Ілияс жансүгіров - сатирик
Ілияс жансүгіров - сатирик
Дипломдық жұмыс
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-7
І. Сатира - шындық арнасы
1. Сатира туралы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 8-10
2. Сатира дәстүрін жалғастырушылар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-12
ІІ. Ілияс – сатирик
2.1. Ілиястың қаламгерлік даму дәрежесіне үлес қосқандар
... ... ... ... ... . 13-22
2.2. Азамат ақынның сатиралық туындылары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-33
2.3. Сықақшылдық үнін батыл естірткен ақын
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-44
2.4. Ілияс сықақтарының көтерген әлеуметтік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... 45-52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 53-54
ІІ ... ... ... ... ... ... ... .Пайд аланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55-56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат
тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат.
Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші
мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат – адамгершілік,
азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы.
ХХ ғасырда адамзат екі бірдей дүниежүзілік соғысты бастан кешті.
Адам ойының жетістігінен қаншама ядролық зардаптарға тап болды. Ғарышты
бағындыру мен ғылыми-техникалық шарықтаулар әсерінен табиғат зардап шегуде
(жер сілкіністері, су тасқындары, өзен, көлдер, теңіздердің тартылуы,
мұхиттардың ластануы, дүниежүзіндегі ормандардың көлемінің азаюы, бағалы
аңдар санының күн санап кемуі). Сонымен қатар мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар
санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең
бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын
қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Мәселен, өркениет
биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау
өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің
мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ,
тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған
детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы
түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды
рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Нашақорлық, қанішерлік, жезөкшелік сияқты адамға жат қасиеттерден
жас ұрпақты сақтандыру бүгінде парасат иелерін алаңдатып отырған өзекті де
өткір проблема. Қайткенде жастарды рухани құлдыраудан сақтап қаламыз?
Дүниежүзілік дертке айналған саддизмді ұрпақ санасынан қалайша өшіреміз?
Жер бетінде ізгі ниетті тіршілікті қайткенде сақтап қаламыз? деген сауалдар
төңірегінде әлемдік деңгейде, яғни ЮНЕСКО, БҰҰ-ның шеңберінде семинарлар,
конференциялар өтуде.
Саддизм дерті ояна бастаған, адам бойынан өшпенділік пен қаталдық
жиі көрініс беріп, мейірімділік пен қайырымдылық күн санап өз жағалауынан
алыстаған қазіргі заманда жастардың жанына парасат дәнін себетін,
қайырымдылық пен адалдыққа, жан тазалығы мен ізгілікке баулитын, рухани
құндылықтар биігінде тәрбиелейтін көркем әдебиеттің, оның ішінде
классикалық әдебиеттің орны ерекше.
Ғылым мен техниканың қарыштап дамуы, адам баласының материалдық
жағдайының жақсаруы адамдар санасын өзгертудің субъективтік факторлары
ғана. Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын,
сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да
сыртқы күштер ауыстыра алмайды, Әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы
миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын
мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда
адамгершілік ізденістердің болуы міндетті 1,- деп жазады.
Кемелденген әдебиетіміздің ұлы көкжиегі саналатын кемеңгер жазушы
М.О.Әуезов кезінде: Әдебиет адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр
дәуірде адамды оның жан дүниесінің, жаратылысының барынша шарқына жеткен
шағына апара түсіп суреттеуі керек болатындығын 2 жете түсіндірген еді.
Себебі: Көркем туынды, ең алдымен адамды ойлауға, толғануға үйретіп, оның
рухын арттырып, әсемдікке қарай талпынтуға міндетті 3. Бұл қолына қалам
алған жазушының шығармашылық міндеті екені сөзсіз. Осы ойымызды орыстың ұлы
жазушысы М.Шолоховтың: Жазушы шығармашылығы дегеніміз ол ең алдымен,
мораль, адамгершілік, гуманизм ісі емес пе?! 4 деген сөздері нақтылай
түседі.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге күн-түн демей мігірсіз
тырбанып жатқан Қазақстан халқын біртұтас патриотизм мен интернационализм
рухында баулудағы, өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм),
тоғышарлық пен мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы
тәрбиелеудегі қазақ әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда әдебиеттің мәңгілік ізденісі адамгершілік, гуманизм
мәселелерін, моральдық проблемаларды бүкіл шығармаларына өзек еткен Жетісу
ақыны Ілияс Жансүгіровтің сатирасын зерттеу бүгінгі таңдағы қазақ
әдебиеттану ғылымы үшін өзекті.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі сатира жанрына
дамуына елеулі үлес боп қосылған І.Жансүгіров сатирасының көркемдік
қасиеті, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды
М.Базарбаев, Р.Бердібаев, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов,
Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Х.Есенжанов, Т.Тоқбергенов, С.Шаймерденов,
М.Иманғазинов 6 еңбектерінен кездестіреміз.
І.Жансүгіров сатирасы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-сын
мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз қырлары
сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукеновтің, М.Атымовтың, Ә.Нарымбетовтің,
Қ.Құттыбаевтың, С.Әшімбаевтың, Б.Тоғысбаевтың, Қ.Қуандықовтың,
Н.Оразалиннің, Ш.Нұрпейісованың, М.Иманғазиновтың мақалаларын 7 атап
өткен орынды.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған -туысқандары мен
дос-жарандарының естеліктері, 60, 70, 80, 90, 100, 110 жылдық
мерейтойларына байланысты замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің
Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов, Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков,
Ш.Мұртазаев; Е.Домбаев, Б.Мұқай, Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов,
С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов, Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары
қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға біраз материал бар екенін
аңғартады 9.
І.Жансүгіров сатирасындағы сыни-адамгершілік, стиралық ізденістер
жүйелі түрде күрделі зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер
творчествосына арналған жекелеген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген
ғылыми мәселе. Біз зерттеу еңбегімізде сол мақалалардың мақсатымызға
қажетін саралап, ғылыми талдауымызға арқау еттік.
Сатира жанры - әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған, бұл күнде
жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялық мәні мол мәселе. Сондықтан да
ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді. Замандас бейнесі мен оның
рухани әлемінің көркем әдебиеттегі көрінісіне Н.Ғабдуллин, Ш.Елеукенов,
Ж.Исмагулов, Т.Кәкішев, Қ.Тұрсынов, Б.Майтанов, А.Нағметов, Ә.Нарымбетов,
Ф.Оразаев, С.Байжанов, Т.Сыдықов т.б. ғалымдар айтулы үлес қосқан.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын
жаңа көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан сатира, сын, мораль
мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені
адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап,
көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады. Қазіргі таңда бұл мәселе жекелеген
суреткерлер шығармасын зерттеу барысында қарастырылуда. Ал біз дипломдық
еңбегімізде І.Жансүгіровтің стаира жанрындағы мол ізденістері мен
пайымдарын, сатиралық шығармаларындағы кейіпкерлерінің заман рухына лайық
болмыс, бітім, адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың
идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге
ұмтыламыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Ілияс Жансүгіровтің стаиралық ізденістерін зерттей отырып, оның қазақ
әдебиетінің дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын,
өзіндік шығармашылық даралығын айқындау.
-ақынның сатиралық шығармаларындағы идеялық – тақырыптық өзгешелігіне,
ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып,
тәрбиелік - өнегелік мәнін ашу;
-сатиралық шығармаларды жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі
маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
-сатира жайлы түсінік бере отырып, жалпы адамзаттық көкейтесті
мәселелердің көркем шешіміне назар аудару;
-образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
-кейіпкер таңдау, оны жан-дүниесінің, сатиралық ізденістерін шынайы
қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
-әлемдік әдебиет пен қазақ сатирасын салыстыра зерттеп, қаламгер
шығармашылығындағы сатира мен сол сатира өзек болған шығармалары мен
ізженістерінің көркем көрінісі мен шындығын ашудағы қарымды ізденістерін
пайымдау.
Зерттеу нысаны (объектісі) ретінде Ілияс Жансүгіров - сатирик атты
тақырып алынды.
Диплом жұмысының теориялық, методологиялық негіздері.
Зерттеу барысында А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов,
А.Нұрқатов, М.Базарбаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев,
Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов,
З.Бисенғали, Т.Есембеков және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа
алынды 22.
Зерттеу әдісі. І.Жансүгіров шығармашылығының қазақ көркем
әдебиетіндегі көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер
шеберлігін, жалпы сатирасын, адамгершілік проблемесын зерттеуде
хронологиялық, салыстырмалы – салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-
аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, Сатира - шындық арнасы,
Сатира туралы түсінік, Сатира дәстүрін жалғастырушылар, Ілияс –
сатирик, Ілиястың қаламгерлік даму дәрежесіне үлес қосқандар, Азамат
ақынның сатиралық туындылары, Сықақшылдық үнін батыл естірткен ақын,
Ілияс сықақтарының көтерген әлеуметтік мәні атты тараулардан және
қорытындыдан тұрады.
Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. Сатира - шындық арнасы
1. Сатира туралы түсінік
“Сатира терминінің шығу тарихын, этимологиялық төркінін әркім әртүрлі
түсіндіреді. Біреулердің айтуынша ежелгі гректер жүзім өсірушілердің, жүзім
шарабын жасаушылардың құдайы – Дионистің ән салып, би билеп, күлдіріп,
көңілдендіріп жүретін жол серіктерін “saturas” деп атаған. “Сатира” атауы
сол сөзден шыққан.
Екінші бір зерттеушілердің пікірінше, бұл терминнің тарихы латынның
“satura” “смесь” – аралас, әр нәрсенің қосындысы “всякая всячина” – анау-
мынау деген сөзінен басталады. Кейінірек Ежелгі Рим әдебиетшілері сынап –
мінеуші, әшкерелеуші сипаты бар шығармаларды “satura” деп атаған.
Қазір “Сатира” атауы әр түрлі мағында қолданыла береді. Біреулер оны
әдебиеттің бір тегі (род) деп түсінеді. 1941 жылы шыққан “Шетел сөздерінің
сөздігінде”: “Сатира – болмыстың жағымсыз құбылыстарын ащы күлкіге
айналдыратын көркем әдебиеттің тегі (род)” делінген.
Енді біреулер сатираны нақты бір өмір елестерін, болмыс сәттерін
суреттеп, жазып, айтып берудің әдіс-тәсілі ғана деп түсіндіреді. Мысалы,
сатираны көп зерттеген, бұл түрдің үлкен теоретигі Я.Эльсберг: “Сатира
-болмысты әдебиет пен өнерге көрсетудің бір әдіс-тәсілі”, дейді.
Тағы біреулердің ұғымынша, сатира – жағымсыз болмыс, құбылыс атаулыны
сынап-мінеп, әшкерлейтін әдеби шығарма.
Сөйтіп, сатираның қоғамдағы жағымсыз болмыс, құбылыстарды, адам
бойындағы ұнамсыз мінез-құлық, әдеп-тәртіптерді әшкерлеп, күлкіге жығу,
келемеж ету ниетімен жазылатыны жөніндегі әдебиет зерттеушілерінің
пікірлері бір арнаға сияды, бәрі де оның осы пафосын мойындайды. Бірақ
олардың бірі үшін сатира - әдебиеттің бір тегі (род), екіншісі үшін
өмірдің жеке елестерін суреттеп берудің әдіс-тәсілі, үшіншісі үшін
әшкерлеуші әдеби шығарма, төртіншісі үшін көркем әдебиеттің өзіндік түрі”
(1, 5 б).
Байыптап қарар болсақ, осы пікірлердің бәрі де қате емес. Олардың
әрқайсысы сатираның әр қырын, әр қасиетін айтып отыр. Шынында да сатира –
алымды да, шалымды нәрсе, оның өмір сүру, көрініс табу мүмкіншілігі мол,
болмыс-құбылыстарға үңілу, араласу, суреттеу жолдары да әр қилы.
Сатира әдебиеттің бір тегі ретінде де көріне алады. Ақын,
жазушыларымыздың бастан-аяқ күлкілі ситуацияға негізделіп, сықақтық тіл,
стильмен жазылған, таза сатиралық шығармалары әдебиеттің дербес бір тегін
құрайды. өйткені оларда өмірді зерттеп білудің, суреттеп берудің өзіндік
эстетикалық принциптері, көркемдік әдіс-тәсілдері пайдаланылады. Болмыс
құбылыстарды бағалап, түсіндірудің ерекше түрлері қолданылады. Яғни сатира
қиялдауға, шарттылыққа, кездейсоқтыққа, түсінбестікке, әсірелеуге,
негізделеді. Шарждауға, карикатуралауға, гротеск, сарказм, иронияға иек
артады.
Сатирада ащы кекесін, күлкі ету, мазақ қылу, жоққа шығару, үкім
айту, адам қиналысын аңылау, адам жүрегінің түпкіріне үңілу, көңілділік пен
күрсініс, тенденциялық пен қатаң әділдік, лирикалық сезім мен ғылыми талдау
тоғысып жатады. Сөйтіп, сатира, қарама-қайшылықтардың бірлігінен туындайды.
Белгілі бір сатирик творчествосының ерекшелігі осылардың қайсысын қай
тұрғыда, қандай ниетпен пайдаланғанына қарай аңғарылады. Аристофан
сатирасында қайғылы үн, Щедринде өмірді трагедиялық тұрғыдан сезіну,
Гогольде күйзеліс, Чеховта күрсініс басым дейтіні де сондықтан. “Сатираның
жеке бір іс, құбылысты білудің әдіс-тәсілі ретінде көрінетіні де рас. Бұл
салада ол эпостық, лирикалық, драмалық шығармалардың бәрінде, барлық түр
жанрында пайдаланыла береді. Солардағы белгілі бір елестер мен образдарды
суреттеп берудің құралы, поэтикалық әдіс түрінде ғана қолданылады. Мысалы,
І.Жансүгіровтің “Жолдастары”, М.Әуезовтің “Абай жолы”, Ғ.Мүсіреповтің
“Оянған өлкесі” – эпостық шығармалар. Сөйтсе де олардың кей беттері
сатиралық үн-тілмен жазылған. Сатира жеке бір эпизод, образдарды суреттеп,
сипаттап берудің құралы, тәсілі ретінде көрінген.
Сатира дәстүрін жалғастырушылар
Сатира мен юмор қашан, қайда пайда болды? Бұл сұрауға жауап беру,
олар алғаш пәлен ғасыр, түген елде пайда болды деп кесіп айту мүмкін емес.
Бүгінге жеткен жазбаша сатира үлгісі – біздің эрамызға дейін V ғасырдың
аяғы мен VІ ғасырдың басында өмір сүрген Аристофон мұрасы. Бұған қарап
сатира бұдан екі жарым мың жыл бұрын ғана Грек жұртында алғаш пайда болды
екен деп түсінуге болмайды. Одан бұрын адамзат баласы сатиралық рухани
байлық жасалмаған екен, қуанып күлмеген, ренжіп, кетпеген екен деп түсіну –
қате. Миллиондаған жылдар бойы өмір сүрген ата-баба бұрын да қарап
жатпаған, небір рухани сатиралық байлықтар жасалған. Бірақ олар бізге
жетпеген жеткені Аристофон сатирасынан басталады. Ол 40-қа тарта комедия
жазған, оның 11 бізге жеткен. өз тұсының қоғамдық дерттерін, өз заманының
күштілерін батыл әшкерелген. Мысалы, “Салтаттылар” (“Всадники”) (біздің
эромызға дейінгі 424 жыл) комедиясында Афина мемлекетінің “басшысы” демагог
Клеонның өзін масқара еткен.
Сөйтіп сатира, күлкі Аристофон шығармашылығымен үлкен қоғамдық күш
ретінде танылған, әдеби түр ретінде өмір сүру правосын алған.
Бұдан кейін сатира әдебиеттің бір саласы ретінде біздің эрамызға
дейінгі ІІІ-ІІ ғасырда ежелгі Римде демеу табады. 239-169 жылдарда өмір
сүрген Квинт-Эннш “satura” (“Смесь”) деген атпен өз шығармаларының жинағын
жариялаған. Оған әр түрлі тақырып, мәселені сөз ететін мысал, анекдот,
диалогтық көрініс, ұсақ өлеңдер енгізген.
Ежелгі Римнің нағыз сатирігі – Гай Луцимий (біздің эрамызға дейінгі
180-102 жылдар). Ол сатираны әдебиеттегі әшкерлеуші әдіс, түр ретінде
қалыптастырып, дамыта түсті. Отыздай сатира кітабын жазды. Сатира түрі
беріректе Гораций (біздің эрамызға дейінгі 65-80 жылдар Ювенал (біздің
эрамызға дейінгі 50-127 жылдар) творчествосында шын өрлеу тапқан. Орта және
кейінгі ғасырда Ювеналды Римнің ең таңдаулы сатиригі деп таныған. Не күшті
сарказм, ашу-ыза, кекпен шеней жазатыны үшін бағалаған. Феодализмге қарсы
күрес дәуірінде басты Европа сатириктерінің көбі Ювенал творчествосымен
рухтанған. Оған ХІХ ғасырдың орыс ақындарының да ықыласы түскен.
Ювеналдан кейін бұл түрді ілгерілетуші ескі грек сатиригі Лукиан
(біздің эрамыздың 120-180 жылдары). Ол әсіресе сатираның проза түрін
дамытты. “Құдайлардың әңгімелесуі”, “Теңіз әңгімелрі”, “Өмір патшасындағы
әңгімелесулер” деген сияқты философиялық-сатиралық диалогтар жазды. Автор
туындыларында дөрекі, ақымақ етіп масқарлаған”. (1, 8 б).
“Әдебиет әлемінде сатира жанры бойынша адамзат таныған сатирик деп
мойындаған жазушылар саусақпен санарлық. Өйткені, халық, әдебиет сыншылары,
олардың шығармаларына аса ыждағаттылық, жоғары эстетикалық талап пен
талғампаздық танытқан. Сонау Антика әдебиетінен бүгінгі күнге дейінгі өмір
сүрген сатирик жазушыларды атасақ, олардың қатарындағы Аристофан, Менандр,
Федр, Эзоп, Сервантес, Крылов, Радищев, Пушкин, Некрасов, Гоголь, Салтыков-
Щедрин, М. Зощенко, М. Кольцов, М. Булгаков, И. Ильф, Е. Петров және т.б.
жазушылар әлемдік әдебиетте сатираға үлкен үлес қосқан.
Сатира беріректе, араб әдебиетінде күшті дамыған. Арабтар сатираны
“мақамдар” – беседы - әңгімелесу деп атаған. Араб әдебиетінде бұл түр 10-12
ғасырда биік белеске көтерілген. Әсіресе бұл өрлеу Ал-Харири (1054-1122)
шығармашылығымен айқын байқалған” (16, 95 б).
Ал төл әдебиетіміздегі фольклорда халыққа жат, дұшпантектес
жезтырнақ, мыстан кемпір тәрізділерден кейінгі ертегі қазақ арасындағы
күлдіргі адамдардың жинақталған прототиптері Қожа Нәсір, Алдар Көселерді
айтпағанда ақын-жыраулар Бұхар, Шәлгез, Шөже, Базар, Махамбет, Сүйінбай,
Біржан, Ақан сері т.б. әдебиеттегі белді өкілдер түрліше комикалық образ
жасау, тіл қолдану, қағыту, мысқылдау тәсілдерін әдебиетке әкеліп, қазақ
сатирасын қомақтандыра түсті.
Ал жазба әдебиетіндегі ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ сатирасы
бұрынғыдан гөрі ажарлана түсті. Өйткені жоғарыда айтылған әдебиет
реформаларының арасында сатира мен юмордың игі дәстүлерін Абай қосылып, бұл
жанрдың идеялық-көркемдік аясы ұлғайып, жаңаша жазу, жаңаша ойлау епкіні
күшейді.
ІІ. Ілияс – сатирик
2.1. Ілиястың қаламгерлік даму дәрежесіне үлес қосқандар
“Осы аталған сатира майданындағы тамаша сөз зергерлерінің өмір
белестері мен шығармаларына зер сала қараса, олардың бәрі де жас шағында әр
нәрседен әсер алып, еліктеп, үйреніп, табиғи дарынын ширықтырып, үнемі,
даму үстінде болғандығын байқаймыз. Бұл әр адам басында болатын табиғи
құбылысты Ілияс та басынан кешірген. Осы кезеңдегі өмірі туралы 1969 жылы
“Жазушы” баспасынан жарық көрген. “Біздің Ілияс” атты кітабында Құсайын
Шөкенов түрліше фактілер келтіреді. Кітап иесі Ілияс пен өзінің жас шағы
мен балалық балғын сәттерін бірге өткізген. Олардың әкелері Жансүгір мен
Шөкен бір атадан тарайды. Ілиястың жас кезінде-ақ күлкі-ажуаға, қалжың
қағытпаға әуес болғандығы аяқ астынан күлкі болған қандай да бір қас қағым
сәтті ретіне қарай күлкіге, жеңіл юморға айналдырып әкетеуі, сонымен бірге
бір жерде естіген қызғылықты оқиғаны дәміне келтіре айтып, айналасын
көңілдендіріп отыруы оның әдетіне айналғандығы туралы айтылады” (6, 368).
“Бұл әдет тіпті есейіп, үлкен жазушы болған сәтте де жас шағындағы “сүйекке
сіңген әдетіне басып” көңіл-күйді бір сәтке болса да желпіндіріп отыратын
мінезін профессор Бейсенбай Кенжебаев былай деп есіне алады: “Ілияс аз
сөйлейтін, бірақ қу тілді болатын. Сөйлегенде сөзді тауып, ақылды, дәлелді,
жүйелі, жатық, өткір, көп ретте күлкілі етіп сөйлейтін. Күлдіргі, мысал
әжуа әңгімелерді әрі көп білетін, әрі келісті қылып жазтаын. Ол қандай
қызық, күлдіргі әңгіме айтып, жұрт қарқылдап күліп жатса да, күлмейтін. Тек
үстіңгі ернінің бір бұрышын ерекше бір бүлк еткізіп отыра беретін. Ілияс
тегі ауыр мінезді, сабыр иесі адам еді. Жүріс-тұрысы байсалды болатын,
салмақты, ұстамды сөйлейтін” десе, академик М.Қаратаев: “Ілияс ешуақытта да
шешен сөйлемейтін және ондай талабы сезілмейтін де. Дегенмен ойлы, дәлелді
сөйлеу және арсында жіңішкелеп әзіл-қалжың, мысқыл қыстырып сөйлеуге шебер
еді” – дегендері оның мұндай қасиеті мінезіндегі туа біткен әдеті екендігін
дәлелдейді ” (9, 76 б)
“Бұл сөзді қуаттау үшін “Азамат ақын” кітабындағы бірді-екілі өмір
фактісіне жүгінсек: Құсайын Шөкенов Ілияспен ойнап жүріп екеуі оңаша
қалғанда оған былай деп әңгіме айтып береді: “Ертеде Тұрсын деген қадірлі
адамның әйелі өліп, балалары жетім қалған соң, халық үйлендірмекші болады.
Өзіне ыңғайлы қыз болса, шағын малын құртып жібермей-ақ өзіміз көмектесер
едік деген қорытындыға келген жұрт қолдарындағы азды-көпті малын Тұрсынға
әкеледі. Болатшы деген кілең щұбар байдың әйелі Талапшы бір шұбар байтал
қосады. Бікен еліндегі Балабай деген біреудің бой жетіп отырған қызын
айттырады. Бірақ Балабай қызын беруге асықпай, жатып алады. Оның мәнісі –
Тұрсынның замандасы Ахмедиде. Ахмедидің жүйрік жорға атына Балабай қызығады
да, “не сұраса беремін” деп сол жорғаға жабысады екен, ал ол көнбейді. Енді
Балабай “сол боз жорғаны Ахмеди берсе ғана қызымды шығарамын Тұрсынға”
деген соң, бүкіл ел дал болады. Түптің түбінде досының көңіліне қарап
Ахмеди сол жорғасын Тұрсын үшін Балабайға қияды. Тұрсын үйленіп, көңілі
жайланған соң қалың малға мал қосып бергендердің көңілін табуға кіріседі.
Той жасап, жасаудан түскен шашағы жерге сүйретілген үстіндегі бас киімді
Болатшының әйелі Талпышқа бөледі. Ал Ахмедидің ауызға ілінбей қалғанын
ұнатпаған жұрт арасында күңкіл өз шығады. Бір той-томалақта ел Ахмедиден ән
айтуды қалапты, сонда ол былай деп жырлаған екен:
Базына замандасқа жарасқан да,
Көмбеге жан ұшыра таласқанда.
Озған кім, шабаны кім, қалғаны кім,
Амал не, ажыратпай адасқанға.
Балабай қалап алды жалғыз бозды,
Жалғыз боздан айырылып табан тозды.
Атты, жаяу жалбаңдасып жарысқанда,
Болатшының әйелі Талпыш озды”, -
деп Ілияс бала кезінде осы жайтты жиі ауызға алып отырады екен.
Содан Ілиясқа Ахмедидің тоқмейілісіген досы Тұрсынға айтқан жеңіл
астар мен күлкі тудырар теңеулері көңіліне ұнағандықтан, ұзақ уақытқа дейін
есіне сақтап жүреді. Одан керек болса, ішкі ойды астарлата жеткізуді,
досының қателігін мойындату үшін, сонымен қатар, ренжітіп алмауы үшін де
қандай сөз пайдалану керектігін үйренеді.
Тағы бірде Қ.Шөкенов екеуі Сарқанға бірге барғанда Ілиястың тауып
айтқан бір сөзін былай есіне алады: “Сарқанда Рақым молданың үйіне келіп,
оның тамақ жегендегі “ынсаптығын” көреді. Имам тамақ жегенде екі көзі
жұмулы болады екен, шынысын дастарханға қойып, бір бауырсақты әлденеше рет
бөлшек етіп, оған сары май жағып, аузына салғанда көзін бір ашып қояды екен
де, көзін қайта жұмып түйенің сүтін қатқан қызыл күрең майды ұрттап
отырады. Сонда айналадағы жұрт “ынсапты екен, қасиетіңнен айналайын
шариғатты ұстап, нәпісін тиған екен” деп таңырқасады. Сонда Ілияс иманның
бұл мінез-құлқын былай деп келеке-мазақ етіп, Құсайынның құлағына
сыбырлайды: “Әмсе көзін жұмып отыратыны – дүниеге көзің түссе, күнә болады
деп сақтанатын шығар?”-дейді, оның үстіне күніне бір семіз қой мен бір
тегене қымыз ішетінін еске алып” (6.43 б).
“Ілиястың бірге өсіп, оқыған Ыбырай мен Маманов оның Қарағаштағы
“Мамания” мектебінде білім алып жүргендігі бір сәтін былай деп баяндайды:
“Қарағаш мешітінің имамы Хасен молда “Мамания” медресесінде оқушыларға дін
және құран үйрететін. Хасен молда араб сөзіне тілі келмеген оқушылардың
тілін орамалмен ұстап тұрып созатын әдеті бар еді. Соған Ілияс қабырға
газетіне екі шумақ мынадай өлең шығарады:
Молдекем Жұтқымбайды мазалап тұр,
Тілін созып жылатып жазалап тұр.
Дін үйретіп балаға зорлықпенен,
Баратын жұмақ жолын тазалап тұр.
Тұтқышбай молдекеме бағынып тұр
Оқудан көңілі қалып, ошағын сағынып тұр
Молдекең жас баланы аяр емес
Қызарып екі көзі қағынып тұр,-
деп Хасен молданы мазақ етіп, күлкілі образын жасайды. Өзін мазақтаған
кімге жақсын, суретті көрген Хасен молда авторы Ілияс екенін біліп, оны
оқудан шығаруға әрекет жасайды, бірақ Есенқұл Мамановтың (Қарағаштағы
“Мамания” мектебінің негізін саушы) араласуымен Ілияс оқуда қалады” деп
есіне алады” (12,109 б)
Сонымен Ілиястың жас кезінде, қай отырыста болмасын айналасын күлкіге
толтырып, кез келген жайды ретіне қарай әзіл-қалжың келемеж, мазаққа
айналдыруы оның әдет-дағдысына айналғанын байқаймыз. Ел арасында жай
айтылған сөзден де күлкілі бір мән-мағына тауып алып, оны боямаламай-ақ
қисынын келтіріп айтып елді күлдіріп отыруы да – мінезіндегі қалыптасқан
әдет. Мәселен, жан жолдасын қалған екі адамның біреуі де баласы жоқ біреуге
“ә, қубас!” десе, екіншісі май басын жалатып екі тартқан көрінеді. Мұны
Ілияс жас кезінде жиі айтып күлдіріп отырады екен.
Ілиястың жас кезінде сатираға жақындығын оның айтыс өнерімен
байланыстылығынан да іздеу қажет. Олай деуіміздің себебі – Ілияс бозбала,
жігіт шағында талай рет түскен жампоз айтыс ақыны болғаны мәлім. Ауылда
өтетін той-думандардан қалмай, өз жанынан өлең шығарып, айтысқа әуес талай
жігіт қыздармен сөз таластырады... Мұны өзі кейінірек былай деп еске
алады... “Хат білген соң өлең оқығыш болдым. “Қыз Жібек” қиссасын мен
оқығанда талай жан жылайтын. Кейін аймағымыздың, ауыл бозбаласының өлеңшісі
мен болдым. Жарып той бастап, таңдап әріптес алып айтысып “құтырған” күндер
өтті. Түнгі тойды таңға тарқатпай, ауыл әлеуметін ауызға қаратқан күндер
өтті”, - дейді.
Ілекең, сөз жоқ, талай ақындармен айтысқа түсті ғой, ол қолдағы бар
деректерге сенсек, бұл өнерде өзіндік қолтаңбасы ерекше көңіл қоярлық
екенін айтпасқа болмайды. Айтыс өнеріндегі қазіргі кезде көп мән бермей
жүрген олқылықтар, салқындық, жіңішкелеп әзіл қыстыру, қапысын тауып жер
қақтырып мысын басу, қажетіне орай кекесін-мысқыл, сатиралық элементтерді
шебер пайдалану қасиеттері Ілияста басым болғанын бірді-екілі көз көрген
қариялардың естеліктері жоққа шығармайды.
“Жетісу Мемлекеттік университетінің оқытушысы, өнер зерттеушісі
Бүркеева Алтын өзінің “Көз көрген”, “Ақынның үнін тыңдаған” деген зерттеу
мақалаларында 84 жасқа келген Ысқаққызы Айтолықтың 17 жасында Жайпақ деген
жерде 23 жасар Ілияспен айтысқандығы туралы құнды дерек келтіреді. Онда
Ілекең “Шилі өзен қамыс-ай” деген халық әнінің әуенімен айтысқандағы, сөзі
өткір, салған мақамы жүрекке жылы тиіп, мейірімді көзқарасы жадында қалып
қойған туралы айтылады.
Екінші “Ақынның үнін тыңдауға” деген мақалада Ілиясты көрген, тәлімін
алған Ақсу ауданы, “Қаракемер” совхозында тұратын Қабдолдаев Жұман өз
естелігінде 1928 жылдың қыс айында ақынның үйіне келгендігі туралы айтады.
Аты шыққан ақынды ауыл құшақ жая қарсы алады. Сол түні және келесі күні
Ілияс “Мұңлық-Зарлық”, “Еңлік-Кебек” жырларын ерекше ырғақпен әндетіп,
түрлі әуенге салып шығады. 10-15 шақырым жердегі ауылдардан адамдар тойға
жиналады. Үйге ел сыймай кетеді. Солардың ішінде ерекше көзге түскені –
Тойымбала дейтін ұзын бойлы, бота көзді, сұлу келіншек “жас ақынмен
айтысамын” деп бірер ауыз өлеңді тастап-тастап жібереді. Айтысудан
тайынатын Ілияс па? Екеуі біраз сөз таластырады. Ілияс сол кезде асып-
саспай, әр сөздің мән-мағынасы, ішкі құпиясы, түп-төркініне зер салып,
ойлап пішіп, оған дәл жауап қайтарып отырады. Ондағы айтыстың кілт тоқтап
қалудың бір себебі – айтыста әзіл қалжың айта отырып, енді қыз бен жігіт
арасындағы бір-біріне тиісу, сезімге барардан бұрын, өз-өздерін таныстыра
келе, бір рудың елінен екендіктерін білген соң Ілияс “Тойымбала менің
қарындасым болып шықты, енді мен айтысамын” деген сөзі итермеші болады.
Тойымбала да “Ілияс өз ағайым екен, енді мен итермеші доғарамын” деп кейін
сырғып отырады ” (18,49 б).
Құсайын Шөкенов өзінің “Біздің Ілияс” деген кітабында “Ілиястың өз
аузынан естіген Борымбектің қызы Әлишамен айтысқандығы туралы бір дерек
келтіреді. Сонда Ілияс пен Әмина арасындағы айтыс та қалжың-қағытпаға
ұласып, Ілиястың өткір, ащы сөздеріне шыдамаған шешесі екеуінің араларына
түсіп “сен жеңдің жол сенікі” деп Ілиясты арқасынана қағып айтысты
тоқтатады.
“Бұл деректердді көрсетіп отыруымыз – Ілиястың жас кезіндегі айтысқа
түсіп, өзінің бұл жолда да ешкімнен кем түспегендігін, сонымен қатар, бұл
өнері болашақта қаламгердің сатира саласындағы қызметіне мол септігін
тигізгендігі айтылып отыр.
Айтыс өнеріндегі сатираға тән көптеген компоненттердің өлең
жолдарында кездесетіндігі туралы айту қажет. Айтыста сатираны пайдалану
дегеніміз - өнер жарысы, сөз сайысы, халықтық эстетика десек те, айтыс
ақындары қарсыласының сағын сындыру мақсатымен бірін-бірі сынап, басып,
әжуа келеке етіп, мазаққа айналдыру тәсілдерін көп пайдаланады. Сол арқылы
өсіп, жеңіп шығатындар да аз емес. Бұған дәлел – Біржан мен Сара айтысы.
Айтыс үстінде Сараның осал емес екендігін байқаған Арқаның серісі одан мін
таппай, қосылар адамы Жиенқұлдың түр сипаты, мінез-құлқындағы “ақаулықты”
қызға тели отырып, кекесін, мысқыл, мұқату арқылы Сараның мысын басады.
Содан кейін-ақ тасқындаған сөз тартысы қайғы-мұң, налаға қарай көш түзейді.
Біржан мұны түсіне қойып, Сараның қор болып бара жатқандығын жырға қосып,
өнеріне бас иеді де, оны арашаламақ ниетін сездіреді ” (16.101 б).
Шөжемен айтысқан ақындар да оның ата-тегіне мін тағып, кемтар
соқырлығын көрсетіп - “ит соқырсың” деп жеңбек болғанда, дәл табылған
қисынды сөз, мысқылға толы мір оғындай тілі арқылы беттерін қайтарғандығы
мәлім. Ол өзінің заманында азуы алты қарыс Балта, Орынбай, Кемпірбай,
Тазбала сияқты ақындармен айтысқа түсіп, тілінің ащылығымен, қарымдылығымен
көзге түскені әдебиеттен белгілі.
“Махамбет Өтемісұлы айтыс ақыны болмаса да, оның өлеңдеріндегі
образдылық, алмастай өткірлік, қызу қанды жігерлілік, айбарлы да
найзағайдай сұстылық Ілиястың тек поэзиясы ғана емес, сонымен бірге
шығармаларының сатиралық қарымтасына да өз әсерін тигізгені анық. Бұл
жайында профессор Ханғали Сүйсіншалиев мынадай тамаша пікір айтады:
“Махамбет қазақ поэзиясында қоғамдық күресшіл сананы нығайтып, сын-сықақ
сарынын қалыптастырады. Сатира жанрының өткір үлгілерін көрсетіп, кейінгі
көп ақындарға көп ұстаздық етті” (14,11б)
Бұл сөздер Ілиясқа да қатысты айтылған. Олай деуімізге негіз – Ілияс
өзінің балалық шағында әкесі Жансүгірдің Махамбеттің, сонымен қатар Біржан-
Сараның, Шөженің, Ақан, Базар, Сүйінбайлардың шығармалары мен жыр-
дастандарын, өлеңдерін мұқият жинап, елге насихат етіп жүргендігінің куәсі
болып қана қоймай, оларды оқып, кейін Кеңес өкіметі тұсында бірқатарларын
жарыққа шығарған адамдардың бірі. Бала кезінде оқыған Махамбеттің өлеңдері
әсер еткені сонша, кейін оның туған жеріне арнайы сапарға шығып,
көтеріліске қатысты тарихи орындарда болып, ол жерден баға жетпес құнды
материалдар жинап әкеледі. Соның негізінде “Исатай-Махамбет” пьесасымен
либретто жазды. Өкінішке орай, бұл туындысын 1937 жылдың дүрбелеңіне
қатысты көзінің тірісінде сахнаға шығара алмады.
Жалпы Ілиястың шығармаларындағы поэтикасына сатира жанры бойынша
ерекше әсер етіп, оның біртабан қаламгер даму дәрежесін көтерген Абай
екендігі талассыз. Оның тұсындағы ақын-жазушыларға Абай рухани күш-қуат
бергенін әдебиеттану ғылымы жоққа шығармайды. Бұған негіз – ХХ ғасырдың
басында дәстүрлі Абай сатирасы күш алып өз алдына отау тігу процесі
басталып, оның қатары күннен-күнге көбейе түскен. Бұл процеске білек сыбана
қызу кіріскен ақын-жазушылар қатарына С.Торайғыров, С.Көбеев, осы тұста тек
сатиралық шығармалар жазып жүрген С.Төлешов, А.Тоқмағанбетов, М.Дәулетбаев,
Қ.Тайшықов, Б.Сүлеевтермен бірге Ілияс та Абай дәстүріндегі сатирада қалам
тербейді.
Ілияс Абайдың шығармашылығына, оның ішінде сатираның мұраларына көп
көңіл бөлген. Абай әдебиет ортасына үлкен жаңалық әкелуші реформатор деп
жоғарыда айтқанымыздай, ол қазақ сатирасына елдің сиқын кетіріп, жайсыздық
тудырып жүрген эстетикалық талғамнан жұрдай адамдардың толық образдарын
жасады. Ілияс сол шығармалардың бірде-біреуін көңілден таса қылмай оқып,
оған үлкен мән беріп, өзінің алғашқы сатиралық шығармаларын да сол тұрғыда
жазуға талпынды. “Бұл жөніде өзі: “1916-17 жылдан маған жазуға ынта туды.
Оған себеп – сол негізгі қазақ әдебиетінің әсері болды. Абайша бірдемелер
(балдырған) жазуға талпынсам да ештеңе шығара алмадым ғой деймін”, -
дейді”. (7,30 б). Ілияс өлеңдерінде адамдардың жат мінездері мен
қылықтарын, пысық көрінген өтірікші жылпостарды, надан ұлық пен би-
болыстарды Абайша жырлайды. Мәселен; “Көңілдің жүгірісі” деген өлеңінде.
“Я мақтамай, я боқтамай,
Бәрін дос деп бекер жүр
Жақын көріп ақталмай,
Алаңдықпен шекті өмір.
Кейде жалын, кейде шоқ,
Кейде ынжық, кейде жоқ.
Кейде жаяу, кейде атты,
деп Абайдың “Дүтбайға” деген өлеңіне еліктеп, бірде өзінше, бірде Абайша
салған өрнек пен нақыштарды қайталайды.
Мырзабек Дүйсенов бұл ойға қатысты мынадай пікір білдіреді:
“Қартайдыұ қайғы ойладық, ұлғайды арман” деген өлеңінде Абай өз
дәуіріндегі, әсіресе қолына азын-аулақ билік тие бастаған, соқыр кеуде
надан ұлықтардың, сұм-сұрқия қулардың, өтірікші жылпостардың жат мінездерін
шеней келіп, “қара қарға сияқты шуласар жұрт”,-дейді” (11,299 б). Не кісі
сүйер ісі жоқ, не адам қызығар түсі жоқ қара қарға – жағымсыз бейненің
теңеуі. Абай дәуіріндегі әлгіндегі сұрқиялар Ілиястың жас бала, жігіт
кезінде өмір сүрген. Соларды Ілияс та Абайша шенеп отырады”. Бұл пікір
сатиралық шығармалар жазуды Абайдан үйренді деген ойдың дәлелі болса керек.
Ал сатира жанрындағы өлеңнен прозаға ауысуы бұл – 20- жылдардың бас
кезі. Нақтырақ айтсақ, 1922 жылдың қараша айында Ілияс оқуға түсуге
Алматыға келгенімен, ол талабына қолы жетпеген соң “Тілші” газетіне
қызметке кірген сәттен басталады. Ол жиырмасыншы жылдардың басында-ақ
баспасөзге келіп, елімізде жүргізілген саяси шаруашылық және ағартушылық
науқандарға қызу араласқан. Сол істердегі кемшіліктерге қарсы сықақшылардың
үнін батыл естірткен. Талап, мақсат, міндетті бұрмалаушыларға соққы беруде
сатираны шебер пайдаланған.
Ол 20-шы жылдың аяғы, 30 жылдардың басында да ұлы өзгеріс дүбірінің
абзал жаршысы, өмір тасқынындағы жағымсыз жайлардың қатал сыншысы болған.
өзі 1931 жылы былай деп жазды: “Әдебиеттің күлкі-сықақ түрі – бізде
өспеген, өнбеген түрі. Бұл жөнінде де біраз еңбек істеп келемін. Осы түрді
туғызу үшін әдебиет түрінен “Сықақ” атты кітап жиып шығардым. Осыған
ыңғайым бар. Кезінде ұсақ-түйек жазып отырамын. Менің фельетондарым, сықақ
өлеңдеріміздегі жоқ әдебиеттің сықақты түрін туғызуға істеп жүрген
қызметтерім”. Яғни Ілияс өмірінің ақырына дейін сатирада қалам суытпаған.
Шығармашылық жолына, өмір белестеріне қарай Ілиястың сатириктік
қызметін екі кезеңге бөліп қараған жөн. Біріншісі-1920-1925 жылдар, яғни
оның “Тілші” газетіндегі кезеңі. Екіншісі – 1928 жылдан бергі аралық, яғни
Москвадан оқып келгеннен кейінгі “Еңбекші қазақта” істеген және онан соңғы
жылдары. Бұлай екі кезеңге бөлуге негіз: ол 1925-1928 жылдарда Москвада
окуда болумен байланысты сықақ жазбаған. Арадағы осы 3 жыл үзіліс оның
сыққашылардың қызметін еріксіз екіге жарып тастайды. Екіншіден, “Тілші”
газетінде ол – облыс көлеміндегі ғана фельетонист, ал “Еңбекші қазақта”
республика сатиригі ретінде танылады. Үшіншіден, автордың 1925 жылға
дейінгі сықақтары мен 1928 жылдан кейінгі сатирасы тақырыбы жағынан да,
көркемдік жағынан да бір-біріне мүлде ұқсамайды.
Өзімен қызмет істейтін тілшілердің көпшілігі жазушылық өнері бар,
прозаик, сатирик, фельтонистер еді. Олар сол кезде газеттегі жауынгер
жанрлардың бірі – фельтонды әркім әр түрлі, бір-бірімен жарыса, бәсекелесе
жазатын. Бұл ахуал Ілиясты да еліктіреді. Сол кезде жазғандары тек “Тілші”
газетінде ғана емес, сонымен бірге “Жас Қайрат”, “Сана”, “Шаншар” сияқты
баспасөз орындарында жарыққа шығады. Жазғандары сол уақытта елімізде
жүргізіліп жатқан науқандық саяси, шаруашылық, ағартушылық жайларды
қамтиды. Сатираның түрлі компоненттерін шебер пайдалана отырып, жаңа
дәуірдегі жаңалықты дұрыс түсініп, бағалай алмай отырғандарға, жаңа
істердегі игіліктерге кедергі келтіріп, бұрмалаушыларға батыл, қарымды
қаламын қадайды. Баспасөз қызметінде аз уақыт істеген кезінде өзінің
әріптестерінен жазу техникасын үйрене отырып, тіпті кейде олардан асып
түсерлік дәрежедегі журналист ретінде көзге түседі. Оның жазғандары бірінен-
бірі өтерліктей іргелі де айтары мол құнды материалдарға айналып, қалың
көпшіліктің сый-құрметіне бөленеді. Осы еңбегіне лайық оны 1924 жылы
“Тілші” газетінің хатшысы, кейінірек редакторы етіп тағайындайды.
2.2. Азамат ақынның сатиралық туындылары
“Ілиястың сатиралық тұрғыда жазылған еңбектері “Оқшау сөз”,
“Шашауша”. “Әзіл-оспақ” рубрикаларымен жарыққа шығатын сықақтарын газет
беттеріне, көбінесе, Матай, Құйқалақ, Балгер, Таңқыбай, Жа-Жа, Сақа, Ағын,
Салпанқұлақ сияқты мазмұнына сәйкес орынды да ұтқыр атау таба білу
шеберлігі ерекше екендігін атау қажет. Әр сықақ-әңгімеге жақсы тақырып қою
да оңай іс емес. Ол оқырманды тыңдауға тарту үшін де, сонымен бірге,
тақырып атының қысқа, қарапайым, образды күлкілі, идеясына лайықты, астарлы
болуы ғана оқушыны қызықтырады. Бұл жағынан келгенде Ілияс алдына жан
салмайтын.
Айталық “Құйрықты базар”, “Сұрпаңбай сұғанақ”, “Тәшкендікке тарт”,
“Пұшық мұрынға кетік ыдыс”, “Жалаңаш жиылыс” және тағы басқа фабуласын
айқан танытады. Әрине, бұл да сатирик жазушының ажырамас асыл қасиеттерінің
бірі екендігін айту абзал” (17,18 б).
І.Жасүгіровтың бүгінгі күні жарыққа шығып, газет бетін көрген
сатиралық шығармалары елуге жуық. Сол жазғандарының біразы ең алғаш 1933
жылы Семей қаласында баспадан шыққан очерктер мен әңгімелер жинағына
топтастырылған. Оған “Тәшкендікке тарт”, фельтондары “Сөз Қамысбаевқа”,
“Жарапазан”, “Сыйға-сый, сыраға-бал”, “Жарайсың, Шұлғаубайым”, “Қыз көзінше
неге замечание жасайсың?!”, “Шалқыбай”, “Құйрықты базар”, “Алдандық”,
“Құқ”, “Пұшық мұрынға кетік ыдыс”, “Ура”, “Жайлаубектің жауыры” және тағы
басқа очерктері кірген.
1935 жылы сатиралық шығармалары басқа жанрдағы туындыларынан бөлек
“Құқ” деген атпен Алматыдағы Қазақ Мемлекеттік Көркем әдебиет баспасынан
123 беттік көлемде жарық көреді. Жинақта жазушының отызға тарта ең таңдаулы
сатиралық туындылары шығып, қалың оқырман назарына жол тартты.
“Ілияс ақталғаннан кейін 1961-64 жылдар арасында жарық көрген 6
томдық шығармалар жинағына 1963 жылы “Әңгімелері мен фельетондары” деген
атпен 328 беттік көлемде кітап болып баспадан шығады. Сонымен қатар 1964
жылы “Қазақстан” баспасынан шыққан “Пьесалары мен әңгімелері” деген кітапқа
оның көптеген сықақ әңгімелері мен фельетондары енгізілген.
1963 жылы Т. Қожекеевтің құрастыруымен шыққан “Бұл кім өзі?” жинақ
кітабында І.Жансүгіровтің “Сұрпақбай сұғанақ”, “Қуыршақ” атты фельетондары
жарық көрген. 1995 жылы І.Жансүгіровтің 100 жылдық мерей тойына орай 1935
жылы шыққан “Құқ” жинағының нұсқасы қайта өңделіп, “Қайнар” баспасынан
жарық көрді”. (16, 107 б)
І.Жансүгіров сатира жанрында басқа ақын жазушылардың шығармаларын да
кеңінен насихаттауға көп күш салған. Мәселен, 1928 жылы Мәскеудегі
Коммунистік журналистика институтын тәмамдап келген соң, жергілікті қазақ
ақын жазушыларының жазғандарының ішінен күлкі, әжуаға, мысқылға икемі бар
қаламгердің өлеңдерін топтастырып, 1929 жылы Қызылорда қаласындағы баспадан
көлемі 98 беттік жинақ шығарады. Бұл еңбегі Қазақстанда ең алғаш шыққан
сатиралық 4 кітаптың бірі бөлып, қазақ әдебиетінің қомақтана түсуіне
өзіндік бір үлес қосады.
“Ілияс сатирасында жаңа қоғам, жаңа өкіметке ықыласы түспей жүрген
үстем тап өкілдері – бай мен бектерді, би-болыстарды, қожа – молдаларды
аяусыз әшкереледі, солардың зиянды іс қылықтарын қатал сынға алды.
“Бейсенбек болыс” атты сықақ өлеңінде барлық болысқа тән жат мінез, жаман
психологияны ашып көрсетті. Автордың айтуынша, олардың жүрісі мынау:
Ылаулап бір сыңдар ат мініп алад,
Сымпыстау келте киім киіп алад.
Өзгеге өз айбынды көрінбекке,
Мойнына бір сөмкені іліп алад.
Ауызға мүштіктетіп шылым алад
Шаруаның иығана шығып алад.
Өстіп жүріп олардың істейтіні – нөкер ертіп сауық құру, қыдыру, қыз, қазы
іздеу, байға қону, бас мүжу. Осынысын бетіне басып, “мұның қалай?”
дегендерге олар “азу басад, тістесед, сауырласад”.-дейді.
Ауыл, ауданға шыққан уәкілдер де оңып тұрған жоқ. Олардың тарапынан
да асыра сілтеушілік жөн – жосықсыздық, Кеңес заңын көрінеу бұрмалаушылық
орын алып жүрді. Ілиястың “Елге шыққанда ...ов не айтады”, “Жолсыз салық”,
“Шешілмеген жұмбақ”, “Шенқұмарға” атты сықақтары, міне осындай әрекеттерге
қарсы бағытталады. Бірінші аталған сықақ өлеңде өкілдің есерсоқтығы,
парақорлығы көрсетіледі... Ол ауылға кеудесін қаға, өзін көтере келеді. Мен
үкімет адамымын, жер дауын, жесір дауын мына мен ғана шешемін деп келеді.
“Ықтиярымен бергенді аламын, бірақ параға оразамын” деп, ішпейтін –
жемейтін жанмын деген емеурінін білдіреді. Бірақ сөз арасында:
Заявление – арыз
Тексеру – бізге парыз.
Ісіңді іс қылып берейін,
Береріңді шығарыңыз, -
деп шын құлқын сырын да аңғартып қояды.
Аздан соң:
Бар ма ақшан?
Жылдам, шапшаң!
Сені саялап кетем,
Аттың майын тапсаң, -
деп “Параға ораза” өкіліңіз жалаң қағады, құлқын қажетін жасыра алмай, кім
екенін әшкерелеп алады. Ал “Жолсыз салық” шашаушасында да жергілікті
жердегі кейбір атқамінерлердің асыра сілтеушілігі, әділетсіздігі, “шаш ал
десе, бас алатын” аптықпалығы сынға алынады” (1, 375 б)
І.Жансүгіров өзінің алғашқы сатиралық туындыларының бірі -
“Тәшкендікке тарт” сықағын 1928 жылы 11 қаңтарда “Тілші” газетіне
бастырған. Онда сөзі мен ісінде береке жоқ кеңістік шенеуік Шойынқұлақтың
бір күндік өмірін әжуалаған. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында “шаш ал
десе, бас алатын” Шойынқұлақ сыңды белсенділердің көп болғаны белгілі.
Олардың содыры қарапайым халыққа жайсыз тиіп тұрғаны былай тұрсын,
өздерінің күнделікті өмірдегі берекесіздігі адам айтқысыз. Кейіпкерінің
жұғымсыз кейпін суреттеп, ұнамсыз іс-әрекетін алақанға салғандай ашып
береді. Ондай Шойынқұлақтар өмірде аз кездеспейді, әлі де бар. Оларды ашық
судың бетіне шығармай, игілікке, жақсылыққа жету екіталай. Ал солардың аз
болғанын, тіпті болмағанын қалаған жазушы оны ащы да улы тілінен түйреген
үстіне түйрей түседі. Ол үшін ап дегенде-ақ оның сыр кейпіне тиісе
жөнеледі. “Ол шұжықтай тығыз, қазыдай қызыл күрең, қарынсау” дей келе,
мінезіндегі сабырсыздықты жолай айта кетіп, оқырман алдына Шойынқұлақтың
сыртқы, ішкі келбетін ашып берді. Кейіпкерінің болмыс- бітімін толықтыру
үшін оқиға ішінде әйелін де қыстыра әкетеді. Әйелі де Шөкеңнің ары жақ –
бері жағы. Әдеттегідей ерке шолжаң, кердең, өз әмірін күйеуіне жүргізе
алатын сөзуар, тіпті көнбей бара жатса көз жасы дайын тұратын ерке –тотай
әйел заты. Қазақтың биязы әйелдеріне тән мінезден ада. Оқырман Шөкеңнің
әйелі Күлжанмен мынадай ситуацияда кез болады: Шөкең өзіне тән берекесіз
әдетіне салып, жұмысқа апыл-құпыл жиналып, қобыраған көп қағаздарын қара
қапшығына тыққыштап жатқанда, әйелі үстінен түсіп дүрсе қоя береді:
“- Қайда безіп барасың?!
- Собраниеге, правлениенің отчеты...” – деп бүгежектейді Шөкең. Ал
әйелі Күлжан бейшараның бұға түскеніне сұға түсіп, дауысын екпіндете:
- “Отчетың да құрысын... Сен де құры! Кет! Жоғал!” – деп тас-талқан
болады.
Күйеуінің әлсіз жағын білетін қу келіншек көз жасын жылт еткізіп те
үлгереді. Жаны шыққан байғұс Шөкең дегбірі қашып, қоғам жұмысын, отчетын
жайына қалдырып, әйелінің көңілін таба алмай дал болуда. Қанша жалынғанымен
әйелі аптығын басар емес. Сондағы талағы тарс айырылып, ашу шақырғаны,
күйеуімен бірге сауда жасау үшін базарға бірге бармауы ғана екен.
Жазушы осындай болар болмас оқиғаларды кейіпкердің айналасына әдейі
топтастырған. Өйткені оның қызметі осы сауда кооперативіне байланысты болып
отыр. Қоғамда жаңа белең алған, халық арасында беделге ие бола алмай жүрген
сауда кооперативі осы Шойынқұлақтың қолында. Оны насихаттау, өмірге
еңгізуді іске асыру үшін басты кейіпкерге үкімет үлкен билік пен бедел,
лауазым берген. Ал оның тұрпаты мынау – не үйде, не қызметте береке таппай,
қараң-құраң күй кешуде. Мұны оның кейінгі әрекетінен аңғарамыз:
Әйеліне көп уәделерді жаудырып, әрең босап шаққан Шөкең, “қызмет
қайдасың?” деп кеңсесіне жүгіреді. Таң атпастан тыпыршып, әуре-сарсаңға
түсіп, әйелінің қырын қабағына іліккен Шөкең, кеңсеге сауда кооперативінің
істеген жұмысы бойынша үлкен есеп бермекші. Соған дайындалып жатқан
кооперативтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-7
І. Сатира - шындық арнасы
1. Сатира туралы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 8-10
2. Сатира дәстүрін жалғастырушылар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-12
ІІ. Ілияс – сатирик
2.1. Ілиястың қаламгерлік даму дәрежесіне үлес қосқандар
... ... ... ... ... . 13-22
2.2. Азамат ақынның сатиралық туындылары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-33
2.3. Сықақшылдық үнін батыл естірткен ақын
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-44
2.4. Ілияс сықақтарының көтерген әлеуметтік мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... 45-52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 53-54
ІІ ... ... ... ... ... ... ... .Пайд аланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55-56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат
тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат.
Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші
мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат – адамгершілік,
азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы.
ХХ ғасырда адамзат екі бірдей дүниежүзілік соғысты бастан кешті.
Адам ойының жетістігінен қаншама ядролық зардаптарға тап болды. Ғарышты
бағындыру мен ғылыми-техникалық шарықтаулар әсерінен табиғат зардап шегуде
(жер сілкіністері, су тасқындары, өзен, көлдер, теңіздердің тартылуы,
мұхиттардың ластануы, дүниежүзіндегі ормандардың көлемінің азаюы, бағалы
аңдар санының күн санап кемуі). Сонымен қатар мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар
санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең
бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын
қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Мәселен, өркениет
биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау
өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің
мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ,
тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған
детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы
түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды
рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Нашақорлық, қанішерлік, жезөкшелік сияқты адамға жат қасиеттерден
жас ұрпақты сақтандыру бүгінде парасат иелерін алаңдатып отырған өзекті де
өткір проблема. Қайткенде жастарды рухани құлдыраудан сақтап қаламыз?
Дүниежүзілік дертке айналған саддизмді ұрпақ санасынан қалайша өшіреміз?
Жер бетінде ізгі ниетті тіршілікті қайткенде сақтап қаламыз? деген сауалдар
төңірегінде әлемдік деңгейде, яғни ЮНЕСКО, БҰҰ-ның шеңберінде семинарлар,
конференциялар өтуде.
Саддизм дерті ояна бастаған, адам бойынан өшпенділік пен қаталдық
жиі көрініс беріп, мейірімділік пен қайырымдылық күн санап өз жағалауынан
алыстаған қазіргі заманда жастардың жанына парасат дәнін себетін,
қайырымдылық пен адалдыққа, жан тазалығы мен ізгілікке баулитын, рухани
құндылықтар биігінде тәрбиелейтін көркем әдебиеттің, оның ішінде
классикалық әдебиеттің орны ерекше.
Ғылым мен техниканың қарыштап дамуы, адам баласының материалдық
жағдайының жақсаруы адамдар санасын өзгертудің субъективтік факторлары
ғана. Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын,
сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да
сыртқы күштер ауыстыра алмайды, Әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы
миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын
мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда
адамгершілік ізденістердің болуы міндетті 1,- деп жазады.
Кемелденген әдебиетіміздің ұлы көкжиегі саналатын кемеңгер жазушы
М.О.Әуезов кезінде: Әдебиет адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр
дәуірде адамды оның жан дүниесінің, жаратылысының барынша шарқына жеткен
шағына апара түсіп суреттеуі керек болатындығын 2 жете түсіндірген еді.
Себебі: Көркем туынды, ең алдымен адамды ойлауға, толғануға үйретіп, оның
рухын арттырып, әсемдікке қарай талпынтуға міндетті 3. Бұл қолына қалам
алған жазушының шығармашылық міндеті екені сөзсіз. Осы ойымызды орыстың ұлы
жазушысы М.Шолоховтың: Жазушы шығармашылығы дегеніміз ол ең алдымен,
мораль, адамгершілік, гуманизм ісі емес пе?! 4 деген сөздері нақтылай
түседі.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге күн-түн демей мігірсіз
тырбанып жатқан Қазақстан халқын біртұтас патриотизм мен интернационализм
рухында баулудағы, өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм),
тоғышарлық пен мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы
тәрбиелеудегі қазақ әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда әдебиеттің мәңгілік ізденісі адамгершілік, гуманизм
мәселелерін, моральдық проблемаларды бүкіл шығармаларына өзек еткен Жетісу
ақыны Ілияс Жансүгіровтің сатирасын зерттеу бүгінгі таңдағы қазақ
әдебиеттану ғылымы үшін өзекті.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетіндегі сатира жанрына
дамуына елеулі үлес боп қосылған І.Жансүгіров сатирасының көркемдік
қасиеті, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды
М.Базарбаев, Р.Бердібаев, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов,
Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Х.Есенжанов, Т.Тоқбергенов, С.Шаймерденов,
М.Иманғазинов 6 еңбектерінен кездестіреміз.
І.Жансүгіров сатирасы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-сын
мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз қырлары
сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукеновтің, М.Атымовтың, Ә.Нарымбетовтің,
Қ.Құттыбаевтың, С.Әшімбаевтың, Б.Тоғысбаевтың, Қ.Қуандықовтың,
Н.Оразалиннің, Ш.Нұрпейісованың, М.Иманғазиновтың мақалаларын 7 атап
өткен орынды.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған -туысқандары мен
дос-жарандарының естеліктері, 60, 70, 80, 90, 100, 110 жылдық
мерейтойларына байланысты замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің
Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов, Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков,
Ш.Мұртазаев; Е.Домбаев, Б.Мұқай, Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов,
С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов, Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары
қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға біраз материал бар екенін
аңғартады 9.
І.Жансүгіров сатирасындағы сыни-адамгершілік, стиралық ізденістер
жүйелі түрде күрделі зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер
творчествосына арналған жекелеген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген
ғылыми мәселе. Біз зерттеу еңбегімізде сол мақалалардың мақсатымызға
қажетін саралап, ғылыми талдауымызға арқау еттік.
Сатира жанры - әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған, бұл күнде
жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялық мәні мол мәселе. Сондықтан да
ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді. Замандас бейнесі мен оның
рухани әлемінің көркем әдебиеттегі көрінісіне Н.Ғабдуллин, Ш.Елеукенов,
Ж.Исмагулов, Т.Кәкішев, Қ.Тұрсынов, Б.Майтанов, А.Нағметов, Ә.Нарымбетов,
Ф.Оразаев, С.Байжанов, Т.Сыдықов т.б. ғалымдар айтулы үлес қосқан.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын
жаңа көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан сатира, сын, мораль
мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені
адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап,
көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады. Қазіргі таңда бұл мәселе жекелеген
суреткерлер шығармасын зерттеу барысында қарастырылуда. Ал біз дипломдық
еңбегімізде І.Жансүгіровтің стаира жанрындағы мол ізденістері мен
пайымдарын, сатиралық шығармаларындағы кейіпкерлерінің заман рухына лайық
болмыс, бітім, адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың
идеялық-көркемдік ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге
ұмтыламыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Ілияс Жансүгіровтің стаиралық ізденістерін зерттей отырып, оның қазақ
әдебиетінің дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын,
өзіндік шығармашылық даралығын айқындау.
-ақынның сатиралық шығармаларындағы идеялық – тақырыптық өзгешелігіне,
ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып,
тәрбиелік - өнегелік мәнін ашу;
-сатиралық шығармаларды жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі
маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
-сатира жайлы түсінік бере отырып, жалпы адамзаттық көкейтесті
мәселелердің көркем шешіміне назар аудару;
-образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
-кейіпкер таңдау, оны жан-дүниесінің, сатиралық ізденістерін шынайы
қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
-әлемдік әдебиет пен қазақ сатирасын салыстыра зерттеп, қаламгер
шығармашылығындағы сатира мен сол сатира өзек болған шығармалары мен
ізженістерінің көркем көрінісі мен шындығын ашудағы қарымды ізденістерін
пайымдау.
Зерттеу нысаны (объектісі) ретінде Ілияс Жансүгіров - сатирик атты
тақырып алынды.
Диплом жұмысының теориялық, методологиялық негіздері.
Зерттеу барысында А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов,
А.Нұрқатов, М.Базарбаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев,
Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов,
З.Бисенғали, Т.Есембеков және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа
алынды 22.
Зерттеу әдісі. І.Жансүгіров шығармашылығының қазақ көркем
әдебиетіндегі көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер
шеберлігін, жалпы сатирасын, адамгершілік проблемесын зерттеуде
хронологиялық, салыстырмалы – салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-
аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, Сатира - шындық арнасы,
Сатира туралы түсінік, Сатира дәстүрін жалғастырушылар, Ілияс –
сатирик, Ілиястың қаламгерлік даму дәрежесіне үлес қосқандар, Азамат
ақынның сатиралық туындылары, Сықақшылдық үнін батыл естірткен ақын,
Ілияс сықақтарының көтерген әлеуметтік мәні атты тараулардан және
қорытындыдан тұрады.
Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. Сатира - шындық арнасы
1. Сатира туралы түсінік
“Сатира терминінің шығу тарихын, этимологиялық төркінін әркім әртүрлі
түсіндіреді. Біреулердің айтуынша ежелгі гректер жүзім өсірушілердің, жүзім
шарабын жасаушылардың құдайы – Дионистің ән салып, би билеп, күлдіріп,
көңілдендіріп жүретін жол серіктерін “saturas” деп атаған. “Сатира” атауы
сол сөзден шыққан.
Екінші бір зерттеушілердің пікірінше, бұл терминнің тарихы латынның
“satura” “смесь” – аралас, әр нәрсенің қосындысы “всякая всячина” – анау-
мынау деген сөзінен басталады. Кейінірек Ежелгі Рим әдебиетшілері сынап –
мінеуші, әшкерелеуші сипаты бар шығармаларды “satura” деп атаған.
Қазір “Сатира” атауы әр түрлі мағында қолданыла береді. Біреулер оны
әдебиеттің бір тегі (род) деп түсінеді. 1941 жылы шыққан “Шетел сөздерінің
сөздігінде”: “Сатира – болмыстың жағымсыз құбылыстарын ащы күлкіге
айналдыратын көркем әдебиеттің тегі (род)” делінген.
Енді біреулер сатираны нақты бір өмір елестерін, болмыс сәттерін
суреттеп, жазып, айтып берудің әдіс-тәсілі ғана деп түсіндіреді. Мысалы,
сатираны көп зерттеген, бұл түрдің үлкен теоретигі Я.Эльсберг: “Сатира
-болмысты әдебиет пен өнерге көрсетудің бір әдіс-тәсілі”, дейді.
Тағы біреулердің ұғымынша, сатира – жағымсыз болмыс, құбылыс атаулыны
сынап-мінеп, әшкерлейтін әдеби шығарма.
Сөйтіп, сатираның қоғамдағы жағымсыз болмыс, құбылыстарды, адам
бойындағы ұнамсыз мінез-құлық, әдеп-тәртіптерді әшкерлеп, күлкіге жығу,
келемеж ету ниетімен жазылатыны жөніндегі әдебиет зерттеушілерінің
пікірлері бір арнаға сияды, бәрі де оның осы пафосын мойындайды. Бірақ
олардың бірі үшін сатира - әдебиеттің бір тегі (род), екіншісі үшін
өмірдің жеке елестерін суреттеп берудің әдіс-тәсілі, үшіншісі үшін
әшкерлеуші әдеби шығарма, төртіншісі үшін көркем әдебиеттің өзіндік түрі”
(1, 5 б).
Байыптап қарар болсақ, осы пікірлердің бәрі де қате емес. Олардың
әрқайсысы сатираның әр қырын, әр қасиетін айтып отыр. Шынында да сатира –
алымды да, шалымды нәрсе, оның өмір сүру, көрініс табу мүмкіншілігі мол,
болмыс-құбылыстарға үңілу, араласу, суреттеу жолдары да әр қилы.
Сатира әдебиеттің бір тегі ретінде де көріне алады. Ақын,
жазушыларымыздың бастан-аяқ күлкілі ситуацияға негізделіп, сықақтық тіл,
стильмен жазылған, таза сатиралық шығармалары әдебиеттің дербес бір тегін
құрайды. өйткені оларда өмірді зерттеп білудің, суреттеп берудің өзіндік
эстетикалық принциптері, көркемдік әдіс-тәсілдері пайдаланылады. Болмыс
құбылыстарды бағалап, түсіндірудің ерекше түрлері қолданылады. Яғни сатира
қиялдауға, шарттылыққа, кездейсоқтыққа, түсінбестікке, әсірелеуге,
негізделеді. Шарждауға, карикатуралауға, гротеск, сарказм, иронияға иек
артады.
Сатирада ащы кекесін, күлкі ету, мазақ қылу, жоққа шығару, үкім
айту, адам қиналысын аңылау, адам жүрегінің түпкіріне үңілу, көңілділік пен
күрсініс, тенденциялық пен қатаң әділдік, лирикалық сезім мен ғылыми талдау
тоғысып жатады. Сөйтіп, сатира, қарама-қайшылықтардың бірлігінен туындайды.
Белгілі бір сатирик творчествосының ерекшелігі осылардың қайсысын қай
тұрғыда, қандай ниетпен пайдаланғанына қарай аңғарылады. Аристофан
сатирасында қайғылы үн, Щедринде өмірді трагедиялық тұрғыдан сезіну,
Гогольде күйзеліс, Чеховта күрсініс басым дейтіні де сондықтан. “Сатираның
жеке бір іс, құбылысты білудің әдіс-тәсілі ретінде көрінетіні де рас. Бұл
салада ол эпостық, лирикалық, драмалық шығармалардың бәрінде, барлық түр
жанрында пайдаланыла береді. Солардағы белгілі бір елестер мен образдарды
суреттеп берудің құралы, поэтикалық әдіс түрінде ғана қолданылады. Мысалы,
І.Жансүгіровтің “Жолдастары”, М.Әуезовтің “Абай жолы”, Ғ.Мүсіреповтің
“Оянған өлкесі” – эпостық шығармалар. Сөйтсе де олардың кей беттері
сатиралық үн-тілмен жазылған. Сатира жеке бір эпизод, образдарды суреттеп,
сипаттап берудің құралы, тәсілі ретінде көрінген.
Сатира дәстүрін жалғастырушылар
Сатира мен юмор қашан, қайда пайда болды? Бұл сұрауға жауап беру,
олар алғаш пәлен ғасыр, түген елде пайда болды деп кесіп айту мүмкін емес.
Бүгінге жеткен жазбаша сатира үлгісі – біздің эрамызға дейін V ғасырдың
аяғы мен VІ ғасырдың басында өмір сүрген Аристофон мұрасы. Бұған қарап
сатира бұдан екі жарым мың жыл бұрын ғана Грек жұртында алғаш пайда болды
екен деп түсінуге болмайды. Одан бұрын адамзат баласы сатиралық рухани
байлық жасалмаған екен, қуанып күлмеген, ренжіп, кетпеген екен деп түсіну –
қате. Миллиондаған жылдар бойы өмір сүрген ата-баба бұрын да қарап
жатпаған, небір рухани сатиралық байлықтар жасалған. Бірақ олар бізге
жетпеген жеткені Аристофон сатирасынан басталады. Ол 40-қа тарта комедия
жазған, оның 11 бізге жеткен. өз тұсының қоғамдық дерттерін, өз заманының
күштілерін батыл әшкерелген. Мысалы, “Салтаттылар” (“Всадники”) (біздің
эромызға дейінгі 424 жыл) комедиясында Афина мемлекетінің “басшысы” демагог
Клеонның өзін масқара еткен.
Сөйтіп сатира, күлкі Аристофон шығармашылығымен үлкен қоғамдық күш
ретінде танылған, әдеби түр ретінде өмір сүру правосын алған.
Бұдан кейін сатира әдебиеттің бір саласы ретінде біздің эрамызға
дейінгі ІІІ-ІІ ғасырда ежелгі Римде демеу табады. 239-169 жылдарда өмір
сүрген Квинт-Эннш “satura” (“Смесь”) деген атпен өз шығармаларының жинағын
жариялаған. Оған әр түрлі тақырып, мәселені сөз ететін мысал, анекдот,
диалогтық көрініс, ұсақ өлеңдер енгізген.
Ежелгі Римнің нағыз сатирігі – Гай Луцимий (біздің эрамызға дейінгі
180-102 жылдар). Ол сатираны әдебиеттегі әшкерлеуші әдіс, түр ретінде
қалыптастырып, дамыта түсті. Отыздай сатира кітабын жазды. Сатира түрі
беріректе Гораций (біздің эрамызға дейінгі 65-80 жылдар Ювенал (біздің
эрамызға дейінгі 50-127 жылдар) творчествосында шын өрлеу тапқан. Орта және
кейінгі ғасырда Ювеналды Римнің ең таңдаулы сатиригі деп таныған. Не күшті
сарказм, ашу-ыза, кекпен шеней жазатыны үшін бағалаған. Феодализмге қарсы
күрес дәуірінде басты Европа сатириктерінің көбі Ювенал творчествосымен
рухтанған. Оған ХІХ ғасырдың орыс ақындарының да ықыласы түскен.
Ювеналдан кейін бұл түрді ілгерілетуші ескі грек сатиригі Лукиан
(біздің эрамыздың 120-180 жылдары). Ол әсіресе сатираның проза түрін
дамытты. “Құдайлардың әңгімелесуі”, “Теңіз әңгімелрі”, “Өмір патшасындағы
әңгімелесулер” деген сияқты философиялық-сатиралық диалогтар жазды. Автор
туындыларында дөрекі, ақымақ етіп масқарлаған”. (1, 8 б).
“Әдебиет әлемінде сатира жанры бойынша адамзат таныған сатирик деп
мойындаған жазушылар саусақпен санарлық. Өйткені, халық, әдебиет сыншылары,
олардың шығармаларына аса ыждағаттылық, жоғары эстетикалық талап пен
талғампаздық танытқан. Сонау Антика әдебиетінен бүгінгі күнге дейінгі өмір
сүрген сатирик жазушыларды атасақ, олардың қатарындағы Аристофан, Менандр,
Федр, Эзоп, Сервантес, Крылов, Радищев, Пушкин, Некрасов, Гоголь, Салтыков-
Щедрин, М. Зощенко, М. Кольцов, М. Булгаков, И. Ильф, Е. Петров және т.б.
жазушылар әлемдік әдебиетте сатираға үлкен үлес қосқан.
Сатира беріректе, араб әдебиетінде күшті дамыған. Арабтар сатираны
“мақамдар” – беседы - әңгімелесу деп атаған. Араб әдебиетінде бұл түр 10-12
ғасырда биік белеске көтерілген. Әсіресе бұл өрлеу Ал-Харири (1054-1122)
шығармашылығымен айқын байқалған” (16, 95 б).
Ал төл әдебиетіміздегі фольклорда халыққа жат, дұшпантектес
жезтырнақ, мыстан кемпір тәрізділерден кейінгі ертегі қазақ арасындағы
күлдіргі адамдардың жинақталған прототиптері Қожа Нәсір, Алдар Көселерді
айтпағанда ақын-жыраулар Бұхар, Шәлгез, Шөже, Базар, Махамбет, Сүйінбай,
Біржан, Ақан сері т.б. әдебиеттегі белді өкілдер түрліше комикалық образ
жасау, тіл қолдану, қағыту, мысқылдау тәсілдерін әдебиетке әкеліп, қазақ
сатирасын қомақтандыра түсті.
Ал жазба әдебиетіндегі ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ сатирасы
бұрынғыдан гөрі ажарлана түсті. Өйткені жоғарыда айтылған әдебиет
реформаларының арасында сатира мен юмордың игі дәстүлерін Абай қосылып, бұл
жанрдың идеялық-көркемдік аясы ұлғайып, жаңаша жазу, жаңаша ойлау епкіні
күшейді.
ІІ. Ілияс – сатирик
2.1. Ілиястың қаламгерлік даму дәрежесіне үлес қосқандар
“Осы аталған сатира майданындағы тамаша сөз зергерлерінің өмір
белестері мен шығармаларына зер сала қараса, олардың бәрі де жас шағында әр
нәрседен әсер алып, еліктеп, үйреніп, табиғи дарынын ширықтырып, үнемі,
даму үстінде болғандығын байқаймыз. Бұл әр адам басында болатын табиғи
құбылысты Ілияс та басынан кешірген. Осы кезеңдегі өмірі туралы 1969 жылы
“Жазушы” баспасынан жарық көрген. “Біздің Ілияс” атты кітабында Құсайын
Шөкенов түрліше фактілер келтіреді. Кітап иесі Ілияс пен өзінің жас шағы
мен балалық балғын сәттерін бірге өткізген. Олардың әкелері Жансүгір мен
Шөкен бір атадан тарайды. Ілиястың жас кезінде-ақ күлкі-ажуаға, қалжың
қағытпаға әуес болғандығы аяқ астынан күлкі болған қандай да бір қас қағым
сәтті ретіне қарай күлкіге, жеңіл юморға айналдырып әкетеуі, сонымен бірге
бір жерде естіген қызғылықты оқиғаны дәміне келтіре айтып, айналасын
көңілдендіріп отыруы оның әдетіне айналғандығы туралы айтылады” (6, 368).
“Бұл әдет тіпті есейіп, үлкен жазушы болған сәтте де жас шағындағы “сүйекке
сіңген әдетіне басып” көңіл-күйді бір сәтке болса да желпіндіріп отыратын
мінезін профессор Бейсенбай Кенжебаев былай деп есіне алады: “Ілияс аз
сөйлейтін, бірақ қу тілді болатын. Сөйлегенде сөзді тауып, ақылды, дәлелді,
жүйелі, жатық, өткір, көп ретте күлкілі етіп сөйлейтін. Күлдіргі, мысал
әжуа әңгімелерді әрі көп білетін, әрі келісті қылып жазтаын. Ол қандай
қызық, күлдіргі әңгіме айтып, жұрт қарқылдап күліп жатса да, күлмейтін. Тек
үстіңгі ернінің бір бұрышын ерекше бір бүлк еткізіп отыра беретін. Ілияс
тегі ауыр мінезді, сабыр иесі адам еді. Жүріс-тұрысы байсалды болатын,
салмақты, ұстамды сөйлейтін” десе, академик М.Қаратаев: “Ілияс ешуақытта да
шешен сөйлемейтін және ондай талабы сезілмейтін де. Дегенмен ойлы, дәлелді
сөйлеу және арсында жіңішкелеп әзіл-қалжың, мысқыл қыстырып сөйлеуге шебер
еді” – дегендері оның мұндай қасиеті мінезіндегі туа біткен әдеті екендігін
дәлелдейді ” (9, 76 б)
“Бұл сөзді қуаттау үшін “Азамат ақын” кітабындағы бірді-екілі өмір
фактісіне жүгінсек: Құсайын Шөкенов Ілияспен ойнап жүріп екеуі оңаша
қалғанда оған былай деп әңгіме айтып береді: “Ертеде Тұрсын деген қадірлі
адамның әйелі өліп, балалары жетім қалған соң, халық үйлендірмекші болады.
Өзіне ыңғайлы қыз болса, шағын малын құртып жібермей-ақ өзіміз көмектесер
едік деген қорытындыға келген жұрт қолдарындағы азды-көпті малын Тұрсынға
әкеледі. Болатшы деген кілең щұбар байдың әйелі Талапшы бір шұбар байтал
қосады. Бікен еліндегі Балабай деген біреудің бой жетіп отырған қызын
айттырады. Бірақ Балабай қызын беруге асықпай, жатып алады. Оның мәнісі –
Тұрсынның замандасы Ахмедиде. Ахмедидің жүйрік жорға атына Балабай қызығады
да, “не сұраса беремін” деп сол жорғаға жабысады екен, ал ол көнбейді. Енді
Балабай “сол боз жорғаны Ахмеди берсе ғана қызымды шығарамын Тұрсынға”
деген соң, бүкіл ел дал болады. Түптің түбінде досының көңіліне қарап
Ахмеди сол жорғасын Тұрсын үшін Балабайға қияды. Тұрсын үйленіп, көңілі
жайланған соң қалың малға мал қосып бергендердің көңілін табуға кіріседі.
Той жасап, жасаудан түскен шашағы жерге сүйретілген үстіндегі бас киімді
Болатшының әйелі Талпышқа бөледі. Ал Ахмедидің ауызға ілінбей қалғанын
ұнатпаған жұрт арасында күңкіл өз шығады. Бір той-томалақта ел Ахмедиден ән
айтуды қалапты, сонда ол былай деп жырлаған екен:
Базына замандасқа жарасқан да,
Көмбеге жан ұшыра таласқанда.
Озған кім, шабаны кім, қалғаны кім,
Амал не, ажыратпай адасқанға.
Балабай қалап алды жалғыз бозды,
Жалғыз боздан айырылып табан тозды.
Атты, жаяу жалбаңдасып жарысқанда,
Болатшының әйелі Талпыш озды”, -
деп Ілияс бала кезінде осы жайтты жиі ауызға алып отырады екен.
Содан Ілиясқа Ахмедидің тоқмейілісіген досы Тұрсынға айтқан жеңіл
астар мен күлкі тудырар теңеулері көңіліне ұнағандықтан, ұзақ уақытқа дейін
есіне сақтап жүреді. Одан керек болса, ішкі ойды астарлата жеткізуді,
досының қателігін мойындату үшін, сонымен қатар, ренжітіп алмауы үшін де
қандай сөз пайдалану керектігін үйренеді.
Тағы бірде Қ.Шөкенов екеуі Сарқанға бірге барғанда Ілиястың тауып
айтқан бір сөзін былай есіне алады: “Сарқанда Рақым молданың үйіне келіп,
оның тамақ жегендегі “ынсаптығын” көреді. Имам тамақ жегенде екі көзі
жұмулы болады екен, шынысын дастарханға қойып, бір бауырсақты әлденеше рет
бөлшек етіп, оған сары май жағып, аузына салғанда көзін бір ашып қояды екен
де, көзін қайта жұмып түйенің сүтін қатқан қызыл күрең майды ұрттап
отырады. Сонда айналадағы жұрт “ынсапты екен, қасиетіңнен айналайын
шариғатты ұстап, нәпісін тиған екен” деп таңырқасады. Сонда Ілияс иманның
бұл мінез-құлқын былай деп келеке-мазақ етіп, Құсайынның құлағына
сыбырлайды: “Әмсе көзін жұмып отыратыны – дүниеге көзің түссе, күнә болады
деп сақтанатын шығар?”-дейді, оның үстіне күніне бір семіз қой мен бір
тегене қымыз ішетінін еске алып” (6.43 б).
“Ілиястың бірге өсіп, оқыған Ыбырай мен Маманов оның Қарағаштағы
“Мамания” мектебінде білім алып жүргендігі бір сәтін былай деп баяндайды:
“Қарағаш мешітінің имамы Хасен молда “Мамания” медресесінде оқушыларға дін
және құран үйрететін. Хасен молда араб сөзіне тілі келмеген оқушылардың
тілін орамалмен ұстап тұрып созатын әдеті бар еді. Соған Ілияс қабырға
газетіне екі шумақ мынадай өлең шығарады:
Молдекем Жұтқымбайды мазалап тұр,
Тілін созып жылатып жазалап тұр.
Дін үйретіп балаға зорлықпенен,
Баратын жұмақ жолын тазалап тұр.
Тұтқышбай молдекеме бағынып тұр
Оқудан көңілі қалып, ошағын сағынып тұр
Молдекең жас баланы аяр емес
Қызарып екі көзі қағынып тұр,-
деп Хасен молданы мазақ етіп, күлкілі образын жасайды. Өзін мазақтаған
кімге жақсын, суретті көрген Хасен молда авторы Ілияс екенін біліп, оны
оқудан шығаруға әрекет жасайды, бірақ Есенқұл Мамановтың (Қарағаштағы
“Мамания” мектебінің негізін саушы) араласуымен Ілияс оқуда қалады” деп
есіне алады” (12,109 б)
Сонымен Ілиястың жас кезінде, қай отырыста болмасын айналасын күлкіге
толтырып, кез келген жайды ретіне қарай әзіл-қалжың келемеж, мазаққа
айналдыруы оның әдет-дағдысына айналғанын байқаймыз. Ел арасында жай
айтылған сөзден де күлкілі бір мән-мағына тауып алып, оны боямаламай-ақ
қисынын келтіріп айтып елді күлдіріп отыруы да – мінезіндегі қалыптасқан
әдет. Мәселен, жан жолдасын қалған екі адамның біреуі де баласы жоқ біреуге
“ә, қубас!” десе, екіншісі май басын жалатып екі тартқан көрінеді. Мұны
Ілияс жас кезінде жиі айтып күлдіріп отырады екен.
Ілиястың жас кезінде сатираға жақындығын оның айтыс өнерімен
байланыстылығынан да іздеу қажет. Олай деуіміздің себебі – Ілияс бозбала,
жігіт шағында талай рет түскен жампоз айтыс ақыны болғаны мәлім. Ауылда
өтетін той-думандардан қалмай, өз жанынан өлең шығарып, айтысқа әуес талай
жігіт қыздармен сөз таластырады... Мұны өзі кейінірек былай деп еске
алады... “Хат білген соң өлең оқығыш болдым. “Қыз Жібек” қиссасын мен
оқығанда талай жан жылайтын. Кейін аймағымыздың, ауыл бозбаласының өлеңшісі
мен болдым. Жарып той бастап, таңдап әріптес алып айтысып “құтырған” күндер
өтті. Түнгі тойды таңға тарқатпай, ауыл әлеуметін ауызға қаратқан күндер
өтті”, - дейді.
Ілекең, сөз жоқ, талай ақындармен айтысқа түсті ғой, ол қолдағы бар
деректерге сенсек, бұл өнерде өзіндік қолтаңбасы ерекше көңіл қоярлық
екенін айтпасқа болмайды. Айтыс өнеріндегі қазіргі кезде көп мән бермей
жүрген олқылықтар, салқындық, жіңішкелеп әзіл қыстыру, қапысын тауып жер
қақтырып мысын басу, қажетіне орай кекесін-мысқыл, сатиралық элементтерді
шебер пайдалану қасиеттері Ілияста басым болғанын бірді-екілі көз көрген
қариялардың естеліктері жоққа шығармайды.
“Жетісу Мемлекеттік университетінің оқытушысы, өнер зерттеушісі
Бүркеева Алтын өзінің “Көз көрген”, “Ақынның үнін тыңдаған” деген зерттеу
мақалаларында 84 жасқа келген Ысқаққызы Айтолықтың 17 жасында Жайпақ деген
жерде 23 жасар Ілияспен айтысқандығы туралы құнды дерек келтіреді. Онда
Ілекең “Шилі өзен қамыс-ай” деген халық әнінің әуенімен айтысқандағы, сөзі
өткір, салған мақамы жүрекке жылы тиіп, мейірімді көзқарасы жадында қалып
қойған туралы айтылады.
Екінші “Ақынның үнін тыңдауға” деген мақалада Ілиясты көрген, тәлімін
алған Ақсу ауданы, “Қаракемер” совхозында тұратын Қабдолдаев Жұман өз
естелігінде 1928 жылдың қыс айында ақынның үйіне келгендігі туралы айтады.
Аты шыққан ақынды ауыл құшақ жая қарсы алады. Сол түні және келесі күні
Ілияс “Мұңлық-Зарлық”, “Еңлік-Кебек” жырларын ерекше ырғақпен әндетіп,
түрлі әуенге салып шығады. 10-15 шақырым жердегі ауылдардан адамдар тойға
жиналады. Үйге ел сыймай кетеді. Солардың ішінде ерекше көзге түскені –
Тойымбала дейтін ұзын бойлы, бота көзді, сұлу келіншек “жас ақынмен
айтысамын” деп бірер ауыз өлеңді тастап-тастап жібереді. Айтысудан
тайынатын Ілияс па? Екеуі біраз сөз таластырады. Ілияс сол кезде асып-
саспай, әр сөздің мән-мағынасы, ішкі құпиясы, түп-төркініне зер салып,
ойлап пішіп, оған дәл жауап қайтарып отырады. Ондағы айтыстың кілт тоқтап
қалудың бір себебі – айтыста әзіл қалжың айта отырып, енді қыз бен жігіт
арасындағы бір-біріне тиісу, сезімге барардан бұрын, өз-өздерін таныстыра
келе, бір рудың елінен екендіктерін білген соң Ілияс “Тойымбала менің
қарындасым болып шықты, енді мен айтысамын” деген сөзі итермеші болады.
Тойымбала да “Ілияс өз ағайым екен, енді мен итермеші доғарамын” деп кейін
сырғып отырады ” (18,49 б).
Құсайын Шөкенов өзінің “Біздің Ілияс” деген кітабында “Ілиястың өз
аузынан естіген Борымбектің қызы Әлишамен айтысқандығы туралы бір дерек
келтіреді. Сонда Ілияс пен Әмина арасындағы айтыс та қалжың-қағытпаға
ұласып, Ілиястың өткір, ащы сөздеріне шыдамаған шешесі екеуінің араларына
түсіп “сен жеңдің жол сенікі” деп Ілиясты арқасынана қағып айтысты
тоқтатады.
“Бұл деректердді көрсетіп отыруымыз – Ілиястың жас кезіндегі айтысқа
түсіп, өзінің бұл жолда да ешкімнен кем түспегендігін, сонымен қатар, бұл
өнері болашақта қаламгердің сатира саласындағы қызметіне мол септігін
тигізгендігі айтылып отыр.
Айтыс өнеріндегі сатираға тән көптеген компоненттердің өлең
жолдарында кездесетіндігі туралы айту қажет. Айтыста сатираны пайдалану
дегеніміз - өнер жарысы, сөз сайысы, халықтық эстетика десек те, айтыс
ақындары қарсыласының сағын сындыру мақсатымен бірін-бірі сынап, басып,
әжуа келеке етіп, мазаққа айналдыру тәсілдерін көп пайдаланады. Сол арқылы
өсіп, жеңіп шығатындар да аз емес. Бұған дәлел – Біржан мен Сара айтысы.
Айтыс үстінде Сараның осал емес екендігін байқаған Арқаның серісі одан мін
таппай, қосылар адамы Жиенқұлдың түр сипаты, мінез-құлқындағы “ақаулықты”
қызға тели отырып, кекесін, мысқыл, мұқату арқылы Сараның мысын басады.
Содан кейін-ақ тасқындаған сөз тартысы қайғы-мұң, налаға қарай көш түзейді.
Біржан мұны түсіне қойып, Сараның қор болып бара жатқандығын жырға қосып,
өнеріне бас иеді де, оны арашаламақ ниетін сездіреді ” (16.101 б).
Шөжемен айтысқан ақындар да оның ата-тегіне мін тағып, кемтар
соқырлығын көрсетіп - “ит соқырсың” деп жеңбек болғанда, дәл табылған
қисынды сөз, мысқылға толы мір оғындай тілі арқылы беттерін қайтарғандығы
мәлім. Ол өзінің заманында азуы алты қарыс Балта, Орынбай, Кемпірбай,
Тазбала сияқты ақындармен айтысқа түсіп, тілінің ащылығымен, қарымдылығымен
көзге түскені әдебиеттен белгілі.
“Махамбет Өтемісұлы айтыс ақыны болмаса да, оның өлеңдеріндегі
образдылық, алмастай өткірлік, қызу қанды жігерлілік, айбарлы да
найзағайдай сұстылық Ілиястың тек поэзиясы ғана емес, сонымен бірге
шығармаларының сатиралық қарымтасына да өз әсерін тигізгені анық. Бұл
жайында профессор Ханғали Сүйсіншалиев мынадай тамаша пікір айтады:
“Махамбет қазақ поэзиясында қоғамдық күресшіл сананы нығайтып, сын-сықақ
сарынын қалыптастырады. Сатира жанрының өткір үлгілерін көрсетіп, кейінгі
көп ақындарға көп ұстаздық етті” (14,11б)
Бұл сөздер Ілиясқа да қатысты айтылған. Олай деуімізге негіз – Ілияс
өзінің балалық шағында әкесі Жансүгірдің Махамбеттің, сонымен қатар Біржан-
Сараның, Шөженің, Ақан, Базар, Сүйінбайлардың шығармалары мен жыр-
дастандарын, өлеңдерін мұқият жинап, елге насихат етіп жүргендігінің куәсі
болып қана қоймай, оларды оқып, кейін Кеңес өкіметі тұсында бірқатарларын
жарыққа шығарған адамдардың бірі. Бала кезінде оқыған Махамбеттің өлеңдері
әсер еткені сонша, кейін оның туған жеріне арнайы сапарға шығып,
көтеріліске қатысты тарихи орындарда болып, ол жерден баға жетпес құнды
материалдар жинап әкеледі. Соның негізінде “Исатай-Махамбет” пьесасымен
либретто жазды. Өкінішке орай, бұл туындысын 1937 жылдың дүрбелеңіне
қатысты көзінің тірісінде сахнаға шығара алмады.
Жалпы Ілиястың шығармаларындағы поэтикасына сатира жанры бойынша
ерекше әсер етіп, оның біртабан қаламгер даму дәрежесін көтерген Абай
екендігі талассыз. Оның тұсындағы ақын-жазушыларға Абай рухани күш-қуат
бергенін әдебиеттану ғылымы жоққа шығармайды. Бұған негіз – ХХ ғасырдың
басында дәстүрлі Абай сатирасы күш алып өз алдына отау тігу процесі
басталып, оның қатары күннен-күнге көбейе түскен. Бұл процеске білек сыбана
қызу кіріскен ақын-жазушылар қатарына С.Торайғыров, С.Көбеев, осы тұста тек
сатиралық шығармалар жазып жүрген С.Төлешов, А.Тоқмағанбетов, М.Дәулетбаев,
Қ.Тайшықов, Б.Сүлеевтермен бірге Ілияс та Абай дәстүріндегі сатирада қалам
тербейді.
Ілияс Абайдың шығармашылығына, оның ішінде сатираның мұраларына көп
көңіл бөлген. Абай әдебиет ортасына үлкен жаңалық әкелуші реформатор деп
жоғарыда айтқанымыздай, ол қазақ сатирасына елдің сиқын кетіріп, жайсыздық
тудырып жүрген эстетикалық талғамнан жұрдай адамдардың толық образдарын
жасады. Ілияс сол шығармалардың бірде-біреуін көңілден таса қылмай оқып,
оған үлкен мән беріп, өзінің алғашқы сатиралық шығармаларын да сол тұрғыда
жазуға талпынды. “Бұл жөніде өзі: “1916-17 жылдан маған жазуға ынта туды.
Оған себеп – сол негізгі қазақ әдебиетінің әсері болды. Абайша бірдемелер
(балдырған) жазуға талпынсам да ештеңе шығара алмадым ғой деймін”, -
дейді”. (7,30 б). Ілияс өлеңдерінде адамдардың жат мінездері мен
қылықтарын, пысық көрінген өтірікші жылпостарды, надан ұлық пен би-
болыстарды Абайша жырлайды. Мәселен; “Көңілдің жүгірісі” деген өлеңінде.
“Я мақтамай, я боқтамай,
Бәрін дос деп бекер жүр
Жақын көріп ақталмай,
Алаңдықпен шекті өмір.
Кейде жалын, кейде шоқ,
Кейде ынжық, кейде жоқ.
Кейде жаяу, кейде атты,
деп Абайдың “Дүтбайға” деген өлеңіне еліктеп, бірде өзінше, бірде Абайша
салған өрнек пен нақыштарды қайталайды.
Мырзабек Дүйсенов бұл ойға қатысты мынадай пікір білдіреді:
“Қартайдыұ қайғы ойладық, ұлғайды арман” деген өлеңінде Абай өз
дәуіріндегі, әсіресе қолына азын-аулақ билік тие бастаған, соқыр кеуде
надан ұлықтардың, сұм-сұрқия қулардың, өтірікші жылпостардың жат мінездерін
шеней келіп, “қара қарға сияқты шуласар жұрт”,-дейді” (11,299 б). Не кісі
сүйер ісі жоқ, не адам қызығар түсі жоқ қара қарға – жағымсыз бейненің
теңеуі. Абай дәуіріндегі әлгіндегі сұрқиялар Ілиястың жас бала, жігіт
кезінде өмір сүрген. Соларды Ілияс та Абайша шенеп отырады”. Бұл пікір
сатиралық шығармалар жазуды Абайдан үйренді деген ойдың дәлелі болса керек.
Ал сатира жанрындағы өлеңнен прозаға ауысуы бұл – 20- жылдардың бас
кезі. Нақтырақ айтсақ, 1922 жылдың қараша айында Ілияс оқуға түсуге
Алматыға келгенімен, ол талабына қолы жетпеген соң “Тілші” газетіне
қызметке кірген сәттен басталады. Ол жиырмасыншы жылдардың басында-ақ
баспасөзге келіп, елімізде жүргізілген саяси шаруашылық және ағартушылық
науқандарға қызу араласқан. Сол істердегі кемшіліктерге қарсы сықақшылардың
үнін батыл естірткен. Талап, мақсат, міндетті бұрмалаушыларға соққы беруде
сатираны шебер пайдаланған.
Ол 20-шы жылдың аяғы, 30 жылдардың басында да ұлы өзгеріс дүбірінің
абзал жаршысы, өмір тасқынындағы жағымсыз жайлардың қатал сыншысы болған.
өзі 1931 жылы былай деп жазды: “Әдебиеттің күлкі-сықақ түрі – бізде
өспеген, өнбеген түрі. Бұл жөнінде де біраз еңбек істеп келемін. Осы түрді
туғызу үшін әдебиет түрінен “Сықақ” атты кітап жиып шығардым. Осыған
ыңғайым бар. Кезінде ұсақ-түйек жазып отырамын. Менің фельетондарым, сықақ
өлеңдеріміздегі жоқ әдебиеттің сықақты түрін туғызуға істеп жүрген
қызметтерім”. Яғни Ілияс өмірінің ақырына дейін сатирада қалам суытпаған.
Шығармашылық жолына, өмір белестеріне қарай Ілиястың сатириктік
қызметін екі кезеңге бөліп қараған жөн. Біріншісі-1920-1925 жылдар, яғни
оның “Тілші” газетіндегі кезеңі. Екіншісі – 1928 жылдан бергі аралық, яғни
Москвадан оқып келгеннен кейінгі “Еңбекші қазақта” істеген және онан соңғы
жылдары. Бұлай екі кезеңге бөлуге негіз: ол 1925-1928 жылдарда Москвада
окуда болумен байланысты сықақ жазбаған. Арадағы осы 3 жыл үзіліс оның
сыққашылардың қызметін еріксіз екіге жарып тастайды. Екіншіден, “Тілші”
газетінде ол – облыс көлеміндегі ғана фельетонист, ал “Еңбекші қазақта”
республика сатиригі ретінде танылады. Үшіншіден, автордың 1925 жылға
дейінгі сықақтары мен 1928 жылдан кейінгі сатирасы тақырыбы жағынан да,
көркемдік жағынан да бір-біріне мүлде ұқсамайды.
Өзімен қызмет істейтін тілшілердің көпшілігі жазушылық өнері бар,
прозаик, сатирик, фельтонистер еді. Олар сол кезде газеттегі жауынгер
жанрлардың бірі – фельтонды әркім әр түрлі, бір-бірімен жарыса, бәсекелесе
жазатын. Бұл ахуал Ілиясты да еліктіреді. Сол кезде жазғандары тек “Тілші”
газетінде ғана емес, сонымен бірге “Жас Қайрат”, “Сана”, “Шаншар” сияқты
баспасөз орындарында жарыққа шығады. Жазғандары сол уақытта елімізде
жүргізіліп жатқан науқандық саяси, шаруашылық, ағартушылық жайларды
қамтиды. Сатираның түрлі компоненттерін шебер пайдалана отырып, жаңа
дәуірдегі жаңалықты дұрыс түсініп, бағалай алмай отырғандарға, жаңа
істердегі игіліктерге кедергі келтіріп, бұрмалаушыларға батыл, қарымды
қаламын қадайды. Баспасөз қызметінде аз уақыт істеген кезінде өзінің
әріптестерінен жазу техникасын үйрене отырып, тіпті кейде олардан асып
түсерлік дәрежедегі журналист ретінде көзге түседі. Оның жазғандары бірінен-
бірі өтерліктей іргелі де айтары мол құнды материалдарға айналып, қалың
көпшіліктің сый-құрметіне бөленеді. Осы еңбегіне лайық оны 1924 жылы
“Тілші” газетінің хатшысы, кейінірек редакторы етіп тағайындайды.
2.2. Азамат ақынның сатиралық туындылары
“Ілиястың сатиралық тұрғыда жазылған еңбектері “Оқшау сөз”,
“Шашауша”. “Әзіл-оспақ” рубрикаларымен жарыққа шығатын сықақтарын газет
беттеріне, көбінесе, Матай, Құйқалақ, Балгер, Таңқыбай, Жа-Жа, Сақа, Ағын,
Салпанқұлақ сияқты мазмұнына сәйкес орынды да ұтқыр атау таба білу
шеберлігі ерекше екендігін атау қажет. Әр сықақ-әңгімеге жақсы тақырып қою
да оңай іс емес. Ол оқырманды тыңдауға тарту үшін де, сонымен бірге,
тақырып атының қысқа, қарапайым, образды күлкілі, идеясына лайықты, астарлы
болуы ғана оқушыны қызықтырады. Бұл жағынан келгенде Ілияс алдына жан
салмайтын.
Айталық “Құйрықты базар”, “Сұрпаңбай сұғанақ”, “Тәшкендікке тарт”,
“Пұшық мұрынға кетік ыдыс”, “Жалаңаш жиылыс” және тағы басқа фабуласын
айқан танытады. Әрине, бұл да сатирик жазушының ажырамас асыл қасиеттерінің
бірі екендігін айту абзал” (17,18 б).
І.Жасүгіровтың бүгінгі күні жарыққа шығып, газет бетін көрген
сатиралық шығармалары елуге жуық. Сол жазғандарының біразы ең алғаш 1933
жылы Семей қаласында баспадан шыққан очерктер мен әңгімелер жинағына
топтастырылған. Оған “Тәшкендікке тарт”, фельтондары “Сөз Қамысбаевқа”,
“Жарапазан”, “Сыйға-сый, сыраға-бал”, “Жарайсың, Шұлғаубайым”, “Қыз көзінше
неге замечание жасайсың?!”, “Шалқыбай”, “Құйрықты базар”, “Алдандық”,
“Құқ”, “Пұшық мұрынға кетік ыдыс”, “Ура”, “Жайлаубектің жауыры” және тағы
басқа очерктері кірген.
1935 жылы сатиралық шығармалары басқа жанрдағы туындыларынан бөлек
“Құқ” деген атпен Алматыдағы Қазақ Мемлекеттік Көркем әдебиет баспасынан
123 беттік көлемде жарық көреді. Жинақта жазушының отызға тарта ең таңдаулы
сатиралық туындылары шығып, қалың оқырман назарына жол тартты.
“Ілияс ақталғаннан кейін 1961-64 жылдар арасында жарық көрген 6
томдық шығармалар жинағына 1963 жылы “Әңгімелері мен фельетондары” деген
атпен 328 беттік көлемде кітап болып баспадан шығады. Сонымен қатар 1964
жылы “Қазақстан” баспасынан шыққан “Пьесалары мен әңгімелері” деген кітапқа
оның көптеген сықақ әңгімелері мен фельетондары енгізілген.
1963 жылы Т. Қожекеевтің құрастыруымен шыққан “Бұл кім өзі?” жинақ
кітабында І.Жансүгіровтің “Сұрпақбай сұғанақ”, “Қуыршақ” атты фельетондары
жарық көрген. 1995 жылы І.Жансүгіровтің 100 жылдық мерей тойына орай 1935
жылы шыққан “Құқ” жинағының нұсқасы қайта өңделіп, “Қайнар” баспасынан
жарық көрді”. (16, 107 б)
І.Жансүгіров сатира жанрында басқа ақын жазушылардың шығармаларын да
кеңінен насихаттауға көп күш салған. Мәселен, 1928 жылы Мәскеудегі
Коммунистік журналистика институтын тәмамдап келген соң, жергілікті қазақ
ақын жазушыларының жазғандарының ішінен күлкі, әжуаға, мысқылға икемі бар
қаламгердің өлеңдерін топтастырып, 1929 жылы Қызылорда қаласындағы баспадан
көлемі 98 беттік жинақ шығарады. Бұл еңбегі Қазақстанда ең алғаш шыққан
сатиралық 4 кітаптың бірі бөлып, қазақ әдебиетінің қомақтана түсуіне
өзіндік бір үлес қосады.
“Ілияс сатирасында жаңа қоғам, жаңа өкіметке ықыласы түспей жүрген
үстем тап өкілдері – бай мен бектерді, би-болыстарды, қожа – молдаларды
аяусыз әшкереледі, солардың зиянды іс қылықтарын қатал сынға алды.
“Бейсенбек болыс” атты сықақ өлеңінде барлық болысқа тән жат мінез, жаман
психологияны ашып көрсетті. Автордың айтуынша, олардың жүрісі мынау:
Ылаулап бір сыңдар ат мініп алад,
Сымпыстау келте киім киіп алад.
Өзгеге өз айбынды көрінбекке,
Мойнына бір сөмкені іліп алад.
Ауызға мүштіктетіп шылым алад
Шаруаның иығана шығып алад.
Өстіп жүріп олардың істейтіні – нөкер ертіп сауық құру, қыдыру, қыз, қазы
іздеу, байға қону, бас мүжу. Осынысын бетіне басып, “мұның қалай?”
дегендерге олар “азу басад, тістесед, сауырласад”.-дейді.
Ауыл, ауданға шыққан уәкілдер де оңып тұрған жоқ. Олардың тарапынан
да асыра сілтеушілік жөн – жосықсыздық, Кеңес заңын көрінеу бұрмалаушылық
орын алып жүрді. Ілиястың “Елге шыққанда ...ов не айтады”, “Жолсыз салық”,
“Шешілмеген жұмбақ”, “Шенқұмарға” атты сықақтары, міне осындай әрекеттерге
қарсы бағытталады. Бірінші аталған сықақ өлеңде өкілдің есерсоқтығы,
парақорлығы көрсетіледі... Ол ауылға кеудесін қаға, өзін көтере келеді. Мен
үкімет адамымын, жер дауын, жесір дауын мына мен ғана шешемін деп келеді.
“Ықтиярымен бергенді аламын, бірақ параға оразамын” деп, ішпейтін –
жемейтін жанмын деген емеурінін білдіреді. Бірақ сөз арасында:
Заявление – арыз
Тексеру – бізге парыз.
Ісіңді іс қылып берейін,
Береріңді шығарыңыз, -
деп шын құлқын сырын да аңғартып қояды.
Аздан соң:
Бар ма ақшан?
Жылдам, шапшаң!
Сені саялап кетем,
Аттың майын тапсаң, -
деп “Параға ораза” өкіліңіз жалаң қағады, құлқын қажетін жасыра алмай, кім
екенін әшкерелеп алады. Ал “Жолсыз салық” шашаушасында да жергілікті
жердегі кейбір атқамінерлердің асыра сілтеушілігі, әділетсіздігі, “шаш ал
десе, бас алатын” аптықпалығы сынға алынады” (1, 375 б)
І.Жансүгіров өзінің алғашқы сатиралық туындыларының бірі -
“Тәшкендікке тарт” сықағын 1928 жылы 11 қаңтарда “Тілші” газетіне
бастырған. Онда сөзі мен ісінде береке жоқ кеңістік шенеуік Шойынқұлақтың
бір күндік өмірін әжуалаған. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында “шаш ал
десе, бас алатын” Шойынқұлақ сыңды белсенділердің көп болғаны белгілі.
Олардың содыры қарапайым халыққа жайсыз тиіп тұрғаны былай тұрсын,
өздерінің күнделікті өмірдегі берекесіздігі адам айтқысыз. Кейіпкерінің
жұғымсыз кейпін суреттеп, ұнамсыз іс-әрекетін алақанға салғандай ашып
береді. Ондай Шойынқұлақтар өмірде аз кездеспейді, әлі де бар. Оларды ашық
судың бетіне шығармай, игілікке, жақсылыққа жету екіталай. Ал солардың аз
болғанын, тіпті болмағанын қалаған жазушы оны ащы да улы тілінен түйреген
үстіне түйрей түседі. Ол үшін ап дегенде-ақ оның сыр кейпіне тиісе
жөнеледі. “Ол шұжықтай тығыз, қазыдай қызыл күрең, қарынсау” дей келе,
мінезіндегі сабырсыздықты жолай айта кетіп, оқырман алдына Шойынқұлақтың
сыртқы, ішкі келбетін ашып берді. Кейіпкерінің болмыс- бітімін толықтыру
үшін оқиға ішінде әйелін де қыстыра әкетеді. Әйелі де Шөкеңнің ары жақ –
бері жағы. Әдеттегідей ерке шолжаң, кердең, өз әмірін күйеуіне жүргізе
алатын сөзуар, тіпті көнбей бара жатса көз жасы дайын тұратын ерке –тотай
әйел заты. Қазақтың биязы әйелдеріне тән мінезден ада. Оқырман Шөкеңнің
әйелі Күлжанмен мынадай ситуацияда кез болады: Шөкең өзіне тән берекесіз
әдетіне салып, жұмысқа апыл-құпыл жиналып, қобыраған көп қағаздарын қара
қапшығына тыққыштап жатқанда, әйелі үстінен түсіп дүрсе қоя береді:
“- Қайда безіп барасың?!
- Собраниеге, правлениенің отчеты...” – деп бүгежектейді Шөкең. Ал
әйелі Күлжан бейшараның бұға түскеніне сұға түсіп, дауысын екпіндете:
- “Отчетың да құрысын... Сен де құры! Кет! Жоғал!” – деп тас-талқан
болады.
Күйеуінің әлсіз жағын білетін қу келіншек көз жасын жылт еткізіп те
үлгереді. Жаны шыққан байғұс Шөкең дегбірі қашып, қоғам жұмысын, отчетын
жайына қалдырып, әйелінің көңілін таба алмай дал болуда. Қанша жалынғанымен
әйелі аптығын басар емес. Сондағы талағы тарс айырылып, ашу шақырғаны,
күйеуімен бірге сауда жасау үшін базарға бірге бармауы ғана екен.
Жазушы осындай болар болмас оқиғаларды кейіпкердің айналасына әдейі
топтастырған. Өйткені оның қызметі осы сауда кооперативіне байланысты болып
отыр. Қоғамда жаңа белең алған, халық арасында беделге ие бола алмай жүрген
сауда кооперативі осы Шойынқұлақтың қолында. Оны насихаттау, өмірге
еңгізуді іске асыру үшін басты кейіпкерге үкімет үлкен билік пен бедел,
лауазым берген. Ал оның тұрпаты мынау – не үйде, не қызметте береке таппай,
қараң-құраң күй кешуде. Мұны оның кейінгі әрекетінен аңғарамыз:
Әйеліне көп уәделерді жаудырып, әрең босап шаққан Шөкең, “қызмет
қайдасың?” деп кеңсесіне жүгіреді. Таң атпастан тыпыршып, әуре-сарсаңға
түсіп, әйелінің қырын қабағына іліккен Шөкең, кеңсеге сауда кооперативінің
істеген жұмысы бойынша үлкен есеп бермекші. Соған дайындалып жатқан
кооперативтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz