Жабайы алма

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе бөлім

ІІ. Негізгі бөлім

1. Омонимдер, олардың жасалу жолдары.
2. С.Мұратбековтың Жабайы алма повесіндегі омонимдердің қолданылуы.

ІІІ. Қорытынды бөлім

Бір сөздің түрлі мағынаға ие болуы тек көп мағыналы сөздер ғана
болмайды. Тілімізде дыбысталуы да, жазылуы да бірдей бола тұра бір-бірімен
мағыналық қатынасы жоқ басқа-басқа сөздер де кездеседі. Мұндай сөздер
тілімізде омонимдер деп аталады. Омонимдерді көп мағыналы сөздерден ажырата
білу керек. Бірақ бұл екеуін ажыратудың қиындығы да жоқ емес. Мысалы,
халық, көпшілік дегенді аңғартатын жұрт сөзі мен көшкен дегенді аңғартатын
жұрт сөзі мен көшкен елдің не жеке үйдің орнын білдіретін жұрт сөздерінің
арасындағы мағыналық байланыс бар деу қиын. Сондықтан да мұндай сөздердің
омоним болуы сөзсіз. Бірақ кейбір сөздер о баста бір мағынаны беріп, кейін
келе мағыналық байланысын үзіп, омонимге айналғаны да болады. Көп мағыналы
сөз бір сөз табына ғана жатады. Енді бір сөздер әрбір сөз табына телініп,
әрі мағыналық байланысын да жоймаған, бірақ мағыналар алшақтап кеткен.
Сонымен қазақ тіліндегі омонимдердің жасалу жолдары қандай? Олар мына
жолдардмен жасалады.
1. Қазақ тіліндегі сөз тудыру тәсілдері арқылы жасалған сөзбен бұрыннан
бар сөздердің бірдей дыбысталуынан болатын омонимдер.

Мысалы: баспа-тамақ ауруы, баспа-кітап, газет, журнал шығаратын мекеме.
2. Сөздердің фонетикалық өзгеріске ұшырау арқылы басқа сөзбен бірдей
дыбысталуынан пайда болатын омонимдер. Мысалы, жіктеу есімдіктері
жататын біз сөзі мен тігу құралының бір түрі, біз сөзінің бұрын бігіз
түрінде айтылып, кейін г дыбысының түсіріліп айтылуы арқылы біз
сөзіне айналғанын айтуға болады.
3. Басқа тілден енген сөздердің төл сөздрмен дыбысталуы бірдей болу
арқылы да омонимдер жасалады.

Омоним өз ішінде толық (лексикалық), жартылай (лексика – грамматикалық),
аралас омонимдер болып үш топқа бөлінеді.
1. Толық (лексикалық) омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей
түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады. Мысалы, бояу
мағынасындағы сыр сөзімен жасырын пікір, ой дегенде аңғаратын сыр сөзі
зат есім, екеуі де бір сөз табына жатады. Екеуі де көптеледі,
септеледі, тәуелденеді. Қалай түрленсе де, омонимдік қатары
бұзылмайды. Сондықтан бұлар толық омонимдер деп аталады.
2. Жартылай омоноимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз
табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын
сөздер айтылады. Түбір күйінде омоним бола тұра, түрленгенде ондай
қасиеттен айырылатын сөздерді жартылай (лексика – грамматикалық)
омоним деп атайды.
3. Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей болып, өзара
толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады.
Омонимдердің табиғатын жақсы түсіну үшін омофондар мен омографтарды
білу керек.
Омофондар дегеніміз – дыбысталуы бірдей бола тұра түрліше жазылатын
сөздер. Омофондар жеке сөздерден де, сөз тіркестерінен де болады.
Омонимдерді жеке тұрғанда мағынасынан ажырату қиын болғанымен дұрыс
құралған сөйлемде қиындық келтірмейді. Тек басқа сөздерді қолданғандай оңды
– солды пайдалана беру де қиын. Сондықтан омоним сөздерді ойланып қолданған
жөн болады. Егер омоним сөздерді сыңарларымен орынды түрде қатар қолданса,
сөйлемдегі ойдың әсерлі шығуына көмектеседі.
Біз Сайын Мұратбеков әңгімелерінің омонимдері туралы айтқанда
лингвистикалық қағида, ережелерді басшылыққа ала отыып, тілдік ерекше
фактілерді жүйемен талдаумен қатар, жазушының өзіне ғана тән, күнделікті
қолданыста кездесе бермейтін сөздерге және олардың әдеттегі қолданыстан
айырмашылығына, жазушының мұндай тәсілден ұтып тұрған жайларына назар
аударамыз.
Жазушы шығармаларының тілінде қара сөзінің әр түрлі мағынада қолданылуы
жиі кездеседі.
Қара І сын. күйенің, көмірдің түсіндей (түс, бояу)
Қазандықтың желкесіндегі дәу қара пышақтың орнында жатқанын көріп,
көңілім орнына түсті. (186 б)

Қара ІІ зат. аумақ, көлем, сан, мөлшер, шама. Онан соң Нұрсұлуға бұрылып:
- Әй, саған не қара көрінді? - деді зілді үнмен (187).

Қара ІІІ етістік. көз жіберу, назар аудару. Осы тұста бастаушымыз Әжібек
тағы бір бел босата тұрып, барлығымызға барлай қарап шықты да: - Ал,
көксоққандар! – деді өктем үнмен. (187)
Сонымен бірге қап сөзінің де әр түрлі мағынада қолданылуы жиі
кездеседі.

Қап І зат. жүннен, кенептен немесе мақтадан тоқылған азық – түлік заттар
салуға арналған ыдыс.
Әжібек қабының аузын ашып, әрқайсымызға бір-бір шөкімнен салып бере
бастады. (197)

Қап ІІІ одағай. өкініп, опық жегенде айтылатын ишарат сөз.
Қап, мына қақпастың дәуірлеуі – ай, ә. Ырысбектің мылтығын сұрап ап, бір
күні Қособаның үстінде қоса кетті дегейсің дегізсем бе екен! деп кіжініп
қояды. (152б)

Қап ІІІ етістік.
Біз балалар да аттан секіріп-секіріп түсе қап, Көлбай кереңді қоршай
отырдық (125)

Көз І зат. көру мүшесі.
Бір-біріне тек көздерінің астымен ғана қарап қояды. Қуларын-ай десеңші,
әжемнің көзінше екеуі де түк білмегенсіп сызыла қалыпты (16).

Көз ІІ етістік. жылдамдық, лезде.
Мұнан әрі қалай болғанына тіпті көз ілеспей қояды (27)

Кеш І зат. ымырт жабылыс, қараңғы түсіп, қас қарайған мезгіл.
Өстіп дуылдасып жүріп кештің қалай түскенін де аңғармаппыз. (8).
Төңірегін тегіс шарлап, кешке дейін іздеп көрдік, бірақ Қарақаншықты да,
оның өлі күшіктерін де таба алмадық (9).

Кеш ІІ үстеу. кейің, соң.
- Ақымақтар, ертеден қара кешке дейін шыр айналып селкілдеп жем
бергенше, бір ауық дем алудың әдісін таппайсыңдар ма, - деген
табалай ұрсып. (120)

Көрші І зат. көршілес, есіктес немесе үйме-үй тұратн адам, қоңсы.
Мына көрші колхозда сондай екі баланы отырғызып қойыпты (133).

Көрші ІІ етістік.
- Бар кет! Маған десең құдайыңа бар шағынып. О несі-ей, менің
қақырығымнан жиіркенгені. Осыдан балалардың маңына жолап
көрші!... Ешқайсың жолатушы болмаңдар (38).

Кілт
Кілт І зат. құлыпты ашып – жабуға арналған темір құрал.
Дүрия анадай жерден тартыншақтап, екі көзі жасқа толып боталап, кілтті
Әжібекке ұстата берген (69).

Кілт. ІІ үстеу. кенет, шұғыл, тез, шапшаң.
Өстіп мәз боп келе жатқанымызда, тас қара жақтан торы жорғамен құйғытып
шыға келген Байдалы шал біздің ізімізді кесіп өте бере, кілт атының басын
тартып қайырыла бұрылды, ақ қара түскен ізімізге, онан біздің
шарықтарымызға қарады да: - Әй, иттің күшіктері, мына қара майды қайдан
алдыңдар? (166)

Қақ
Қақ І етістік. белгілі бір затты тазарту үшін сілку, соғу немесе есік,
терезені жайлап ұру.
Терезеге жүгіріп бардым да, оларға байқатпай тық-тық еткізіп қаға
бастадым (141)

Қақ ІІ зат. кептірілген әр түрлі жемістер.
Ортасынан тіліп, жіпке тізіп қақ жасаймыз (10).
Қой
Қой І зат. күйіс қайыратын, тығыз жүнді уақ мал, төрт түлік малдың бірі.
Біраз жүріп барып қайрылып қарағанбыз, іздеріміз тура бір қора қой
шұбырып өткендей қап-қара ала боп жосыла түсіпті (165)

Қой ІІ шылау. бір нәрсенің, істің, анық-айқындылығын, растығын күшейте
түсетін көмекші сөз.
Шынында да апам дұрыс айтады, бүкіл ауыл топырақ жеп жатқан жоқ қой, қай
үйге барсаң да қуырған бидай, талқан, кейі нан жеп отыр (132)

Жара
Жара І зат. ағза клеткаларының бұзылуынан болатын жарақат.
Қандай жара болса да ем-домсыз тез жазылып кететін, - деп Шымырбай мәз
бола сөйледі (53). Шай үстінде бетімді көлегейлеңкіреп бір қырын отырдым
да, ала көлеңке үй ішінде әжем де, кішкене балалар да бет-аузымның жарасын
байқамады (185).

Жара ІІ етістік. қауыз ашу.
Белуардан кеп қалған астық масақ жара бастаған үлп еткен үрлеп өтсе-ақ
болғаны судың бетіндей жыбырлап, толқындала жөнеледі (46).

Жас
Жас І зат. жылағанда көзден шығатын сұйық зат.
Ып-ыстық жас көзіме құйыла берді. Көз жасының ып-ыстық болатынын мен
сонда бірінші рет сездім (31).

Жас ІІ сын. балғын, балауса, жас.
Кішкене қазанда сақылдап бірдеңе қайнап жатыр, оның да тәтті бір иісі
білінеді, кәдімгі жас сорпаның иісі. (165)

Жас ІІІ зат. адамның, жан-жануардың т.б.өмір сүру мезгілін белгілейтін
уақыт, жыл саны.

Сабақ
Сабақ І зат. бір пәнді оқытуға арналған оқу сағаты.
Сенің оқуыңды тексеріп, қадағалауға да мұршам болмай кетті. Түстен кейін
оқитын балалар ертеңгісін біз құсап дірдектемей, сабақтары расписание
бойынша өткен еді (206)

Сабақ ІІІ зат. өсімдіктің тамырынан ұзына бойына дейін созылған бұтақтар
өсетін негізгі бөлігі.
Неше күннен бері егіннің сабағы сойғылап күптей болған алақаның тұз
уыстағандай тызылдайды, басың айналып, көзің бұлдырайды, бірақ бәрібір
сонда да ора беруің керек (143).

Таба
Таба І зат. тамақ пісіруге не қуыруға арналып, металдан жасалған кемеш
ыдыс.
Үйде жаңа астықтың ұнынан пісірілген нан бар, табадан шыққан бойы жып-
жылы тұрған шығар (83).

Таба ІІ етістік. іздеу.
Бүгін ертемен қырманға астық тасуға шығуы тиіс екен, әлгінде бастық,
бригадир, есепші болып барлығы жабыла іздеп еш жерден таба алмады (78).
Төңірегін тегіс шарлап, кешке дейін іздеп көрдік, бірақ Қарақаншықты да,
оның өлі күшіктерін де таба алмадық (9).

Түс
Түс І зат. түр, келбет, нұсқа, рең.
Өз терісіне өзі сыймай, ызадан жарылып кетердей боп түсі бұзылып, түтіге
тұрып айтты (159) .

Түс ІІ зат. күннің мезгілі, сағаш бір кезі.
Сөйтіп апам түс ауа қырманға кеткен, ертеңіне таңертең күн шықпай жатып
есігіміздің алдына аттандап Көлбай жетті (156).

Түс ІІІ етістік. қимылдың белгісі.
Бүкіл ауылды аяғынан тік тұрғызып зәре-құтымызды ұшырғанда құдай құрлы,
тепсе темір үзетін осы пәленің жазылмай жүрген ол қандай ауру екенін түсіне
алмай дал болды ел (160).

Ақ
Ақ І сын. қардың, сүттің, бордың түсіндей.
Енді бірер айдан кейін астық піседі, сол кезде мен біздің үйдегі апаңа
бір пеш қып ақ бөлке пісіртейін, бір тойшы (41).

Ақ ІІ зат. малдың сүті және сол сүттен өндірілетін айран, қатық, қымыз,
шұбат сияқты тағамдар.
Нәзирә әпкем іштен бір тостаған ақты алып шығып ұсынды (16).

Ақ ІІІ шылау. күшейту, талғау мағынасындағы демеулік шылау.
Менің де ұйқым келіп отыр, бірақ үйдегі естияр еркек өзім ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.