған - ноғайлы
дәуірінің перзенті. Туып өскен жері - Каспий алқабы, Бөкей жеріне
қарасты. Еділ мен Жайық арасы, Қабыршақты даласы, қазіргі Орал
облысының Жалпақтал мен Жәнібек аудандарына жататын өлке. Астрахань
облыстарына қарасты Краснояр ауданы, Бозан, Ақтуба өзендерін
мекендеген елден шыққан. Халық Қазтуғанды әрдайым еске алып, қадір
тұтады. Ел аңызында ол қалмақтарға қарсы қол бастаған ұрпақты
батыр. Оның тоғыз батыр ұлы болыпты.
Онымыз тұрып оқ атсақ
Он сан қалмақ бөлінген, - деп айтыпты батырдың өзі. Халық
аузында мынандай да жолдары кездеседі:
Тоғыз тұтам оқ жанған,
Толғамалы найза өңгерген,
Тоғыз көлді торқалы
Темір болат сауыт киген,
Толғамалы жақ тартқан,
Толассыз тұрып оқ атқан,
Тоғыз оқ торғауытты бөгеген,
Тобылғыдан су тартқан,
Жетпіс бесте жасы бар...
Қабыршықты жайлаған.
Ақсуды төмен бойлаған,
Шағанға атын байлаған,
Қарға бойлы Қазтуған...
Ақынның басқа өлеңдерінен де оның өмірі туралы кейбір
деректерді ұшырата береміз.
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ақ ала ордам қонған жұрт.
Атамыз біздің бұл Сүйініш,
Күйеу болып түскен жұрт.
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт...
Салп-слапыншақ анау үш өзен,
Сәулетті менің ордам қонған жер...
Менен қалған мынау еділ жұрт.
Бұл өлең жолдарынан Қазтуғанның үш өзені жайлаған Еділді
мекен еткен батыр болғанын, атасы Сүйініш, анасы Бозтуған екенін
аңғару қиын емес. [13 ,100 б.]
Жырау батырлар дәстүрін қолдап, асқақ жыр шертеді. Ескі
елдік, бөлінбес бірлік, қайтпас ерлік дәстүріне уағыздайды. Ойын-
тойы мол думанды жастық шақты еске салып, оптимистік пікірлер
ұсынады. Ер-азаматы мол, тәуелсіз елді, салтанатты, сәнді өлкенің
келбетін жасайды. Нарындай құнарлы, жайлы кең қоныстың қасиеттерін,
оны жайлаған елдің шат-шадыман, көңілде болатынын асыра ардақтайды.
Жырау көк майсаға қонған бай ауылдың бейқам бейнелері сән-
салтанатты жаны пәк жайдары жас ерлердің көңілді сезімдеріне
ұштастырылып, пейзаждық әдемі сурет елес береді. Жырау әрқашан елі-
жері үшін еңіреп туған ер боп көрінеді. Туған жерін шын сүйген
жас батыр бейнесін сомдайды.
Жауды көрсе жайнаған,
Жай тасындай қайнаған.
Еділде тұрып оқ атса,
Жайыққа түсіп жоғалған.
Алыста тұрып ақырса,
Алтын туы жаудың жығылған.
Жан сауғалап тығылған.
Өгіздей даусы өкіріп,
Он екі ханы дұшпанның
Қамалға қашып жиылған,
Ноғай-қазақ жұртының
Қонысын қалған қия алмай,
Қазтуған жауға аттанған,
Батырлар ерлік еткен жер...
Қазақстан Ғылым академиясы қолжазба қорында Қазтуғанның
қоныстан ауғанда атты толғауы бар. Онда да Қазтуған Асанқайғымен
пікірлес, Асан баласы Абат екеуі бір бағытта қызмет етеді.
Қара ағаштай қалың ноғайлым,
Еділді тастап біз көштік,
Қалың, қара тоғайын.
Әзәлден жазған орында,
Айдаған шығар құдайым,
Асанқайғы, Ер Абат,
Сендермен кеңес қылайын,
Жақтырмай тұрмын осы күн.
Шерқұтты ханның сарайын.
Қошайтысып тастадық,
Еділ меннен Жайықты.
Бір алладан басқаға,
Болғаным жоқ өд айыпты...
Үйренген жерден айырдық.
Қатын, бала зайыпты...
Мен кетемін, кетемін,
Тәуекел қаққа өтемін...
Асанқайғы, Ер Абат,
Не айтасың бөтенің?!
Бұдан кейін Абат жауап қатады: Асан үшеуінің диологы
басталып кетеді. Сонда Қазтуған Асанды өкшелей өскен ел басы,
соның пікірлесі болып шығады. Ол кезде Асан 120 жасаған қария. Ол
ел бастауды екі батырға жүктеп, ақылшы ғана болып отырған. [14,
20 б.]
Кейінгі ақын, әсіресе Махамбет сияқты батыр ақын оған
еліктеген. Қазтуған образдарынан тікелей үлгі алған. Мысалға
Қазтуғанның төмендегі толғауын Махамбеттің Мен едіміне
салыстырайықшы.
Мен өзім Бабай Омар баласы едім,
Қашаннан екі кенттің арасы едім.
Балқытты мынау мені қорғасындай,
Қашаннан тасты тескен алмас едім. Немесе:
Мен кеткенмін, кеткенмін,
Тайсойған менен Дендерден,
Сағыз бенен жемдерден,
Құралайдай шұбырып,
Күліп бір ойнап өткенмін.
Махамбет үшін өзіне дейінгі Қазтуған, Шалгез, Жиембет
жыраулар барлық жағынан да үлгілі болғанға ұқсайды. Бұлардың сөз
саптаулары бірыңғай әуендес. Себебі бұлардың алдына қойған
мақсаттары ұқсас. Ел мақсаты үшін атқа мініп, найзаның ұшымен сөз
күшін бірге жүмсаған батыр жыраулардың басқаша сөйлеулері мүмкін де
емес.
Белгілі биік көк сеңгір,
Басынан қарға үшырмас,
Ер қарауыл қарар деп
Алыстан қара шалар деп,
Балдағы алтын құрыш болат
Ашылып шапсам дем тартар,
Сусыным қанға қанар деп...
Азамат ердің баласы.
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп.
Бұл жолдардың да Махамбет поэзиясына белгілі дәрежеде ықпал
болғаны көрініп -ақ тұр.
Қазтуған - заманының жаны пәк толық қанды көркем сөз
үлгісін өз поэзиясы арқылы бізге жеткізген батыр, ержүрек, әйгілі
жырау. Қазтуған поэзиясы XV ғасыр әдебиетінің жақсы үлгісі ретінде
құнды.
Қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар ноғайлының белгілі жырауы.
Оның бір толғауы және бірнеше қысқа жыры ғана бізге мәлім. Жырау
аталмыш толғауын өмірінің соңғы сағаттарында айтып бергенге
ұқсайды. Ол 1908 жылы Қазан баспасынан шыққан Мақаш Бекмұхаметовтың
Жақсы үгіт кітабында басылған шығармасы. Доспамбеттің ақындық
шығармашылығын зерттеуші М.Мағауиннің пікірі бойынша, ол XV ғасырдың
екінші жартысында XVI ғасырдың алғашқы ширегіне дейін жасаған.
Азаулы (Азов) шаһарынан шыққан.
Бұл пікірді ақын сөздерінің өзі-ақ растайды. Ақын өзінің
Азов пен Қара теңізді жайлаған ноғайлы хандығынан шыққан батыр
екенін, Әл-Ғұсман патша жұртынан, Әли ағаның күйеу баласы, діни
сенімі мұсылман, Есеқай, Қосақай деген ұлдарының болғанын өзі-ақ
айтады: Алғаным Әли ағайдың қызы еді..., Азау, Азау дегенің Әл-
Ғұсман-патшаның жұрты екен, дін ислам кілті екен. Азаулының ер
Доспамбет ағасы...
Есеқай, Қосай екі ұл,
Алдыңызға жер құшақтай,
Жылай шықса не айтарсыз?
Доспамбет жорықта жүріп, дұшпанға қарсы ұрыста қол бастаған
батыр. Асылы, Мамай бастаған қолдың сарбазы болуы ықтимал.
Ер Мамайдың алдында,
Шаһид кештім өкінбен... –
деген жолдар осы бір оқиға жол ашатын сияқты.
Доспамбеттің көп күндері жорықта өткен. Талай қан кешкен
соғысқа қатысып, өз елін сырт жаудан ерлікпен қорғаған батырдың
бірі.
Ақырып айтқан таңдай деп,
Шолпанды шыққан күндей деп.
Май қаңбақта ағалардың аты
Жусап жатыр деп,
Ақ шандақты құрып қойған шатыр деп,
Жазда көп-ақ жортқан екенбіз.
Арғымақтың талдай мойнын талдырып,
Үйде қалған арудың
Ал иіндігін аударып.
Ақын өлеңдерінде ерлікті дәріптеу - негізгі орын алатын
басты идея. Сөйте тұрса да, ол бейбіт өмірді, жайлы жазды жек
көрмеген. Ол бірде:
Толғамалы ақ балта,
Толғап ұстар күн қайда? -десе, енді бірде:
Кет - Бұға дат билерден,
Кеңес сұрар күн қайда?
Еділдің бойын ел жайлап,
Шалғынына бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан.
Боз баламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?! - дейді. [15, 44 б.]
Доспамбет - Қазтуған сияқты қолбасы батыр атанған жырау. Ол
жорықта жүріп, Жау оғынан жараланып қаза тапқан. Халық эпосы
үлгісіндегі жырау-толғаулары бұған толық куә:
Арғымаққа оқ тиді,
Қыл мықынның түбінен.
Аймедетке оқ тиді,
Отыз екі омыртқаның буынынан
Зырлап аққан қара қан
Тиылмайды жонның уақ тамырынан.
Сақ етер тиді саныма,
Сақсырым толды қаныма.
Доспамбет толғауы терең ойлы көркем туынды. Дүниетанымы кең,
өмір өткелдерінен өткен тәжірибелі, зерделі, зергерді танытқандай.
Дүниенің өткіншілігін термелей келіп, ол адам өмірінің өсу жолдарын
өзінше топшылайды. Қызығы, сайраны мол жастық шақтың аяғы қарттық
кеселіне кезігіп, жарқын өмір жолы біржола сөніп, өмір соңы
опатпен тынатынын ескертеді. Сол тағдыр тәлкегіне жыраудың өзі де
құтылмақ емес.
Дүниенің басы сайран, түбі ойран,
Озар сөйтсе бұл дүние.
Азаулының Ахмедет ер Доспамбет ағадан.
Доспамбет поэзиясы өзінің терең ойлылығына сай образды.
Поэтикалық тілге бай, өзіндік өрнегі айқын. Мысал үшін оның
арғымақ атқа берген суреттемесін еске салайықшы:
Арыстандай екі бұтын алшайтын,
Арғымақ мінген өкінбес...
Доспамбетке дейін арғымақтың бұтын арыстанға теңеу кездескен
емес. Сондай-ақ батырдың арманы да өзінше бейнелі:
Кілең бұзбай кілшейтіп,
Көбелер киген өкінбес.
Жұпарын қардай боратып,
Арулар құшқан өкінбес...
Алты құлаш ақ найза,
Ұсынып шаншар күн қайда.
Садақ толған сайгөз оқ,
Созып тартар күн қайда.
Жыраудың поэтикалық тілі халық поэзиясымен үндес жатса да
өзіндік жаңашылдықтарын да танытарлықтай. Соны:
Туған айдай нұрланып,
Дулыға кидім өкінбен...
Хан қызындай сұлтанның,
Ақындықтай ақ білегін жастанып... [16, 66 б.]
XVIII - XIX ғасырлардағы қазақтың батыр ақындары Доспамбет
жырларын ерекше қадірлеп, сол сарында өлеңдер шығарып отырған.
Олардың ішінде XVIII ғасырдан Ақтамберді жырауды, XIX ғасырдан
Махамбет ақынды атасақ та жеткілікті. Бұдан қарағанда, өзіне
дейінгі Қазтуған, Доспамбет, Шалгез, Жиембет сияқты ноғайлы елінің
әрі батыр, әрі жырауы болған тамаша жорық жырларының авторлары
Ақтамберді мен Махамбеттің жанына жақын, өз кезінің тілегіне сай
келген. Олардың өздері де аталған жырауларға тағдырлас батыр
ақындар. Өмір бойы жауға қарсы ерлік күреспен ат үстінде жыр
толғап, ел мақсатын биік көтерген ерлер.
Сондықтан, баба жыраулардың сөздерін өздеріне үлгі тұтып,
олардың сөздерін керек жерінде қайталап айтуға да қымсынбаған.
Осыдан боса керек Күмбір - күмбір кісінетіп, күреңді мінер күн
қайда жолдарын Ақтамберді көп өзгертпей-ақ қайталайды. Сондай-ақ
Махамбеттің Мен едім, Әрайна, Күн қайда, Айналайын Ақ Жайық
- толғауларының Доспамбетке ұқсас, үндес жолдары көп ұшырайды.
Мысалы, төмендегі Доспамбет сөздерін Махамбет тікелей пайдаланбады
деу қиын.
Арғымаққа оқ тиді,
Қыл мықынның түбінен...
Аймедетке оқ тиді,
Отыз екі омыртқаның буынынан...
Жағдайсыз жаман қалып барамын.
Жанымда бір туғанның жоғынан...
Айналайын Ақ Жайық
Ат салмай өтер күн қайда?
Еңсесі биік ақ орда
Еміне кірер күн қайда?
Толғамалы ала балта қолға алып,
Той бастадым, өкінбен.
Келтірілген мысалдар Доспамбеттің кейінгілерге өнеге берген
ұстаз жырау болғанын көрсете алады. Жырау шығармалары өзіндік өткір
тілге, ерлік пафосқа құрылады. Әрбір ой жеріне жеткізілсе,
нысанасына дәл тиерлік дәрежеде айтылады. Жыраулар поэзиясына тән
шешендік тұжырымдар Доспамбет толғауларында да бар. Оның
творчествосынан кейінгі жас ұрпаққа үлгі боларлық өсиет-нақылдар мол
кездесіп, ерлік дәстүрді қастерлеу ниеті айқын көрініп тұрады.
Қазақ арасында аты мәлім ескі жыраулардың бірі. Халық оны
әрі батыр, әрі жырау деп аңыз етеді. Жиембеттің бұлайша халық
аузында сақталу себебі, ол ең алдыменен елдің көкейіне қонымды жыр
толғап, бойындағы ақындық шабытын батырлықпен байланыстырған болса
керек. Мұның үстіне Жиембет өзі тұстас кейбір хан мен билерге
наразылық білдірген, тіл тигізе батыл сөздер де айтқан, өз
дәуірінің өткір азаматы болған.
Жиембеттің өмір сүрген кезі - XVII ғасырдың екінші жартысы,
Есім ханның тұсы. Ол кіші жүз, он екі ата Байұлының бір
атасынан. Муфтоғаштан Жиембетпен бірге Жолымбет, Ахмет деген ұлдар
туған. Туып-өскен жері - қазіргі Орал облысы, Тайпақ ауданы,
негізгі мекені -Байбарақ, Байшерек деген жерлер. Қыстауы - Жайық
жағасындағы Есім төбесі. Жаз Жиембет ауылы Жем-Сағыз бойын жағалай
жайлаған.
Жиембет - кезінде Есім ханмен жағаласып өткен батыр жырау.
Есім оны қатты жазалап, тұтқындау амалын да қарастырғанға ұқсайды.
Осыдан Жиембет пен Жолымбет елден безіп, бөтен жаққа қашып кетуге
мәжбүр болған. Жолымбет адай арасына - Хорезм жағына ығысып сол
жақта өлген. Ел аңызы бойынша, Жиембет Ителіне айдалады. Есім
өлген соң ол еліне келіп, 1680 жылдары шамасында, тоқсанның үстіне
шығып өлген.
Жиембеттің көлемді бір толғауы Жақсы үгіт жинағында 1908
жылы басылып шықты. Ол - жыраудың Есім ханға айтқан жыры. Сөз
болып отырған толғауында қарағанда, жырау жас кезінде ханға қызмет
етіп, оның сенімін ақтаған ерлердің бірі болған. Хан қолымен бірге
аттанып, ерлік жорықтарды басынан кешірген. Ол кезде ханға өз
дегенін істеткендей ықпалы да болғанға ұқсайды.
Менің ер екенімді көргенсің,
Әуелден бірге жүргенсің.
Дегенімді қылғансың,
Қайратымды білгенсің.
Өзінің сарай маңындағы орнын ханның есіне салып, оған адал
қызмет еткен ердің бірі болғанын айтады. Тек оларға қас топтың
сөзіне еріп, бекер жазаланып отырғаны, бұл достар арасына от
салғандардың зұлымдығы екеніне ханның көзін жеткізбек болады. Ол
өзінің бағасын біледі, елге де ханға да керек екенін сездіреді.
Мен жоқ болсам Есім хан,
Ит түрткіні көресің.
Жиембет қайда дегенде,
Не деп жауап бересің?..
Осындай ескертпелеріне құлақ аспаған бір бет ханға көңілі
әбден қалған тұста өзінің өткен істеріне өкініште білдіріп қояды.
Оның сойылын соғып, адал жауынгері болғаны ескерілмейді, ханның
өзіне қаталдық жасап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... 12
2 ЖЫРАУ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖАУГЕРШІЛІК РУХ – ЕЛ ӨМІРІ ... ... ... ..33
2.1 Жырау поэзиясындағы адамгершілік тақырыбы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 XVII-XVIII ғасырлардағы жаугершілік
поэзия ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
81
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жырау - ақпа-төкпе, суырыпсалма
өлең сөзді қару еткен өнер адамы, халықтың қамын ойлай білетін
парасаты мол ел ағасы, қысылғанда жол табар ақылшысы, уақыт, оқиға
сырын, замана бағыт-бағдарын ақыл таразысына салып сынай, салмақтай
білетін, болжағаны болып, айтқаны келетін тапқыр да көреген дана
абызы, қисық кеткенді қылышпен емес, сөзбен сілейтіп, бұйрық берер
әміршісі, бетің бар, жүзің бар демей тура айтар өткір де әділ
биі, жөні келгенде жыр мен қаруды бірдей жұмсап жауға аттанар
жауынгер қолбасы болған. Жырау ел тағдырын шешер ірі оқиғалар, аса
мәнді көкейкесті мәселелер тұсында толғанған. Халық өзгелерден гөрі
қайғырғанды демеп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз
иесі жырауларды қатты қадірлегенген. [1,30 б.]
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар елдік, ерлік, өмір дін, заман
хақында толғанған. Олар бағзы шығыс поэзиясы дәстүрімен өмірдің
өтпелілігін жырлап, ізгілік пен инабатты дәріптеген. Заманының ойлы
перзенті ретінде өмірдің сан алуан мәселелерін сарапқа салып,
гуманистік тұрғыда философиялық- дидактикалық түйін-тұжырымдар жасап,
жер-суды, ата-мекенді қорғау, ел бірлігін сақтау мәселелерін
жырлаған. [2,53 б.]
Сонымен ықылам замандардан бастау алатын жыраулық, дәстүрдің
негізгі мақсаты - өмірді, дүниені, ата-бабаларымыздың ерлік, елдік
іс-әрекеттерін кейінгі ұрпаққа жеткізу. Жыраулық үрдіс әрі өнер,
әрі дәстүр. Оның ерекшелігі синкреттік сипатында, яғни поэзия,
музыкалық мақам және орындаушылық шеберліктің бірлігінде.
Жыраулық өнердің өміршеңдігі оның ел тарихы мен ата-баба
дәстүріне негізделуімен айқындалады. Қаһармандық эпос, батырлықты паш
ететін көлемді жырлар соның жарқын дәлелі. Ерлік рухына толы
мұндай қаһармандық жырлар этникалық тарихқа құрылып, ұрпақтан-ұрпаққа
қалдырылып, дамып отырған. Бұл - жыр-дастандардың әдеби мәтіні мен
музыкалық мақамына бірдей қатысты құбылыс. Жыраулық дәстүрді
жалғастырудың маңыздылығы осы ерекшеліктерімен айқындалады. [3,64 б.]
Дәстүр - ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-сана,
өмір мен поэзияның өмір сүру аясы. Ол әдетте ел тәжірибесіне
сүйенеді. Осыдан келіп жыраулық дәстүрдің ұлттық сипаты деген ұғым
туады. Бүгінде Қазақстанның кейбір аймақтарында ғана сақталып, оның
өткеніне, көне сарындарына қатысты мәліметтер жеткізетін бұл
қазынамыздың ұлттық тарихымызға, мәдениетіміз бен өнерімізге,
әдебиетімізге қатысы аса зор. Ғылым тілінде мұны ұлттық сипат
десек, сол ата-бабаларымыздың рухымен жеткен дәстүрден көз жазып
қалмау үшін оны дамытып, жетілдіріп отырудың қажеттілігі
айқындалады. [4,60 б.]
Бүгінгі жыраулық өнерді сақтап қалған бірнеше географиялық
аймақ белгілі. Олар - Атырау өлкесі, Сыр бойы және Жетісу аймағы.
Географиялық негізінде бұл аймақтарды Батыс, Оңтүстік және Оңтүстік
шығыс деп бөлуге болады. Солардың арасынан сонау оғыз мәдениетінің
қалдығы сақталған. Сол өлке айрықша оларға атау болар еді.
Мұңдағы жыраулық өнердің негізі ерекшелігі дыбысты дірілдетіп шығару
арқылы орындау. [5,47 б.]
Қазақ топырағында музыкалық-эпикалық дәстүрдің өзіндік
ерекшеліктері де аз емес. Мысалы, бір ғана Сыр бойында бірнеше
жыраулық мектептердің болғаны байқалады. Бірі - Қармақшы жеріндегі
оғыз-қыпшақ дәуірінен саға тартатын көне эпикалық дәстүр, екінші -
Арал аймағындағы жыраулық мектеп, үшінші - Бұдабай, Нартай,
Балқашбай, Әбілаштардың жыр өнері. Көрнекті өкілдері - Балқы Базар,
Қарасақал Ерімбет, Жиенбай, Тұрмағанбет, Жәмет, Дәрігүл, Кәрібоз,
Сәрсенбай, Алмас, Көшенай, Рүстембек, Бидас тағы басқа атақты
жыраулар.
Атырау аймағындағы жыраулық өнердің өзіндік ерекшеліктері
байқалады. Бұл шығармалар негізінен ХУ-ХҮІ ғасырлар оқиғасын
қамтитын ноғайлы дәуірінің оқиғаларына негізделген. Осы белгілері
олардың жанрлық ерекшеліктерін тудыратын секілді. Жетісудағы жыр
өнерінің дүлділдері - Сүйінбай, Жамбыл, Кенен. Дәл осы суырып
айтушы өнерпаздардың есімімен бүтін бір аймақтық жыршылық өнерінің
кескін-келбеті айқындалады. Қазақ жеріндегі эпикалық дәстүрге тән
аймақтық ерекшеліктер әлі күнге арнайы зерттелген емес. Әдебиет
зерттеушілері оны көркем ой көрінісі - поэзия ретінде зерттеп,
мәтін ретінде қарастырады. Ал музыка мамандары оны өнердің еңселі
бір арнасы ретінде қарастыра қойған жоқ. Қазақ халқының музыкалық
- эпикалық дәстүрі бірнеше тарихи кезеңдерге жіктеледі десек те
осы кезеңге дейін жыраулық өнерді түркі тайпаларының көне тарихына
негіздеп зерттеген мамандар некенсаяқ. Жыраулар поэзиясын зерттеген
М.Мағауиннің өзі жыраулық өнерді XV-XVIII ғасырлар мен ғана
шектейді. Дұрысында жыраулық өнер өте көне құбылыс. Ол XV ғасырмен
басталып, XVIII ғасырмен аяқталмайды. Жыраулық көне түркі дәуірінен
саға тартып, күні бүгінге дейін дамып келе жатқан тарихи мәдени
қүбылыс. [6,204 б.]
Жыраулық өнер - тарихы қалыптасқан, дәстүрге ұласқан тұрақты
сипатқа ие болған құбылыс. Оның түп-тегіне үңілер болсақ, сонау
орхон жазбаларына, оғыз дәуірінің эпикалық мұраларына көз
жібереріміз анық. Ол дәуірлерден жеткен музыкалық мақам үлгілері
болмаса да, жазба ескерткіштер жоқ емес. Солардың бірі - Қорқыт
ата кітабы. Түркітану ғылымында бүгінгі сыр бойындағы эпикалық
дәстүрдің оғыз дәуірімен байланысты жиі айтылады, ІХ-Х ғасырларда
оғыз тайпаларының Сыр бойын мекендегені анық. Сол дәуірден қалған
музыкалық - әпикалық дәстүр күні бүгінге дейін өзінің байырғы
қалпын сақтап, стилдік ерекшеліктерімен дараланып келеді. Бұл,
әсіресе, Қорқыттың сүйегі жатқан Қармақшы жеріндегі жыраулық өнерге
тән құбылыс.
Жыраулық өнердің айрықша дамып, ел мәдениетінен орын тепкен
кезеңі ХҮ-ХХ ғасырлар. Арғы жерде этникалық тарихты сақтайтын арна
болғандықтан кеңес дәуірінің саясаты елді жырау-жыршылардан тазартуды
көздегені жасырын емес. 20-30 жылдары көптеген эпос айтушыларының
тұтқындалып, жер айдалғаны мәлім. Соның салдарынан жыраулық өнер
көмескі тартып, оны зерттеу, зерделеу ісі тек 1956 жылдан соң
барып қайта жандана түскен-ді. Үш ғасыр жырлайды, Бес ғасыр
жырлайды, Пернедегі пернелер Е.Ысмайыловтың Ақындар атты еңбегі
оның айғағы. Одан бергі жерде Ә.Қоңыратбаевтың Эпос және оның
айтушылары (1975), Р.Бердібайдың Жыршылық дәстүр (1980) секілді
еңбектері бой көрсетті. Өзге де фольклор мұралары жарық көрді,
соларға қатысты арнайы ғылыми зерттеулерде жазылды. Жырау-этнограф,
яғни қазақ тарихы мен мәдениетінің жарқын беттерін өз өнері арқылы
кейінгі ұрпаққа жеткізуші тұлға. Осы шежірешілдік қызметін
мүлтіксіз атқару үшін жырау өз халқының тарихи-мәдени мұрасының
үлкен жанашыры болуы қажет. Мұның бәрі М.Мағауиннің жырау тұлғасына
қатысты пікірлер ұштасып жатқан анықтамалар. Алайда, ғалымның
жырауды көбіне поэзия өнерінің өкілі ретінде қарастыруы даулы.
Мысалы, бір сөзінде М.Мағауин: Жыраудың жыраулығының ең басты
белгісі -ақындық. Яғни өз жанынан өлең шығарғыштық қабілетінің
болуы. Жырау деген атаудың өзінің жыр сөзінен шыққандығы күмән
туғызбайды.
Жалпы дұрыс пікір. Жырау ұғымының жыр сөзімен байланысы
анық. Бірақ жырау ғана емес, сонымен бірге, музыкалық мақамды
шығарушы әрі орындауы. Бұл ерекшеліктерін алып тастар болсақ, жырау
тұлғасына тән қасиеттер толық анықталмаған болар еді. Жыраулық
поэзия, оның даму кезеңдеріне қатысты сабақталған С.Қасқабасов
пікірлерінің де мәні аса елеулі. Автордың Жыраулар поэзиясындағы
ең басты тақырып Қазақ хандығын құрған ру мен тайпалардың татулығы
мен бірлігі және мемлекетті нығайту мен оның жауынгерлік күшін
арттыру болды (Қ.Қасқабасов Жаназық Астана 2002, 503 бет) -
деген пікірі де көкейге қонымды.
Жыраулық өнер-мәдени-музыкалық құбылыс. Айтулы жыраулар үнемі
ел ортасында, халықпен аралас жүреді. Жыраулар типі өте ерте
дәуірлерде қалыптаса бастаған. Алғаш бұл қызметі бақсы, балгерлік,
шамандар атқарған. Жыраулық өнердің қалыптасуы бірнеше кезеңдерден
тұрады. Олар бақсы - шаман - ұзан - жырау - жыршы - термеші
тағы басқа. Міне, осы кезеңдерді жеке-жеке игерудің ғылыми таным
үшін маңызы зор. Жыраулық поэзияны 3 кезеңге бөліп қарастырдым.
[7,120 б.]
Бірінші: XIV-XVI ғасыр
Екінші: XVII ғасыр
Үшінші: XVIII ғасыр
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жырау мұраларындағы әлеуметтік-
философялық сарын мен ой қүндылығының XIX ғасырдың өзінде-ак
назарға іліне бастағаны аңғарылады. Ш.Уәлиханов Асан Қайғының
толғауларына токтала келіп, оны көшпелілер философы деп бағалаған
болатынды. Дегенмен, әдебиетші ғалымдар Қ.Жүмалиев, З.Қабдолов,
З.Ахметовтер өз еңбектерінде философиялық лирика жайлы азды-көпті
түсінік беріп еткені болмаса, қазақ поәзиясындағы философиялык
лириканың бастау алар қайнар көзі мен философиялық сарынға күрылған
шығармалар жайлы тыңғылықты зерттеу жүмыстары жұргізілген емес.
Кеңес өкіметі түсында бұратана саналатын ұлттардың жеке
философиясы ғана емес, философиялық сарынның кездесуі де мүмкін
емес деген сорақы таным қалыптасқаны мәлім. Осы танымға сай
философ ғалымдар да қазақ философиясының үлттық өзегіне бара алмай,
шарасыздықтан батыстық философия төңірегіндегі методологияны
шиырлады. Кеңес өкіметі ыдырып, ұлттық құндылықтарға қажеттілік туа
бастағаннан бергі уақыттарда ұлттық философияға да сілкініс ене
бастады. Осы аралықта С.Ақатай, Ғ.Есім, Т.Рысқалиев, Ә.Сағатова,
Ө.Күмісбаев, О.Сегізбаев т.б. философ ғалымдар қазақ ұлттық
философиясының қайнар көздерін, бастау негіздерін іздестіре бастады.
Бүған дейін түркі халықтарына ортақ әдеби мұралардағы және XIX
ғасырдың екінші жартысынан бергі дәуірдегі шығармалардағы
философиялық ой-сарынның көрінісі жөнінде бірнеше еңбектер
жарияланған болатын. Әдебиетші ғалымдар Р. Бердібай, М.Мырзахметүлы,
М.Мағауин, Х.Сүйіншәлиев т.б. еңбектерінде жыраулық мектептің
философиялық сырын меңзейтін ойларын айтып отырғаны болмаса, ортада
тұтас төрт ғасырды кұрайтын әдебиет кеңістігі назардан тыс қалып
келді.
Жырау поәзиясының негізгі жанры толғау. Толғау жанрына
байланысты ғылыми зерттеулер де біршама жарық көрді. Қазақтың белді
ғалымдары А.Байтұрсынов, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Р.Бердібай,
М.Жармұхамедов, Б.Абылқасымов т.б. толғау жанрына байланысты сүбелі
ойларын ортаға салып, оның жанрлық, тарихи, тілдік сипатын ашып
берді. Толғауға байланысты жоғарыда аталған ғалымдардың ойлары
ауызша үлгідегі халықтық поэзияның әдебиеттану ғылымында алатын
орнын айқындаған жемісті еңбектер болды. Дегенмен, толғау жанрының
әлеуметтік-философиялық құндылығы ғалымдардың еңбектерінде бірді-екілі
мысалдармен айтылып өткенімен, өз алдына жеке-дара қарастырылған
емес. Біз өз зерттеуімізде толғау жанрын зерттеген ғалымдардың
еңбектерін топтастыра келіп, толғаудағы әлеуметтік-философиялык
сарынның әдебиеттегі көрінісін жаңа қырынан танытуға ұмтылыс
жасаймыз.
Белгілі ғалым Р.Бердібаевтың: Жыраудың философ ойшылдығы мен
ғибратшылдығы дүние сырын кеңінен шолып, терең салыстырулар
жасайтындығы толғаулардан айырықша көрініс береді. Мұндайда жырау
жеке адамдарға немесе топтарға қарап емес, биік мінбеден бүкіл
халыққа арнап сөйлегендей болады, - деген ойында жырау мұраларының
ойшылдық табиғатына сүйсінумен қатар, осы бағытта атқарылар
жұмыстың ұшан-теңіз екенінен де хабар береді [22,11 б.].
Ең бастысы философ ғалымдар қазақ ұлттық философиясының
тарихын зерделеуде ХҮ ғасырдан бергі кезеңдерден айналып кетпейді.
Яғни ХҮ ғасырдан бастап қазақ ұлттық философиясы дамып, бір арнаға
түсті. Оның қайнар көзі сол кезеңде қалыптасқан қазақ әдебиетінде
жатыр. Демек, Асан Қайғыдан бастап жыраулық мектептің негізгі
ұстанымы ойшылдық сарын, көтерген такырыбы әлеуметтік мәселелер
төңірегінде жырланып келді.
Жұмыстың зерттелу нысаны. ХҮ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы
жыраулар мұраларындағы философиялық ойға құрылған шығармалардың
тақырыптық сипаты, астарлы ұтымы мен өзара ой үндестігі негізгі
зерттеу нысаны болып табылады. Зерттеу жұмысы барысында әдебиетші
және философ ғалымдардың бұрынғы және соңғы кездері жарияланған
еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Кеңес дәуірі тұсында қазақ
жырауларының мұраларын зерттеуде біржақты көзқарас қалыптасты.
Жырауларды тек хандық дәуір кезіндегі әдеби өткел ретінде, ал зар
заман ақындарын кертартпа ақын ретінде қабылдадық. Жыраулар
мұраларының рухани құндылығы, тақырыптык ерекшелігі мен жанрлық
сипаты толық ашылмады. Толғау, терме түріндегі шығармалардың
ойшылдық, даналық қасиетін анықтап, оны жырау айтқан күйінен
кеңейтіп, ұғымын саралап жеткізе алмадық. Осы мәселелер талай
жылдар бойы қордаланып жатты. Демек, жырау мұраларындағы бодандыққа
қарсы дүниетаным, болжал, мораль, намыс, дін сияқты өзекті
мәселелер жыраулық поэзиядағы әлеуметтік-философиялық сарынға негіз
болды. Шығармаларында терең көрініс тауып жатты.
Айтушы ретінде тыңдаушысына арнаған сөздерінде жыраулар заман
мәселесін күн тәртібіне қоя білді. Қазақ мемлекеттілігінің берік
қалыптасуы мен нығаюына ақын-жыраулар поэзиясы басты роль атқарды.
Осының барлығы ақын-жырау мұраларындағы ойшылдық пен философиялық
сарынның мықтап орныққанын, мұның өзі халық тағдырымен тұтастығын
да көрсетеді. Міне, осы мәселелер зерттеу тақырыбымыздың мақсатын
айқындайды.
Аталған мақсатымызға жету үшін төмендегі міндеттер екшеліп
шығады:
жыраулар мұраларындағы әлеуметтік-философиялық сарынның
қалыптасуы мен даму жолдары;
- жыраулық поэзияның тақырыптық-идеялық жүйесі;
- жыраулар мұрасындағы көтерілген әлеуметтік мәселелер;
- заман шындығы мен бодандыққа қарсы дүниетаным көріністері;
- жырау толғауларындағы мен категориясы;
- жақсы мен жаман проблемасының ашылуы;
- діни-сопылық ілімнің жырау толғауларындағы көрінісі;
- айтушы мен тыңдаушы арасындағы байланыс сипаты.
Жұмыстың әдісі. Жырау мұраларының философиялық құндылығын
зерттеуде герменевтика әдісін басшылыққа алып, өзара үндестігін
анықтауда салыстырмалы әдісті қолдандық.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақ әдебиетінде философиялық мәнді
туындылар жеке нысан ретінде әлі қарастырылмаған. Даналық пен
ойшылдыққа құрылған шығармалар қандай болмақ керек деген сұраққа
толыққанды жауап берілген емес. Біз аталмыш жұмысымызда, бірінші
кезекте философиялық пэзияны анықтайтын ғылыми тұжырым жасадық және
философиялық сарындағы толғауларды тақырыптық түрлерге топтастырып,
оның жыраулардың терме, толғауларында калай көрініс табатынын нақты
мысалдармен дәлелдедік. Дәлірек айтқанда:
- болжал күйіндегі толғаулар;
- жыраулардың бодандыққа қарсы дүниетанымы;
- жырау поэзиясындағы мен;
- моральдық ұстанымдардың жырау толғауларында көтерілуі;
- жаман мен жақсы проблемасы;
- утопиялық көзқарастар;
- айтушы мен тыңдаушы арасындағы байланыс;
- діни-сопылық іліммен сабақтастығы.
Осы айтылған мәселелер жыраулар поэзиясында терең көрініс
тауып, олардың ойшылдық, даналық және көркемдік деңгейін танытады.
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Сыпыра жырау Тоқтамыс хан тұсында XIV ғасырда өмір сүрген
жырау. Маңғыстау мен Жайық бойын, Сарайшық қаласын мекендеген. Ол
- Еділден Донға дейінгі Кубаның кең даласын, Арал теңізі мен
Каспий жағасын, Қырым мен Кавказ арасын ен жайлаған қыпшақтар мен
қытай-қазақ ұлыстарының аты аңызға айналған перзенті.
Сыпыра жырауды қазақтың кейінгі ғасырларда өмір сүрген барлық
жырауы өзіне ұстаз санайды. [8,55 б.]
Профессор Е.Ысмайылов тек қана қазақ жырлары емес, ноғайлы,
қарақалпақ, басқа да Орта Азия халықтарының жырларының авторы да
жыраулар мен шайырлар деп дәлелдейді. Сондай-ақ, Қазақтың да
белгілі батырлар жырын ең әуелі Шалгез, Сыпыра, Жиембет сынды
жыраулар шығарып таратса керек - дейді.
Сәбит Мұқанов: Сыпыра Жырау, Асанқайғы, Бұхар жыраулар XIX
ғасырға дейінгі қазақ ақындарының символы, олар хан қасында отырып
батырды жырлаумен қатар, сол кездегі мемлекет мәселесін шешуге
қатысады, - деп ескертеді.
Е.Байбылов жариялаған жырау сөзінің бір үзіндісінде ол өзінің
алпыстан астам хан көрген қария жырау болғанын хабарлайды:
Өрлеуге қандай алабың,
Шыңға шықсаң талабың.
Алпыс екі жан көрдім,
Несіне оны сұрадың?!
Атқа мінер халі жоқ,
Мінсе түсер әлі жоқ.
Жүз сексен жасаған,
Хәлі осы да Сыпыраның!
С.Сейфуллин жариялаған Тоқтамыстың қоштасу сөзі - осы
Сыпыра жыраудың өз туындысы. Хан атынан айтқан Сыпыраның төл
шығармасы. С.Сейфуллин бұл талғауын қысқартып, 46 жолдайын ғана
жариялаған. Аталмыш үзінді Тоқтамысқа қараған ноғайлылардың бұрынғы
тарихын, шаруға жайлы қонысын, жау айбынар батырларын, сауық-
сайранды салтанатын ардақтайды. Хан басына түскен ауыр күн
толғанып, Едіге бидің әмірі арнағаны айтылады. Ханның бейқамдығы
сыналып, өткен күн өкініштері толғанады.
Ей, жігіттер шоралар!
Он сан ноғай бүлгенде,
Саназар батыр жауыннан,
Жаралы болып келгенде,
Алаш ата алаш болғанда,
Алаша хан болғанда,
Аязды күнде қалшылдап,
Арасан оты жанғанда,
Бура мұздан тайғанда,
Шықырлаған буыршын,
Бас көтеріп тұрғанда,
Ханнан қайрат кеткенде,
Биге медет жеткенде,
Хан қашып, би қуғанда,
Хан Тоқтамыс қорланып,
Байтағым деп зарланып,
Айтып жылай жөнелді...
Бұл жолдарды оқыған адамға Тоқтамыстың өзі айтқан сөз емес,
ол туралы басқаның айтқан сөзі көрініп тұрады. Бұдан кейінгі
жолдарда да Тоқтамыстың өзін қолдаған Қобыландыдай батырынан
айырылғаны, Ноғайлыдай ауыл жұртын тастап, бассауғалаған ауыр жағдайы
жырланады.
Сап - сап жүре, сап жүре,
Сай азамат қосылып,
Жауды жайқай ала алман,
Қара қыпшақ Қобландым,
Сен секілді ерден соң...
Сыпыра жырау - хан мен батырлар арасында бітім айтқан дана,
ақылгөй, сәуегей адам. [9,40 б.]
Ер Тарғын, Едіге, Қырымның қырық батыры жырларында да
жырау есімі аталатыны белгілі. Бір ескерерлік жай, Сыпыра жырау
түсінігінде Едіге ұнамды адам емес. Ол Едігеге наразы адам.
Сондықтан Тоқтамысқа берген ақылында: Едігені басқа хандыққа
өткізбей, қалай да болса Тоқтамыс хан оны өз қармағында ұстауың
керек. Егер ол мүлдем көнбесе, амал - айламен қолға түсіріп,
шақырып алып басын ал , - дейді. Бұған қарағанда ол Тоқтамыс
пен Едіге араларында болған жан-жалдарға бейтарап емес. Жыраудың
түсінігі айқын. Жараспас жанжалдың аяғы апатқа соқпай тынбайтынын
сезеді. Едіге Темірге қосылса, Тоқтамыс ордасының шаңырағы ортаға
түсерін ескертер ақыл айтып, оны сақтыққа шақырады. Бұл тұста
жыраудың ұстаған бағыты - Тоқтамыс билеген елдің мүддесі. Не
болғанда да ол - Тоқтамыс жағының жоғын жоқтаушы.
Ноғай - қазақ дәуіріне жататын көркем туындының бірі -
Тоқтамыс жыры. Бұл жырды атап отырғанымыз - шығарма қаһармандары
тарихта болған адамдар. Негізгі бейне Тоқтамыс 1376-1395 жылдар
арасында хандық құрып, Темірланның Едіге бастаған қолының
тегеурініне төтеп бере алмай күйреген. Сарай әмірінің бірі
Тоқтамысты ауыр ноғай жұртымен, сараймен қоштасуы, қайғылы ханы
көрсетілген. Жырдағы ханның тоғыз батыры да тарихта болған адамдар.
Әрқайсысы қазақтың белді руларының басшы батырлары. Міне, аталмыш
жырда да Сыпыра жырау қатысады. Тоқтамыс көпті көрген дана жырауды
алдырып, оның ақылын тыңдайды. Осы жырды алғаш бастырған
П.М.Мелиоранский өзінің алғы сөзінде Сыпыра жыраудың қыпшақ
даласынан көп хандарды көрген көне ақын иесі, Тоқтамыс Ордасында
ол 1393 жылы ең соңғы толғауын айтқан еді деп сендіреді.
Бұл мәліметті негізге алсақ Сыпыра - 1213-1393 жылдар
арасында өмір сүрген ноғайлы - қазақтардың атақты жырауы.
Асан - аты аңызға айналып кеткен, даңқты адам, өз кезінің
ірі қоғам қайраткері әрі шешен-би, әрі ойлы - сырлы жырауы.
Асанқайғы Орманбет хан өлгеннен кейін сары ноғай, қара ноғай боп
бөліне көшкенде тірі, 120 жаста екен. Ал Орманбет хан 1420 жылы
өлген. Ноғайлардың бөлінуі бұдан біраз кейін, 1450 жылдар шамасы.
Олай болса, Асан 1330 жылдары дүниге келген Орманбеттен кейін Сары
ноғайлар Еділде қалады да, Абат батыр бастап, жылы жақты бетке
алып, Қаратауға көшіп көледі. Жолда көп қиындық көреді. Шерқұтты
бастаған бір топ ел айшылық жолдан кері қайтып келеді. Осы көзде
Асан қартайып, көш басшылық ісінен қалған адам. Осы тұста айтқан
бір толғауында ол Қазтуған мен Абатқа алған беттен кері қайтпа
деп ақыл береді. Өзінің қалжырап біткенін хабарлап. Бақұлдасқандай
болады.
Қазтуған мен Абатым
Дұшпанды жер болғанда,
Сегіз қырлы болатым,
Мен бір жасы жеткен қарт едім,
Көлеңкелі жерде бағатын.
Күні-түні жатырмын,
Бес намазды тәрк қылмай,
Құдайдың өтеп тағатын...
Әумин де Абат жан,
Батамды саған берейін,
Балам да болсаң ер едің.
Тұла бойым тұңғышым
Менен туып тұр едің,
Жылы жерге алып бар,
Қатын, бала тоңбасын,
Енді кейін қайтуға
Қақ тағала жазбасын.
Түсімді алған кәрі едім
Иманым болғай жолдасым,
Қайда барсаң аман бол,
Маңдайыңды алла оңдасын!
Осы бақылдасудан кейін ол көп ұзамай (шамасы 1450 жылдары)
дүние салғанға ұқсайды. [10, 80 б.]
Асанқайғының жыры бойынша, Әз-Жәнібек - хандығын күшейткен
соң, бұрынғы атаулары билеп-төстеген қыпшақ даласын түгел өзіне
қаратпақшы болады, бірақ Асанқайғы оны қостамайды, ханды тежеп,
оның қатерлі жоспарланын сынайды, елге баянды тұрақ керек екенін
ескертеді:
Елбең-елбең жүгірген,
Ебелек отқа семірген.
Екі семсер қолға алып.
Ерлер жортып күн көрген.
Еділ деген қияға,
Еңкейіп келдің тар жерге?..
Асанқайғы өмір сүрген заманда бұрынғы Алтын Орда жұртынан
бөлініп шыққан хандықтар арасында өзара қайшылықтар көбейе бастаған
болатын. Ол Астрахань, Ноғай, Қазан, өзбек, қазақ хандықтары
арасындағы қайшылықтар еді. Жәнібек бастаған қазақ хандығы XV
ғасырдың 60-жылдары Әбілқайыр (өзбек) бірлестігінен бөлініп, Шу
бойында жаңа хандық құрды. Алғашқыда бұлар бір жерді тұрақты
астана ете алмай, үш өлкенің арасында ауысып жүрді. Шу бойы
Қаратау (Түркістан), Жайықтағы Сарайшық астаналық орындар еді. Ал
Асан, көбінесе, Жетісу өлкесі, Шу бойын (Қозытасы) баянды астана
деп өзі Қарқаралы мен Жырғалаң өзендерінің бойында көшіп жүрді.
Асан жаңа ұйымдасқан жас хандықты торыған жау бар оны естен
шығарма, Болымсыз іспен әуре болма деп ханды тежейді.
Құладан құстың құлы еді
Тышқан жеп жүнін түледі.
Аққу құстың төресі,
Ең жайлап көлді жүр еді.
Аңдып жүрген көп дұшпан
Елге жау боп келеді - деп Жәнібекті сақтандырып отырады.
Қарт жыраудың қояр талабы бейбіт өмірді қамтамасыз ету. Ел
жұрттың татулығы, жауласып, өзара қырқысуға тыйым салу. Жәнібекке
берер ақылы да сол:
Еділ бол да Жайық бол,
Ешкімменен ұрыспа
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды алып тұрыс па.
Ел - жұрттың бірлігі, достығы берік болып, ағайыншылықпен
тату-тәтті өмір сүріп барша мұратқа жету жыраудың ежелгі армандары.
Асан туралы кейбір аңыздар кейінгі кездерге жатады. XVII
ғасырдан бастап Жайық пен Еділге беттеген қалмақтар шабуылына
байланысты бірқатар халықтық шығармалар өңделеді. Жаңа дәуірдің
талабына сай жаңаша жырланады. Осындай өңдеуге Асан жайындағы
аңыздар да ілігеді. Тіпті, XVIII ғасыр басындағы Ақтабан
шұбырындының жерін де Асан туралы кейбір аңыздардан байқау қиын
емес. Ал Ақтабан шұбырынды қайғысын Асан ерте-ақ біліп айтып
кетіпті-міс. Бірақ оны кейіндегі хандар тыңдамай, бейқам жатып,
айналасын қоршаған жау жасағын ескермей, елді қайғылы жайға дұшар
еткен екен деген де аңыз бар елде.
Асан атаның жасаған заманы-қазақ хандығының жаңа ғана қаз
тұра бастаған балауса шағы. Сондықтан Асан сияқты ақыл иесі
қайраткерлердің бұл тұстағы мақсаты сол хандық тағдырын ойлау.
Үздіксіз жортуылға түскен елге жайлы қой үстіне бозторғай
жұмыртқалардай Жиделібайсынды шын ниетімен армандап өткен ұлы
арманшыл ойшыл болды. Шалкиіз Ноғайлының ұлы биі Мұсаның қызынан
туыпты. Әкесі Тіленші - қазақ арасындағы көп шонжардың бірі болса
керек. Үш айлығында анасынан айырылған болашақ жырау нағашы
атасының қолында өседі. [11]
Шалгез де Сыпыра, Асан, Қазтуған, Жиенбет жыраулар сияқты,
сарай маңында жасаған адам. Ол-ХІ -XVI ғасырлар аралығында билік
құрған жандарды жақсы біліп, сол кез оқиғасын ұзақ уақыттар
жырлаған қария жырау. Шалгез өзінің шығармаларында кейбір кездердегі
тұстас ханмен жақсы болып тұрған мәлімет береді. Бірақ көп
ұзамай, күйшілдердің қиянатына кезігіп зәбір көргенін, тіпті басқа
мырзаның қол астына ауысуға мәжбүр болғанын айтады. Әуелі ол
ноғайлы мырзаларды Жүсіп, Ысымайыл бастаған топтан бөлініп Мамай
жағына шығады. Кейін қазақ ханы Жәнібекке, одан кейін Би Темірге,
одан оның ұлы Тәуекел ханның қол астына ауысып отырады.
Шалкиіз поэзиясының рухы - ерлік. Ел әңгімелерінің айтуынша
Шалкиіз батыр болған. В.Радлов Қырым ноғайларынан жазып алған
әңгімеде де Шалкиіз - батыр, әскербасы. Жауынгер жарықшы жырау
болғандығы Шалкиіздің өз шығармаларынан да көрінеді. Шалкиіз
поэзиясы белгілі дәрежеде жаугершілік поэзиясы. Мұның куәсі
-жыраудың ескілік қаруы имек садақ пен қайқы қылыштан тым аулақ
тұрмағандығын көрсететін:
Қатты бір тартып бек атсаң, Қайырылып барып бек сынар
Қайың оқтың жарқасы, -немесе:
Көктем мінген еріңнің
Астында көп жүгіріп күлік бар,
Көп сандықтың ішінде
Көбе бұзар жебе бар, -
деген сияқты жолдары ғана емес, Жырау шығармаларынан кейде
мың сан аттың тұяғынан көтерілген шаң, қағылған шың, қарулардың
соқтығысқанда шығарған дыбыстары естілгендей болады.
Тебінгінің астынан
Ала балта суырсып
Тепсінісіп келгенде... -
Істептес болуы ашық, адамдардың қимыл, қозғалысын көзге
елестетерліктей дәл беретін суреттер жыраудың өз заманының ұрыс-
соғыстарына талай рет қатысқандығы және жай бақылаушы болғандығын
көрсетеді. Жыраудың кей шығармалары майдан даласының өзінде туғанға
ұқсайды. Бұл ретте Шалкиіз қыл шашақты найза өңгерген жауынгерлерді
қаптаған қалың жаудан именбеуге, тайсалмай ұрысқа кіруге шақырады.
Халық ежелден бері қастерлеген ағайын арасының татулығы, азамат
ердің, рулы елдің алауыз болмай тату-тәтті өмір сүруі - жырау
туындыларының негізгі нысанасы.
Жырау өздері - бейнелі суретті нақылдар. Ол болашағы зор,
үміт атқарар жігітті, басына бақ қонар азамат ерді жай баяндай
салмай, суреттеу арқылы оның тұлғасын сомдауға назар аударады.
Жел, жел, есер, жел есер,
Жел астына қарасаң.
Қоға менен тал өсер.
Ораздының ұлы өсер,
Шиырлының қызы өсер,
Кенелейін деген жігіттің
Жылқы ішінде екі арғымағы тел өсер,
Сүйінейін деген жігіттің,
Сүбеде алтау-жетеу ағайыны тел өсер.
Жырау қай өлеңінде болмасын ел мақсатын, көп мүддесін жоғары
ұстайды. Ел билеген басшылардың ақыл мен іс қылар адал әміршісі
боп, жоқ-жіктікке қарасқыш, ізгі ниетті көпке ұнамды болуын
қалайды.
Жыраудың сөз өрнектері халық поэзиясымен біте қайнасып
кеткен. Әсіресе халықтық эпостардың ізі жырау жолдарында сайрап
жатыр.
Жаурыны жазық, мойны ұзын,
Оқ тартқанда қолы ұзын.
Маңдайының арасы,
Екі қарыс, екі елі,
Дулығалы шекелі.
Келтірілген жолдардағы алып ер тұлғасын, қазақ батырлары
бейнесін суреттеген эпостық жырларының қай-қайсысынан да ұшыратуға
болар еді. Жырау шығармаларында кезігетін адам образдарының сипаты
осы эпостық дәстүрде қалыптасқан.
Шалкиіз - негізінен адамгершілік пен ерлікті жырлаған жырау,
Махамбет те ерлік күрестің жыршысы, халық күресінің үгітшісі.
Біздіңше, бұлардың ақындық мақсаттарының ұштасуы - үндес әуендер,
ұқсас тармақтар жасауларына негізгі себеп болады.
Арқаның құба жолында,
Арыстан ойнар шарқ ұрып,
Атақты ердің тұсында,
Тұлпары тұрар талпынып,
Бір жаманға сөз айтсаң,
Есікті кетер сарт ұрып,
Сол жаман елден кетер деп,
Артында қалған жарандар,
Өкініш етер шарқ ұрып , -
деген Шалгез жолдарынан Махамбет тәрізді батыр да шешен
ақынның өр мінезі де көрінгендей. Мінез ұқсастығы іштен шыққан
туындыға ықпал етпей қалмаған сияқты.
Жырау әсіресе, адам тұлғасын, батырлар бейнесін суреттеуге
шебер. Оның Жуан ханға деген толғауындағы тоғыз батырдың тұлға-
бітімдері бірінен бірі асып түседі. Жырау олардың әрқайсысына лайық
ерлік кескін-келбет, қуат-жігер, айбын-айбарды даралап береді.
Бірінде бар қасиет екіншісінде қайталанбайды. Мысалы, бірі - оқ
тартуға қолы ұзын, екіншісі - білегі мығым найзагер, үшіншісі -
атқан оғын Еділ мен Жайықтан өткізе алатын күш иесі және
қолдағыға дәл тигізетін сұр мерген, наркескен алдаспандары сілтеген
жерін қиып түседі. Батырлардың әрқайсысы - өздерінің ғана істері,
тәсілдері, әрекеттері, әдістері арқылы барша жұртқа танымал:
атақтары жер жарған, аруақтары қолдаған, қарсы жауларын даңқтарымен
- ақ ғана жасқаған, ешкім беттемейтін ерлер. Олар жүрген жерде
жау тек жан сауғалар, қашып қана құтылмаса, басқаша жол жоқ.
Патриот жырау жасаған осы бір тоғыз батырдың тұлғасы - өз
халқының ерлігіне куә болғандай символдық бейнелер. Асылы, жыраудың
Жуан ханға толғауында қазақтың аруағы асқан айбарлы тоғыз
батырының тұлғасы сомдалып, олар түгел қазақ халқының бойындағы
табиғи ерлік қасиеттерімен ұштаса, сомдала тұлғаланған.
Жеті аршын жарым бойы бар,
Адамнан артық біткен сойы бар.
Артынан келген дұшпанға,
Көрсететін тойы бар, -деп, Ер Қосайдың бейнесін бір түйсе,
Жөнелте қолын бастаған,
Көксүйрік атты борбайлар,
Қамалды бұзған айқайлап, - деп, жырау Ер Тарғынды
суреттегенде мүлде өзгеше шабытпен көсіледі, оның ерлік тұлғасын
сомдап соғады.
Ер бірлігі мен ерлік дәстүрді қуаттау, адамгершілік ақыл,
ғибрат сөз уағыздау - Шалгез өлеңдерінің негізгі түйіні.
Мұндай шығармалар арқылы Шалгез - қазақ әдебиетінде адам
образын жасаудың әпикалық дәстүрін жетілдіріп, адамгершілік идеяны
қалыптастырып, шынайы характер жасауға бет бұрған жырау деуге
лайық. [12, 14 б.]
Аты әйгілі XV ғасырдың әрі батыр, әрі шешен жырау. Оны
халық қарға бойлы Қазтуған деп атап кеткен. Қазтуған - ноғайлы
дәуірінің перзенті. Туып өскен жері - Каспий алқабы, Бөкей жеріне
қарасты. Еділ мен Жайық арасы, Қабыршақты даласы, қазіргі Орал
облысының Жалпақтал мен Жәнібек аудандарына жататын өлке. Астрахань
облыстарына қарасты Краснояр ауданы, Бозан, Ақтуба өзендерін
мекендеген елден шыққан. Халық Қазтуғанды әрдайым еске алып, қадір
тұтады. Ел аңызында ол қалмақтарға қарсы қол бастаған ұрпақты
батыр. Оның тоғыз батыр ұлы болыпты.
Онымыз тұрып оқ атсақ
Он сан қалмақ бөлінген, - деп айтыпты батырдың өзі. Халық
аузында мынандай да жолдары кездеседі:
Тоғыз тұтам оқ жанған,
Толғамалы найза өңгерген,
Тоғыз көлді торқалы
Темір болат сауыт киген,
Толғамалы жақ тартқан,
Толассыз тұрып оқ атқан,
Тоғыз оқ торғауытты бөгеген,
Тобылғыдан су тартқан,
Жетпіс бесте жасы бар...
Қабыршықты жайлаған.
Ақсуды төмен бойлаған,
Шағанға атын байлаған,
Қарға бойлы Қазтуған...
Ақынның басқа өлеңдерінен де оның өмірі туралы кейбір
деректерді ұшырата береміз.
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ақ ала ордам қонған жұрт.
Атамыз біздің бұл Сүйініш,
Күйеу болып түскен жұрт.
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт...
Салп-слапыншақ анау үш өзен,
Сәулетті менің ордам қонған жер...
Менен қалған мынау еділ жұрт.
Бұл өлең жолдарынан Қазтуғанның үш өзені жайлаған Еділді
мекен еткен батыр болғанын, атасы Сүйініш, анасы Бозтуған екенін
аңғару қиын емес. [13 ,100 б.]
Жырау батырлар дәстүрін қолдап, асқақ жыр шертеді. Ескі
елдік, бөлінбес бірлік, қайтпас ерлік дәстүріне уағыздайды. Ойын-
тойы мол думанды жастық шақты еске салып, оптимистік пікірлер
ұсынады. Ер-азаматы мол, тәуелсіз елді, салтанатты, сәнді өлкенің
келбетін жасайды. Нарындай құнарлы, жайлы кең қоныстың қасиеттерін,
оны жайлаған елдің шат-шадыман, көңілде болатынын асыра ардақтайды.
Жырау көк майсаға қонған бай ауылдың бейқам бейнелері сән-
салтанатты жаны пәк жайдары жас ерлердің көңілді сезімдеріне
ұштастырылып, пейзаждық әдемі сурет елес береді. Жырау әрқашан елі-
жері үшін еңіреп туған ер боп көрінеді. Туған жерін шын сүйген
жас батыр бейнесін сомдайды.
Жауды көрсе жайнаған,
Жай тасындай қайнаған.
Еділде тұрып оқ атса,
Жайыққа түсіп жоғалған.
Алыста тұрып ақырса,
Алтын туы жаудың жығылған.
Жан сауғалап тығылған.
Өгіздей даусы өкіріп,
Он екі ханы дұшпанның
Қамалға қашып жиылған,
Ноғай-қазақ жұртының
Қонысын қалған қия алмай,
Қазтуған жауға аттанған,
Батырлар ерлік еткен жер...
Қазақстан Ғылым академиясы қолжазба қорында Қазтуғанның
қоныстан ауғанда атты толғауы бар. Онда да Қазтуған Асанқайғымен
пікірлес, Асан баласы Абат екеуі бір бағытта қызмет етеді.
Қара ағаштай қалың ноғайлым,
Еділді тастап біз көштік,
Қалың, қара тоғайын.
Әзәлден жазған орында,
Айдаған шығар құдайым,
Асанқайғы, Ер Абат,
Сендермен кеңес қылайын,
Жақтырмай тұрмын осы күн.
Шерқұтты ханның сарайын.
Қошайтысып тастадық,
Еділ меннен Жайықты.
Бір алладан басқаға,
Болғаным жоқ өд айыпты...
Үйренген жерден айырдық.
Қатын, бала зайыпты...
Мен кетемін, кетемін,
Тәуекел қаққа өтемін...
Асанқайғы, Ер Абат,
Не айтасың бөтенің?!
Бұдан кейін Абат жауап қатады: Асан үшеуінің диологы
басталып кетеді. Сонда Қазтуған Асанды өкшелей өскен ел басы,
соның пікірлесі болып шығады. Ол кезде Асан 120 жасаған қария. Ол
ел бастауды екі батырға жүктеп, ақылшы ғана болып отырған. [14,
20 б.]
Кейінгі ақын, әсіресе Махамбет сияқты батыр ақын оған
еліктеген. Қазтуған образдарынан тікелей үлгі алған. Мысалға
Қазтуғанның төмендегі толғауын Махамбеттің Мен едіміне
салыстырайықшы.
Мен өзім Бабай Омар баласы едім,
Қашаннан екі кенттің арасы едім.
Балқытты мынау мені қорғасындай,
Қашаннан тасты тескен алмас едім. Немесе:
Мен кеткенмін, кеткенмін,
Тайсойған менен Дендерден,
Сағыз бенен жемдерден,
Құралайдай шұбырып,
Күліп бір ойнап өткенмін.
Махамбет үшін өзіне дейінгі Қазтуған, Шалгез, Жиембет
жыраулар барлық жағынан да үлгілі болғанға ұқсайды. Бұлардың сөз
саптаулары бірыңғай әуендес. Себебі бұлардың алдына қойған
мақсаттары ұқсас. Ел мақсаты үшін атқа мініп, найзаның ұшымен сөз
күшін бірге жүмсаған батыр жыраулардың басқаша сөйлеулері мүмкін де
емес.
Белгілі биік көк сеңгір,
Басынан қарға үшырмас,
Ер қарауыл қарар деп
Алыстан қара шалар деп,
Балдағы алтын құрыш болат
Ашылып шапсам дем тартар,
Сусыным қанға қанар деп...
Азамат ердің баласы.
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп.
Бұл жолдардың да Махамбет поэзиясына белгілі дәрежеде ықпал
болғаны көрініп -ақ тұр.
Қазтуған - заманының жаны пәк толық қанды көркем сөз
үлгісін өз поэзиясы арқылы бізге жеткізген батыр, ержүрек, әйгілі
жырау. Қазтуған поэзиясы XV ғасыр әдебиетінің жақсы үлгісі ретінде
құнды.
Қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар ноғайлының белгілі жырауы.
Оның бір толғауы және бірнеше қысқа жыры ғана бізге мәлім. Жырау
аталмыш толғауын өмірінің соңғы сағаттарында айтып бергенге
ұқсайды. Ол 1908 жылы Қазан баспасынан шыққан Мақаш Бекмұхаметовтың
Жақсы үгіт кітабында басылған шығармасы. Доспамбеттің ақындық
шығармашылығын зерттеуші М.Мағауиннің пікірі бойынша, ол XV ғасырдың
екінші жартысында XVI ғасырдың алғашқы ширегіне дейін жасаған.
Азаулы (Азов) шаһарынан шыққан.
Бұл пікірді ақын сөздерінің өзі-ақ растайды. Ақын өзінің
Азов пен Қара теңізді жайлаған ноғайлы хандығынан шыққан батыр
екенін, Әл-Ғұсман патша жұртынан, Әли ағаның күйеу баласы, діни
сенімі мұсылман, Есеқай, Қосақай деген ұлдарының болғанын өзі-ақ
айтады: Алғаным Әли ағайдың қызы еді..., Азау, Азау дегенің Әл-
Ғұсман-патшаның жұрты екен, дін ислам кілті екен. Азаулының ер
Доспамбет ағасы...
Есеқай, Қосай екі ұл,
Алдыңызға жер құшақтай,
Жылай шықса не айтарсыз?
Доспамбет жорықта жүріп, дұшпанға қарсы ұрыста қол бастаған
батыр. Асылы, Мамай бастаған қолдың сарбазы болуы ықтимал.
Ер Мамайдың алдында,
Шаһид кештім өкінбен... –
деген жолдар осы бір оқиға жол ашатын сияқты.
Доспамбеттің көп күндері жорықта өткен. Талай қан кешкен
соғысқа қатысып, өз елін сырт жаудан ерлікпен қорғаған батырдың
бірі.
Ақырып айтқан таңдай деп,
Шолпанды шыққан күндей деп.
Май қаңбақта ағалардың аты
Жусап жатыр деп,
Ақ шандақты құрып қойған шатыр деп,
Жазда көп-ақ жортқан екенбіз.
Арғымақтың талдай мойнын талдырып,
Үйде қалған арудың
Ал иіндігін аударып.
Ақын өлеңдерінде ерлікті дәріптеу - негізгі орын алатын
басты идея. Сөйте тұрса да, ол бейбіт өмірді, жайлы жазды жек
көрмеген. Ол бірде:
Толғамалы ақ балта,
Толғап ұстар күн қайда? -десе, енді бірде:
Кет - Бұға дат билерден,
Кеңес сұрар күн қайда?
Еділдің бойын ел жайлап,
Шалғынына бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан.
Боз баламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?! - дейді. [15, 44 б.]
Доспамбет - Қазтуған сияқты қолбасы батыр атанған жырау. Ол
жорықта жүріп, Жау оғынан жараланып қаза тапқан. Халық эпосы
үлгісіндегі жырау-толғаулары бұған толық куә:
Арғымаққа оқ тиді,
Қыл мықынның түбінен.
Аймедетке оқ тиді,
Отыз екі омыртқаның буынынан
Зырлап аққан қара қан
Тиылмайды жонның уақ тамырынан.
Сақ етер тиді саныма,
Сақсырым толды қаныма.
Доспамбет толғауы терең ойлы көркем туынды. Дүниетанымы кең,
өмір өткелдерінен өткен тәжірибелі, зерделі, зергерді танытқандай.
Дүниенің өткіншілігін термелей келіп, ол адам өмірінің өсу жолдарын
өзінше топшылайды. Қызығы, сайраны мол жастық шақтың аяғы қарттық
кеселіне кезігіп, жарқын өмір жолы біржола сөніп, өмір соңы
опатпен тынатынын ескертеді. Сол тағдыр тәлкегіне жыраудың өзі де
құтылмақ емес.
Дүниенің басы сайран, түбі ойран,
Озар сөйтсе бұл дүние.
Азаулының Ахмедет ер Доспамбет ағадан.
Доспамбет поэзиясы өзінің терең ойлылығына сай образды.
Поэтикалық тілге бай, өзіндік өрнегі айқын. Мысал үшін оның
арғымақ атқа берген суреттемесін еске салайықшы:
Арыстандай екі бұтын алшайтын,
Арғымақ мінген өкінбес...
Доспамбетке дейін арғымақтың бұтын арыстанға теңеу кездескен
емес. Сондай-ақ батырдың арманы да өзінше бейнелі:
Кілең бұзбай кілшейтіп,
Көбелер киген өкінбес.
Жұпарын қардай боратып,
Арулар құшқан өкінбес...
Алты құлаш ақ найза,
Ұсынып шаншар күн қайда.
Садақ толған сайгөз оқ,
Созып тартар күн қайда.
Жыраудың поэтикалық тілі халық поэзиясымен үндес жатса да
өзіндік жаңашылдықтарын да танытарлықтай. Соны:
Туған айдай нұрланып,
Дулыға кидім өкінбен...
Хан қызындай сұлтанның,
Ақындықтай ақ білегін жастанып... [16, 66 б.]
XVIII - XIX ғасырлардағы қазақтың батыр ақындары Доспамбет
жырларын ерекше қадірлеп, сол сарында өлеңдер шығарып отырған.
Олардың ішінде XVIII ғасырдан Ақтамберді жырауды, XIX ғасырдан
Махамбет ақынды атасақ та жеткілікті. Бұдан қарағанда, өзіне
дейінгі Қазтуған, Доспамбет, Шалгез, Жиембет сияқты ноғайлы елінің
әрі батыр, әрі жырауы болған тамаша жорық жырларының авторлары
Ақтамберді мен Махамбеттің жанына жақын, өз кезінің тілегіне сай
келген. Олардың өздері де аталған жырауларға тағдырлас батыр
ақындар. Өмір бойы жауға қарсы ерлік күреспен ат үстінде жыр
толғап, ел мақсатын биік көтерген ерлер.
Сондықтан, баба жыраулардың сөздерін өздеріне үлгі тұтып,
олардың сөздерін керек жерінде қайталап айтуға да қымсынбаған.
Осыдан боса керек Күмбір - күмбір кісінетіп, күреңді мінер күн
қайда жолдарын Ақтамберді көп өзгертпей-ақ қайталайды. Сондай-ақ
Махамбеттің Мен едім, Әрайна, Күн қайда, Айналайын Ақ Жайық
- толғауларының Доспамбетке ұқсас, үндес жолдары көп ұшырайды.
Мысалы, төмендегі Доспамбет сөздерін Махамбет тікелей пайдаланбады
деу қиын.
Арғымаққа оқ тиді,
Қыл мықынның түбінен...
Аймедетке оқ тиді,
Отыз екі омыртқаның буынынан...
Жағдайсыз жаман қалып барамын.
Жанымда бір туғанның жоғынан...
Айналайын Ақ Жайық
Ат салмай өтер күн қайда?
Еңсесі биік ақ орда
Еміне кірер күн қайда?
Толғамалы ала балта қолға алып,
Той бастадым, өкінбен.
Келтірілген мысалдар Доспамбеттің кейінгілерге өнеге берген
ұстаз жырау болғанын көрсете алады. Жырау шығармалары өзіндік өткір
тілге, ерлік пафосқа құрылады. Әрбір ой жеріне жеткізілсе,
нысанасына дәл тиерлік дәрежеде айтылады. Жыраулар поэзиясына тән
шешендік тұжырымдар Доспамбет толғауларында да бар. Оның
творчествосынан кейінгі жас ұрпаққа үлгі боларлық өсиет-нақылдар мол
кездесіп, ерлік дәстүрді қастерлеу ниеті айқын көрініп тұрады.
Қазақ арасында аты мәлім ескі жыраулардың бірі. Халық оны
әрі батыр, әрі жырау деп аңыз етеді. Жиембеттің бұлайша халық
аузында сақталу себебі, ол ең алдыменен елдің көкейіне қонымды жыр
толғап, бойындағы ақындық шабытын батырлықпен байланыстырған болса
керек. Мұның үстіне Жиембет өзі тұстас кейбір хан мен билерге
наразылық білдірген, тіл тигізе батыл сөздер де айтқан, өз
дәуірінің өткір азаматы болған.
Жиембеттің өмір сүрген кезі - XVII ғасырдың екінші жартысы,
Есім ханның тұсы. Ол кіші жүз, он екі ата Байұлының бір
атасынан. Муфтоғаштан Жиембетпен бірге Жолымбет, Ахмет деген ұлдар
туған. Туып-өскен жері - қазіргі Орал облысы, Тайпақ ауданы,
негізгі мекені -Байбарақ, Байшерек деген жерлер. Қыстауы - Жайық
жағасындағы Есім төбесі. Жаз Жиембет ауылы Жем-Сағыз бойын жағалай
жайлаған.
Жиембет - кезінде Есім ханмен жағаласып өткен батыр жырау.
Есім оны қатты жазалап, тұтқындау амалын да қарастырғанға ұқсайды.
Осыдан Жиембет пен Жолымбет елден безіп, бөтен жаққа қашып кетуге
мәжбүр болған. Жолымбет адай арасына - Хорезм жағына ығысып сол
жақта өлген. Ел аңызы бойынша, Жиембет Ителіне айдалады. Есім
өлген соң ол еліне келіп, 1680 жылдары шамасында, тоқсанның үстіне
шығып өлген.
Жиембеттің көлемді бір толғауы Жақсы үгіт жинағында 1908
жылы басылып шықты. Ол - жыраудың Есім ханға айтқан жыры. Сөз
болып отырған толғауында қарағанда, жырау жас кезінде ханға қызмет
етіп, оның сенімін ақтаған ерлердің бірі болған. Хан қолымен бірге
аттанып, ерлік жорықтарды басынан кешірген. Ол кезде ханға өз
дегенін істеткендей ықпалы да болғанға ұқсайды.
Менің ер екенімді көргенсің,
Әуелден бірге жүргенсің.
Дегенімді қылғансың,
Қайратымды білгенсің.
Өзінің сарай маңындағы орнын ханның есіне салып, оған адал
қызмет еткен ердің бірі болғанын айтады. Тек оларға қас топтың
сөзіне еріп, бекер жазаланып отырғаны, бұл достар арасына от
салғандардың зұлымдығы екеніне ханның көзін жеткізбек болады. Ол
өзінің бағасын біледі, елге де ханға да керек екенін сездіреді.
Мен жоқ болсам Есім хан,
Ит түрткіні көресің.
Жиембет қайда дегенде,
Не деп жауап бересің?..
Осындай ескертпелеріне құлақ аспаған бір бет ханға көңілі
әбден қалған тұста өзінің өткен істеріне өкініште білдіріп қояды.
Оның сойылын соғып, адал жауынгері болғаны ескерілмейді, ханның
өзіне қаталдық жасап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz