ЖАНСҮГІРОВ ПРОЗАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
І ЖАНСҮГІРОВ ПРОЗАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
1 ЖАНСҮГІРОВ ПРОЗАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Жансүгіров прозалық шығармашылығына шолу ... ... ... ... ...5
1.2 Жазушының алғашқы әңгімелерінің көркемдігі ... ... ... ... ... ..9
2. ЖОЛДАСТАР РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... 21
1. Публицистикалық еңбектеріндегі көркемдік ерекшеліктер..51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыбы: Ілияс Жансүгіровтің прозалық шығармаларының
көркемдік ерекшелігі деп аталады. Қазақтың кең даласында ХХ ғасырдың
алғашқы ширегінде үлкен–үлкен саяси экономикалық және мәдени
өзгерістер, жаңарулар, өрлеулер мен құлдыраулар, сәтсіздіктер болғанын
тарих жоққа шығармайды. Бұлардың бәрі сол кездегі көркем әдебиет пен
өнерден көрініс тапты.
Өмір шындығын жырлау, оның бұлтарыс-қалтарыстарын, өсу мен кейіндеу
тұстарын бейнелеу ақын-жазушыларға үлкен міндет жүктеді. Олардың
жазғандарын жаңаша танып- білудің пайдасы мол. Халқымыздың өткен
белестерінің қай кезеңін алмайық, қазақ қаламгерлерінің аға буынынан
бүгінгі жастарға жолбасшы болар бірқатар көркемдік дәстүр, өнерпаздық
үлгі қалды, енді жетелі ұрпақ одан сабақ алмақшы. Біз сөз еткелі
отырған Ілиястың прозасы социалистік қоғам тұсында туғандықан, жазушының
сол қоғамға деген көзқарасы, бағыты, алға қойған нысанасы бұрынғыдай бір
жақты бағамдалмай, шындығы айтыла, көркемдігі қамтыла талданса ғана жаңа
қырынан көрінетіндігі сөзсіз.
Социалистік әдебиеттің өзіне тән сипаттары, адам образдары, оның
бейнеленуі, олардың күрескерлік өмір жолы, жаңа адам бейнесінің қалыптасуын
көркем тілмен суреттей білген жазушының прозалық шығармалары қазіргі таным-
білік деңгейімен қаралмақ, талданбақ.
Тақырыптың өзектілігі: Ілияс Жансүгіровтің 1920 жылдар басында-ақ
өлең құдіретінің биік шыңына шығып, бүкіл қазақ жұртына танымал ақын болған
тұсында проза жанрына неліктен ден қойып, қол салуы әр оқырманды
мазалайтыны хақ. Оған, әрине, әр түрлі жағдайдың себепкер болғанын айтуға
болады. Мәселен, орыстың белгілі ақындары А.Блок, В.Маяковский, М.Цветаева,
А.Ахматов, сынды сөз зергерлерімен бірге орыстың поэзиясының жүгін
көтеріскен тамаша ақын Б.Пастернак та бір уақыт поэзиядан қол үзіп, прозаға
ауысқанын әдебиет тарихы жоққа шығармайды. Әрине, онысы нәтижесіз емес еді.
Осы уақыт аралығында Б.Пастернактың қаламнан әдебиет ортасында үлкен дау
туғызған аса құнды, реалистік тұрғыдан жазылған Доктор Живаго романы
шығады. Өзінің көзі тірісінде өз елінде бағаланбағанымен, кітаптың бір
данасы қай бір жолмен шетелге өтіп кетіп, ол жерде жарыққа шыққан соң үлкен
сыншылардың назарына ілігіп, ұзақ талқыдан соң Нобель сыйлығына ұсынылады.
Бірақ социалистік қатал режимнен қаймығып, сыйлықтан бас тартқанын кейінгі
әдебиет тарихшылары, өз ұрпағы ұмытсын ба? Оның бұл шығармасын әдебиет
сыншылары поэзия тілімен жазылған проза деп жоғары бағалайды.
Әрине, Б. Пастернак білім мен ғылымның ордасында, зиялы ортада
туып өсіп, өмір ешіп, үлкен туынды шығару мүмкіндігі болса, Ілиястың
жағдайы мүлдем өзгеше еді.
Жұмыс нысаны: Тумысынан талант құдыретін шыңдау, білім алу, өмір
тәжірбиесін жинақтау сол тұста қаншама ұзақ, күрделі болса да, оған жету
жолында шаршап-шалдықпай үнемі алға ұмтылады. Өзінің өлеңдерімен қоса қара
сөзге көңіл қойып барынша еңбек еткені- 1923жыл. Оны Ілияс өзі былай деп
түсіндіреді: Біз әлі ауыл айналасынан шыға алмай жүрміз, жазушылар соны
тақыраптарға өрістеген жоқ. Сондықтан менің бізде тың жатқан
интернационалдық тәрбие тақырыбына, бүкіл төңкеріс талабым бар деп бір
айтса, тағы бірде Менің көрнекті еңбегім қазақтың журналистикасында жатыр.
Фельетонның жаңа түрін, үлгісін қазақ баспасөзіне кіргізуге біраз қызмет
қылып келемін, сол сықылды әр газет мақалаларының да жазу техникасына
істеген еңбегім де бар.Ән, күй, кино, театр туралы жазып жүрмін, - деп,
прозаға неліктен мойын бұрғандығы туралы аз - кем айтып өтеді.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Енді төрт - бес жылдан кейін 1928 жылы
қаңтар айында Мәскеуде журналистер институтында оқып жүргенде өзінен
кәдімгі жазушы шығатынына сенім артады. Жалпы жазушылықты өзімнен дәме
етпеген едім. Сондықтан жазғаным аз. Тек анда-санда шұқыма сияқты. Соңғы
уақытта жолдастарым бірдеңе шығады деген соң, енді жазушы болғым келеді.
Білмеймін, аятай алар ма екем? деп ағына ақтарылғанда, оның қолынан сол
уақытқа дейін он беске тарта ірілі – уақты, түрлі жанрда әңгіме, повесть,
фельетондары жарыққа шыққан еді.
Жұмыстың маңызы мен жаңалығы: Әр қаламгер шығармасының айшықты,
көркем, сонымен қатар шындыққа жанасатындай реалды түрде шығуы үшін оған
негіз боларлықтай түйін, идея, сюжет іздейтіні белгілі. Онсыз әңгімесінің
не повесінің көркемдік аясы, мазмұны композициялық желісі жұтаң тартары,
әлсірейтіні заңды. Бұл жайсыздықтың болмауы үшін қай елдің жазушысы
болмасын әр түрлі тәсілді пайдаланып, өз дегендей етіп шығарманы жарыққа
шығарады. Жұмыстың жаңалығы мен маңызы осында болмақ.
Жұмыстың құрылысы: Негізінен жұмыс кіріспе, екі тарау,
әдебиеттер тізімі мен қорытындыдан тұрады.
1 ЖАНСҮГІРОВ ПРОЗАЛЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНА ШОЛУ
Қай жазушы болмасын шығармасының айшықты, көркем, сонымен қатар
шындыққа жанасатындай реалды түрде шығуы үшін оған негіз боларлықтай түйін,
идея, сюжет іздейтіні белгілі. Онсыз әңгімесінің не повесінің көркемдік
аясы, мазмұны композициялық желісі жұтаң тартары, әлсірейтіні заңды. Бұл
жайсыздықтың болмауы үшін қай елдің жазушысы болмасын әр түрлі тәсілді
пайдаланып, өз дегендей етіп шығарманы жарыққа шығарады.
Мәселен, А.П.Чехов қайбір қолайсыздықтарды жеңе отырып, қай орта
болмасын соның ішінде болып, соны өз көзімен көріп, сезіп, ой-елегінен
өткізіп шығармаға беттейді. Ілияспен тұстас, замандас, оның тағдырына
тағдыры ұқсас М.Кольцов әңгімесін жазардан бұрын оны кеңінен пысықтап әр
адамммен ерінбей –жалықпай әңгімелесіп, ақиқатына жетіп жазатыны, тіпті,
таксист өмірін танып-білу үшін оншақты күн таксист болғандығын өз
замандастары растайды.
Ілияс та бұл әдеттен ада емес. Оның әр әңгіме, повесін жазардан бұрын
оған тыңғылықты дайындықпен келетіндігін шығармалардан айқын аңғаруға
болады.Ол үшін қай жерде болмасын қолы қалт еткенде, қасындағы серіктеріне
әңгіме айтқызып өзі де соған қызу қатыса отырады. Оның әр әңгіме, повесін
жазардан бұрын оған тыңғылықты дайындықпен келетіндігін шығармаларынан
айқын аңғаруға болады. Жай айта салу емес, оған үлкен мән беріп, майын
тамыза көріктендіре айтқанды жөн көреді, ал өзімен әңгімелескен адамдардан
естігендерінің ішінен қызықтысын, шұрайлысын әр деталіне дейін анықтап
сұрап, өзінің жазар әңгімесінен де повесіне арқау етеді. Бұл жөнінде елге
атақты артист Қ.Байсейітов Ілиястың шығармашылық машығын айтқан уақытта әр
адамның бал арасындай шырын жинайтынына дәлел етіп былай деп әңгімелейді:
Әркім өзі білетін қызықты әңгімесін айтсын, ал әңгіме, білмейтіндер өзінен
басынан өткен ең қызықты оқиғасын айтып берсін... деген ұсынысын еске
алады да, өзі айтып берген бір қады оқиға Ілиясты да қатты түршіктіріпті.
Кейін сол менің айтқандарымның негізінде Қожабек нәшәндікдеген әңгіме
жазды, ол басылып шықты да, бірақ соңғы томдық шығармалар жинағына кірген
жоқ. Ол кісінің жазуына қарағанда менің айтқандарымның біразы өмір
шындығына ұқсастау да шыққан–ау деп ойлап қалам, -деп шығарма арқауына
айналған әшейінгі әңгіме–дүкенді еске алады. Академик М.Қаратаев - Ілиястың
өмірі мен творчествосын көп зерттеген адамдардың бірі. Өзінің бір
естелігінде Ілиястың әңгімешілдігі туралы: Сырт көзге Ілиястың тұйық адам
көрінуі әншейін білместік. Ол барлық асылын, әдемісін ішке жинайтын,
тереңге сақтайтын ардагер екеніне сол жолда анық көзім жетті. Шынында
ақынның сырттай тұйықтығы оның ішкі бай рухани дүниесінің қақпағы ғана
беріктік пен бекемдік екен.Бір сенген, бір шешілген адамның алдында Ілекең
ғажап, сыршыл, әңгімешіл, сөз тапқыш, әзілдегіш адам екен,- деп жоғарыда
айтылған қасиеттерді растай түседі. Ілияс-тек шебер айтушы ғана емес
сонымен бірге көрген – білгенін, естігенін шебер жазып жеткіз білетін
талантты прозаик жазушы.
Ілияс өзінің замандас жазушылары сияқты әдебиеттің түрлі жанрларына
ден қойды. Ілиясты классик ақын десек те, проза саласында әңгіме, сықақ,
очерк, роман, драматургияда бір актылы пьесадан драма жазғаны белгілі.
Әдеби сынға да араласып, көркем аудармаға да үлесін қосқан үлкен жазушы.
Әдебиетке әрбір суреткер өзіне ғана тән тағдырымен келеді. Мектептік,
өмірлік білімнің әсері де, әдеби дәстүрдің үлгі -өнегесі де, өмірді танып-
білудің шама-шарқы да жазушының творчестволық ерекшелігіне ықпал етпей
қоймайды. Ілияс әдебиет әлеміне, оның ішінде әңгіме, повесть жазуға
бірталай өмір тәжірибесінен өтіп, көп нәрсені өзінше екшеп, пайымдап,
түсініп, әдебиет өзінің өмірлік өнері екендігін сезініп келген адам.
Жазушының айтуы бойынша, Әдебиетке деген құштарлығы совет өкіметі
орнап жатқан кездегі басынан өткен жақсы, жаман қылықтарды суреттеуден
оянған. Ілиястың әдебиетке келу жолдары сан-салалы, оның ішінде
халқымызыдың ауыз әдебиеті үлкен орын алып, жазушының көптген туындыларына
шырай берумен қатар, болашақ тағдырын айқындауға жол салып берді.
Ілиястың дүниежүзі әдебиеті классиктерінің ауыз әдебитін оқымағаны,
одан үйренбегені кемде – кем. Бұл жөнінде академик Қаратаев: Ілияс қашанда
халық ауыз әдебиеті дәстүрінен қол үзбей, қайта жаңалыққа бейім жаңғырта
отырып, реалистік образ нақтылығына, адам сезімінің дәлділігіне
психологиялық нәзіктілігіне бірте-бірте ойыса берді. Бұл процесс азамат
ақын идеясының қуатын әлсіреткен жоқ, қайта күшейте берді. десе,
Абдрахманова бұл жөнінде мынандай тамаша ой тұжырымдайды: Ілияс ана тілін
жетік білгендігіне және оны ұршықтай үйіріп, қынаптап суырған қылыштай
жарқылдап, дегеніне көндіріп, қалауынша пайдалана алатындығында-дейді.
Олай болса, Ілияс тілді, ойды, әдебиетті басқа әдебиет тілдері сияқты
халқынан оқыды, халқынан үйренді, эстетикалық ләззат алып, оның өзіне
ұнаған, көңіліне ұялағанын ой таразысына салып, Шапан жауып, өз халқына
қайта қайтарылды:
Ежелден ескермеуші ем елдің сөзін,
Бұлақтың тазалауға тінтіп көзін.
Бар ма деп ашпаған сыр, айтпаған жыр,
Құлақты қырға тігіп жүрген кезім,
-деп, халықтың мұрасына деген ыждахат, мейірім-сезімін осылай
білдіреді.
Бұған қоса жас кезінде әкесі Жансүгірдің жинаған әдеби мол мұрасы да
өз жәрдемін тигізеді. Оның ішінде батырлар жыры–Қобыланды, Алпамыс, Ер
Төстік, Ер тарғын, Ер сайын, Құламерген жыр дастандарымен қоса махаббат
дастандарын Қыз жібек, Қозы көрпеш-Баян сұлу, шығыстың қиса әңгімелері –
Мың бір түн, Тотының тоқсан тарауы, Мұңлық пен Зарлық, сондай-ақ Алдар
көсе, Жиренше, Сары мен Қосай шешеннің сынақтары, Төле-би мен Бөлтірік
батырдың нақылдары мен қара сөзерінің неше алуан түрлерін бағамдап одан мол
рухани қазына алады.
Ілияс мұны місе тұтпайды. Оқуын әрі қарай жалғастыру мақсатымен 1920
жылы Алматыға келіп, мұғалімдер даярлайтын үш айлық курсқа түседі. Осы
тұста халық мұрасын фольклорды жинау науқаны шығады. Бұған түрткі болған
1917 жылдың үшінші желтоқсандағы Россия шығыстың барлық мұсылмандарына
арналған үндеуінен кейін совет жазушылар құрамы, Композиторлар одағы,
халық шығармашылық үйі, мәдени, ағарту мекемелері мен ұйымдары халық
фольклорын жинауға кіріседі.
1921 жылы Түркістан Республикасы халық ағарту комиссариаты жанынан
құрылған ғылыми комиссияны белгілі түрік танушы –фольклорист Ә.Дибаев
басқарып, ел ішінде шығатын экспедицияның мүшелеріне арнап арнаулы
бағдарлама дайындайды. Оны қазақ АССР халық ағарту комиссариаты арқылы жер-
жерлерге таратып, игі ісіне сауатты оқыған азаматтардың жаппай қатысуын
сұрайды. Өзі Жетісуға келіп, ел әдебиетін жинайтын экспедицияға жетекшілік
жасады.
Осы тұста үш айлық мұғалімдер курсында оқып жүрген бірнеше жастардың
ішінде Ілияс та экспедицияға қатысқан еді. Ілияс Қапал, Лепсі уездерін
аралап, ел ішіндегі ауыздан-ауызға ауысып, сақталып қалған тұрмыс-салт
жырларды, мақал-мәтелдерді, өтірік өлеңдерді, Сүйінбай, Түбек, Құл,
Орманбай, Бақтыбай ақындардың айтыстарын, Әсеттің әуендерін, тарихта болған
адамдармен жер–су аттарына байланысты аңыздарды қағазға түсірді. Халықтың
талайдан ғасырдан-ғасырға созылып жатқан бай мұраларына көңіл тоқтатып
қана қоймай, Диваевпен сырласып, пікірлесе жүріп, өзінің ауыз әдебиетіне
деген көзқарасын біржола қалыптастырды.
Осының бәрі өзінің халқының тарихын жақсы білуіне, арғысы мен бергісін
салыстыруына, жеке аңызға, оқиғаға байланысты шындыққа көзін жеткізуге
көмектесті.
Ендігі кездегі мақсаты ел әдебиетінің асыл нұсқаларын өз халқына
ұсынуды мықтап қолға алу болды. Бірақ өзіндегі архивті реттеуге, саралауға,
сала-саласымен жүйеге келтіруге көпке дейін мүмкіндігі болмай жүрді. Оқу,
іздену, күнделікті қым-қиғаш істер Ілиястың көп уақытын алып отырды.
Қ.Жұмалиевке айтқан бір кеңесінде халық мұрасына деген ықыласын былай
деп өрбітеді: Жазушылық тілде өмірдегі әдемілік, жан сезімінің тербелісі,
күйініш- сүйініш –бәрі де тіл арқылы жеткізілмек. Халықтың бай тілінен
керектілерін талшықтап ала білген адамның ғана жазушылыққа жолы жетпек.
Онсыз әдебиет жасалмайды. Тіл таңдау да оқуды, тәжірибені қажет етеді.
1.1 Жазушының алғашқы әңгімелерінің көркемдігі
Алғашқы әңгімелері – Күң өлімі, Шешілмеген жұмбақ, Саудагердің
тамашасы, Мерген бөкен, Ташкендікке тарт-1920 жыл мен 1928 жылдардың
ортасында жазылды. Бұл еңбектерің ішінде соғыс коммунизмі кезі, сол
дәуірдегі қазақ елінің басынан кешкен жағдайларының өзгешелігі
бейнеленгендігі бар. Солардың бір сыпырасы өзі көрген – білген белгілі
дәрежеде өзі сүйетін, өзі ардақтайтын мазмұндар. Сонда да болса болашақ
жазушы бірден жазушылық жолға түспейді. Әлі де байқап көрейінші дегендей
өмірден де кітаптан да көп қазынаны ойға түйе береді.
Білім мөлшерім, өмір соқпағым, шет жұрттың әдеби қазынасымен
танысуға әлі мүмкіндік бермей келеді. деуіне қарағанда, әлі де болса өзіне
қанағаттанбағандығын байқаймыз. Дегенмен, Ілиястың сол тұста өзінің хал-
қадірінше әлемдік әдебиеттен хабардар болған төмендегі деректер жоққа
шығармайды.
М.Ильдарова –кеңес өкіметі тұсында түрлі қызметте болған, көз
қарасты, білімді адам. Өз естелігінде Ілиясты 1918 жылы Ақсу қаласының
батысындағы Қайнар дейтін елдің мешітінде орыстың және батыстың атақты
классиктерін оқып отырғанын көреді. Кейін сол кітаптардың бірқатарын
аударып қазақша сөйлетеді.
Ол кітаптар XIX ғасырда жарық көрген озық ойлы авторлары
Л.НТолстойдың Семья, Бақыт неде?, Салтыков–Щедринның он екі томдық
жинағы, сол сияқты И.А. Гончаровтың, А.П. Чеховтың, И.С. Тургеневтің, К.С.
Григоровичтың, М.А. Лесковтың; В.А. Жуковскийдің, А.К. Шиллер-Михайловтың,
Ф.М. Достоевскийдің, В.Г.Белинскийдің т.б.ақын –жазушылардың шығармаларының
толық жинақтары болған. Сонымен қатар XIX ғасырдың аяғына дейін және ХХ
ғасырдың алғашқы он жылы ішінде орыс тіліне аударылып үлгерген әлемдік
әдебиет өкілдерінің де шығармалары көп кездескен. Мысалы, Г.Гейненың алты
томдық жинағы, сол сияқты Вальтер Скоттың он төрт томдық жинағы,
М.Сервантестың Дон-кихоты, Фердаусидың Сохрабтың тарихы, А.Доденнің
повестері мен әңгімелері, бір ғана Ж.Вернның шығармаларынан жиырма төрт
кітап болған .
Сөйтіп мұсылман дінін уағыздауға арналған Қайнар құмындағы мешіт
әлемдік әдебиеттің асыл қоймасы болып шыққан. Мұны судан сүзіп ішкен тума
талант Ілияс әлемдік әдебиеттің түрлі әсем үлгілерін өз қолына ұстап,
өнегесінен үйренген, еркінше оқып, еміне сусындаған.
Қысқасы, Ілиястың тұңғыш шыққан жыр жинағының жайы солай болса, бұл оқиға
оқу бітіріп келген жастың кейінгі қалам сілтесіне ешбір нұқсан келтірген
жоқ. Керісінше, қайта өршеленіп, поэзия өлкесіне батыл қадам жасауына
ықпал етеді. Сағат санап өскен жаңа өмірдің әр қадам қарқынынан қалмай,
қарымды, жақсы жыршысы болу үшін өлең топтамаларын үдете жаза түседі.
Ақынның поэзиядағы тағы да бір берекелі арнасының бірі - өзгерген дала
келбетін, қазақ жұртының кемел қимылы мен өрісі қадамын, сол замандағы
адамдардың рухани келбетін, еңбектегі ерлігін саяси лирикада аша түседі.
1928 жылы творчестволық толысу, шалқыған толғау үлгісінде “Бүгінгі дала”
өлеңін жазды.
Бұл туындысында ақын қазақ халқының басынан өткен қорлық- зомбылығы мен
кешірген қиямет, азаптарын қазақ жеріндегі арай атқан еркіндік пен
бостандықты зор мақтаныш пафоспен жырлады. Кейін бұл жыр толғауы мол
сарында “Дала” поэмасына айналды.
“Бүгін, бүгін, бүгін дала!
Мұндайма еді бұрын дала?
Көктен күні сәуле шашып,
Көкке шарпып нұрын дала.
Өлкем өсіп ел кенелді,
Көгім жайнап жер гүлденді.
Тауым ашып қазынасын,
Жомарт жерім шашты кенді.
Елім жаңа жұртқа қонды,
Жұрт жұмысқа қойды қолды.
Білім бұлақ сусын болды,
Елдің өмірі жырдай болып.
Сұмның күні қуғын болды...”
- десе, соңғы жыр шумағын “мұндай ма еді бұрын дала?”- деп қорытады. Бұл
Ілияс поэзиясының дәстүрлі әдісі.
Ілиястың өндіріс тақырыбына арналған өлеңдерінде өзіндік үн бар, дауысы
бөлек, жырлау формасы да ерекше. Мұнда басқа ақындардан айырмашылығы -
индустрия тақырыбын игеруде ұлттық образдарды, фольклорлық үлгілерді
бейнелеу мен көріктендіруді қазақ ұғымына сай жаза білу, шебер ұйқастырып,
ұтымды пайдалана алуы. Мысалы, “ Алтын қазан” өлеңін былай жырлайды.
“Сақырлап машиналар тасығандай,
Үгіп тұр тасты, кенді насыбайдай.
Тетіктеп бір жұмыскер жүргізіп тұр.
Өзінің бір жақсы атын қасығандай.
Мырышты алып жатыр илеп нандай,
Қорғасын шыжғырылып, еріп майдай.
Арылып арамынана алтын жатыр,
Кілегей сүтке қаймақ ұйығандай...” [4, 23 б.]-деп кете береді.
Жанды сурет. Күнделікті көріп жүрген қазақ жеріндегі, өміріндегі
күйкі тірліктегі құрал- жабдықтар мен болар- болмыс, қазақы болмыс - бітім
мен көріністер. Бәрі де таныс. Бәрі де күнде қолымен ұстап жүрген,
пайдаланып жүрген дүниелер. Аталмыш “Алтын қазан” өлеңі - қазақтың он бір
буынды қара өлең түріндегі, әшекейлі де әуезді жазылған жұмыр, жатық
туынды қазіргі Ленингорск айналасындағы табиғаттың көркі, ішкі - сыртқы
сипаты мен сол өндіріс орныны игеріп жатқан жас қазақ жұмысшыларының
бейнелері көркем суреттелген.
Сондай–ақ, өндіріс тақырыбына жазған “ Заводта” өлеңі Мәсекудегі
заводта болғанда көрген әсерінен туса, “Жаңа дала” өлеңі Қазақстаннның
өзіне орнаған өндірістерді көргендегі қуаныштан туған өлеңдер.
Қазіргі дәуірде қанша құбыжық көрінгенмен, қазақ тарихындағы
“ақтаңдақ беттер” саналатын коллективтендіру кезінде арналған туындылар
Ілияс шығармаларында орын алатыны жасырын емес. Сол тұстағы кезең 30-31 бет
ыңғайына қарай қоғамда орын алып отрыған солақай саясаттың белгілерінен ада
шығармаларды Ілияс та жазған. Бұл Кеңес одағында өмір кешкен әр саладағы
творчествалық өкілдердің басынан өткен жайт.
Қазақстан тарихындағы саяси-әлеуметтік науқан – қазақ жеріндегі ірі
байлықтардың мал-мүлікін тәлкілеу, өздерін жер аудару науқаны 1928 жылы
басталды. Оған қызу атсалысқан творчествалық одақтар үгіт-насихаттық
жұмыстарды жан-жақты жандандырып, өз тараптарынан үлесін қосып жатты.
Әдебиет саласындағы өкілдер қалың қауымға үгіт-насихат жүргізу мақсатында
өлең, әңгіме, очерк, дастандар мен деректі шығармалар жазып, көзге түсті.
Ілияс бұл науқандық шараға арнап Кәмпеске деген шағын поэма жазды.
Поэманың басты кейіпкері – Мұқан байдың дүниесін тәлкіленген сәттегі ішкі
психологиялық қиналысы бейнеленген. Мұқаңның малының алынуын, жинаған дүние-
мүліктің жалшы-жақыбайға үлестірілуін, зират басына апарып көмген тайтұяқ
алтыны мен жамбысы ортаға салынып, шаңырағының ойраны шыққанын ақын
фольклордағы жоқтау өлеңінің формасы арқылы шебер көрсете білген. Дүние-
мүлік пен елден айырылып, жер аударылған Мұқан мен әйелі Ұлжан бөтен ел мен
жұрқа бара жатыр, олардың сауық-сайран дәурені біткен, поезд бұларға адам
жұтатын айдаһар болып елестейді. Ақынның мұндағы меңзейтіні – ескі
элементтердің жаңа заманның жаңалығын қабылдай алмайтыны, олардың ғұмыры
бітіп, құрдымға кеткенін көрсету.
Коллективтендіру тақырыбына жататын тағы да бір ірі туындысы – 1922
жылы жазылған Жаңа туған поэмасы. Басқа шығармамалрмен салыстарғанда, бұл
туындысында реалистік бейнелеулер мен образдық ой-толғамдар бояуы қалыңдау
шыққан. Поэманың кіріспесінде қазақ даласындағы болып жатқан ұлы
өзгерістерді айта орыра, көпшілік қауымның коллективтік еңбекке қалай
кіріскенін баяндайды. Алғашқыда жеті үйден құралған артель болса, кейін
адам саны көбейіп, колхоз дәрежесіне көтерілді. Міне, осы тұста
колхоздандыру кезінде асыра сілтеу, шолақ, саяси шикі белсенділердің
өрескел қылықтары, соңында қалың жұртты аштыққа апарған кезеңді ақын
бүкпесіз, ашық жариялайды.
Ілияс Жансүгіровтің аталмыш тақырыпқа арналған Мәйек, Кеңес атты
поэмалары жазылған. Бұл циклдағы ой мен науқандық кезеңдегі актуалды
саналатын тақырыптарды мейлінше ашық, батыл айту пафосы айқын көрініп тұр.
Ілиястың поэзиясының ауқымы қаншама мол, шалқар болса, оған айтылар ой-
пікір де осал болмаса керек-ті. Ілияс Жансүгіров ақталғаннан кейінгі тұста
жарық көрген (1960 жылдар мен 1986-1998 жылдары) таңдамалы шығармаларына
қазақ әдебиетттану ғылымының аса көрнекті ғылыми-зерттеушысі академик
Мұхаметжан Қаратаев, Әбділда Тәжібаев, Мырзабек Дүйсенов, Тұрсынхан
Әдірахманова, Рымғали Нұрғалиев, Бақыт Сарбалаев және тағы басқа
ілиястанушылар өз тарапынан ақын поэзиясынның сан-салалы құпиялары мен
ашылмаған қыр-сырын дәйекті зерттеу еңбектері мен монографиялар жазып, сол
арқылы дүйім жұртты бір серпілтті. Осы игі қадам арқасында әдебиет жиырма
жылға тарта поэзия нәрімен сусындатқан Ілияс ақынның кейбір танылмай,
көрінбей жатқан асыл көмбелері, тіс жарар таза бұлақ кәусары баяу жылжып,
қазақ әдебиеттану ғылымының алтын қорына қосылды. Бүгін Ілияс Жансүгіровтің
күйлі, сыршыл сан ғасырлық, Сұлу сөзбен алтын сарай салдыртқан өлмес
поэзиясы қазақ жұртының қымбат қазынасы, осы арқылы оның өр тұлғасы алаш
елінің құлай сүйген адал да қадір тұтар сүйікті перзентіне айналды.
Сонда Қайнар мешітіне бұл қазына қайдан келген?
Жетісудың жергілікті халықтарының ішінде ертеректе оқып, білім алған
ұлт өкілдерінің бірі- Барлыбек Сырттанов. Ол өткен XIX ғасырдың соңғы
жылдарында орысша оқуға шақырылап, Верный гимназиясын алтын медальмен,
Санк-Петербург университетінің араб тілі факультетінің күміс медальмен
бітіріп, ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығы ішінде Жетісу облыстық
басқармасында тілмаш болып қызмет атқарған. 1905-1907 жылдардағы
бірінші орыс революциясының ықпалымен патша өкіметінің саясатына қарсы
болып, жергілікті қазақ-қырғыз арасында саяси-ағартушылық жұмыстар
жүргізгені үшін 1908-09 жылдары қызметінен қуылған. Сөйтіп, Ақсу
ауданындағы Сүттіген ауылына көшіп келген Барлыбек Санк - Петербургте
сатып алған әлемдік әдебиеттің алтын қорына 2000 кітапты елге артып
ала келеді. 1909 жылдан өзі қайтыс болған 1914 жылдың аяғына дейін
Қарағаш мектебінде оқып жүрген қазақ балаларына орыс тілі мен
әдебиетінен сабақ берсе керек. Өйткені Барлыбектің баласы Сыртанов
Кәке өзінің жазба естеліктерінде мұғалім болып жүргенде Ілияс
Жансүгіров Барлыбектің кітаптарын алып, сақтап жүретін [5, 65 б.]
дейді. Ал сол жылдары Ілиястың Қарағаш мектебінен оқығаны белгілі.
Проза саласына дендеп кету, өндіріп жазуға жоғарыда айтылған жайлар
мүмкіншіліктер берсе де, Ілияс поэзия құшағынан шыға алмай, қара сөзге
біраз жыл жақындай қоймады. Әрине, бұдан да басқа түрлі себептер
болған шығар, бірақ сол себептер ішінде академик Зейнолла Кабдоловтың
Сөз өнері атты кітабында Проза – қазақ әдебиетінде кешеңдеу туған,
бірақ орасан шапшаң дамыған сала [6, 125 б.]десе, осы ойды қуаттайтын
Әмен Әзиевтің Қазақ повесі және осы жанрдың совет дәуірінде туу
және қалыптасу кезеңдері атты еңбегінде Рас, қазақ прозасы 20 -
жылдардың алғашқы жартысында бірден дамып кете алмады. Бұрынғысынша
поэзия алғы шепте тұрды. Ұсақ новелла, әңгіме жанрларындағы шығармалар
болмаса, повесть, роман сияқты көлемді туындылар әлі жазыла қойған
жоқ еді [7,65 б.] деген пікірінде ойланарлық жай жоқ емес.
Солай десек те , поэзия Ілиястың прозалық шығармаларына жаңа
түр, форма, бейнелеу, суреттеу компоненттерін беріп, өмір фактілерін
жай ғана әсерсіз, ажарсыз жазудан аулақ етуге жол салды.
Тағы бір себеп, сол тұста кәнігі әбебиетші дәрежесіне жете
қоймаған, жазушылық қазынасының сыры түгел ашылмаған жас жазушы
поэтикалық творчествосының әр түрлі барып барлау жасады, яғни іздену
жолын басынан кешірді
Жоғарыда аталған алғашқы әңгіме, повестерін және кейінгі
жазылған ірілі-уақты прозалық шығармаларын Ілияс 1920 жылдары газет-
журналдар бетіне шығара бастайды. Бұл әңгімелері көбіне-көп
кедейліктің тауқыметін тартқан жалшылар. Сол қоғамда өмір сүрген
әйелдердің басындағы ауыр хал, қазақ ауылындағы ескіліктің етек алған
түрлі көріністерін бейнелеу, сынау, әшкерелеу тенденциясы шағын
көлемді прозасының арқауы болып отырады.
Оның көрінісі алғашқы туындыларының бірі - Күң өлімінен айқын
байқалады. Ол 1922 жылы жазылған. Бұл әңгімені қазақ әйелдерінің
тұңғыш баспасөзі - Жетісу әйелі журналына жарияланған. Онда төңкеріске
дейін күңдікте жүрген Алқа атты әйелдің ауыр тұрмысы, қайғылы халі
бейнеленген. Бұл әңгіменің шынайы, боямасыз болатын себебі, Ілияс
Алқаны өз көзімен көріп, әңгімелесендігі туралы дерек бар 1965 жылғы
Жұлдыз журналының №5 саны Алқа жайында былай деп жазады: Алқа егде
тартқан кісі еді, өңі сіріңке қара. Мінез орнында ерекше қуаныш
минуты болмаса, қабағын ашып, ыржиып күлгін емес. Бөтен қатындардай
не болса соны сөйлеп, өсек- аяңға үйір болмай, тиісті кезекте ғана
сөйлейтін. Бұл қасиеті жөнінде әңгімеде де талай айтып өтеді Егер
бір сөйлесе тізбегін әдемілеп, ұзақ-ұзақ сөйлеп кетуші еді. Сөзінің
көбі өз басының мұңы болатын. Мұның атының Алқа екенін үйі аралас
кісі білмесе, сырт кісі Сандыбайдың күңі дейтін.
... Алқа Сандыбайдың ауылы күзгі күзекке қонса, қора күзететін.
Балаларын от басына орап алып, күзгі ұзақ сары таңда қара қиды
қалап қойып, түйенің жабуын, қошқардың күйегін, қойшылардың шарығын
сырып отырушы еді. Міне, бұл уақыттта Алқа апайдың қасына отырып әңгіме
айт деп жалынғанда, аузымыздың суын құртып, әдемілеп, тәтті - тәтті
әңгімелерін ұзақ сөйлеп беретін [7, 32 б.] дейді.
Жазушының өмірінде әңгіменің майын тамызып, нақышына келтіріп
айтатын адамдар аз болмаған. Ілияс сондайлардың талайын тыңдап та
сөйлеп те көріп, әңгіме желісінің қызықтысын, шұрайлысын көркем
шығарма айналдырып отыратын әдеті осы туындыға түседі.
Ілияс бұл әңгімесін ең алғашқы туындыларымның бірі десе де,
шығарма желісі ширақ, оқиға тартымды жазылған. Әдетте, жас
қаламгердің алғашқы шығармаларының ішінде көптеген шикіліктері әр
жерде көрініп тұрса, бұл әңгіменің бір ерекшелігі- бір бірімен
астасып кететін ұтымды тартымды оқиғаларды сәтті пайдаланып
оқырманды бірден баулап алады.
Әңгіме кейіпкері Алқаның бет-бейнесі, мінез ерекшелігін
суреттей келе, оның Сандыбайдың күңі екендігін бадырайта көрсетеді.
Алқаның кейпін ағарту үшін күйеуі Қырықбайдың құл болып зорығып
өлгенін, балалары Маржан мен Қасеннің әйтеуір өлмеген пенденің күйін
кешіп жүргендігін сөз арасында баяндап қойып отырады. Сонда күң
мен құлдың аянышты тағдыры көз алдыңа келіп, оның балаларының
болашағы алаңдата бастайды. Өмір шындығының шынайы суреттері әрі қарай
ынтықтыра, шығарма шырайын әрлендіре түседі.
Әңгіме фабуласының түсінікті, әр нұсқалы болуына жазушы
айрықша назар аударған. Мұнда А.П.Чеховтың әңгімені қысқа қайыру әсері
де байқалынады. Әр оқиғамен суреттеуді аяқтай келе, бұл осымен бітті,
келесі айтарымыз мынау еді деп, бөліп-бөліп бергенінен әрі қарай
созбауым қажет, жалықтырып алуым мүмкін деген ой жазушының әр уақыт
мазалай бергені сезіледі.
Соншалықты ұзақ уақыт аралығында орасан зор кеңістікті ала
отырып, жазушыны ең алдымен ықшамдылық, мейлінше тұжырымды болу
талаптарын көркемдік келісім, лаконизм заңдылықтарын ескерген. Талант
күшін, дарын қуатын бейнелі образ, нақты сурет, картина арқылы көркем
ой айтуға жұмсалған. Сандыбайдың күңі Алқаның бүкіл ғұмырын жиып-
теріп шағын көлемге сыйғызу қанша күрделі болса, штрихты
суреттеумен бейне жасауға күш салғанын жазу машығынан аңғарылады.
Әңгіменің алғашқы бөлінінің Алқаның өмірін, күнделікті тіршілігін,
бүлдіршін балаларын бейнелесе, екінші бөлігінде Айлар өтті, жылдар өтті.
Дүние дөңгелегі тоқтаусыз өзінің зырлауында. Жас өсіп, жарлы байып,
кедей бай болып, бай кедей болып, тұрмыс жаңадан жаңаға айналып
кетті... [7, 32 б.] деп, талай уақыт өтіп, Алқаның қартайып,
балаларының бойжетіп, ер жетіп қалғанынан хабардар етеді.
Өмір логикасы өзгермейді. Күң күң болып қалуы керек. Оның ел
қатарлы тіршілік жасауы, өзімен-өзі өмір сүріп кетуі күңдікке
жанаспайды. Ол сол Сандыбайдың есік алдында отымен кіріп, күлімен
шығуы керек. Оның санасы соған әбден үйренген. Балалары да сол.
Байдың айтқанынна шықпай орындау-олардың әке - шешесінен қалған әдет.
Тіпті, Маржан - он үш жасында Сандыбайдың кіші тоқалының төркінінің
жақыны Жапар тазға Жоңқабайдың ұйғарымымен ұзатылып кете бара
жатып мен бармаймын деген бір ауыз сөз айту қаперіне кірмейді.
Күң Алқа да үнсіз, ер жетіп қалған Қасен де үнсіз. Сандыбайға қарсы
сөз айтуға сүйектеріне таңба түсердей қорқады. Қызынан түскен қалың мал
да Сандыбайдың көп малының арасына қосылып жұтылып кетеді.
Талай уақыт өтіп Алқа Маржаннын сағынады, барғысы келсе де, қызының
кеткен жағын, барған елін білмейтін, сұрап ал алмайтын сорлы маңдай күң.
Анда-санда көзінің жасын сорғалатып от басында ғана сағынып жылайды.
Кеткеннен кейін Маржанын көрген жоқ. Ешкімге де зияны жоқ, ...бөтен
қатындардай не болса соны сөйлеп, өсек-аяңға үйір болмай,тиісті кезекте
ғане сөйлейтін, [7, 32 б.] құдай алдында күнәсі болмасада, Алқаның өзінің
көкрегінен шыққан баладан тірідей айырылғанын жазушы көңілге қонар
детальдар арқылы өте шебер бейнелеп берген.
Көз шырағындай болған жалғыз ұлы Қасен қасында ғой дегеніңізбен,
оған да кездейсоқтық тап болады.
...Жасы азырақ кемірек болса да Жоңқабайдың нұсқауымен жазушының
қаламы бір түртіп, жасын жеткізіп кеткен...Сандыбай да Жоңқабай да Алқа мен
Қасенді алдап-сулап,бар жақсылықты орнатып бір айда қайтып келесің, -
деп, жыпылдап көнбесеңде жазылдың, оны өшірмейді [7, 32 б.],-деп күң мен
оның баласы қорқытып, алдап жасы толмаған жасты әскерге жөнелтеді.
Күң жылайды, күңіреніп зарын айтады, Қасеннің қарасы үзілгенше
арттарынан қарап тұрып, қара жерді құшақтап мен енді айырылдым деп
жылайды. Одан басқа не шара, қолынан не келмек? Міне, содан бері Қасенді
көрген жоқ деп жазушы осы әңгіменің бөлігін аяқтайды.
Ия, Алқаның маңдайындағы соры екі елі. Қызынан айрылғаны аздай, енді
жалғыз қуанышы Қасен азулы екі аяқты арландардың кесірінен көзден таса
болмақ?
Жазушы оны әңгіменің келесі бөлімінде баяндамақшы, өміріндегі көрген
қорлығы қожайындарының тегеурінді тізесі басына түскен ауыртпалығы жасы
жетіп, сүйегі жасып, қайраты қайтып бұрынғыдай қызметке жарай алмай
сүйретіліп жүруі жаныма батады. Жасынан жылы төсек үй көрмеген Алқаның
қайратты денесі ауруға шалдығып денсаулықтан айрылған ... нашарлаған ...
сыңқылмен осы жылдың қысына қарсы дағдылы жер төсегіне ауыру халінде мұз
денесін төсеген... [7, 32 б.]. Жазушы Алқаның аянышты қалыңдаған үстіне
қалыңдата түседі. Бұған өмірдегі реалистік жайды шынайы, көркем бейнелей
отырып, Алқаның сүреңсіз, күңгірт өмірін кей тұста натуралдық деңгейде
көрсетеді.
Басына түскен ауыр түнектен арылуы мүмкін емес. Өйткені қасында
жанашыры жоқ. Енді Сандыбайдың өзі де, қатын-баласы да Алқадан жиіркеніп,
жақтырмайтын болған. Күн суық, аяз, аңырайған шошалада жалғыз өзі. Бұнда от
жағылмайды. Бұған ешкім келмейді. Жиіркенеді. Ішейін десе сусын жоқ.
Жылынайын десе от жоқ. Боран үсті – үстіне уілдеп жанды үздіктіруде...
Үстіне жамылғаны – Сандыбайдың үйінің тозған торлығы. Ыңырсып, ыңқылдап
балаларын шақырғысы келеді. Бірақ оның дауысы боранның гу-гуіне араласып
естілмейді. Қасен! деп қояды. Үн жоқ. Күрсінеді. Жаным... Қасенім...
Келдің бе?-дейді. Көзі алайды. Еріндері тырысты. Күннің үлгісі келмейді.
Қасеннің, Маржанын көріп бірақ жер жастанғысы келеді. Олар қайда, Алқа
қайда? Сүйектеріне сіңген әдет халықтан шыға алмайды. Шешелері өлім аузында
өздері белгісіз қайда жүргендері? Олардың да күні осылай бітер ме екен?
Белгісіз? А-а-а-һ деді... Соңғы дем бітті алайған көзі ажарсыз тартып,
жарықтың жіңішке жабығына қарап нұры үзілді [7, 32 б.]. Міне, шығармада
күң өлімі күңдікіндей болуы керек деген шығар деген идея қаламгерде о баста
болғанын жорамалдасақ, оны шегіне жеткізіп шынайы нанымды, көкем жаза білу
қаншама күрделі жас жазушыға болса да, жазушының бұл ойы іске асты
деуімізге әбден болады.
Ілияс Жансүгіровтің Күң өлімі қазақ әйелдерінің аянышты, жалшылық,
күңдік өмірі туралы жазылған, сюжеттік және композициялық тұтастықты
сақтаған, тілі шұрайлы образдары дараланған шығармасының бірі десек, жаңсақ
кетпеген болар едік.
2 ЖОЛДАСТАР РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
Жолдастар романы – Ілияс Жансүгіровтің проза саласындағы іргелі
шығармашылығының бірі. Жазушы романды екі кітап етіп жазуды жоспарлаған.
Баспагерлерге жазған хатында І.Жансүгіров өз еңбегін төмендегідей болатының
ескеретеді.
Жолдастар атты романның қысқаша мазмұны төрт бөлімге бөлінген.
Біріншісінде – қазақ кедейлерінің тұрмысы, екіншісінде – төңкерістен
бұрынғы қалаға, өндіріске байланысты қазақ жұмысшыларының өмірі,
үшіншісінде – 1916 - жылға арналған жиһангер соғысының тұсы, төртінші
бөлімде – 1917 – жылдың төңкерісі. Осы желімен романның бірінші кітабі
бітеді. Романның екінші кітабы – тұтасымен Қазақстандағы азамат соғысынан
алынған...
Романның бірінші кітабының толық нұсқасы қазақ мемлекеттік көркем
әдебиет баспасынан 1935-жылы латын әріпімен 583 беттік көлемде басылып
шығады. Аталмыш нұсқасы екінші рет 1962-жылы Ілияс Жансүгіровтің таңдамалы
шығармалар жинағының 3-томында жарық көреді.
Бір атап өтетін жайт, алғашқы және кейінгі нұсқаларында бірінші
кітаптың жалғасы басылмауы оқырманды ғана емес, әдебиеттану ғылымында да
түрлі ой-пікірді туғызады.
1960-жылдары әдебиетіміздің үш арысы ақталғаннан кейін, Ілияс
Жансүгіровтің творчествосы мен өмірі жан-жақты зерттеле бастады. Сол тұста
әдебиетші-ғалым Мырзабек Дүйсенов Жолдастар романына өз көзқарасын
айқындай келе: Жолдастар романына Ілияс Жансүгіров о баста екі кітап етіп
жазуды жоспарлаған да, бірінші кітаптің сюжетін октябрь революциясының
дайындығына арнап, екіншісін халық шаруашылығын қалпына келтіру дәуіріне
арнамақ болған. Бірақ романның екінші кітабы жазылмаған, деген пікір
айтса, Ілияс Жансүгіровтың жары Фатима Габитова Алыптар тағдыры атты
еңбегінде: Жолдастар романының екінші кітабы жазылған, бірақ жарық көрген
жоқ дегенді айтады.
Ақиқаттың анықтау қажеттілігі өзінен-өзі түсінікті. Сол оймен Ілиястың
ағайын-туыс, балаларынан сұрастырғанымызда, оның жеке архиві болуы керек
деген жауап естідік. Ильфа Ілиясқызы Жандосова бір сұхбатында Мамам
Ілиястың Жолдастар романының екінші кітабы бар, ол әлі жарыққа шыққан жоқ
деп жиі айтатын, дегені, түптің түбінде жазушының жеке архивіне еріксіз
жетеледі.
Мемлекеттік орталық архивте Ильфа Ильясқызы тапсырған құжаттар мен
қолжазбалардың бәрін дерлік қарастырғанымызда, бірінші кітаптың жалғасы
көзімізге ілікпеді. Алғашқы кезде қолжазба мұқабаларындағы Жолдастар
романының 2 және 3-ші кітабы [Ф №1368 Оп 1Д №8); (Ф №1368 Оп 1 Д №9]
деген белгілерді көргенімізде, бірінші кітаптың жалғасы бар болғаны ғой,
деп үміттенгенімізбен, ішіндегі жазылған жарық көрген бірінші кітаптың
мазмұны болып шыққан соң, әзірге ғалым Мырзабек Дүйсеновтің пікіріне құлақ
асып отырмыз.
Әрине, басқа жерден табылып қалар деген үмітіміз де жоқ емес.
Дегенмен, жазылған күннің өзінде де, оның жарыққа шықпауына бір себеп бар
сияқты. Өйткені кітап толық 1935 жылы аяқталып, сол жылы бірінші кітабы
жарық көрді. Ал қамауға алынғанға дейінгі екі жыл ішінде екінші кітапты бір
жайлы қылу керек емес пе? Бірақ сол Жолдастар романың жарыққа шығаруға
жазушының өзі құлықсыз болған жоқ па екен? Неге? Осыған жауап іздеп
көрелік...
Тарихи себептерге сүйенсек, біріншіден сол тұстағы совет өкіметінің
ұстап отырған жайсыз да солақай саясатын суреттесе жаңа тұрғыдағы адамдар
образын шынайы, реалистік түрде бейнелесе, жазылған шығармаға ғана емес,
өзінің жеке қара басына қатер туғызуы әбден ықтимал еді. Сол кездің өзінде-
ақ Жолдастар романында большевиктерді мазақ етіп жаздың деген қаңсу
сөздер әр-әр жерден қылаң бере бастаған-ды.
Ал саяси ағымға лайықты жазу, жаңа адам образын көпірте көрсету, ол
тұста оның стилінде жоқ қасиет. 1935-жылға дейінгі көптеген жанрдағы
шығармаларына зер салса, жаңа жаңа өкіметті өмір-тұрмысының кейбір көленке
жақтарын теңегені аз-кем болса да кездеседі. Өкіметтің негізгі қағидаларын
іске асыру әр жазушының алдына қойылған міндеті десек те, бұдан кейінгі
шығармаларында саяси тақырыпқа жазылғандар кейігі қалдырылып, сол тұста
халықтық тұрғыдағы мұраларға көңіл бөлу тенденциясына ойыса бергенің
көреміз. Басқа шығармаларын айтпағанда 1935-жылдан 1937-жылға дейінгі
жазғандары Дала, Күй , Күйші , Құлагер, Аққала (аштық
жылдарындағы қайғылы оқиға суретеледі, бірақ баспа беттерінде
жарияланбаған) поэмалары, Исатай-Махамбет пьесасы, либреттосы соның
жарқын дәлелі болса керек.
Аталған туындыларды жазу барысында халықтың ғасырдан ғасырған
сақталған игі дәстүрі қозғаушысы болғаның көреміз. Алайда, айналасын
қоршаған орта да сол қасиетіне өзіндік күш бергенін төндегі берілер жолдар
жоққа шығармайды.
Фатима Габитованың айтарлықтай қабілетінің үстіне, Ілиястан қалған
мұраны көзінің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа шашпай-төкпей
жеткізгенінің өзі елерліктей еңбек деп біліп, есімін ардақтауға тиіспіз.
1995-жылы көп уақыттан бері басылмай келе жатқан естелік, эссе
жанрында жазылған кітабы жарыққа шықты. Еңбекте бұрын-сонды айтылмай,
жазылмай жүрген көпке мәлімсіз жайлар айтылып, талай құпиялардың сыры
ашылуына мұрындық болған-ды. Соның бірі – жоғарыдағы сұрауымызға жауап
боларлық бірлі-жарымды деректер: Ол өзінің күнделік өміріне, әсіресе
соңғы жылдары аса жауапты (1935-жылдан бастап) қарайтын да, жазғандарына
қанағаттана қоймайтын деген, Жолдастар романына қатысты болуы әбден
мүмкін. Өйткені Жолдастар романында жарым-жартылай совет өкіметінің жоғын
жоқтар элементтердің басымырақ болып тұрғаны жасырын емес. Оған кейінірек
тоқталамыз.
Ал екінші кітапта өзі айтқанындай ... тұтасымен Қазақстандағы азамат
соғысы, халық шаруашылығын калпына келтіру дәуірі айтылмақшы еді. Бірақ
дәуір жөнінде кітапты кешеуілдетуі жөн көргенге ұқсайды. Бұл бір.
Екіншіден, сол кезде Максим Горькиймен кездесуі де шығармасына талай ой
түсірген сияқты.
...1934 - жылы августың 20-сында Москваға қарай жолға шықтық, - деп,
сөзін жалғайды Фатима Габитовна естелігінде. Менің әсіресе есімде қалғаны
– Горкиий бізді аса кішпейілдікпен қарсы алды. Ілиястың творчестволық
жоспары жайлы сұрасқанда, Ілияс Челюскиншілер жайлы поэма жазып жүргенің
айтты... Алексей Максимович біраз ойланып тұрып: - Халық әлі де сіздің өз
халқыныздың әдет-ғұрып, сыр-мінездерімен жете таныс емес. Сізге менімше,
алдымен өз халқыныздың әдебиетін жұртқа таныстыруыңыз қажет. Асылы ең
алдымен өз төңірегінізден іздеу лазым сияқты,- деп, ақыл кеңесін берді.
Алексей Максимовичтің осы пікірі Ілияс творчествосының арнасын мүлдем
өзгертті. Ілияс Жорық поэмасынан кейін өзіне жете таныс емес, сірә да,
бір жайды жазған емес[8, 95 б.].
Осы тұста басқа жанрдағы шығармаларымен бірге, Жолдастар романы да
көлеңкеде қалып қоюы мүмкін.
Жолдастар романының біршама кейіпкерлері мен сюжет желісіндегі
оқиғалар өмірде, тарихта болған. Оны жазушы әр кейіпкердің өз ауызынан
естіп отырғандай күйде жазса, кейде болуға тиісті оқиғалардан алып жазады.
Сонымен бірге, оның жас кезіндегі ауылдағы көрген-білгендері де шығармасына
өз жәрдемін тигізіп отырады. Тіпті, қоғамға жат пиғылды барымташы, қарақшы,
ұрлықшымен де сөйлесе жұріп, көп детальдарды анықтап алғандығы сезіледі.
Жазушының жеке архивіндегі қолжазба, қойын кітапша, жолжазба сияқты 12-
ге тарта күнделіктеріндегі жазылған жайлар осы ойға еріксіз жетелейді.
Мәселен, 1916-жылғы көтеріліс жөнінде есте қалғандар, М Тәтімовтің 1919-
1921 – жылдардағы азамат соғысына қатысушы жайлы шағын естелігі дейтін
жазба, Хажының ұрлығы деген жазба (Қоянды жәрмеңкесінен малшылармен
бірге қайту туралы), 1916-жылғы Жаркент уезіндегі көтеріліс және тағы да
басқа халық ішіндегі көне көз қария, оқиға ішіндегі болған адамдармен
әңгімелесуі, көптеген жерлерде болуы – романға шикізат, қажетті мәлімет
болғаны анық.
Жазушы осы жиналған деректерді ысырап қылмай, бәрін ретіне қарай
оқиғаның бастауы, дамуы, шиеленісуі, шарықтау шегіне дейін жоспарлап,
әрқайсысын бөлшектеп алып, өзіндік эскиз жасайды. Мәселен, Жолдастар
романының мазмұны туралы деген жазбасында романның қысқаша, ең негізгі
кезеңдерін жазып шыққасын, басты кеіпкерлері – Сатанның, Марданның,
Мәмбеттің образдарына тоқталады. Онда олардың бет-әлпеті, міңез-кескіні,
оқиғадағы орны, істеген істері мен қызметтері, айналамен байланысы
тәптіштей жазылған.
Жазбалардағы оқиға мен шығармалардағы оқиғаны салыстыру кезінде
ұқсастықтар кездеседі. Мәселен, М Тәтімовтың басынан өткендері, Семей,
Қарқаралы, Омбы қалаларында көрген оқиғалары романдағы Мәмбеттің образын
жасауда пайдаланылған. Соған қарағанда, Мәмбеттің прототипі Мұхаметқали
Тәтімов болуы да ықтимал.
1916-жылы Орынбордағы учительскиий семинарияны үздік белгімен
аяқтаған Біләл Сүлеев қара жұмысқа алынған қазатарға мың басы болып
Минскіге барады[9, 32 б.] - деген дерек Фатима Габитованың кітабында
айтылады. Шығармада Мардан қара жұмысқа алынып, сол жерде жігіттер арасында
сыйлы болады. Кейін февраль болған тұста, еліне аман-есен оралады.
Марданның прототипі Б.Сүлеев болмағанымен, қара жұмысқа жегілген
жігіттердің өмір тұрмысын Біләл Сүлеевтен сұрап білуі де ғажап емес.
Өйткені Біләл Сүлеев Ілияс Жансүгіровтің жақын ағайыны және өз тұсында көп
араласқан адамының бірі.
Міне, осындай деректерді, оқиғаларды топтастырып, хронологиялық
тәртіппен романның сюжетіне пайдаланғанын архив материалдары айқын
аңғарады. Жазылып, әдеби өңеуден өткендерінің кейбір үзінділерін баспасөз
беттерінде жариялап та отырған. Алғашқы үзінді 1934-жылы Әдебиет майданы
журналының 3-4-сандарында, 18-27-беттерінде Ақ вексель деген атпен
шығады.
Романың прологы Қызыл таң деген атпен Қазақ әдебиеті газетінің
1935 жылғы 9-24 қазандағы сандарында басылады.
Роман прологтан басталады. Жазушы өзінің ақындық шеберлігін осы жерде
өте ұтымды пайдаланған. Даладағы шу, дабырға құлақ қойған жазушы,одан
жайсыз желдің сүйкімсіз уілін табады. Ол үлкен шуға алмасып, ішінен қазақ
даласының сол кезендегі заман, уақыт лебін метафоралық тәлісмен алмастыра
отырып, оқырманды тасыр-тұсыр, кұңіреген күй әуенін тыңдаған жағдайға
түсіреді. Жел күшейіп, көк күркіреп, найзағай шатыр-шұтыр етіп, нөсердің
төгіп - төгіп жібергенін суреттеп, оны ел өмірімен сабақтастырады.
Табиғаттың дүлей күші, оның салқыны мен аязы, жаңбыры мен қары, ыстығы мен
шыжығы елдің өткен өмірі іспеттес.
Қатты дауыл соғып, бұлт ыдырап, жұлдыздардың көрінгені, көп ұзамай таң
таянып, қызыл нұрға боянуы – жаңа орнаған өкіметтің қызыл туы, соның
қызылы, соның нұры екенін поэзияның құдыретті тілімен көмкеріп, бұл бүгінгі
елдің жайы, қызыл таң солар үшін атып келеді дегісі келеді жазушы.
Ілияс халықтың бүгінгі өміріне разы. Оның болашағы зор деген үмітте
Қызыл тудың көкке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
1 ЖАНСҮГІРОВ ПРОЗАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Жансүгіров прозалық шығармашылығына шолу ... ... ... ... ...5
1.2 Жазушының алғашқы әңгімелерінің көркемдігі ... ... ... ... ... ..9
2. ЖОЛДАСТАР РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... 21
1. Публицистикалық еңбектеріндегі көркемдік ерекшеліктер..51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыбы: Ілияс Жансүгіровтің прозалық шығармаларының
көркемдік ерекшелігі деп аталады. Қазақтың кең даласында ХХ ғасырдың
алғашқы ширегінде үлкен–үлкен саяси экономикалық және мәдени
өзгерістер, жаңарулар, өрлеулер мен құлдыраулар, сәтсіздіктер болғанын
тарих жоққа шығармайды. Бұлардың бәрі сол кездегі көркем әдебиет пен
өнерден көрініс тапты.
Өмір шындығын жырлау, оның бұлтарыс-қалтарыстарын, өсу мен кейіндеу
тұстарын бейнелеу ақын-жазушыларға үлкен міндет жүктеді. Олардың
жазғандарын жаңаша танып- білудің пайдасы мол. Халқымыздың өткен
белестерінің қай кезеңін алмайық, қазақ қаламгерлерінің аға буынынан
бүгінгі жастарға жолбасшы болар бірқатар көркемдік дәстүр, өнерпаздық
үлгі қалды, енді жетелі ұрпақ одан сабақ алмақшы. Біз сөз еткелі
отырған Ілиястың прозасы социалистік қоғам тұсында туғандықан, жазушының
сол қоғамға деген көзқарасы, бағыты, алға қойған нысанасы бұрынғыдай бір
жақты бағамдалмай, шындығы айтыла, көркемдігі қамтыла талданса ғана жаңа
қырынан көрінетіндігі сөзсіз.
Социалистік әдебиеттің өзіне тән сипаттары, адам образдары, оның
бейнеленуі, олардың күрескерлік өмір жолы, жаңа адам бейнесінің қалыптасуын
көркем тілмен суреттей білген жазушының прозалық шығармалары қазіргі таным-
білік деңгейімен қаралмақ, талданбақ.
Тақырыптың өзектілігі: Ілияс Жансүгіровтің 1920 жылдар басында-ақ
өлең құдіретінің биік шыңына шығып, бүкіл қазақ жұртына танымал ақын болған
тұсында проза жанрына неліктен ден қойып, қол салуы әр оқырманды
мазалайтыны хақ. Оған, әрине, әр түрлі жағдайдың себепкер болғанын айтуға
болады. Мәселен, орыстың белгілі ақындары А.Блок, В.Маяковский, М.Цветаева,
А.Ахматов, сынды сөз зергерлерімен бірге орыстың поэзиясының жүгін
көтеріскен тамаша ақын Б.Пастернак та бір уақыт поэзиядан қол үзіп, прозаға
ауысқанын әдебиет тарихы жоққа шығармайды. Әрине, онысы нәтижесіз емес еді.
Осы уақыт аралығында Б.Пастернактың қаламнан әдебиет ортасында үлкен дау
туғызған аса құнды, реалистік тұрғыдан жазылған Доктор Живаго романы
шығады. Өзінің көзі тірісінде өз елінде бағаланбағанымен, кітаптың бір
данасы қай бір жолмен шетелге өтіп кетіп, ол жерде жарыққа шыққан соң үлкен
сыншылардың назарына ілігіп, ұзақ талқыдан соң Нобель сыйлығына ұсынылады.
Бірақ социалистік қатал режимнен қаймығып, сыйлықтан бас тартқанын кейінгі
әдебиет тарихшылары, өз ұрпағы ұмытсын ба? Оның бұл шығармасын әдебиет
сыншылары поэзия тілімен жазылған проза деп жоғары бағалайды.
Әрине, Б. Пастернак білім мен ғылымның ордасында, зиялы ортада
туып өсіп, өмір ешіп, үлкен туынды шығару мүмкіндігі болса, Ілиястың
жағдайы мүлдем өзгеше еді.
Жұмыс нысаны: Тумысынан талант құдыретін шыңдау, білім алу, өмір
тәжірбиесін жинақтау сол тұста қаншама ұзақ, күрделі болса да, оған жету
жолында шаршап-шалдықпай үнемі алға ұмтылады. Өзінің өлеңдерімен қоса қара
сөзге көңіл қойып барынша еңбек еткені- 1923жыл. Оны Ілияс өзі былай деп
түсіндіреді: Біз әлі ауыл айналасынан шыға алмай жүрміз, жазушылар соны
тақыраптарға өрістеген жоқ. Сондықтан менің бізде тың жатқан
интернационалдық тәрбие тақырыбына, бүкіл төңкеріс талабым бар деп бір
айтса, тағы бірде Менің көрнекті еңбегім қазақтың журналистикасында жатыр.
Фельетонның жаңа түрін, үлгісін қазақ баспасөзіне кіргізуге біраз қызмет
қылып келемін, сол сықылды әр газет мақалаларының да жазу техникасына
істеген еңбегім де бар.Ән, күй, кино, театр туралы жазып жүрмін, - деп,
прозаға неліктен мойын бұрғандығы туралы аз - кем айтып өтеді.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Енді төрт - бес жылдан кейін 1928 жылы
қаңтар айында Мәскеуде журналистер институтында оқып жүргенде өзінен
кәдімгі жазушы шығатынына сенім артады. Жалпы жазушылықты өзімнен дәме
етпеген едім. Сондықтан жазғаным аз. Тек анда-санда шұқыма сияқты. Соңғы
уақытта жолдастарым бірдеңе шығады деген соң, енді жазушы болғым келеді.
Білмеймін, аятай алар ма екем? деп ағына ақтарылғанда, оның қолынан сол
уақытқа дейін он беске тарта ірілі – уақты, түрлі жанрда әңгіме, повесть,
фельетондары жарыққа шыққан еді.
Жұмыстың маңызы мен жаңалығы: Әр қаламгер шығармасының айшықты,
көркем, сонымен қатар шындыққа жанасатындай реалды түрде шығуы үшін оған
негіз боларлықтай түйін, идея, сюжет іздейтіні белгілі. Онсыз әңгімесінің
не повесінің көркемдік аясы, мазмұны композициялық желісі жұтаң тартары,
әлсірейтіні заңды. Бұл жайсыздықтың болмауы үшін қай елдің жазушысы
болмасын әр түрлі тәсілді пайдаланып, өз дегендей етіп шығарманы жарыққа
шығарады. Жұмыстың жаңалығы мен маңызы осында болмақ.
Жұмыстың құрылысы: Негізінен жұмыс кіріспе, екі тарау,
әдебиеттер тізімі мен қорытындыдан тұрады.
1 ЖАНСҮГІРОВ ПРОЗАЛЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНА ШОЛУ
Қай жазушы болмасын шығармасының айшықты, көркем, сонымен қатар
шындыққа жанасатындай реалды түрде шығуы үшін оған негіз боларлықтай түйін,
идея, сюжет іздейтіні белгілі. Онсыз әңгімесінің не повесінің көркемдік
аясы, мазмұны композициялық желісі жұтаң тартары, әлсірейтіні заңды. Бұл
жайсыздықтың болмауы үшін қай елдің жазушысы болмасын әр түрлі тәсілді
пайдаланып, өз дегендей етіп шығарманы жарыққа шығарады.
Мәселен, А.П.Чехов қайбір қолайсыздықтарды жеңе отырып, қай орта
болмасын соның ішінде болып, соны өз көзімен көріп, сезіп, ой-елегінен
өткізіп шығармаға беттейді. Ілияспен тұстас, замандас, оның тағдырына
тағдыры ұқсас М.Кольцов әңгімесін жазардан бұрын оны кеңінен пысықтап әр
адамммен ерінбей –жалықпай әңгімелесіп, ақиқатына жетіп жазатыны, тіпті,
таксист өмірін танып-білу үшін оншақты күн таксист болғандығын өз
замандастары растайды.
Ілияс та бұл әдеттен ада емес. Оның әр әңгіме, повесін жазардан бұрын
оған тыңғылықты дайындықпен келетіндігін шығармалардан айқын аңғаруға
болады.Ол үшін қай жерде болмасын қолы қалт еткенде, қасындағы серіктеріне
әңгіме айтқызып өзі де соған қызу қатыса отырады. Оның әр әңгіме, повесін
жазардан бұрын оған тыңғылықты дайындықпен келетіндігін шығармаларынан
айқын аңғаруға болады. Жай айта салу емес, оған үлкен мән беріп, майын
тамыза көріктендіре айтқанды жөн көреді, ал өзімен әңгімелескен адамдардан
естігендерінің ішінен қызықтысын, шұрайлысын әр деталіне дейін анықтап
сұрап, өзінің жазар әңгімесінен де повесіне арқау етеді. Бұл жөнінде елге
атақты артист Қ.Байсейітов Ілиястың шығармашылық машығын айтқан уақытта әр
адамның бал арасындай шырын жинайтынына дәлел етіп былай деп әңгімелейді:
Әркім өзі білетін қызықты әңгімесін айтсын, ал әңгіме, білмейтіндер өзінен
басынан өткен ең қызықты оқиғасын айтып берсін... деген ұсынысын еске
алады да, өзі айтып берген бір қады оқиға Ілиясты да қатты түршіктіріпті.
Кейін сол менің айтқандарымның негізінде Қожабек нәшәндікдеген әңгіме
жазды, ол басылып шықты да, бірақ соңғы томдық шығармалар жинағына кірген
жоқ. Ол кісінің жазуына қарағанда менің айтқандарымның біразы өмір
шындығына ұқсастау да шыққан–ау деп ойлап қалам, -деп шығарма арқауына
айналған әшейінгі әңгіме–дүкенді еске алады. Академик М.Қаратаев - Ілиястың
өмірі мен творчествосын көп зерттеген адамдардың бірі. Өзінің бір
естелігінде Ілиястың әңгімешілдігі туралы: Сырт көзге Ілиястың тұйық адам
көрінуі әншейін білместік. Ол барлық асылын, әдемісін ішке жинайтын,
тереңге сақтайтын ардагер екеніне сол жолда анық көзім жетті. Шынында
ақынның сырттай тұйықтығы оның ішкі бай рухани дүниесінің қақпағы ғана
беріктік пен бекемдік екен.Бір сенген, бір шешілген адамның алдында Ілекең
ғажап, сыршыл, әңгімешіл, сөз тапқыш, әзілдегіш адам екен,- деп жоғарыда
айтылған қасиеттерді растай түседі. Ілияс-тек шебер айтушы ғана емес
сонымен бірге көрген – білгенін, естігенін шебер жазып жеткіз білетін
талантты прозаик жазушы.
Ілияс өзінің замандас жазушылары сияқты әдебиеттің түрлі жанрларына
ден қойды. Ілиясты классик ақын десек те, проза саласында әңгіме, сықақ,
очерк, роман, драматургияда бір актылы пьесадан драма жазғаны белгілі.
Әдеби сынға да араласып, көркем аудармаға да үлесін қосқан үлкен жазушы.
Әдебиетке әрбір суреткер өзіне ғана тән тағдырымен келеді. Мектептік,
өмірлік білімнің әсері де, әдеби дәстүрдің үлгі -өнегесі де, өмірді танып-
білудің шама-шарқы да жазушының творчестволық ерекшелігіне ықпал етпей
қоймайды. Ілияс әдебиет әлеміне, оның ішінде әңгіме, повесть жазуға
бірталай өмір тәжірибесінен өтіп, көп нәрсені өзінше екшеп, пайымдап,
түсініп, әдебиет өзінің өмірлік өнері екендігін сезініп келген адам.
Жазушының айтуы бойынша, Әдебиетке деген құштарлығы совет өкіметі
орнап жатқан кездегі басынан өткен жақсы, жаман қылықтарды суреттеуден
оянған. Ілиястың әдебиетке келу жолдары сан-салалы, оның ішінде
халқымызыдың ауыз әдебиеті үлкен орын алып, жазушының көптген туындыларына
шырай берумен қатар, болашақ тағдырын айқындауға жол салып берді.
Ілиястың дүниежүзі әдебиеті классиктерінің ауыз әдебитін оқымағаны,
одан үйренбегені кемде – кем. Бұл жөнінде академик Қаратаев: Ілияс қашанда
халық ауыз әдебиеті дәстүрінен қол үзбей, қайта жаңалыққа бейім жаңғырта
отырып, реалистік образ нақтылығына, адам сезімінің дәлділігіне
психологиялық нәзіктілігіне бірте-бірте ойыса берді. Бұл процесс азамат
ақын идеясының қуатын әлсіреткен жоқ, қайта күшейте берді. десе,
Абдрахманова бұл жөнінде мынандай тамаша ой тұжырымдайды: Ілияс ана тілін
жетік білгендігіне және оны ұршықтай үйіріп, қынаптап суырған қылыштай
жарқылдап, дегеніне көндіріп, қалауынша пайдалана алатындығында-дейді.
Олай болса, Ілияс тілді, ойды, әдебиетті басқа әдебиет тілдері сияқты
халқынан оқыды, халқынан үйренді, эстетикалық ләззат алып, оның өзіне
ұнаған, көңіліне ұялағанын ой таразысына салып, Шапан жауып, өз халқына
қайта қайтарылды:
Ежелден ескермеуші ем елдің сөзін,
Бұлақтың тазалауға тінтіп көзін.
Бар ма деп ашпаған сыр, айтпаған жыр,
Құлақты қырға тігіп жүрген кезім,
-деп, халықтың мұрасына деген ыждахат, мейірім-сезімін осылай
білдіреді.
Бұған қоса жас кезінде әкесі Жансүгірдің жинаған әдеби мол мұрасы да
өз жәрдемін тигізеді. Оның ішінде батырлар жыры–Қобыланды, Алпамыс, Ер
Төстік, Ер тарғын, Ер сайын, Құламерген жыр дастандарымен қоса махаббат
дастандарын Қыз жібек, Қозы көрпеш-Баян сұлу, шығыстың қиса әңгімелері –
Мың бір түн, Тотының тоқсан тарауы, Мұңлық пен Зарлық, сондай-ақ Алдар
көсе, Жиренше, Сары мен Қосай шешеннің сынақтары, Төле-би мен Бөлтірік
батырдың нақылдары мен қара сөзерінің неше алуан түрлерін бағамдап одан мол
рухани қазына алады.
Ілияс мұны місе тұтпайды. Оқуын әрі қарай жалғастыру мақсатымен 1920
жылы Алматыға келіп, мұғалімдер даярлайтын үш айлық курсқа түседі. Осы
тұста халық мұрасын фольклорды жинау науқаны шығады. Бұған түрткі болған
1917 жылдың үшінші желтоқсандағы Россия шығыстың барлық мұсылмандарына
арналған үндеуінен кейін совет жазушылар құрамы, Композиторлар одағы,
халық шығармашылық үйі, мәдени, ағарту мекемелері мен ұйымдары халық
фольклорын жинауға кіріседі.
1921 жылы Түркістан Республикасы халық ағарту комиссариаты жанынан
құрылған ғылыми комиссияны белгілі түрік танушы –фольклорист Ә.Дибаев
басқарып, ел ішінде шығатын экспедицияның мүшелеріне арнап арнаулы
бағдарлама дайындайды. Оны қазақ АССР халық ағарту комиссариаты арқылы жер-
жерлерге таратып, игі ісіне сауатты оқыған азаматтардың жаппай қатысуын
сұрайды. Өзі Жетісуға келіп, ел әдебиетін жинайтын экспедицияға жетекшілік
жасады.
Осы тұста үш айлық мұғалімдер курсында оқып жүрген бірнеше жастардың
ішінде Ілияс та экспедицияға қатысқан еді. Ілияс Қапал, Лепсі уездерін
аралап, ел ішіндегі ауыздан-ауызға ауысып, сақталып қалған тұрмыс-салт
жырларды, мақал-мәтелдерді, өтірік өлеңдерді, Сүйінбай, Түбек, Құл,
Орманбай, Бақтыбай ақындардың айтыстарын, Әсеттің әуендерін, тарихта болған
адамдармен жер–су аттарына байланысты аңыздарды қағазға түсірді. Халықтың
талайдан ғасырдан-ғасырға созылып жатқан бай мұраларына көңіл тоқтатып
қана қоймай, Диваевпен сырласып, пікірлесе жүріп, өзінің ауыз әдебиетіне
деген көзқарасын біржола қалыптастырды.
Осының бәрі өзінің халқының тарихын жақсы білуіне, арғысы мен бергісін
салыстыруына, жеке аңызға, оқиғаға байланысты шындыққа көзін жеткізуге
көмектесті.
Ендігі кездегі мақсаты ел әдебиетінің асыл нұсқаларын өз халқына
ұсынуды мықтап қолға алу болды. Бірақ өзіндегі архивті реттеуге, саралауға,
сала-саласымен жүйеге келтіруге көпке дейін мүмкіндігі болмай жүрді. Оқу,
іздену, күнделікті қым-қиғаш істер Ілиястың көп уақытын алып отырды.
Қ.Жұмалиевке айтқан бір кеңесінде халық мұрасына деген ықыласын былай
деп өрбітеді: Жазушылық тілде өмірдегі әдемілік, жан сезімінің тербелісі,
күйініш- сүйініш –бәрі де тіл арқылы жеткізілмек. Халықтың бай тілінен
керектілерін талшықтап ала білген адамның ғана жазушылыққа жолы жетпек.
Онсыз әдебиет жасалмайды. Тіл таңдау да оқуды, тәжірибені қажет етеді.
1.1 Жазушының алғашқы әңгімелерінің көркемдігі
Алғашқы әңгімелері – Күң өлімі, Шешілмеген жұмбақ, Саудагердің
тамашасы, Мерген бөкен, Ташкендікке тарт-1920 жыл мен 1928 жылдардың
ортасында жазылды. Бұл еңбектерің ішінде соғыс коммунизмі кезі, сол
дәуірдегі қазақ елінің басынан кешкен жағдайларының өзгешелігі
бейнеленгендігі бар. Солардың бір сыпырасы өзі көрген – білген белгілі
дәрежеде өзі сүйетін, өзі ардақтайтын мазмұндар. Сонда да болса болашақ
жазушы бірден жазушылық жолға түспейді. Әлі де байқап көрейінші дегендей
өмірден де кітаптан да көп қазынаны ойға түйе береді.
Білім мөлшерім, өмір соқпағым, шет жұрттың әдеби қазынасымен
танысуға әлі мүмкіндік бермей келеді. деуіне қарағанда, әлі де болса өзіне
қанағаттанбағандығын байқаймыз. Дегенмен, Ілиястың сол тұста өзінің хал-
қадірінше әлемдік әдебиеттен хабардар болған төмендегі деректер жоққа
шығармайды.
М.Ильдарова –кеңес өкіметі тұсында түрлі қызметте болған, көз
қарасты, білімді адам. Өз естелігінде Ілиясты 1918 жылы Ақсу қаласының
батысындағы Қайнар дейтін елдің мешітінде орыстың және батыстың атақты
классиктерін оқып отырғанын көреді. Кейін сол кітаптардың бірқатарын
аударып қазақша сөйлетеді.
Ол кітаптар XIX ғасырда жарық көрген озық ойлы авторлары
Л.НТолстойдың Семья, Бақыт неде?, Салтыков–Щедринның он екі томдық
жинағы, сол сияқты И.А. Гончаровтың, А.П. Чеховтың, И.С. Тургеневтің, К.С.
Григоровичтың, М.А. Лесковтың; В.А. Жуковскийдің, А.К. Шиллер-Михайловтың,
Ф.М. Достоевскийдің, В.Г.Белинскийдің т.б.ақын –жазушылардың шығармаларының
толық жинақтары болған. Сонымен қатар XIX ғасырдың аяғына дейін және ХХ
ғасырдың алғашқы он жылы ішінде орыс тіліне аударылып үлгерген әлемдік
әдебиет өкілдерінің де шығармалары көп кездескен. Мысалы, Г.Гейненың алты
томдық жинағы, сол сияқты Вальтер Скоттың он төрт томдық жинағы,
М.Сервантестың Дон-кихоты, Фердаусидың Сохрабтың тарихы, А.Доденнің
повестері мен әңгімелері, бір ғана Ж.Вернның шығармаларынан жиырма төрт
кітап болған .
Сөйтіп мұсылман дінін уағыздауға арналған Қайнар құмындағы мешіт
әлемдік әдебиеттің асыл қоймасы болып шыққан. Мұны судан сүзіп ішкен тума
талант Ілияс әлемдік әдебиеттің түрлі әсем үлгілерін өз қолына ұстап,
өнегесінен үйренген, еркінше оқып, еміне сусындаған.
Қысқасы, Ілиястың тұңғыш шыққан жыр жинағының жайы солай болса, бұл оқиға
оқу бітіріп келген жастың кейінгі қалам сілтесіне ешбір нұқсан келтірген
жоқ. Керісінше, қайта өршеленіп, поэзия өлкесіне батыл қадам жасауына
ықпал етеді. Сағат санап өскен жаңа өмірдің әр қадам қарқынынан қалмай,
қарымды, жақсы жыршысы болу үшін өлең топтамаларын үдете жаза түседі.
Ақынның поэзиядағы тағы да бір берекелі арнасының бірі - өзгерген дала
келбетін, қазақ жұртының кемел қимылы мен өрісі қадамын, сол замандағы
адамдардың рухани келбетін, еңбектегі ерлігін саяси лирикада аша түседі.
1928 жылы творчестволық толысу, шалқыған толғау үлгісінде “Бүгінгі дала”
өлеңін жазды.
Бұл туындысында ақын қазақ халқының басынан өткен қорлық- зомбылығы мен
кешірген қиямет, азаптарын қазақ жеріндегі арай атқан еркіндік пен
бостандықты зор мақтаныш пафоспен жырлады. Кейін бұл жыр толғауы мол
сарында “Дала” поэмасына айналды.
“Бүгін, бүгін, бүгін дала!
Мұндайма еді бұрын дала?
Көктен күні сәуле шашып,
Көкке шарпып нұрын дала.
Өлкем өсіп ел кенелді,
Көгім жайнап жер гүлденді.
Тауым ашып қазынасын,
Жомарт жерім шашты кенді.
Елім жаңа жұртқа қонды,
Жұрт жұмысқа қойды қолды.
Білім бұлақ сусын болды,
Елдің өмірі жырдай болып.
Сұмның күні қуғын болды...”
- десе, соңғы жыр шумағын “мұндай ма еді бұрын дала?”- деп қорытады. Бұл
Ілияс поэзиясының дәстүрлі әдісі.
Ілиястың өндіріс тақырыбына арналған өлеңдерінде өзіндік үн бар, дауысы
бөлек, жырлау формасы да ерекше. Мұнда басқа ақындардан айырмашылығы -
индустрия тақырыбын игеруде ұлттық образдарды, фольклорлық үлгілерді
бейнелеу мен көріктендіруді қазақ ұғымына сай жаза білу, шебер ұйқастырып,
ұтымды пайдалана алуы. Мысалы, “ Алтын қазан” өлеңін былай жырлайды.
“Сақырлап машиналар тасығандай,
Үгіп тұр тасты, кенді насыбайдай.
Тетіктеп бір жұмыскер жүргізіп тұр.
Өзінің бір жақсы атын қасығандай.
Мырышты алып жатыр илеп нандай,
Қорғасын шыжғырылып, еріп майдай.
Арылып арамынана алтын жатыр,
Кілегей сүтке қаймақ ұйығандай...” [4, 23 б.]-деп кете береді.
Жанды сурет. Күнделікті көріп жүрген қазақ жеріндегі, өміріндегі
күйкі тірліктегі құрал- жабдықтар мен болар- болмыс, қазақы болмыс - бітім
мен көріністер. Бәрі де таныс. Бәрі де күнде қолымен ұстап жүрген,
пайдаланып жүрген дүниелер. Аталмыш “Алтын қазан” өлеңі - қазақтың он бір
буынды қара өлең түріндегі, әшекейлі де әуезді жазылған жұмыр, жатық
туынды қазіргі Ленингорск айналасындағы табиғаттың көркі, ішкі - сыртқы
сипаты мен сол өндіріс орныны игеріп жатқан жас қазақ жұмысшыларының
бейнелері көркем суреттелген.
Сондай–ақ, өндіріс тақырыбына жазған “ Заводта” өлеңі Мәсекудегі
заводта болғанда көрген әсерінен туса, “Жаңа дала” өлеңі Қазақстаннның
өзіне орнаған өндірістерді көргендегі қуаныштан туған өлеңдер.
Қазіргі дәуірде қанша құбыжық көрінгенмен, қазақ тарихындағы
“ақтаңдақ беттер” саналатын коллективтендіру кезінде арналған туындылар
Ілияс шығармаларында орын алатыны жасырын емес. Сол тұстағы кезең 30-31 бет
ыңғайына қарай қоғамда орын алып отрыған солақай саясаттың белгілерінен ада
шығармаларды Ілияс та жазған. Бұл Кеңес одағында өмір кешкен әр саладағы
творчествалық өкілдердің басынан өткен жайт.
Қазақстан тарихындағы саяси-әлеуметтік науқан – қазақ жеріндегі ірі
байлықтардың мал-мүлікін тәлкілеу, өздерін жер аудару науқаны 1928 жылы
басталды. Оған қызу атсалысқан творчествалық одақтар үгіт-насихаттық
жұмыстарды жан-жақты жандандырып, өз тараптарынан үлесін қосып жатты.
Әдебиет саласындағы өкілдер қалың қауымға үгіт-насихат жүргізу мақсатында
өлең, әңгіме, очерк, дастандар мен деректі шығармалар жазып, көзге түсті.
Ілияс бұл науқандық шараға арнап Кәмпеске деген шағын поэма жазды.
Поэманың басты кейіпкері – Мұқан байдың дүниесін тәлкіленген сәттегі ішкі
психологиялық қиналысы бейнеленген. Мұқаңның малының алынуын, жинаған дүние-
мүліктің жалшы-жақыбайға үлестірілуін, зират басына апарып көмген тайтұяқ
алтыны мен жамбысы ортаға салынып, шаңырағының ойраны шыққанын ақын
фольклордағы жоқтау өлеңінің формасы арқылы шебер көрсете білген. Дүние-
мүлік пен елден айырылып, жер аударылған Мұқан мен әйелі Ұлжан бөтен ел мен
жұрқа бара жатыр, олардың сауық-сайран дәурені біткен, поезд бұларға адам
жұтатын айдаһар болып елестейді. Ақынның мұндағы меңзейтіні – ескі
элементтердің жаңа заманның жаңалығын қабылдай алмайтыны, олардың ғұмыры
бітіп, құрдымға кеткенін көрсету.
Коллективтендіру тақырыбына жататын тағы да бір ірі туындысы – 1922
жылы жазылған Жаңа туған поэмасы. Басқа шығармамалрмен салыстарғанда, бұл
туындысында реалистік бейнелеулер мен образдық ой-толғамдар бояуы қалыңдау
шыққан. Поэманың кіріспесінде қазақ даласындағы болып жатқан ұлы
өзгерістерді айта орыра, көпшілік қауымның коллективтік еңбекке қалай
кіріскенін баяндайды. Алғашқыда жеті үйден құралған артель болса, кейін
адам саны көбейіп, колхоз дәрежесіне көтерілді. Міне, осы тұста
колхоздандыру кезінде асыра сілтеу, шолақ, саяси шикі белсенділердің
өрескел қылықтары, соңында қалың жұртты аштыққа апарған кезеңді ақын
бүкпесіз, ашық жариялайды.
Ілияс Жансүгіровтің аталмыш тақырыпқа арналған Мәйек, Кеңес атты
поэмалары жазылған. Бұл циклдағы ой мен науқандық кезеңдегі актуалды
саналатын тақырыптарды мейлінше ашық, батыл айту пафосы айқын көрініп тұр.
Ілиястың поэзиясының ауқымы қаншама мол, шалқар болса, оған айтылар ой-
пікір де осал болмаса керек-ті. Ілияс Жансүгіров ақталғаннан кейінгі тұста
жарық көрген (1960 жылдар мен 1986-1998 жылдары) таңдамалы шығармаларына
қазақ әдебиетттану ғылымының аса көрнекті ғылыми-зерттеушысі академик
Мұхаметжан Қаратаев, Әбділда Тәжібаев, Мырзабек Дүйсенов, Тұрсынхан
Әдірахманова, Рымғали Нұрғалиев, Бақыт Сарбалаев және тағы басқа
ілиястанушылар өз тарапынан ақын поэзиясынның сан-салалы құпиялары мен
ашылмаған қыр-сырын дәйекті зерттеу еңбектері мен монографиялар жазып, сол
арқылы дүйім жұртты бір серпілтті. Осы игі қадам арқасында әдебиет жиырма
жылға тарта поэзия нәрімен сусындатқан Ілияс ақынның кейбір танылмай,
көрінбей жатқан асыл көмбелері, тіс жарар таза бұлақ кәусары баяу жылжып,
қазақ әдебиеттану ғылымының алтын қорына қосылды. Бүгін Ілияс Жансүгіровтің
күйлі, сыршыл сан ғасырлық, Сұлу сөзбен алтын сарай салдыртқан өлмес
поэзиясы қазақ жұртының қымбат қазынасы, осы арқылы оның өр тұлғасы алаш
елінің құлай сүйген адал да қадір тұтар сүйікті перзентіне айналды.
Сонда Қайнар мешітіне бұл қазына қайдан келген?
Жетісудың жергілікті халықтарының ішінде ертеректе оқып, білім алған
ұлт өкілдерінің бірі- Барлыбек Сырттанов. Ол өткен XIX ғасырдың соңғы
жылдарында орысша оқуға шақырылап, Верный гимназиясын алтын медальмен,
Санк-Петербург университетінің араб тілі факультетінің күміс медальмен
бітіріп, ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығы ішінде Жетісу облыстық
басқармасында тілмаш болып қызмет атқарған. 1905-1907 жылдардағы
бірінші орыс революциясының ықпалымен патша өкіметінің саясатына қарсы
болып, жергілікті қазақ-қырғыз арасында саяси-ағартушылық жұмыстар
жүргізгені үшін 1908-09 жылдары қызметінен қуылған. Сөйтіп, Ақсу
ауданындағы Сүттіген ауылына көшіп келген Барлыбек Санк - Петербургте
сатып алған әлемдік әдебиеттің алтын қорына 2000 кітапты елге артып
ала келеді. 1909 жылдан өзі қайтыс болған 1914 жылдың аяғына дейін
Қарағаш мектебінде оқып жүрген қазақ балаларына орыс тілі мен
әдебиетінен сабақ берсе керек. Өйткені Барлыбектің баласы Сыртанов
Кәке өзінің жазба естеліктерінде мұғалім болып жүргенде Ілияс
Жансүгіров Барлыбектің кітаптарын алып, сақтап жүретін [5, 65 б.]
дейді. Ал сол жылдары Ілиястың Қарағаш мектебінен оқығаны белгілі.
Проза саласына дендеп кету, өндіріп жазуға жоғарыда айтылған жайлар
мүмкіншіліктер берсе де, Ілияс поэзия құшағынан шыға алмай, қара сөзге
біраз жыл жақындай қоймады. Әрине, бұдан да басқа түрлі себептер
болған шығар, бірақ сол себептер ішінде академик Зейнолла Кабдоловтың
Сөз өнері атты кітабында Проза – қазақ әдебиетінде кешеңдеу туған,
бірақ орасан шапшаң дамыған сала [6, 125 б.]десе, осы ойды қуаттайтын
Әмен Әзиевтің Қазақ повесі және осы жанрдың совет дәуірінде туу
және қалыптасу кезеңдері атты еңбегінде Рас, қазақ прозасы 20 -
жылдардың алғашқы жартысында бірден дамып кете алмады. Бұрынғысынша
поэзия алғы шепте тұрды. Ұсақ новелла, әңгіме жанрларындағы шығармалар
болмаса, повесть, роман сияқты көлемді туындылар әлі жазыла қойған
жоқ еді [7,65 б.] деген пікірінде ойланарлық жай жоқ емес.
Солай десек те , поэзия Ілиястың прозалық шығармаларына жаңа
түр, форма, бейнелеу, суреттеу компоненттерін беріп, өмір фактілерін
жай ғана әсерсіз, ажарсыз жазудан аулақ етуге жол салды.
Тағы бір себеп, сол тұста кәнігі әбебиетші дәрежесіне жете
қоймаған, жазушылық қазынасының сыры түгел ашылмаған жас жазушы
поэтикалық творчествосының әр түрлі барып барлау жасады, яғни іздену
жолын басынан кешірді
Жоғарыда аталған алғашқы әңгіме, повестерін және кейінгі
жазылған ірілі-уақты прозалық шығармаларын Ілияс 1920 жылдары газет-
журналдар бетіне шығара бастайды. Бұл әңгімелері көбіне-көп
кедейліктің тауқыметін тартқан жалшылар. Сол қоғамда өмір сүрген
әйелдердің басындағы ауыр хал, қазақ ауылындағы ескіліктің етек алған
түрлі көріністерін бейнелеу, сынау, әшкерелеу тенденциясы шағын
көлемді прозасының арқауы болып отырады.
Оның көрінісі алғашқы туындыларының бірі - Күң өлімінен айқын
байқалады. Ол 1922 жылы жазылған. Бұл әңгімені қазақ әйелдерінің
тұңғыш баспасөзі - Жетісу әйелі журналына жарияланған. Онда төңкеріске
дейін күңдікте жүрген Алқа атты әйелдің ауыр тұрмысы, қайғылы халі
бейнеленген. Бұл әңгіменің шынайы, боямасыз болатын себебі, Ілияс
Алқаны өз көзімен көріп, әңгімелесендігі туралы дерек бар 1965 жылғы
Жұлдыз журналының №5 саны Алқа жайында былай деп жазады: Алқа егде
тартқан кісі еді, өңі сіріңке қара. Мінез орнында ерекше қуаныш
минуты болмаса, қабағын ашып, ыржиып күлгін емес. Бөтен қатындардай
не болса соны сөйлеп, өсек- аяңға үйір болмай, тиісті кезекте ғана
сөйлейтін. Бұл қасиеті жөнінде әңгімеде де талай айтып өтеді Егер
бір сөйлесе тізбегін әдемілеп, ұзақ-ұзақ сөйлеп кетуші еді. Сөзінің
көбі өз басының мұңы болатын. Мұның атының Алқа екенін үйі аралас
кісі білмесе, сырт кісі Сандыбайдың күңі дейтін.
... Алқа Сандыбайдың ауылы күзгі күзекке қонса, қора күзететін.
Балаларын от басына орап алып, күзгі ұзақ сары таңда қара қиды
қалап қойып, түйенің жабуын, қошқардың күйегін, қойшылардың шарығын
сырып отырушы еді. Міне, бұл уақыттта Алқа апайдың қасына отырып әңгіме
айт деп жалынғанда, аузымыздың суын құртып, әдемілеп, тәтті - тәтті
әңгімелерін ұзақ сөйлеп беретін [7, 32 б.] дейді.
Жазушының өмірінде әңгіменің майын тамызып, нақышына келтіріп
айтатын адамдар аз болмаған. Ілияс сондайлардың талайын тыңдап та
сөйлеп те көріп, әңгіме желісінің қызықтысын, шұрайлысын көркем
шығарма айналдырып отыратын әдеті осы туындыға түседі.
Ілияс бұл әңгімесін ең алғашқы туындыларымның бірі десе де,
шығарма желісі ширақ, оқиға тартымды жазылған. Әдетте, жас
қаламгердің алғашқы шығармаларының ішінде көптеген шикіліктері әр
жерде көрініп тұрса, бұл әңгіменің бір ерекшелігі- бір бірімен
астасып кететін ұтымды тартымды оқиғаларды сәтті пайдаланып
оқырманды бірден баулап алады.
Әңгіме кейіпкері Алқаның бет-бейнесі, мінез ерекшелігін
суреттей келе, оның Сандыбайдың күңі екендігін бадырайта көрсетеді.
Алқаның кейпін ағарту үшін күйеуі Қырықбайдың құл болып зорығып
өлгенін, балалары Маржан мен Қасеннің әйтеуір өлмеген пенденің күйін
кешіп жүргендігін сөз арасында баяндап қойып отырады. Сонда күң
мен құлдың аянышты тағдыры көз алдыңа келіп, оның балаларының
болашағы алаңдата бастайды. Өмір шындығының шынайы суреттері әрі қарай
ынтықтыра, шығарма шырайын әрлендіре түседі.
Әңгіме фабуласының түсінікті, әр нұсқалы болуына жазушы
айрықша назар аударған. Мұнда А.П.Чеховтың әңгімені қысқа қайыру әсері
де байқалынады. Әр оқиғамен суреттеуді аяқтай келе, бұл осымен бітті,
келесі айтарымыз мынау еді деп, бөліп-бөліп бергенінен әрі қарай
созбауым қажет, жалықтырып алуым мүмкін деген ой жазушының әр уақыт
мазалай бергені сезіледі.
Соншалықты ұзақ уақыт аралығында орасан зор кеңістікті ала
отырып, жазушыны ең алдымен ықшамдылық, мейлінше тұжырымды болу
талаптарын көркемдік келісім, лаконизм заңдылықтарын ескерген. Талант
күшін, дарын қуатын бейнелі образ, нақты сурет, картина арқылы көркем
ой айтуға жұмсалған. Сандыбайдың күңі Алқаның бүкіл ғұмырын жиып-
теріп шағын көлемге сыйғызу қанша күрделі болса, штрихты
суреттеумен бейне жасауға күш салғанын жазу машығынан аңғарылады.
Әңгіменің алғашқы бөлінінің Алқаның өмірін, күнделікті тіршілігін,
бүлдіршін балаларын бейнелесе, екінші бөлігінде Айлар өтті, жылдар өтті.
Дүние дөңгелегі тоқтаусыз өзінің зырлауында. Жас өсіп, жарлы байып,
кедей бай болып, бай кедей болып, тұрмыс жаңадан жаңаға айналып
кетті... [7, 32 б.] деп, талай уақыт өтіп, Алқаның қартайып,
балаларының бойжетіп, ер жетіп қалғанынан хабардар етеді.
Өмір логикасы өзгермейді. Күң күң болып қалуы керек. Оның ел
қатарлы тіршілік жасауы, өзімен-өзі өмір сүріп кетуі күңдікке
жанаспайды. Ол сол Сандыбайдың есік алдында отымен кіріп, күлімен
шығуы керек. Оның санасы соған әбден үйренген. Балалары да сол.
Байдың айтқанынна шықпай орындау-олардың әке - шешесінен қалған әдет.
Тіпті, Маржан - он үш жасында Сандыбайдың кіші тоқалының төркінінің
жақыны Жапар тазға Жоңқабайдың ұйғарымымен ұзатылып кете бара
жатып мен бармаймын деген бір ауыз сөз айту қаперіне кірмейді.
Күң Алқа да үнсіз, ер жетіп қалған Қасен де үнсіз. Сандыбайға қарсы
сөз айтуға сүйектеріне таңба түсердей қорқады. Қызынан түскен қалың мал
да Сандыбайдың көп малының арасына қосылып жұтылып кетеді.
Талай уақыт өтіп Алқа Маржаннын сағынады, барғысы келсе де, қызының
кеткен жағын, барған елін білмейтін, сұрап ал алмайтын сорлы маңдай күң.
Анда-санда көзінің жасын сорғалатып от басында ғана сағынып жылайды.
Кеткеннен кейін Маржанын көрген жоқ. Ешкімге де зияны жоқ, ...бөтен
қатындардай не болса соны сөйлеп, өсек-аяңға үйір болмай,тиісті кезекте
ғане сөйлейтін, [7, 32 б.] құдай алдында күнәсі болмасада, Алқаның өзінің
көкрегінен шыққан баладан тірідей айырылғанын жазушы көңілге қонар
детальдар арқылы өте шебер бейнелеп берген.
Көз шырағындай болған жалғыз ұлы Қасен қасында ғой дегеніңізбен,
оған да кездейсоқтық тап болады.
...Жасы азырақ кемірек болса да Жоңқабайдың нұсқауымен жазушының
қаламы бір түртіп, жасын жеткізіп кеткен...Сандыбай да Жоңқабай да Алқа мен
Қасенді алдап-сулап,бар жақсылықты орнатып бір айда қайтып келесің, -
деп, жыпылдап көнбесеңде жазылдың, оны өшірмейді [7, 32 б.],-деп күң мен
оның баласы қорқытып, алдап жасы толмаған жасты әскерге жөнелтеді.
Күң жылайды, күңіреніп зарын айтады, Қасеннің қарасы үзілгенше
арттарынан қарап тұрып, қара жерді құшақтап мен енді айырылдым деп
жылайды. Одан басқа не шара, қолынан не келмек? Міне, содан бері Қасенді
көрген жоқ деп жазушы осы әңгіменің бөлігін аяқтайды.
Ия, Алқаның маңдайындағы соры екі елі. Қызынан айрылғаны аздай, енді
жалғыз қуанышы Қасен азулы екі аяқты арландардың кесірінен көзден таса
болмақ?
Жазушы оны әңгіменің келесі бөлімінде баяндамақшы, өміріндегі көрген
қорлығы қожайындарының тегеурінді тізесі басына түскен ауыртпалығы жасы
жетіп, сүйегі жасып, қайраты қайтып бұрынғыдай қызметке жарай алмай
сүйретіліп жүруі жаныма батады. Жасынан жылы төсек үй көрмеген Алқаның
қайратты денесі ауруға шалдығып денсаулықтан айрылған ... нашарлаған ...
сыңқылмен осы жылдың қысына қарсы дағдылы жер төсегіне ауыру халінде мұз
денесін төсеген... [7, 32 б.]. Жазушы Алқаның аянышты қалыңдаған үстіне
қалыңдата түседі. Бұған өмірдегі реалистік жайды шынайы, көркем бейнелей
отырып, Алқаның сүреңсіз, күңгірт өмірін кей тұста натуралдық деңгейде
көрсетеді.
Басына түскен ауыр түнектен арылуы мүмкін емес. Өйткені қасында
жанашыры жоқ. Енді Сандыбайдың өзі де, қатын-баласы да Алқадан жиіркеніп,
жақтырмайтын болған. Күн суық, аяз, аңырайған шошалада жалғыз өзі. Бұнда от
жағылмайды. Бұған ешкім келмейді. Жиіркенеді. Ішейін десе сусын жоқ.
Жылынайын десе от жоқ. Боран үсті – үстіне уілдеп жанды үздіктіруде...
Үстіне жамылғаны – Сандыбайдың үйінің тозған торлығы. Ыңырсып, ыңқылдап
балаларын шақырғысы келеді. Бірақ оның дауысы боранның гу-гуіне араласып
естілмейді. Қасен! деп қояды. Үн жоқ. Күрсінеді. Жаным... Қасенім...
Келдің бе?-дейді. Көзі алайды. Еріндері тырысты. Күннің үлгісі келмейді.
Қасеннің, Маржанын көріп бірақ жер жастанғысы келеді. Олар қайда, Алқа
қайда? Сүйектеріне сіңген әдет халықтан шыға алмайды. Шешелері өлім аузында
өздері белгісіз қайда жүргендері? Олардың да күні осылай бітер ме екен?
Белгісіз? А-а-а-һ деді... Соңғы дем бітті алайған көзі ажарсыз тартып,
жарықтың жіңішке жабығына қарап нұры үзілді [7, 32 б.]. Міне, шығармада
күң өлімі күңдікіндей болуы керек деген шығар деген идея қаламгерде о баста
болғанын жорамалдасақ, оны шегіне жеткізіп шынайы нанымды, көкем жаза білу
қаншама күрделі жас жазушыға болса да, жазушының бұл ойы іске асты
деуімізге әбден болады.
Ілияс Жансүгіровтің Күң өлімі қазақ әйелдерінің аянышты, жалшылық,
күңдік өмірі туралы жазылған, сюжеттік және композициялық тұтастықты
сақтаған, тілі шұрайлы образдары дараланған шығармасының бірі десек, жаңсақ
кетпеген болар едік.
2 ЖОЛДАСТАР РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
Жолдастар романы – Ілияс Жансүгіровтің проза саласындағы іргелі
шығармашылығының бірі. Жазушы романды екі кітап етіп жазуды жоспарлаған.
Баспагерлерге жазған хатында І.Жансүгіров өз еңбегін төмендегідей болатының
ескеретеді.
Жолдастар атты романның қысқаша мазмұны төрт бөлімге бөлінген.
Біріншісінде – қазақ кедейлерінің тұрмысы, екіншісінде – төңкерістен
бұрынғы қалаға, өндіріске байланысты қазақ жұмысшыларының өмірі,
үшіншісінде – 1916 - жылға арналған жиһангер соғысының тұсы, төртінші
бөлімде – 1917 – жылдың төңкерісі. Осы желімен романның бірінші кітабі
бітеді. Романның екінші кітабы – тұтасымен Қазақстандағы азамат соғысынан
алынған...
Романның бірінші кітабының толық нұсқасы қазақ мемлекеттік көркем
әдебиет баспасынан 1935-жылы латын әріпімен 583 беттік көлемде басылып
шығады. Аталмыш нұсқасы екінші рет 1962-жылы Ілияс Жансүгіровтің таңдамалы
шығармалар жинағының 3-томында жарық көреді.
Бір атап өтетін жайт, алғашқы және кейінгі нұсқаларында бірінші
кітаптың жалғасы басылмауы оқырманды ғана емес, әдебиеттану ғылымында да
түрлі ой-пікірді туғызады.
1960-жылдары әдебиетіміздің үш арысы ақталғаннан кейін, Ілияс
Жансүгіровтің творчествосы мен өмірі жан-жақты зерттеле бастады. Сол тұста
әдебиетші-ғалым Мырзабек Дүйсенов Жолдастар романына өз көзқарасын
айқындай келе: Жолдастар романына Ілияс Жансүгіров о баста екі кітап етіп
жазуды жоспарлаған да, бірінші кітаптің сюжетін октябрь революциясының
дайындығына арнап, екіншісін халық шаруашылығын қалпына келтіру дәуіріне
арнамақ болған. Бірақ романның екінші кітабы жазылмаған, деген пікір
айтса, Ілияс Жансүгіровтың жары Фатима Габитова Алыптар тағдыры атты
еңбегінде: Жолдастар романының екінші кітабы жазылған, бірақ жарық көрген
жоқ дегенді айтады.
Ақиқаттың анықтау қажеттілігі өзінен-өзі түсінікті. Сол оймен Ілиястың
ағайын-туыс, балаларынан сұрастырғанымызда, оның жеке архиві болуы керек
деген жауап естідік. Ильфа Ілиясқызы Жандосова бір сұхбатында Мамам
Ілиястың Жолдастар романының екінші кітабы бар, ол әлі жарыққа шыққан жоқ
деп жиі айтатын, дегені, түптің түбінде жазушының жеке архивіне еріксіз
жетеледі.
Мемлекеттік орталық архивте Ильфа Ильясқызы тапсырған құжаттар мен
қолжазбалардың бәрін дерлік қарастырғанымызда, бірінші кітаптың жалғасы
көзімізге ілікпеді. Алғашқы кезде қолжазба мұқабаларындағы Жолдастар
романының 2 және 3-ші кітабы [Ф №1368 Оп 1Д №8); (Ф №1368 Оп 1 Д №9]
деген белгілерді көргенімізде, бірінші кітаптың жалғасы бар болғаны ғой,
деп үміттенгенімізбен, ішіндегі жазылған жарық көрген бірінші кітаптың
мазмұны болып шыққан соң, әзірге ғалым Мырзабек Дүйсеновтің пікіріне құлақ
асып отырмыз.
Әрине, басқа жерден табылып қалар деген үмітіміз де жоқ емес.
Дегенмен, жазылған күннің өзінде де, оның жарыққа шықпауына бір себеп бар
сияқты. Өйткені кітап толық 1935 жылы аяқталып, сол жылы бірінші кітабы
жарық көрді. Ал қамауға алынғанға дейінгі екі жыл ішінде екінші кітапты бір
жайлы қылу керек емес пе? Бірақ сол Жолдастар романың жарыққа шығаруға
жазушының өзі құлықсыз болған жоқ па екен? Неге? Осыған жауап іздеп
көрелік...
Тарихи себептерге сүйенсек, біріншіден сол тұстағы совет өкіметінің
ұстап отырған жайсыз да солақай саясатын суреттесе жаңа тұрғыдағы адамдар
образын шынайы, реалистік түрде бейнелесе, жазылған шығармаға ғана емес,
өзінің жеке қара басына қатер туғызуы әбден ықтимал еді. Сол кездің өзінде-
ақ Жолдастар романында большевиктерді мазақ етіп жаздың деген қаңсу
сөздер әр-әр жерден қылаң бере бастаған-ды.
Ал саяси ағымға лайықты жазу, жаңа адам образын көпірте көрсету, ол
тұста оның стилінде жоқ қасиет. 1935-жылға дейінгі көптеген жанрдағы
шығармаларына зер салса, жаңа жаңа өкіметті өмір-тұрмысының кейбір көленке
жақтарын теңегені аз-кем болса да кездеседі. Өкіметтің негізгі қағидаларын
іске асыру әр жазушының алдына қойылған міндеті десек те, бұдан кейінгі
шығармаларында саяси тақырыпқа жазылғандар кейігі қалдырылып, сол тұста
халықтық тұрғыдағы мұраларға көңіл бөлу тенденциясына ойыса бергенің
көреміз. Басқа шығармаларын айтпағанда 1935-жылдан 1937-жылға дейінгі
жазғандары Дала, Күй , Күйші , Құлагер, Аққала (аштық
жылдарындағы қайғылы оқиға суретеледі, бірақ баспа беттерінде
жарияланбаған) поэмалары, Исатай-Махамбет пьесасы, либреттосы соның
жарқын дәлелі болса керек.
Аталған туындыларды жазу барысында халықтың ғасырдан ғасырған
сақталған игі дәстүрі қозғаушысы болғаның көреміз. Алайда, айналасын
қоршаған орта да сол қасиетіне өзіндік күш бергенін төндегі берілер жолдар
жоққа шығармайды.
Фатима Габитованың айтарлықтай қабілетінің үстіне, Ілиястан қалған
мұраны көзінің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа шашпай-төкпей
жеткізгенінің өзі елерліктей еңбек деп біліп, есімін ардақтауға тиіспіз.
1995-жылы көп уақыттан бері басылмай келе жатқан естелік, эссе
жанрында жазылған кітабы жарыққа шықты. Еңбекте бұрын-сонды айтылмай,
жазылмай жүрген көпке мәлімсіз жайлар айтылып, талай құпиялардың сыры
ашылуына мұрындық болған-ды. Соның бірі – жоғарыдағы сұрауымызға жауап
боларлық бірлі-жарымды деректер: Ол өзінің күнделік өміріне, әсіресе
соңғы жылдары аса жауапты (1935-жылдан бастап) қарайтын да, жазғандарына
қанағаттана қоймайтын деген, Жолдастар романына қатысты болуы әбден
мүмкін. Өйткені Жолдастар романында жарым-жартылай совет өкіметінің жоғын
жоқтар элементтердің басымырақ болып тұрғаны жасырын емес. Оған кейінірек
тоқталамыз.
Ал екінші кітапта өзі айтқанындай ... тұтасымен Қазақстандағы азамат
соғысы, халық шаруашылығын калпына келтіру дәуірі айтылмақшы еді. Бірақ
дәуір жөнінде кітапты кешеуілдетуі жөн көргенге ұқсайды. Бұл бір.
Екіншіден, сол кезде Максим Горькиймен кездесуі де шығармасына талай ой
түсірген сияқты.
...1934 - жылы августың 20-сында Москваға қарай жолға шықтық, - деп,
сөзін жалғайды Фатима Габитовна естелігінде. Менің әсіресе есімде қалғаны
– Горкиий бізді аса кішпейілдікпен қарсы алды. Ілиястың творчестволық
жоспары жайлы сұрасқанда, Ілияс Челюскиншілер жайлы поэма жазып жүргенің
айтты... Алексей Максимович біраз ойланып тұрып: - Халық әлі де сіздің өз
халқыныздың әдет-ғұрып, сыр-мінездерімен жете таныс емес. Сізге менімше,
алдымен өз халқыныздың әдебиетін жұртқа таныстыруыңыз қажет. Асылы ең
алдымен өз төңірегінізден іздеу лазым сияқты,- деп, ақыл кеңесін берді.
Алексей Максимовичтің осы пікірі Ілияс творчествосының арнасын мүлдем
өзгертті. Ілияс Жорық поэмасынан кейін өзіне жете таныс емес, сірә да,
бір жайды жазған емес[8, 95 б.].
Осы тұста басқа жанрдағы шығармаларымен бірге, Жолдастар романы да
көлеңкеде қалып қоюы мүмкін.
Жолдастар романының біршама кейіпкерлері мен сюжет желісіндегі
оқиғалар өмірде, тарихта болған. Оны жазушы әр кейіпкердің өз ауызынан
естіп отырғандай күйде жазса, кейде болуға тиісті оқиғалардан алып жазады.
Сонымен бірге, оның жас кезіндегі ауылдағы көрген-білгендері де шығармасына
өз жәрдемін тигізіп отырады. Тіпті, қоғамға жат пиғылды барымташы, қарақшы,
ұрлықшымен де сөйлесе жұріп, көп детальдарды анықтап алғандығы сезіледі.
Жазушының жеке архивіндегі қолжазба, қойын кітапша, жолжазба сияқты 12-
ге тарта күнделіктеріндегі жазылған жайлар осы ойға еріксіз жетелейді.
Мәселен, 1916-жылғы көтеріліс жөнінде есте қалғандар, М Тәтімовтің 1919-
1921 – жылдардағы азамат соғысына қатысушы жайлы шағын естелігі дейтін
жазба, Хажының ұрлығы деген жазба (Қоянды жәрмеңкесінен малшылармен
бірге қайту туралы), 1916-жылғы Жаркент уезіндегі көтеріліс және тағы да
басқа халық ішіндегі көне көз қария, оқиға ішіндегі болған адамдармен
әңгімелесуі, көптеген жерлерде болуы – романға шикізат, қажетті мәлімет
болғаны анық.
Жазушы осы жиналған деректерді ысырап қылмай, бәрін ретіне қарай
оқиғаның бастауы, дамуы, шиеленісуі, шарықтау шегіне дейін жоспарлап,
әрқайсысын бөлшектеп алып, өзіндік эскиз жасайды. Мәселен, Жолдастар
романының мазмұны туралы деген жазбасында романның қысқаша, ең негізгі
кезеңдерін жазып шыққасын, басты кеіпкерлері – Сатанның, Марданның,
Мәмбеттің образдарына тоқталады. Онда олардың бет-әлпеті, міңез-кескіні,
оқиғадағы орны, істеген істері мен қызметтері, айналамен байланысы
тәптіштей жазылған.
Жазбалардағы оқиға мен шығармалардағы оқиғаны салыстыру кезінде
ұқсастықтар кездеседі. Мәселен, М Тәтімовтың басынан өткендері, Семей,
Қарқаралы, Омбы қалаларында көрген оқиғалары романдағы Мәмбеттің образын
жасауда пайдаланылған. Соған қарағанда, Мәмбеттің прототипі Мұхаметқали
Тәтімов болуы да ықтимал.
1916-жылы Орынбордағы учительскиий семинарияны үздік белгімен
аяқтаған Біләл Сүлеев қара жұмысқа алынған қазатарға мың басы болып
Минскіге барады[9, 32 б.] - деген дерек Фатима Габитованың кітабында
айтылады. Шығармада Мардан қара жұмысқа алынып, сол жерде жігіттер арасында
сыйлы болады. Кейін февраль болған тұста, еліне аман-есен оралады.
Марданның прототипі Б.Сүлеев болмағанымен, қара жұмысқа жегілген
жігіттердің өмір тұрмысын Біләл Сүлеевтен сұрап білуі де ғажап емес.
Өйткені Біләл Сүлеев Ілияс Жансүгіровтің жақын ағайыны және өз тұсында көп
араласқан адамының бірі.
Міне, осындай деректерді, оқиғаларды топтастырып, хронологиялық
тәртіппен романның сюжетіне пайдаланғанын архив материалдары айқын
аңғарады. Жазылып, әдеби өңеуден өткендерінің кейбір үзінділерін баспасөз
беттерінде жариялап та отырған. Алғашқы үзінді 1934-жылы Әдебиет майданы
журналының 3-4-сандарында, 18-27-беттерінде Ақ вексель деген атпен
шығады.
Романың прологы Қызыл таң деген атпен Қазақ әдебиеті газетінің
1935 жылғы 9-24 қазандағы сандарында басылады.
Роман прологтан басталады. Жазушы өзінің ақындық шеберлігін осы жерде
өте ұтымды пайдаланған. Даладағы шу, дабырға құлақ қойған жазушы,одан
жайсыз желдің сүйкімсіз уілін табады. Ол үлкен шуға алмасып, ішінен қазақ
даласының сол кезендегі заман, уақыт лебін метафоралық тәлісмен алмастыра
отырып, оқырманды тасыр-тұсыр, кұңіреген күй әуенін тыңдаған жағдайға
түсіреді. Жел күшейіп, көк күркіреп, найзағай шатыр-шұтыр етіп, нөсердің
төгіп - төгіп жібергенін суреттеп, оны ел өмірімен сабақтастырады.
Табиғаттың дүлей күші, оның салқыны мен аязы, жаңбыры мен қары, ыстығы мен
шыжығы елдің өткен өмірі іспеттес.
Қатты дауыл соғып, бұлт ыдырап, жұлдыздардың көрінгені, көп ұзамай таң
таянып, қызыл нұрға боянуы – жаңа орнаған өкіметтің қызыл туы, соның
қызылы, соның нұры екенін поэзияның құдыретті тілімен көмкеріп, бұл бүгінгі
елдің жайы, қызыл таң солар үшін атып келеді дегісі келеді жазушы.
Ілияс халықтың бүгінгі өміріне разы. Оның болашағы зор деген үмітте
Қызыл тудың көкке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz