МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. М. МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.8
1.1 Қанатын от шарпыған балалық шақ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.2 Өлеңдеріндегі жетімдер мен жесірлер
жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. АҚЫННЫҢ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР ӘЛЕМІ ... ... ... ... ... ... 48
2.1 Бала шақтан-болашаққа
дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Арман поэмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...62
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипттамасы. Қазіргі қазақ поэзиясының эстетикалық
байлығы мол, көк жиегі кең. Ал қазақ ақындарының әрқайсысы, шын мәніндегі
талант ретінде, қайталанбас творчестволық тұлға ретінде дара-дара. Сондай
дара таланттардың бірі –М. Мақатаев. Осы дипломдық жұмыста қазақ әдебиетіне
өзіндік, айтулы үлес қосқан, дүниеден ерте өтсе де түрлі жанрда қалам
тербеген ақынның шығармашылық өмірі айшықталады. Ол поэзиядан өнімді жұмыс
бастап, өлмес туындыларды дүниеге келтірген талантты қаламгер.
Зерттеудің өзектілігі. Кеудесін кернеген жыр нөсеріне ерік беріп,
өлең кемесіне мініп, әдебиет мұхитында еркін жүзе білген – Мұқағали
Мақатаев Сүлейменұлы. Ол аз ғұмырында әдебиеттің түрлі жанрында қалам
тербеген үлкен қаламгер. Ақиқатында М. Мақатаев тек өлең жазумен шектелмей
басқа да жанырларда жазған еңбектері алуан-алуан. Солардың ішінен 1972
жылғы Қазақ жырларының бір жылы деген әдеби сын мақаласы мен Рух пен
сезім мақаласын айтуға болады. Қазақ әдебиетін бір бәйтерек десек, соның
үлкен бір бұтағы, артына өлмейтін мұра қалдырған М. Мақатаев өзінің жыр
сәулесін жан-жағына шашып үлгерді. Жүрегінен жарып шыққан өлмес әдеби мұра
қалдырды. Сол мұраларының ішіндегісі ең шұрайлы, халық ішіне кең тараған
туындылары, жалпы тіл ерекшелігі, образдық жүйесі, сюжеттік желісі,
композициялық көркемдігі кеңінен сөз болады
Зерттеу нысаны. Қаламгердің артына қалдырған мол мұрасының кейінгі
ұрпақ үшін маңызы қандай болса, оның баға жетпес әдеби шығармалары қазақ
әдебиетінде өмір сүретіні анық. Оның түрлі жанрдағы туындыларының ішінде
зерттеу нысаны етіп, ең шұрайлы деген, классикалық тұрғыдағы лирикалық,
эпикалық шығармалары қолға алынып, зерттеуге беттедік.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Әдебиеттің әлеуметтік табиғатын ашуда көп
еңбек сіңірген, кеңес үкіметі тұсында түрлі қоғамдық қызметімен параллель
оқу-ағарту, қаламгерлік жұмысты бірге жүргізген М. Мақатаевтің
филологиялық, библиография, текстология үшін маңызды кейбір табыстары
болғанын айта кеткен жөн. Сол тұстағы дүние жүзінде капитализмнің дамуы
нәтижесінде экономикалық қарым-қатынастар шеңбері ұлғайып, жерге, байлыққа,
қызығуымен қатар, әдебиет нұсқаларына да назар аударылғаны жасырын емес.
Қаламгер сол аласапыран уақытта өмір сүргендіктен, өзінің бағыты мен
қаламгерлік жолын тек шығармашылыққа арнағандықтан, жазғандары көркемдік-
идеялық, композициялық ерекшелігі, образдық бояуларының әдебиетте өзіндік
арнасы болғанын зерттеушілер әлдеқашан мойындаған.
Ғалым – зерттеушілер ақынның әр түрлі жанрларда жазған туындыларын
салыстыра қарап, форма мәселесіне, сюжеттің шығуына байланысты көптеген
пікірлер айтқан. Әдебиеттің әлеуметтік маңызына, эстетикалық сипатына
өзіндік әдіс пайдаланғандығын, оны шешуде үлкен еңбек сіңіргендігін алдыға
тартады. Десек те, оның шығармашылығында социалистік реализмінің салқыны
жоқ деп айтуға болмайды. Бұл заман ыңғайының солай болғандығы да белгілі.
Қазіргі тұстағы жаһандану мәселесі аса өзекті болып тұрғанда, өзіміздің
төл рухани мұрамыздың біреудің жетегіне кету қауіпі тұрғанын айта кетудің
еш артықтығы жоқ. Сол тұста халқымыздың өткен ғасырдағы өмір тіршілігі мен
тұрмысын, кеңес өкіметіндегі елдің жай-жапсарын көз алдыға елестетуге
Мұқағали Мақатаевтың шығармашылығының, туындыларының септігі тиері сөзсіз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың басты мақсаты – Мұқағали
Мақатаевтің өлең туындылары мен поэмалары, өткен ғасырдың 60-70 жылдары
кеңінен тарағанын, оның бай әдеби туындыларынан іздеу қажеттілігі
туындайды. Ол үшін мынадай міндеттерді орындау қажет:
- Мұқағали Мақатаевтің шығармашылық еңбегі 10-15 жылға созылса, сол
уақыт ішінде оның түрлі жанрдағы әдеби туындылары қазақ
жұртшылығына, оның алдыңғы қатарлы қазақ әдебиетінің өркендеуіне де
өз әсерін тигізгендігі туралы ой-пікірлерді саралап көрсету;
- алғашқы белгілері мен ұшқынын сол дәуірде өмір сүрген
қаламгерлердің туындыларынан және тағы басқа да кейінгі, қазіргі
әдеби туындылардан іздеу;
- өз жолы мен ешбір қаламгердің әсерінсіз пайда болған әдеби
туындылары болса да, оның ішінде әлем әдебиетінің элементтері мен
кей детальдары кездесетін нақты мысалдар, сюжеттер арқылы айқындау;
- шығармашылық бастауындағы орыс және әлем әдебиеті, философиясы,
өнері мен мәдениеті, тағы басқа да салаларда көрініс табатындығын
ғалымдардың нақты пікірлерімен көрсету;
- сол дәуірдегі қазақ әдебиетінің жай-күйі мен оның даму
ерекшелігінің сипаты мен рухани мұрасы көп ретте М. Мақатаевқа
әсері, оны нақты мысалдар мен әдеби туындылар арқылы көрсету;
- Ақынның орыс тілінің білуін нақты фактілермен көрсете білу және
орыстың, әлем әдебиетінің ойшыл-жазушыларынан еш кем түспегенін
авторлардың еңбектеріне жүгіне көрсету;
- қазақ әдебиетіндегі орнын ғалым-зерттеушілерінің тұжырымдауларына
сүйене отырып және ақын-жазушылардың әдеби туындылары арқылы
айқындап көрсету;
- оның қазақтың көне дәуіріндегі халық ұғымындағы образдары мен ұқсас
элементтерін детальды түрде салыстырма арқылы көрсету;
- жекелей поэзия, поэма жанрларындағы туындыларын, сол тұстағы қазақ
әдебиетіндегі озық туындылармен ұқсастықтарын әдебиет теориясының
әдістемесі арқылы айқындап көрсету;
- қазақ әдебиетінде үлкен орын алатын Жетісу жерінде туындаған
шығармаларды ірі тұлға қазақтың тарихи мұраларымен айқындау;
- ХХ ғасыр ортасындағы әдеби процесті бағамдап, М. Мақатаевтің
шығармашылығы айналасында ой өрбітіп, айқындау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ақын бірден өзі жетіліп, өзі биіктеген жоқ.
Осы мәселеге орай еңбекте мынадай ғылыми жаңалықтар тілге тиек етіледі:
- қазақ әдебиетінің көш басындағы қаламгерлерден М. Мақатаев кеш туса
да өзіндік жолы, бағыты, жаңалығы барын ерте сездірген қаламгердің
нақты туындылары арқылы айшықтау.
- зерттеушiлердiң ғылыми-зерттеу еңбектерiне мән берсек, М.
Мақатаевқа өз халқы мен қоғам және озық орыс, батыс әдебиетінің
әсерi болғанын алдыға тартады. Бұл қатарға кiретiн елдердiң iшiне
Ресей, Европа, Орта Азия, сан ғасырлық әдебиетi мен мәдениетi,
тамаша бейнелеу мен сәндiк шеберлiгi бар Шығыс өркениетi өз әсерiн
тигiзген;
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: М. Мақатаев
шығармашылығының жай-күйін, оның қазақ әдебиетіне әсерін, орнын баяндауда
ғылыми еңбектер мен әдістемелік жұмыстардың ішінде А. Байтұрсынов, М.
Әуезов, Б. Кенжебаев, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, М. Жолдасбеков, Р. Нұрғали,
С. Қасқабасов, Ш. Сәтбаева, А. Сейдімбек, Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, Ж.
Тілепов, Н. Омашұлы, С. Негимов, З. Бейсенғали, Б. Майтанов, Т. Тебегенов,
Ө. Күмісбаев, Д. Хамзабекұлы, А. Жақсылықов, Д. Ысқақұлы, Р. Тұрысбек, Б.
Әбдіғазиев, Т. Сыдықов, Қ. Қалиасқарұлы, және тағы басқа ғалым-
зерттеушілердің диссертацияның мазмұнына қатысты теориялық тұжырымдары мен
ұстанымдарын басшылыққа алдық. Сонымен бірге, алыс-жақын шетел ғалымдары
мен зерттеушілердің еңбектеріндегі ой-тұжырымдар да назардан тыс қалған
жоқ.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысы әдебиеттің ғылыми әдістемелік
заңдылықтарына сүйене отырып, қазақтың көне және кейінгі кезеңіндегі әдеби
мұраларын тарихи-типологиялық, тарихи-образдылық пен тарихи-әдеби жағын
әдебиеттану ғылымы мен ауыз әдебиеті мұралары негізінде қарастырылды.
Сонымен бірге, кейбір теориялық, әдебиеттегі паралель ұқсас, объективті-
аналитикалық талдау, кешенді әдістерді басшылыққа алып, зерттеудің соңғы
үлгілері қарастырылып, пайдаланылды.
.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. М. МАҚАТАЕВ ЛИРИКАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мұқағалидің азан шақырып қойған аты- Мұхаметқали Пайғамбардың атын
түгел айту балаға ауыр болады деп әрі еркелетіп, қысқартып атап кеткен.
Шешесі Нағиманың айтуы бойынша, 1931 жылы 13-наурызда Алматы облысы
Нарынқол, қазіргі Райымбек ауданынна қарасты Қарасөз ауылында туған.
Мұқағалидің ата тегі қысқаша былай тарайды: Албан-Сара – Сүйерқұл – Алжан –
Сырымбет – Қангелді – Қойбас пен Түке. Түкеден Райымбек туады. Ал Қойбастан
Менні - Дәлі- Қамысбай – Мақатай – Сүлеймен - Мұқағали. Демек Мұқағалидің
атасы Қойбас Райымбектің әкесі Түкемен бірге туған ағайынды кісілер.
Мұқағалидің Жұлдыз, Айбар атты екі ұл, Ләззәт, Майгүл, Алма, Шолпан деген
төрт қыз туған. Немере, жиендері өсіп келеді. Ол кезде әкесі Сүлеймен 1930
жылы ұйымдасқан Энгельс атындағы колхоздың алғашқы төрағасы еді. 1941 жылы
Отан соғысы басталғанда, яғни Мұқағали 10 жасқа келгенде әкесі майданға
аттанып, Калининград майданында болған сұрапыл шайқаста 29 жасында қаза
табады. Үй ішінің бар ауыртпалығы баланың тұңғышы Мұқағалидің иығына түсті.
Сөйтіп, балалық, оқушылық кезі қой бағып, егін орып, кетпен шабумен өтеді.
Сол кездерде өлең жаза бастайды. 1948 жылы ауыл орта мектебін үздік
бітіріп, Алматыға жоғарғы оқу орнына аттанып, зеректігінің арқасында, еш
қиындықсыз Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология факультетіне оқуға
түседі. Бірақ орталыққа жақын аудандардың студенттеріне жатақхана
берілмегендіктен, стипендиясы не тамағына, не пәтер ақысына жетпей,
асыраусыз қалған үй ішінің ауыр тұрмысы оқуын әрі қарай жалғастыра беруге
мүмкіндік бермей, бір жылдан соң оқуын тастап, Шибұт деп аталатын көрші
ауылда ауылдық кеңестің хатшысы болып қызметке орналасады. Әрі қызыл отау
меңгерушісі, кітапханашы да болады. Комсомол мүшесі әрі жас кадр ретінде
қоғамдық үгіт-насихатқа, көркемөнерпаздың ойын-сауық жұмыстарына белсене
атсалысады. 1949 жылы Советтік искра газетінде екі өлеңі жарық көреді.
Сол ауылда мұғалім бойжеткен қыз Лашын да үгіт-насихат, ойын-сауық
жұмыстарында Мұқағалиға сенімді серік болады. Қозы Көрпеш-Баян сұлу
пьесасында Мұқағали –Қозы, Лашын-Баян ролін ойнап жүріп, бірін-бірі
ұнатады. Сөйтіп жүріп, 1949 жылдың көктемінде екеуі үйленеді. Мұқағали
үзіліп кеткен оқуын жалғастыруды армандайды. Лашын: Қызметім, жалақым бар,
үй ішіне мен қараймын, сен оқуыңды алаңсыз жалғастыр,- деген кеңес беріп,
Мұқағали екінші рет Алматыға оқуға аттанады. 1950 жылы Шет тілдер
институтының неміс тілі факультетіне түсіп, оны да тұрмыс жағдайына
байланысты тастауға мәжбүр болады. Ақын болам деген оймен Қазақ Мемлекеттік
Университетінің заң факультетіне оқуға түседі. 1952 жылы Қ.Аманжолов
қарастырған Жастық жыры атты жинаққа өлеңдері М.Әлімбаев, Ғ. Қайырбеков,
І. Мамбетовтермен бірге енеді. 1954 жылы ауылға қайтып өзінің жері
Қарасаздағы орта мектепке орыс тілінен сабақ береді. Ауыл мектебіндегі
дипломы бар кадр алып, Мұқағали жұмыссыз қалған соң, қалаға келіп, 1957
жылы Алматыда Республикалық Радиоға диктор болып қызмет істейді. 1960-62
жылдары шудан орталығы Нарынқолда Советтік шекара газетінде жауапты хатшы
болады. 1962 жылы Алматы қаласына қоныс аударып, Социиалистік Қазақстан
газетіне әдеби қызметкер болып орналасады. Одан жазушылар одағында кеңесші
Жұлдыз журналында поэзия бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарады. 1962
жылы Алматы қаласына қоныс аударып, 1964 жылы Ильич атты тұңғыш өлеңдер
жинағы басылып шығады. Армысыңдар, достарым! (1966); Қарлығашым, келдің
бе? (1967); Мавр (1969); У. Уитмен Шөп жапырақтар (1969): У. Шекспир
Сонеттер (1970) жинақтары жарық көргеннен кейін 1970 жылы Жазушылар
одағына мүшелікке қабылданады. Данте Құдіретті комедия (1974); Дариға
жүрек (1972) жинақтары басылады. 1973 жылы қазақстан жазушылар одағының
жолдамасымен Мәскеудегі М. Горький атындағы халықаралық әдебиет инстутына
оқуға барады. Аққулар ұйықтағанда (1974) Шуағым менің (1975);
Өмірдастан (1976) атты кітаптар жарық көрді. Сонымен ақынның әрбір
азаматқа қояр шарты, жеке басының жұмсалуында емес, еткен еңбегің халық
игілігіне жұмсалсын дейді. Ол халық ойының эстетикалық, идеялық жемісі.
Ақыннның шеберлігі, әсемдігі, эстетикалық идеялды қысқа сөзбен жеткізе
білген. Балаларға жазған Мұқағали өлеңдерінің бір үлкен тақырыбы өз елі, өз
жерінің табиғатын суреттейді. Жалпы Мұқағалидің 1, 2 томы таза өлең,
поэмалардан құралады. Ал 3-томға өлең, поэмалармен қоса балаларға арналған
өлеңдері де енді. Сонымен бірге 3- томда Уитменмен, Шекспирден және басқа
ақындардан аударған туындылары бар. Өлең дәптерлеріндегі жазбалармен
толықтырылған күнделіктері де осында. Ақынның балалаларға арнап жазған
өлеңдері: Әліппе, Тайлақ, Арманда, ұлым!, Үш бақытым, Жаралылар,
Наурыз айы туғанда, Кетейікші бір жаққа, Сәби-октябрь, Ленин ата,
Маркс ата, Мектебіме, Біздің Ғани сияқты көңіл аударарлық, қысқа да
нұсқа ойын дәл жеткізетін жерлері көп кездеседі.
Жалпы Мұқаңның балаларға арнап жазған өлеңдерінің негізгі идеясы-
оларды адамгершілікке, білімге, жамандық, жалқаулықтан аулақ болып, адал
өмір сүруге үйретіп қана қоймай, онымен үнемі күресіп отыруды айтады. Оның
өмірді бағалауы өзінше Араларында бір-біріне деген сатусыз, екі жаққа
бірдей таза сенімі, саналы, кісілікті сыйласымы болғандықтан да адамдардың
малдан айырмасы бар. Біз онсыз бір-бірімізден айырыламыз, өзімізді де,
өзгені де біржола құртамыз. Жан дейтін байлықтан айырыламыз. Жансыз ештеңе
жасалынбайды. Жан кеткен соң, өзіңді өлік есепте! Жанмен ұғысу, жанмен
сыйласу, сірә, қай заманда да күрделі, қиын- деп күрсінгеннен де Мұқаңның
биік мақсатпен, үлкен парасатпен өмір сүргенін аңғарамыз. Өмірінің соңғы
кезінде денсаулығы нашарлап, аурруханаға жиі түсіп жүріп, 1976 жылы 27-
наурызда қайтыс болады. Бейіті Алматы іргесіндегі Кеңсай зиратында. Туған
жері Қарасазда еңселі мұражайы, Алматыда өз атында кең көше бар. Алматыда
және көптеген елді мекендерде Мұқағали атымен мектеп, гимназиялар аталады.
Жазушылар одағының үздік шыққан жас ақындарға берілетін сыйлығы Мұқағали
атында, Ғасырлар тоғысында Мұқағали ақыны болып танылды.
Қорытындылай келе, М. Мақатаевтың 75-жылдығына орай шығарылған төрт
томдық толық жинағы ақиық ақынның нәзік жаныноқырманның түсіне түсуіне
лайықты негіз болар деген сенімдеміз.
Қырық бес жасында өз отына өзі өртенген өнер иесінің өміршең
өлеңдері, міне, отыз біржыл бойы жұртшылықпен жүздесіп, бірнеше рет
таңдамалары мен жарияланбаған жырлары кітапқа айналып, оқырмандармен
дидарласты. Бүгінгі таңда өлең көп оқылатын ақындар сапында, бірқатар
мектептерде, гуманитарлық бағыттағы оқу орындарында Мұқағалитану пән
ретінде оқытыла бастады. Кезінде марқұмның кезекті кітабын шығарарда бір
баспагер Мұқағалидың таңдамалы өлеңдерін жинақтауды кімге тапсырсам,-
десе белгілі жазушы Асқар Сүлейменов: Оның таңдамалы емес өлеңі бар
ма?деп таңданған көрінеді. Сол сияқты айтарын айтып кеткен абайламай
қайран ақынның өз заманының тар шеңберне сыймай бүрқанған сәттері
айшықталған ақын жырлары жаңа ғасырларға жасампаз үрпақтары арқылы жалғаса
бермек.
Мүмкін:
- Ырқыңа сенің деген көніп келдім,
Енді сен ерік бергін, ерік бергін.
Сөзден өлген атамды тірілтпесем,
Қос мені қатарына өліктердің,-деп сертке тартқан семсердей серкесөз
тудырған күміс көмей өзі өгейсісе де, мүрасының мұңсыз ғүмыр кешерін
пайымдаған болар.
М. Мақатевтың өзімен замандас ақындар тәрізді балалық шағы Ұлы Отан
соғысы жылдарымен дәл келеді. Сондықтан да оның ақындық беті, мақсаты,
тұрақты аңсар сұраты, іңкәрлік әлемі аңғарылады.
Дәл осы тұрғыдан біз ақынның соғыс жылдарындағы өлеңдері мен
поэмаларының жалпы саны 72 – ге жуық екеніне көзіміз жетті. М. Мақатевтің
соғыс тақырыбына арналған өлеңдері идеялық тақырыптық жағынан төмендегіше
мазмұнды қамтиды:
- соғыс жылдарындағы балалық шағы жайлы;
- әкесіз жетім өткен күндерді еске алу;
- Тылдағы азапты, ауыр еңбек;
- Жетім – жесірлер зарымен баласынан айырылған ата-аналар зары;
- Отан, бейбітшілік жайлы.
Еліне қорған болған батырлықты, ерлікті жырлау қазақ әдебиетінде
бұрыннан, тіпті халық ауыз әдебиетінің өзінде, эпостық жырларда үлгісі
қалыптасқан дәстүрі бар тақырып болғанымен, Ұлы Отан соғысы тақырыбы – жаңа
тақырып.
Сол бір қаһарлы кезеңде халықтың тарихи жеңісінде рухани
мәдениетіміздің, соның ішінде көркем әдебиеттің атқарған рөлі, қосқан үлесі
аса үлкен. Әдебиет дауылды жылдардағы халық ерлігінің лайықты көркем
шежіресі болумен бірге, өз отандастарын жеңіске үндеп, мұқалмас жігер
берді. Жауды талқандау жолындағы қуатты да айбарлы идеологиялық қару болды.
Басқыншы жауды талқандау ісіне Советтік Отанды мекендейтін барлық ұлттардың
әдебиеті де зор үлес қосты.
Қазақ ақын-жазушылары да өзінің жауынгер достарымен бірге туған елін,
халқын қорғауға бар күш – жігерін аямай жұмсап, Отанды қарумен де, қаламмен
де қорғады. Еселі еңбек жеңістерімен гүлдене бастаған Отанға, ерікті,
бақытты өмір құрып жатқан халқына тұтқиылдан қаруын кезеп қара күш
төнгенде, не жанқиярлық ерлікпен қатерлі жауға қарсы ұмтылып, Отанды қорғап
қалу, не бройыңды үрейге билетіп, есірік жаудың етегіне тапталып, оған бой
ұсыну-басқа жол қалмаған сын сағатта, өмір мен өлім қан майданда қырқысқан
шақта кеудесінде ақындық оты маздаған азамат мұндай тарихи оқиғаға үн
қоспай қалуы мүмкін бе? Әрине мүмкін емес! Сондықтан Ұлы Отан соғысының қай
қаламгерге де шабытын қайраған құдыретті күш болуы заңды құбылыс. Яғни,
қалам иегерлері барлық жанырдағы шығармаларында Совет адамдарының майдан
мен тылдағы батырлық істерін айқын бейнелеуді бірден бір идеялық нысана
етіп ұстанғанын байқаймыз.
Фашист басқыншыларымен қаһармандық күресте жауынгерлік роль атқарып,
алдыңғы шепте болған қазақ совет әдебиетінің үлкен бір саласы – поэзия.
Халықтың қаһарлы кезеңдегі тарихи сын үстіндегі рухани келбетін танытуда
поэзияның атқарған ролі үлкен. Бұл тұста қазақ ақындары өзінің көрнекті
шығармаларымен әдебиетке ереулі үлес қосты.
Қаһарлы жылдардағы өлеңдерінде қазақ ақындары халқымыздың көкейіндегі
арман-пікірін, шынайы сыр-сезімін әрбір шығармаға берік арқау етуге
ұмтылып, соғыс кезіндегі қазақ поэзиясының басты кейіпкері етіп – халықты
алды. Олардың жауға деген өшпенділік сезімін жігерлі де, отты жыр
шумақтарымен беріп, рухани бейнесінің байлығын жинақтай суреттейді. Яғни,
халық өмірінің типтік көрністері шынайы қалыпта беріледі.
Қай қаламгер болсын, көптен толғантқан, өзі зерттеген және жете таныс
жайларды шығармаға арқау ететіні мәлім. Ал егер өзін толғантпаған жайларға
қалам жұмсамаса, онда оның шығармасы оқырманды тұшынтпас та еді. Ал соғыс
тақырыбы сол кездегі майдангер ақындар мен тылдағы ақындарды толғантқан,
шығармаларына арқау болған тың тақырып екенін жоғарыда айтып өткенбіз.
Осы тұста халқымызға белгілі болған, танымал ақындарымызды айтпағанның
өзінде, қолына жаңа қалам ұстаған жас қаламгерлер өздерінің көптеген
шығармаларын осы тақырыпқа арнады. Міне сондай талантты жас ақындщардың
қатарында Мұқағали Мақатаев та бар еді.
Тақырыбы ортақ, дәуірі бір, жазылу мезгілі де сәйкес болғандықтан,
жаумен айқасқан жауынгер де, тылдағы жұмыскер де, бірін- бірі сағынып
күткен ата – ана, сүйген жар да Мұқағали лирикаларында соғысты жеңіспен
аяқтау деген жалпы мақсат жолындағы күрескерлер болып суреттеледі. Олардың
ішкі көңіл-күйі, ой-арманы осы негізге мақсатқа аударылған.
...Егер біз ақынның өмірі жырынан басталады десек, ақынның жыры
алдымен өз өмірінен басталатынын да есте ұстаймыз- деген еді Мұқағали. Біз
ақынның соғыс жылдарындағы өлеңін сөз етпес бұрын, ақынның өз сөзін еске
түсреміз.
Егер бір кездерде менің өмірім, творчеством әлдекімнің көңілін
аударса, оларға былай дер едім. Менің қымбатты достарым! Егер сіздер
шынымен менің өмірбаянымды, творчествомды зерттемек болсандар, онда мен не
жазсам соның бәрін түгел оқып шығуды ұмытпағайсыздар. Мені өз өлеңдерімнен
бөліп қарамауларыңызды өтінем. Естеріңізде болсын, менің өлеңім жеке
тұрғанда түк те емес.біріктіріп қараңанда ол поэма іспетті. Басы және аяғы
бар. Ол кейде жүлімдеген, кейде түңілген жанымның құдды даусындай ... –
деп, ақын өзінің асыл мұраларын зерттеп, оған пікір айту да, оның осы
ескертулерін ескермесек ақын мұрасына қиянат еттік пе деп терең ойға
қаламыз.
Ақиқатында Мұқағали Мақатаевтың өзінің айқын азаматтық даусымен, терең
философиялық ойымен, өткір саяси әнімен поэзиямызға жаңаша мазмұн, форма
мен түр әкеліп мол үлес қосқан ақындарымыздың бірі – оның жоғарғыдай ізгі
тілек айтуына әбден қақысы бар.
Асылында Мұқағали лирикасының тақырыбы сан алуан. Ақынның әр кездегі
шағын лирикасынан бастап, кең көлемді поэмаларына дейін толық оқып көз
жіберсек, бүгінгі заман ағымына, уақыт керуеніне жарысып, қоғамымыздың,
халқымыздың тіршілік тынысына үн қоспай қалған сәті жоқ. Ақын қандай
тақырыпта жырласа да, нені сурттесе де дәуірдің сан қилы көріністерін,
құбылыстарын реалистік шындықпен дәл, айқын бейнелеп, өз замандастарының
биік тұлғасын шеберлікпен нақты жасап шықты.
Мұқағали бұл тақырыпты басқа қырынан, яғни майдандағы сұрапыл
соғыстағы қан кешкен ерен ерлікті тікелей суреттеместен, өзі көрген, куә
болған тылдағы еңбек адамдарының басынан кешкен тауқыметін, тыныс –
тіршілігін реалистік тұрғыдан шынайы жырлайды. Ақын:
Бәрі есімде-мекен, жай, тұрағымда,
Тек есте жоқ, күлдім бе, жыладым ба?!
Балалық шақ жармасып жүретұғын,
Өгіз жеккен соқаның құлағында- деп торығып еске түсірсе, бірде ақын
Аңыздардан тере жүріп масақты, рас,рас көзімізден жас ақты. Бірақ со бір
дауыл жылдар, от жылдар, бәрімізден бір-бір батыр жасапты дей отырып,
өзінің қайтпас қайсарлығын, ел басына ауыр күн туғанның өзінде де қаншама
жан күзелткен қиыншылыққа мойымай, қайта ол жылдардың сұрапыл –
сұрқиялығын еске алып өзі сияқты жастардың тез есейіп, ерлерше аянбай
қызмет еткенін паш етеді.
Біз ақынды майданда қолына қару алып соғыспаса да, батыр, ер дейміз.
Себебі, ондай қайраттылық, шыдамдылық кім көрінгеннің қолынан келе
бермейді.
1.1 Қанатын от шарпыған балалық шақ.
Енді ақынның өз сөзіне, жырына тоқталайық: Егер бала, бозбала кезімді
есіме алсам, сұмдық үрейленем, қатты жәбірленем. Бүкіл жастық шағым менің
өзіме соқпай жанай өтіп кетіпті. Санамда титімдей бір қуаныштың ізін
қалдырған, ең құрыса, бір күнімді есіме түсіре алмаймын деген ойын
жырымен былай береді:
Бәрі есімде – далам да, тұрағым да,
Тек есте жоқ, күлдім бе, жыладым ба...
Байқап отырсаңыз ақынның шеберлігі, көңіліндегі, жүрегіндегі ойды
көркем де, қарапайым жеткізе алуында.
Жетім жасөспірімнің көзі әркімге жаутаңдап өз - өзінен белгілі.
Қаршадайынан белі қайысып, ауыр бейнет тауқыметін тартқан ақынның жүрегі
тасқа айналмай сондай сезімтал, жаны жайсаң жігіт болып өсуі қандай
керемет! Өз буынының өр рухын өлеңге қосқан ақын жеке адам хақында сыр
шерте отырып, бүкіл бір ұрпақтың өмірбаянын өрнектеген.
Есімде жоқ,
Бала болып өсіп пе едім?!
Болсам неге жылы сөз есітпедім?!
Есімде тек,
Білемін жеңіс-құстың
Біздің жаққа бір апта кешіккенін.
Осылай өскенмін.
Мен – солдаттың жандырып
Кеткен жалыны,
Сөнбеді де өшпедім,
Мен отыз бестемін,- дей келе ақынның балалық шақ туралы айтқан тағы
бір сөзіне тоқталғым келеді: Адам өмірінің бақыты – балалық шағы. Балалық
шақ бақытсыздықпен өтсе, санасы бар пенденің бүкіл ғұмырына ақау
түскені...
Расында да осы сөзге тереңірек үңіліп көрейікші. Кез – келген адамның
бақытты шағы, балалық шағы емес пе? Ешқандай уайым-қайғысыз, заманың тыныш,
ата-анаңның жанында не ішем, не кием деп ойламай жүргеніңе не жетсін!
Бұғанамыз қатпастан,
Буынымыз дат басқан.
Соғыс деген сойқан кеп
Тапыл-тұрып тап басқан.
Бала шақты ап қашқан
Немесе,
Келді де соғыс деген ала шапқын,
Сайранын быт-шыт қылды бала шақтың, -
Деген өлең жолдарынан ақынның не бала болып, ойнамағанын, не күлмегенін
байқаймыз.
Шыныменен, соғыс кімді аяған. Ерлер майданға кетіп, жұмыстың
ауыртпашылығын әйелдер мен жас балалар көтереді.ерте есейіп үлкендермен
қатар еңбек етті. Осыншама қиындықты басынан өткеріп отырып:
Неңді сенің аңсаймын, бала шағым?
Бұлдырыған айналаң ала сағым -
десе керсінше,
Сонда да сағынамын қайран күнді,
Сонда да жаным менің сайрап жүрді, -
деген өлеңнің мәнін ашсақ, ақын мұнда сол жылдардың алып келген
қасіретін емес, өлеңіне тигізген әсерін сағынған сияқты. Әрине, бұл соғыс
болмаса Мұқағали ақын болмайтын еді деуден аулақпын. Бұл туа біткен талап.
Тигізген әсері деген сөзімізге оралтын болсақ, әкесі Сүлейменді
Өртең сайының аузына дейін елмен бірге шығарып салған он жасар бала
Мұқағалидың көкірегін әйтеуір бір өкініш, шарасыздық жалыны аяусыз
тілгілеп өткені анық. Майданнан үш ай бойы хат жазысып тұрған әкесі содан
былай хабарсыз кеткен. Сол бір кезеңнен бастап болмысында мұңды, жабырқаулы
мінез пайда болған бала Мұқағали тұңғыш өлеңін де әкесіне арнаған екен. Оны
ақын анасы Нағимамен сырласуда. Ана:
-Мұқағали мектептен келісімен қолына қарындашын ала салып, жылап
отырып дәптеріне бір нәрселерді сүйкектетіп жататын. Қарағым-ау, не жазып
жатырсың? деген әжесіне, Әшейін ... еш нәрсе емес... деп қойып, он жасар
ұлым одан әрі жазуын жалғастыра берер еді. Бір күндері: Әже, мен көп өлең
жаздым, әкем жайлы ... Оқып берейін бе? деді де біраздан бері әлгі қолынан
тастамай жүрген дәптерін ашып қойып, заулатып өлең оқи жөнелсін. Әкем – ау
қарғадай баламның өлеңдерінің өткірлігі сонша, көкірегіңді қарс айырардай.
Ағыл – тегіл көздің жасына ерік бердік – ай, дерсің...
Екіншіден, Мұқағалидың ақын болуына айтыс, аңыз - әңгімені көп білетін
көне көз әжесінің әсер – ықпалы көп тисе керек. Соғыстың қыйын
кезеңдерінде шешесі Нағиманның өмір тауқыметін бірге тартқан Мұқағалиды
тәрбиелеудегі еңбегі аз емес болса керек. Ақын туа болады, Шешен жүре
болады- демеуші ме еді? Халқымыз. Міне, ақынға туа біткен өлеңнің өрлеуіне
қоршаған орта, заман, туған – туыстарының ықпалы көп болды. Сонымен қатар,
ерінбей – жалықпай ізденіп, қандай қыиыншылық болса да шыдап, қойнынан
қаламы мен дәптерін қалдырмай, ынталануы да, әсерін тигізбей қойған жоқ.
Сонау жазда, жайлауда,
Соғыстың кезі, қой баққам.
Көңілім келмей байламға,
Көп нәрсені ойлантқан.
Қойнымда дәптер, қаламым,
Қайтатын үйге жазылмай.
Сағымы сабыр даланың.
Айта алмай жүрген назымдай.
Ақынның соғыс кездегі балалық шағы, тылдағы еңбегі, өмірі жайлы жазған
өлең, дастандары мыналар: Бір кемпір, Неңді сенің аңсаймын, Сағынып
кеткенім-ай сол жылдарды, Қара қамба, Құрметтеңдер, жиырмасыншы
ғасырды, Жас бала, Қырқыншы жылдар, Ей, менің қыйын өткелім, Отыз
бесінші көктемім, Сонда да біз..., Жылап келіп, келмейді, Ерлікті
аңсаймын, Құрдастарға, Досыма хат. Ал, 9-тараудан тұратын Балашақтан
– Болашаққа атты поэмасының 5-тарауы Менен сұра деп аталады.
Бұл бөлімде басқалар сияқты соғысқа бармасам да, соғысты көрмесемде,
ауылдағы елдің қиналғанын көрдім, жесірлердің еңірегенін, әкесіз қалған,
баласынан айырылған ата-ананың зарын көрдім, өзім бармасам да, еңбек етіп:
Мен соғысқа бармадым,
Мен соғыста болмадым,
Жүрді бірақ майданда
Мен жіберген қолбағым-
-деп өзінің тылда жүріп те,
ерлік жасап, Отанды қорғағанын айтады. Яғни, жойқын соғыста тек майдан
шегінде ғана емес, тылда да, тарихта болып көрмеген бірлігін сақтап, өзінің
моральдық, табиғи күш- қуатын барынша жұмылдырып Отан бостандығы үшін
күрескенін, халқына қызмет ету – ақынның үлкен мұраты екенін танимыз. Осы
үзіндіні оқи отырып, бойында нар жүгіндей салмақ жатқанын байқауға болады.
Енді, сол соғыс жылдарының ауыр күндерін ақын көңіл таразысынан
өткізіп, алыстап қалған бала шағының жүрек сыздатар мұңды елесі жадында
қайта жаңғырту мақсатында жазған Сонда да біз... өлеңіне көңіл аударайық.
Шәй орнына қайнақ суды сораптадық,
Сонда да біз жамандық жолатпадық,
Балаларға мәз, балапандай тояттадық,
Сонда да біз өмірді жоғалтпадық.
Нанды беріп майданға, етті беріп,
Жұбандық өзіміздей көпті көріп.
Отарлы жан отырып қорек еткен,
Көк сиырға өмір бер деп тіледік.
Жазда аптап, қыста аяз қарып алып,
Арыдық та, ашықтық жарымадық.
Сонда да біз осындай сотқар едік,
Балалықтан басқаны танымадық.
Тірі қалдық, өлмедік сонда да біз,
Ошарлы жан, бір үйде он баламыз.
Ұзақ күні даладан шаршап келіп,
Өлімсіреп қарайтын сонда анамыз,
Өмір сүре бергеміз сонда да біз.
Қан құйлы жауға соққы беру кезінде тылдағы жандар оқ астында жүрмегені
болмаса, майдандағы жаунгерлерден кем бейнет шеккен жоқ . Киергекиім,
ішерге тамағы, жағарға отыны болмай жатса да, жұмыстан бас тартып,
еңбек етпеген кәрі-жас болған емес. Жұртың бар тілек-үміті соғыс
бітіп, майданға кеткен азаматтардыңжеңіспен оралуы болды. Үзілмеген
үміт сол кездегі кәрі-құртаң ата-аналарға улкен қуат берді. Көбіне
майдан мен тылдың бар салмағын мойындарымен көтерген жастар болды.
Сөйтіп, қан құйлы соғыста Армияны қаруландырып, азық-түлікпен
қамтамасыз ету ісіне елде қалған қарттар мен әйелдер, жасөспірімдер
осылайша өздерінің өлшеусіз үлестерін қосты. Ей менің қиын
өткелім өлеңін оқып болғанымда, ақының Естеріңде болсын, менің
жеке өлеңім өзінше ештеңе құрамайды. Ол поэма іспеті біртұтас.
Басы және айағы бар -деген сөзі есіме түсті. Себебі, бұл өлең
Сонда да біз... өлеңінің жалғасы.
Расында да, барлық өлеңін жинап бір жинаққа топтастырса, бар-
жоғы ғана бүтін поэма болар еді. Әр өлеңі бір-бірі толықтырып, бір-
бірінің жалғасы ретінде жазылған деуге де болады. Себебі, Мұқағали
өлеңдерінде соғыстан оралмаған ағалар, жесір қалған жеңгелер, әкесін күткен
сәбилер, ұлдарын күткен әжелер мен аталар. Сонымен қатар, туған жердегі
еңбек адамдарының бейнесін жасау арқылы ақын лирикасының басты тақырыбы,
әрі лирикалық қаһарманы.
Мұқағали өмірді соншалықты сүйіп өтті. Өмірде қандай қиыншылық
көрмесін өз замандасына, туған жерге деген өшпес махаббаты өзімен бірге
жанар тау жүрегінде мәңгі кетті. Оның өмірге, тіршілікке туған жерге
миллион градустық ыстық сағынышын дүниеде еш нәрсемен салыстырып өлшеп
болмас еді. Осы халыққа, туған жерге деген жалындаған сезімді, терең оймен
біріктіріп, құнды көркем бейнелі туынды етіп, ақын ізді-ізінен будақтатып
жыр жолдарымен халқына рухани мол мұра етіп қалдырды. Шеберлік-өмірді көре
де, түсіне де білуден, сосын лирикалық обьектіні дұрыс таңдап ала білуден
Мұқағалидың шынайы ақындығы, поэзияның көркемдік ерекшелігі, азаматтық
позициясы бұл тұрғыдан анық көрінеді. Соғыс тауқыметіне тап болған қырдағы
ел, ондағы адам тағдыры ию-қию өмір арпалысының бір ғана ауылдағы көрнісі,
терең философиялық ойға құрылған оралымдар, реалистік өмір шындығын дәл
көрсететінн деталь, штрихтер, уақыт жан-жақты суреттеледі.
Майданға әкеме оқ жібердім.
Айырбастап көжемді қорғасынға.
Бұл не деген құдыретті сезім, жан толқынысы, өзек өртеген удай ащы
шындық, лирикалық тереңдік десеңізші.
Өткенімізге ой жүгіртсек қазақтың ұлы ақыны Абайдан үйренбеген, оны
ұстаз санамаған бірде ақын-жазушы жоқ. Олардың ішінде сырттай еліктеуші
өлеңшілер де, ал талантымен өзінше ұлы ақынмен үндес болғандар да бар. Біз
осылардың соңғысына Мұқағали Мақатевты жатқызамыз. Ол үйренуден, іздену
талабынан еш уақытта жалықпаған, тек өзіне тән шеберлік үлгісін танытқан
үлкен талант.
Болашақ ақын Мұқағали он жаста майданда жүрген аяулы әкесін сағынып,
оған арнап өлең шығарады:
Әкеміз бір әкеден жалғыз еді,
Судағы жаңа біткен жалбыз еді.
Мінеки, он ай болды хабары жоқ,
Біздағы әкемізге зармыз енді.
Немесе, Тынған жаңбыр өлеңінде
Әкемізді сағынып, хабар күтіп майданнан.
Отырушы ек табынып,
Бір-бір жұтып айраннан... [3.13]
Осының өзі өлеңдік қасиетінің үздік кереметімен емес, кіршіксіз таза
сәбилік, жұмсақ үнмен – ақ тау жылғасынан бүлкілдеп ағатын мөлдір бұлақтың
сүйкімді де сырлы сылдырын еске салмай ма? Әрі асқар тау қорғаны, қамқоры
болған әкесіне деген жас жүректің мәңгілік өшпес, сөнбес ыстық сағынышы
емес пе? Әрине, жас бала ақынның тау бұлағындай емес, тау өзеніндей тасқын
суын сарқырататын кезі, балапан бүркіттей емес, ақиық қырандай, заңғар
биікке самғайтын шағы әлі алда еді.
Мұқағали көптеген өлеңдерін әкесіне арнаған. Олар: Әке аманаты,
Әкеме, Әке сенің тастап кеткен мұраңды, Әке туралы сөз, Әкелер,
1941 – жыл. Ақпан, Көзің нұрсыз дейсің сен, Тыңған жаңбыр, Ерлікті
аңсаймын, Жылап келгім, келмейді (Болашақтан-болашаққа 4-тарау)
Әкесі майданға аттанып, қайтып оралмағаннан кейінгі ақын жүрегінде
сағыныш, өкіну, ыза, аңсау сияқты сезімдер пайда болып, осы өлеңдердің
шығуына себеп болды. Әр өлеңі әр түрлі мазмұнда жазылған.
Ақын әкесі Сүлеймен аса еңбекқор, біртоға мінезді кісі. Колхоздың
кәнігі сушы, шалғышысы болған екен. Ол кісі семьясы үшін күн-түн демей
еңбек етіп, бала – шағасының қамын ойлаған адам. Оған мына өлеңі дәлел:
(Әкелер)
Жер жыртып тіс ағашпен, өгізбенен,
Әкелер даламыздан жем іздеген.
Қамқор боп қара қазан, сарбалаға,
Әйтәуір, қарнымыз аш дегізбеген
Әлде қайдан бұлақтың суын бұрып
Көк егін өсіріпті жұлындырып,
Алған дәнін алдымен ортаға сап,
Отырыпты жайсаңдар тыным қылып. [3.276]
Ақын әкесіне арнаған өлеңдерінде әкесінің міне-құлқын, қандай адам
екенін жырлары арқылы мәлім етеді. Ондай суреттеуді біз ақынның Бала
шақтан – болашаққа атты өмірдастанының 4-ші бөлімінен көре аламыз. Бұл
бөлім Шаруа һәм жауынгер теп аталыпты. Қарап отырсаңыз, ақын әкесіне
майдан алдында орақ ұстап едің, енді қару ұстап жүрсің. Үйіңде мал юауыздап
көрмеп едің, адамды қалай өлтіре аларсың деп, әкесінің момын, жан баласын
ренжітпейтін қайырымдылығын жырмен өрнектейді.
Кім білсін, кек алып та үлгермедің...
Алғаш рет жауыңды жамсатарда
Аян маған абыржып, ділгіргенің.
Мүмкін, жауың сол сәтті пайдаланды,
Аяушылық, парасат жайға қалды.
Сезім билеп, сен аяп тұрған шақта,
Сені аямай, дұшпаның байлап алды.
Адаммен тілдесуге құмар едің,
Мүмкін, сен аңғалдықпен тұра бердің,
Мүмкін, сенің көзіңде қан ойнақтап,
Әйтеуір қыра бердің, қыра бердің
Өкінбен сен өмірден өтті ғой деп,
Өкінбен жау түбіңе жетті ғой деп,
Өкінбен жендеттердің арасында,
Сендей бір шаруалар кетті ғой деп. [1.297]
Әкесінің мейрімділігін, ақын жырларында майда қоңыр сазымен айқындай
түседі. Мінезін бес саусағындай жақсы білетін ақын, майданда жүрген
әкесінің іс-қимылын, жан-дүниесін, сезімін, өзінің көз алдында болып
өткендей етіп суреттеді.
Әкесі соғысқа аттанарда Мұқағалиға кәрі апасын, інілерін саған аманат
етемін. Менде 10 жасымда әкемнің аманатын алғамын... Мақатай атаң бұл
дүниеден қайтқанда, мен де он жаста едім. Міне, мен соғысқа аттанып
барамын. Сенде он жастасың. Бізге құдай әкесінен он жаста қалуды жазған
екен, қарағым. Енді сен азаматтсың! Анау кәрі әжеңді, шешеңді, екі жас
ініңді саған тапсырдым. Сен жаспын деме, қарғам, осыларға бас бол! Аман-
есен көрісейік! – деп ебіл-себіл жылап тұрған баланың бетінен тағы сүйіп,
қош-қошпен аттанып кетеді. Әкесінен 7-8 ай бойы хат келіп тұрған екен.
Сонан кейін мүлде хабарсыз кетіпті.
Біріншіден әкесінің аманаты бар, екіншіден өзіне басқа ересек ешкім
болмағаннан кейін (шешесі ертеден кешке дейін колхоз жұмысында) буыны
қатпаса да, үй шаруасын ақын мойнына алады. Оқуын да тастамайды. Зерек,
алғыр оқушы болыпты. Колхоз жұмысына да аралысып, көктемгі егіс кезінде
соқаға міну, жазда шөп шабу, шөмеле салу, күзде тұлыққа міну, кейде мал
бағумен айналысады.
Қыс кезінде ауыл адамдарының қолдары азды- көпті босап, көрші қолаң
бір үйге жиналып, соғысқа аттанып кеткен ер-азаматтарын еске алып жүреді.
Сондайда бала Мұқағали білте шамның жарығымен батырлар жырын дауыстап,
шабыттанып оқи жөнелгенде, тыңдап отырған үлкендер жағы: Алла, кемпірдің
баласын тіл-көзден сақта! - деп тілек білдіріп отыратын көрінеді. Жалпы
Мұқағали бала кезінде –ақ [3.12] І. Жансүгіровтің Құлагер поэмасын т.б.
інжу маржандай халықтың асыл мұраларын мәнерлеп, жатқа оқитын болған. Өзі
де 10-11 жасынан өлең жаза бастапты. Өлеңдері көбінесе асқар таудай әкесіне
деген сағынышын білдіреді. Мысалы мынандай болып келеді.
Мен қасқа атпен тепеңдеп желемін кеп,
Ойлаушы едім артыңнан еремін деп.
Қанша жүрсем, жан әкем, жеткізбейсің,
Аттанып ең майданнан келемін деп
Өлең деген, әкежан, өлең деген,
Өлең десе, құлағым елеңдеген.
Күнде күтем, сарғайып, түнде күтем,
Жауды жеңіп, батыр боп келем-деп ең
Тауға шығып ойнаймын, жуа аламын,
Қолында асасы жоқ дуанамын.
Көңілім шат, көркімде нұр ойнатып,
Қашан мен әкем келіп қуанамын!... [1.35]
Өздеріңіз байқап отырғандай-ақ жырдың басы қазақтың қара өлеңі
болып келеді де, соңғы жолдары әкесіне арналады.
Енді, Әке аманатының жауабы ретінде мына өлеңдерге көңіл аударалық.
Олар: Әкеме, Әке, сенің тастап кеткен мұраңды, Әке. Бұл үшеуі бір-
бірінің жалғасы, бірі өлеңнің басы болса, екіншісі мен үшіншісі соның
жалғасы, аяғы. Әкеме өлеңін басы деп алсам,
Әке, сенің өміріңді жалғамасам,
Құрып кетсін жер басып ұл болғаным. [1.168] ал, Әке өлеңі алдыңғы
өлеңнің жалғасы демекпін.
Құр алақан емеспін қуаныштан,
Қуаныштар алдымда құрақ ұшқан
Бір арыстан өмірден өткенімен,
Өмір сүріп келеді тірі арыстан.
Өкінбе, әке, атың бар сөнбейтұғын,
Ол мәңгілік жанады көрмей тыным.
Ұрпағң бар, ел менен ер намысын,
Тірі тұрса қолынан бермейтұғын – десе [3.137] Әке сенің тастап кеткен
мұраңды өлеңінде әке немерелерің, келенің бар, осының бәрін көргенде ғой
деп аңсайды, сенің атыңды өшірмей жалғастырдым.
(Сезбейсің-ау өшпегенін атыңның...)
Ортасында өзің шашқан қоқымның,
Өзің жоқсың өзіңе ұқсап отырмын. [1.261]
Жасырып жабары жоқ жүрек сыры, көңіл мұңы қатар өрілген жыр қасиеті
көрер көзге анық білініп тұр. Шын сыр ашу, ақ жарылу, жай-жапсарды жайып
салу, ұрпақ жалғастығын, мұрагерлік секілді сезімдер қылын шертеді.
Әкесінің майданнан оралып қайтпағанына күйзеліп, сол мұңын қай өлеңде де,
жырына қосып, сол сұрапыл жылдарды Мейірбанды әкемнен мені айырған, өлім
еккен соғысты қарғағаммын деген екі жол өлеңінде ақынның көңіл-күйі, яғни
сол жылдарға деген жиіркеніші, ызалануы көрініп –ақ тұр.
М. Мақатаев кәдімгі ет-сүйектен, көңілшек жүректен жаралғандықтан,
онда да әлденеге ренжу, ашыну, ызалану дегендердің болуы шарт. Бірақ,
азалана алса да, тіпті тісін қайрап кіжініп, кектене білмейтін. Ақындық,
адамдық табиғаты, бүкіл болмысы мұның бәрінен жоғары тұрған. Ал Жылап
келіп, келмейді өлеңіне назар аударсақ:
Жеңілді әкем өмірден, жеңлді анам.
Кейімеңдер, сендердің кегіңді алам!
Мен өмірге ғашықпын, құшам оны,
Көнсін мейлі, көнбесін өмір маған,- [2.12] дегенге өлең жлдарынан
көңіл – күй, өзін-өзін іштей қайраған бір қиналыс, мен саған көрсетер едім-
ау дейтіндей бұлшық етке байланған құдырет-күш жалпы Мұқағали поэзиясының
негізгі бағытын белгілегенімен, бұл әрібір шыншыл ақын бір соқпай қоймайтын
тіршілік дерегі еді. Тапшылық пен тағдыр билеген жылдар, жанын жегідей
жеген жаңағыдай жарақат-сызаттар...-осының бәрі, сөз жоқ, жүректі жұқартар
зіл батпан салмақ еді. Көбіне, әкесінің жоқтығы, әкесіз өскені ақын жанына
қатты бататын. Бірде ақынның жары Лашын –Мұқаң нені ұнатып, нені ұнатпаушы
еді? Деген сауалға: -Оның ұнатпайтын нәрсесі- семиьясымен ажырасып
балаларын тірі жетім, жарын тірі жесір еткен адамдарды өте жек көретін.
Өйткені, бала әке-шешесімен бақытты. Жар құдай қосқан қосағыңмен, бала-шаға
құстың қос қанатындай ата-анасымен бақытты дейтін-деп ақынның сөзін айтқан
еді. Осы бір ойдан, өзі көрген бейнетті ешкім көрмесе екен, бала балалық
шағын сезініп, әке-шешесінің жанында қайғы дегеннің не екенін білмей өтсе
екен деген тілегін аңғарамыз. [25.12]
Балалық шағы соғыс жылдарында өткен ұрпақтың өкілі, әкелік мейірімді
аңсап өскен жетім көңіл кейін ел жарасы, жер жарасы жазылып, өз төлін
таратқан тұстарда өз ұрпағына әкелік сезімін жеткізе білудің рахат-ләззат,
қадірін де қалтқысыз ұққан.
1.2 Өлеңдеріндегі жетімдер мен жесірлер жайы
Ақынның өз басына келсек, сол бір сұрапыл жылдарды, оның құрбандарын
еш уақытта есінен шығармаған. Емхана да жатқанда ақынның Оралыңдар деген
өлеңі дүниеге келді. Сендерді ауылдастарың, ата-аналарың, кіндік қаның
тамған жерін, шабындықтар, талдарын т.б. жолдарына қарап тосуда, әлі күнге
дейін сендерді ойлап күрсінуде дей келе өзінің де үміті өшпегенін, ішкі
сезімін білдірген.
Шақырады шабындықтар, бұйра шашты талдар,
Жолдарыңа көз тігуде кемпірлер мен шалдар!
Туған жердің аспаны да азан салып жоқтап,
Жұлдыздардың көздерінен отты жасы парлар. [3.243]
Тағы да осы сияқты жансыз табиғатқа жан бітіріп, қаза болғандарды
естеріне алып, жаны бар да, жаны жоқ та қапаланады. Көзден мөлдіреп тамған
көз жасындай қағаз бетіне мөлдіреп түсе қалған осы өлеңге де сондай
сеніңіз! Оның ақиқат екенін жалғыз Мұқағали емес, бүкіл бір ұрпақ қол қойып
растай алады. Өйткені, бұл – бүкіл бір ұрпақтың шыны, бүкіл ұрпақтың сыры.
Сондағы көзжасы – біздің бүкіл болмысымыздың айнасы. Сондағы көз жасы
ешқашан естен шықпауға тиісті. Ақын болайық, әкім болайық, космонавт болып
жетті қат көкті шарлайық, мейлі, сондағы көз жасының бір тамшысы көкіректің
ту сонау түп төрінде жату керек.
Қатыгез майдан, қанды жапанда
Белгісіз болып жоғалғансыздар.
Жігіт боп барып ерлік сапарға,
Шал болып қайта оралғансыздар.
Атадан қалған асылдарсыздар.
Жүректің бір дүрсілінен, бір демнен туған осы бір өлең қан майданнан
қайтқандар мен қайтпағандарға арналған. Аға буынға, әке буынға арналған
талай өлең оқып жүрсек те, жүректі түбіне дейін ақтара салған, көлгірсуден
атымен ада, мұндай адал өлеңді оқып отырғанымыз осы.
Естеріңізде болса, ақынның әкесі Сүлейменде осы оралмағандардың ішінде
еді. Жалғыз аяқ соқпақ өлеңінде:
Бұл соқпақпен әкем менің қан майданға аттанған,
Бұл соқпақпен әжемді де қабіріне ап барғам...
Өмір үшін адамдар қанға батты.
Кеткендердің артында айғыз-айғыз
Біреуден із, біреуден таңба қапты.
Біреулерден із емес, жол қалыпты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. М. МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.8
1.1 Қанатын от шарпыған балалық шақ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.2 Өлеңдеріндегі жетімдер мен жесірлер
жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. АҚЫННЫҢ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР ӘЛЕМІ ... ... ... ... ... ... 48
2.1 Бала шақтан-болашаққа
дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Арман поэмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...62
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипттамасы. Қазіргі қазақ поэзиясының эстетикалық
байлығы мол, көк жиегі кең. Ал қазақ ақындарының әрқайсысы, шын мәніндегі
талант ретінде, қайталанбас творчестволық тұлға ретінде дара-дара. Сондай
дара таланттардың бірі –М. Мақатаев. Осы дипломдық жұмыста қазақ әдебиетіне
өзіндік, айтулы үлес қосқан, дүниеден ерте өтсе де түрлі жанрда қалам
тербеген ақынның шығармашылық өмірі айшықталады. Ол поэзиядан өнімді жұмыс
бастап, өлмес туындыларды дүниеге келтірген талантты қаламгер.
Зерттеудің өзектілігі. Кеудесін кернеген жыр нөсеріне ерік беріп,
өлең кемесіне мініп, әдебиет мұхитында еркін жүзе білген – Мұқағали
Мақатаев Сүлейменұлы. Ол аз ғұмырында әдебиеттің түрлі жанрында қалам
тербеген үлкен қаламгер. Ақиқатында М. Мақатаев тек өлең жазумен шектелмей
басқа да жанырларда жазған еңбектері алуан-алуан. Солардың ішінен 1972
жылғы Қазақ жырларының бір жылы деген әдеби сын мақаласы мен Рух пен
сезім мақаласын айтуға болады. Қазақ әдебиетін бір бәйтерек десек, соның
үлкен бір бұтағы, артына өлмейтін мұра қалдырған М. Мақатаев өзінің жыр
сәулесін жан-жағына шашып үлгерді. Жүрегінен жарып шыққан өлмес әдеби мұра
қалдырды. Сол мұраларының ішіндегісі ең шұрайлы, халық ішіне кең тараған
туындылары, жалпы тіл ерекшелігі, образдық жүйесі, сюжеттік желісі,
композициялық көркемдігі кеңінен сөз болады
Зерттеу нысаны. Қаламгердің артына қалдырған мол мұрасының кейінгі
ұрпақ үшін маңызы қандай болса, оның баға жетпес әдеби шығармалары қазақ
әдебиетінде өмір сүретіні анық. Оның түрлі жанрдағы туындыларының ішінде
зерттеу нысаны етіп, ең шұрайлы деген, классикалық тұрғыдағы лирикалық,
эпикалық шығармалары қолға алынып, зерттеуге беттедік.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Әдебиеттің әлеуметтік табиғатын ашуда көп
еңбек сіңірген, кеңес үкіметі тұсында түрлі қоғамдық қызметімен параллель
оқу-ағарту, қаламгерлік жұмысты бірге жүргізген М. Мақатаевтің
филологиялық, библиография, текстология үшін маңызды кейбір табыстары
болғанын айта кеткен жөн. Сол тұстағы дүние жүзінде капитализмнің дамуы
нәтижесінде экономикалық қарым-қатынастар шеңбері ұлғайып, жерге, байлыққа,
қызығуымен қатар, әдебиет нұсқаларына да назар аударылғаны жасырын емес.
Қаламгер сол аласапыран уақытта өмір сүргендіктен, өзінің бағыты мен
қаламгерлік жолын тек шығармашылыққа арнағандықтан, жазғандары көркемдік-
идеялық, композициялық ерекшелігі, образдық бояуларының әдебиетте өзіндік
арнасы болғанын зерттеушілер әлдеқашан мойындаған.
Ғалым – зерттеушілер ақынның әр түрлі жанрларда жазған туындыларын
салыстыра қарап, форма мәселесіне, сюжеттің шығуына байланысты көптеген
пікірлер айтқан. Әдебиеттің әлеуметтік маңызына, эстетикалық сипатына
өзіндік әдіс пайдаланғандығын, оны шешуде үлкен еңбек сіңіргендігін алдыға
тартады. Десек те, оның шығармашылығында социалистік реализмінің салқыны
жоқ деп айтуға болмайды. Бұл заман ыңғайының солай болғандығы да белгілі.
Қазіргі тұстағы жаһандану мәселесі аса өзекті болып тұрғанда, өзіміздің
төл рухани мұрамыздың біреудің жетегіне кету қауіпі тұрғанын айта кетудің
еш артықтығы жоқ. Сол тұста халқымыздың өткен ғасырдағы өмір тіршілігі мен
тұрмысын, кеңес өкіметіндегі елдің жай-жапсарын көз алдыға елестетуге
Мұқағали Мақатаевтың шығармашылығының, туындыларының септігі тиері сөзсіз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың басты мақсаты – Мұқағали
Мақатаевтің өлең туындылары мен поэмалары, өткен ғасырдың 60-70 жылдары
кеңінен тарағанын, оның бай әдеби туындыларынан іздеу қажеттілігі
туындайды. Ол үшін мынадай міндеттерді орындау қажет:
- Мұқағали Мақатаевтің шығармашылық еңбегі 10-15 жылға созылса, сол
уақыт ішінде оның түрлі жанрдағы әдеби туындылары қазақ
жұртшылығына, оның алдыңғы қатарлы қазақ әдебиетінің өркендеуіне де
өз әсерін тигізгендігі туралы ой-пікірлерді саралап көрсету;
- алғашқы белгілері мен ұшқынын сол дәуірде өмір сүрген
қаламгерлердің туындыларынан және тағы басқа да кейінгі, қазіргі
әдеби туындылардан іздеу;
- өз жолы мен ешбір қаламгердің әсерінсіз пайда болған әдеби
туындылары болса да, оның ішінде әлем әдебиетінің элементтері мен
кей детальдары кездесетін нақты мысалдар, сюжеттер арқылы айқындау;
- шығармашылық бастауындағы орыс және әлем әдебиеті, философиясы,
өнері мен мәдениеті, тағы басқа да салаларда көрініс табатындығын
ғалымдардың нақты пікірлерімен көрсету;
- сол дәуірдегі қазақ әдебиетінің жай-күйі мен оның даму
ерекшелігінің сипаты мен рухани мұрасы көп ретте М. Мақатаевқа
әсері, оны нақты мысалдар мен әдеби туындылар арқылы көрсету;
- Ақынның орыс тілінің білуін нақты фактілермен көрсете білу және
орыстың, әлем әдебиетінің ойшыл-жазушыларынан еш кем түспегенін
авторлардың еңбектеріне жүгіне көрсету;
- қазақ әдебиетіндегі орнын ғалым-зерттеушілерінің тұжырымдауларына
сүйене отырып және ақын-жазушылардың әдеби туындылары арқылы
айқындап көрсету;
- оның қазақтың көне дәуіріндегі халық ұғымындағы образдары мен ұқсас
элементтерін детальды түрде салыстырма арқылы көрсету;
- жекелей поэзия, поэма жанрларындағы туындыларын, сол тұстағы қазақ
әдебиетіндегі озық туындылармен ұқсастықтарын әдебиет теориясының
әдістемесі арқылы айқындап көрсету;
- қазақ әдебиетінде үлкен орын алатын Жетісу жерінде туындаған
шығармаларды ірі тұлға қазақтың тарихи мұраларымен айқындау;
- ХХ ғасыр ортасындағы әдеби процесті бағамдап, М. Мақатаевтің
шығармашылығы айналасында ой өрбітіп, айқындау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ақын бірден өзі жетіліп, өзі биіктеген жоқ.
Осы мәселеге орай еңбекте мынадай ғылыми жаңалықтар тілге тиек етіледі:
- қазақ әдебиетінің көш басындағы қаламгерлерден М. Мақатаев кеш туса
да өзіндік жолы, бағыты, жаңалығы барын ерте сездірген қаламгердің
нақты туындылары арқылы айшықтау.
- зерттеушiлердiң ғылыми-зерттеу еңбектерiне мән берсек, М.
Мақатаевқа өз халқы мен қоғам және озық орыс, батыс әдебиетінің
әсерi болғанын алдыға тартады. Бұл қатарға кiретiн елдердiң iшiне
Ресей, Европа, Орта Азия, сан ғасырлық әдебиетi мен мәдениетi,
тамаша бейнелеу мен сәндiк шеберлiгi бар Шығыс өркениетi өз әсерiн
тигiзген;
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: М. Мақатаев
шығармашылығының жай-күйін, оның қазақ әдебиетіне әсерін, орнын баяндауда
ғылыми еңбектер мен әдістемелік жұмыстардың ішінде А. Байтұрсынов, М.
Әуезов, Б. Кенжебаев, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, М. Жолдасбеков, Р. Нұрғали,
С. Қасқабасов, Ш. Сәтбаева, А. Сейдімбек, Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, Ж.
Тілепов, Н. Омашұлы, С. Негимов, З. Бейсенғали, Б. Майтанов, Т. Тебегенов,
Ө. Күмісбаев, Д. Хамзабекұлы, А. Жақсылықов, Д. Ысқақұлы, Р. Тұрысбек, Б.
Әбдіғазиев, Т. Сыдықов, Қ. Қалиасқарұлы, және тағы басқа ғалым-
зерттеушілердің диссертацияның мазмұнына қатысты теориялық тұжырымдары мен
ұстанымдарын басшылыққа алдық. Сонымен бірге, алыс-жақын шетел ғалымдары
мен зерттеушілердің еңбектеріндегі ой-тұжырымдар да назардан тыс қалған
жоқ.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысы әдебиеттің ғылыми әдістемелік
заңдылықтарына сүйене отырып, қазақтың көне және кейінгі кезеңіндегі әдеби
мұраларын тарихи-типологиялық, тарихи-образдылық пен тарихи-әдеби жағын
әдебиеттану ғылымы мен ауыз әдебиеті мұралары негізінде қарастырылды.
Сонымен бірге, кейбір теориялық, әдебиеттегі паралель ұқсас, объективті-
аналитикалық талдау, кешенді әдістерді басшылыққа алып, зерттеудің соңғы
үлгілері қарастырылып, пайдаланылды.
.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. М. МАҚАТАЕВ ЛИРИКАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мұқағалидің азан шақырып қойған аты- Мұхаметқали Пайғамбардың атын
түгел айту балаға ауыр болады деп әрі еркелетіп, қысқартып атап кеткен.
Шешесі Нағиманың айтуы бойынша, 1931 жылы 13-наурызда Алматы облысы
Нарынқол, қазіргі Райымбек ауданынна қарасты Қарасөз ауылында туған.
Мұқағалидің ата тегі қысқаша былай тарайды: Албан-Сара – Сүйерқұл – Алжан –
Сырымбет – Қангелді – Қойбас пен Түке. Түкеден Райымбек туады. Ал Қойбастан
Менні - Дәлі- Қамысбай – Мақатай – Сүлеймен - Мұқағали. Демек Мұқағалидің
атасы Қойбас Райымбектің әкесі Түкемен бірге туған ағайынды кісілер.
Мұқағалидің Жұлдыз, Айбар атты екі ұл, Ләззәт, Майгүл, Алма, Шолпан деген
төрт қыз туған. Немере, жиендері өсіп келеді. Ол кезде әкесі Сүлеймен 1930
жылы ұйымдасқан Энгельс атындағы колхоздың алғашқы төрағасы еді. 1941 жылы
Отан соғысы басталғанда, яғни Мұқағали 10 жасқа келгенде әкесі майданға
аттанып, Калининград майданында болған сұрапыл шайқаста 29 жасында қаза
табады. Үй ішінің бар ауыртпалығы баланың тұңғышы Мұқағалидің иығына түсті.
Сөйтіп, балалық, оқушылық кезі қой бағып, егін орып, кетпен шабумен өтеді.
Сол кездерде өлең жаза бастайды. 1948 жылы ауыл орта мектебін үздік
бітіріп, Алматыға жоғарғы оқу орнына аттанып, зеректігінің арқасында, еш
қиындықсыз Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология факультетіне оқуға
түседі. Бірақ орталыққа жақын аудандардың студенттеріне жатақхана
берілмегендіктен, стипендиясы не тамағына, не пәтер ақысына жетпей,
асыраусыз қалған үй ішінің ауыр тұрмысы оқуын әрі қарай жалғастыра беруге
мүмкіндік бермей, бір жылдан соң оқуын тастап, Шибұт деп аталатын көрші
ауылда ауылдық кеңестің хатшысы болып қызметке орналасады. Әрі қызыл отау
меңгерушісі, кітапханашы да болады. Комсомол мүшесі әрі жас кадр ретінде
қоғамдық үгіт-насихатқа, көркемөнерпаздың ойын-сауық жұмыстарына белсене
атсалысады. 1949 жылы Советтік искра газетінде екі өлеңі жарық көреді.
Сол ауылда мұғалім бойжеткен қыз Лашын да үгіт-насихат, ойын-сауық
жұмыстарында Мұқағалиға сенімді серік болады. Қозы Көрпеш-Баян сұлу
пьесасында Мұқағали –Қозы, Лашын-Баян ролін ойнап жүріп, бірін-бірі
ұнатады. Сөйтіп жүріп, 1949 жылдың көктемінде екеуі үйленеді. Мұқағали
үзіліп кеткен оқуын жалғастыруды армандайды. Лашын: Қызметім, жалақым бар,
үй ішіне мен қараймын, сен оқуыңды алаңсыз жалғастыр,- деген кеңес беріп,
Мұқағали екінші рет Алматыға оқуға аттанады. 1950 жылы Шет тілдер
институтының неміс тілі факультетіне түсіп, оны да тұрмыс жағдайына
байланысты тастауға мәжбүр болады. Ақын болам деген оймен Қазақ Мемлекеттік
Университетінің заң факультетіне оқуға түседі. 1952 жылы Қ.Аманжолов
қарастырған Жастық жыры атты жинаққа өлеңдері М.Әлімбаев, Ғ. Қайырбеков,
І. Мамбетовтермен бірге енеді. 1954 жылы ауылға қайтып өзінің жері
Қарасаздағы орта мектепке орыс тілінен сабақ береді. Ауыл мектебіндегі
дипломы бар кадр алып, Мұқағали жұмыссыз қалған соң, қалаға келіп, 1957
жылы Алматыда Республикалық Радиоға диктор болып қызмет істейді. 1960-62
жылдары шудан орталығы Нарынқолда Советтік шекара газетінде жауапты хатшы
болады. 1962 жылы Алматы қаласына қоныс аударып, Социиалистік Қазақстан
газетіне әдеби қызметкер болып орналасады. Одан жазушылар одағында кеңесші
Жұлдыз журналында поэзия бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарады. 1962
жылы Алматы қаласына қоныс аударып, 1964 жылы Ильич атты тұңғыш өлеңдер
жинағы басылып шығады. Армысыңдар, достарым! (1966); Қарлығашым, келдің
бе? (1967); Мавр (1969); У. Уитмен Шөп жапырақтар (1969): У. Шекспир
Сонеттер (1970) жинақтары жарық көргеннен кейін 1970 жылы Жазушылар
одағына мүшелікке қабылданады. Данте Құдіретті комедия (1974); Дариға
жүрек (1972) жинақтары басылады. 1973 жылы қазақстан жазушылар одағының
жолдамасымен Мәскеудегі М. Горький атындағы халықаралық әдебиет инстутына
оқуға барады. Аққулар ұйықтағанда (1974) Шуағым менің (1975);
Өмірдастан (1976) атты кітаптар жарық көрді. Сонымен ақынның әрбір
азаматқа қояр шарты, жеке басының жұмсалуында емес, еткен еңбегің халық
игілігіне жұмсалсын дейді. Ол халық ойының эстетикалық, идеялық жемісі.
Ақыннның шеберлігі, әсемдігі, эстетикалық идеялды қысқа сөзбен жеткізе
білген. Балаларға жазған Мұқағали өлеңдерінің бір үлкен тақырыбы өз елі, өз
жерінің табиғатын суреттейді. Жалпы Мұқағалидің 1, 2 томы таза өлең,
поэмалардан құралады. Ал 3-томға өлең, поэмалармен қоса балаларға арналған
өлеңдері де енді. Сонымен бірге 3- томда Уитменмен, Шекспирден және басқа
ақындардан аударған туындылары бар. Өлең дәптерлеріндегі жазбалармен
толықтырылған күнделіктері де осында. Ақынның балалаларға арнап жазған
өлеңдері: Әліппе, Тайлақ, Арманда, ұлым!, Үш бақытым, Жаралылар,
Наурыз айы туғанда, Кетейікші бір жаққа, Сәби-октябрь, Ленин ата,
Маркс ата, Мектебіме, Біздің Ғани сияқты көңіл аударарлық, қысқа да
нұсқа ойын дәл жеткізетін жерлері көп кездеседі.
Жалпы Мұқаңның балаларға арнап жазған өлеңдерінің негізгі идеясы-
оларды адамгершілікке, білімге, жамандық, жалқаулықтан аулақ болып, адал
өмір сүруге үйретіп қана қоймай, онымен үнемі күресіп отыруды айтады. Оның
өмірді бағалауы өзінше Араларында бір-біріне деген сатусыз, екі жаққа
бірдей таза сенімі, саналы, кісілікті сыйласымы болғандықтан да адамдардың
малдан айырмасы бар. Біз онсыз бір-бірімізден айырыламыз, өзімізді де,
өзгені де біржола құртамыз. Жан дейтін байлықтан айырыламыз. Жансыз ештеңе
жасалынбайды. Жан кеткен соң, өзіңді өлік есепте! Жанмен ұғысу, жанмен
сыйласу, сірә, қай заманда да күрделі, қиын- деп күрсінгеннен де Мұқаңның
биік мақсатпен, үлкен парасатпен өмір сүргенін аңғарамыз. Өмірінің соңғы
кезінде денсаулығы нашарлап, аурруханаға жиі түсіп жүріп, 1976 жылы 27-
наурызда қайтыс болады. Бейіті Алматы іргесіндегі Кеңсай зиратында. Туған
жері Қарасазда еңселі мұражайы, Алматыда өз атында кең көше бар. Алматыда
және көптеген елді мекендерде Мұқағали атымен мектеп, гимназиялар аталады.
Жазушылар одағының үздік шыққан жас ақындарға берілетін сыйлығы Мұқағали
атында, Ғасырлар тоғысында Мұқағали ақыны болып танылды.
Қорытындылай келе, М. Мақатаевтың 75-жылдығына орай шығарылған төрт
томдық толық жинағы ақиық ақынның нәзік жаныноқырманның түсіне түсуіне
лайықты негіз болар деген сенімдеміз.
Қырық бес жасында өз отына өзі өртенген өнер иесінің өміршең
өлеңдері, міне, отыз біржыл бойы жұртшылықпен жүздесіп, бірнеше рет
таңдамалары мен жарияланбаған жырлары кітапқа айналып, оқырмандармен
дидарласты. Бүгінгі таңда өлең көп оқылатын ақындар сапында, бірқатар
мектептерде, гуманитарлық бағыттағы оқу орындарында Мұқағалитану пән
ретінде оқытыла бастады. Кезінде марқұмның кезекті кітабын шығарарда бір
баспагер Мұқағалидың таңдамалы өлеңдерін жинақтауды кімге тапсырсам,-
десе белгілі жазушы Асқар Сүлейменов: Оның таңдамалы емес өлеңі бар
ма?деп таңданған көрінеді. Сол сияқты айтарын айтып кеткен абайламай
қайран ақынның өз заманының тар шеңберне сыймай бүрқанған сәттері
айшықталған ақын жырлары жаңа ғасырларға жасампаз үрпақтары арқылы жалғаса
бермек.
Мүмкін:
- Ырқыңа сенің деген көніп келдім,
Енді сен ерік бергін, ерік бергін.
Сөзден өлген атамды тірілтпесем,
Қос мені қатарына өліктердің,-деп сертке тартқан семсердей серкесөз
тудырған күміс көмей өзі өгейсісе де, мүрасының мұңсыз ғүмыр кешерін
пайымдаған болар.
М. Мақатевтың өзімен замандас ақындар тәрізді балалық шағы Ұлы Отан
соғысы жылдарымен дәл келеді. Сондықтан да оның ақындық беті, мақсаты,
тұрақты аңсар сұраты, іңкәрлік әлемі аңғарылады.
Дәл осы тұрғыдан біз ақынның соғыс жылдарындағы өлеңдері мен
поэмаларының жалпы саны 72 – ге жуық екеніне көзіміз жетті. М. Мақатевтің
соғыс тақырыбына арналған өлеңдері идеялық тақырыптық жағынан төмендегіше
мазмұнды қамтиды:
- соғыс жылдарындағы балалық шағы жайлы;
- әкесіз жетім өткен күндерді еске алу;
- Тылдағы азапты, ауыр еңбек;
- Жетім – жесірлер зарымен баласынан айырылған ата-аналар зары;
- Отан, бейбітшілік жайлы.
Еліне қорған болған батырлықты, ерлікті жырлау қазақ әдебиетінде
бұрыннан, тіпті халық ауыз әдебиетінің өзінде, эпостық жырларда үлгісі
қалыптасқан дәстүрі бар тақырып болғанымен, Ұлы Отан соғысы тақырыбы – жаңа
тақырып.
Сол бір қаһарлы кезеңде халықтың тарихи жеңісінде рухани
мәдениетіміздің, соның ішінде көркем әдебиеттің атқарған рөлі, қосқан үлесі
аса үлкен. Әдебиет дауылды жылдардағы халық ерлігінің лайықты көркем
шежіресі болумен бірге, өз отандастарын жеңіске үндеп, мұқалмас жігер
берді. Жауды талқандау жолындағы қуатты да айбарлы идеологиялық қару болды.
Басқыншы жауды талқандау ісіне Советтік Отанды мекендейтін барлық ұлттардың
әдебиеті де зор үлес қосты.
Қазақ ақын-жазушылары да өзінің жауынгер достарымен бірге туған елін,
халқын қорғауға бар күш – жігерін аямай жұмсап, Отанды қарумен де, қаламмен
де қорғады. Еселі еңбек жеңістерімен гүлдене бастаған Отанға, ерікті,
бақытты өмір құрып жатқан халқына тұтқиылдан қаруын кезеп қара күш
төнгенде, не жанқиярлық ерлікпен қатерлі жауға қарсы ұмтылып, Отанды қорғап
қалу, не бройыңды үрейге билетіп, есірік жаудың етегіне тапталып, оған бой
ұсыну-басқа жол қалмаған сын сағатта, өмір мен өлім қан майданда қырқысқан
шақта кеудесінде ақындық оты маздаған азамат мұндай тарихи оқиғаға үн
қоспай қалуы мүмкін бе? Әрине мүмкін емес! Сондықтан Ұлы Отан соғысының қай
қаламгерге де шабытын қайраған құдыретті күш болуы заңды құбылыс. Яғни,
қалам иегерлері барлық жанырдағы шығармаларында Совет адамдарының майдан
мен тылдағы батырлық істерін айқын бейнелеуді бірден бір идеялық нысана
етіп ұстанғанын байқаймыз.
Фашист басқыншыларымен қаһармандық күресте жауынгерлік роль атқарып,
алдыңғы шепте болған қазақ совет әдебиетінің үлкен бір саласы – поэзия.
Халықтың қаһарлы кезеңдегі тарихи сын үстіндегі рухани келбетін танытуда
поэзияның атқарған ролі үлкен. Бұл тұста қазақ ақындары өзінің көрнекті
шығармаларымен әдебиетке ереулі үлес қосты.
Қаһарлы жылдардағы өлеңдерінде қазақ ақындары халқымыздың көкейіндегі
арман-пікірін, шынайы сыр-сезімін әрбір шығармаға берік арқау етуге
ұмтылып, соғыс кезіндегі қазақ поэзиясының басты кейіпкері етіп – халықты
алды. Олардың жауға деген өшпенділік сезімін жігерлі де, отты жыр
шумақтарымен беріп, рухани бейнесінің байлығын жинақтай суреттейді. Яғни,
халық өмірінің типтік көрністері шынайы қалыпта беріледі.
Қай қаламгер болсын, көптен толғантқан, өзі зерттеген және жете таныс
жайларды шығармаға арқау ететіні мәлім. Ал егер өзін толғантпаған жайларға
қалам жұмсамаса, онда оның шығармасы оқырманды тұшынтпас та еді. Ал соғыс
тақырыбы сол кездегі майдангер ақындар мен тылдағы ақындарды толғантқан,
шығармаларына арқау болған тың тақырып екенін жоғарыда айтып өткенбіз.
Осы тұста халқымызға белгілі болған, танымал ақындарымызды айтпағанның
өзінде, қолына жаңа қалам ұстаған жас қаламгерлер өздерінің көптеген
шығармаларын осы тақырыпқа арнады. Міне сондай талантты жас ақындщардың
қатарында Мұқағали Мақатаев та бар еді.
Тақырыбы ортақ, дәуірі бір, жазылу мезгілі де сәйкес болғандықтан,
жаумен айқасқан жауынгер де, тылдағы жұмыскер де, бірін- бірі сағынып
күткен ата – ана, сүйген жар да Мұқағали лирикаларында соғысты жеңіспен
аяқтау деген жалпы мақсат жолындағы күрескерлер болып суреттеледі. Олардың
ішкі көңіл-күйі, ой-арманы осы негізге мақсатқа аударылған.
...Егер біз ақынның өмірі жырынан басталады десек, ақынның жыры
алдымен өз өмірінен басталатынын да есте ұстаймыз- деген еді Мұқағали. Біз
ақынның соғыс жылдарындағы өлеңін сөз етпес бұрын, ақынның өз сөзін еске
түсреміз.
Егер бір кездерде менің өмірім, творчеством әлдекімнің көңілін
аударса, оларға былай дер едім. Менің қымбатты достарым! Егер сіздер
шынымен менің өмірбаянымды, творчествомды зерттемек болсандар, онда мен не
жазсам соның бәрін түгел оқып шығуды ұмытпағайсыздар. Мені өз өлеңдерімнен
бөліп қарамауларыңызды өтінем. Естеріңізде болсын, менің өлеңім жеке
тұрғанда түк те емес.біріктіріп қараңанда ол поэма іспетті. Басы және аяғы
бар. Ол кейде жүлімдеген, кейде түңілген жанымның құдды даусындай ... –
деп, ақын өзінің асыл мұраларын зерттеп, оған пікір айту да, оның осы
ескертулерін ескермесек ақын мұрасына қиянат еттік пе деп терең ойға
қаламыз.
Ақиқатында Мұқағали Мақатаевтың өзінің айқын азаматтық даусымен, терең
философиялық ойымен, өткір саяси әнімен поэзиямызға жаңаша мазмұн, форма
мен түр әкеліп мол үлес қосқан ақындарымыздың бірі – оның жоғарғыдай ізгі
тілек айтуына әбден қақысы бар.
Асылында Мұқағали лирикасының тақырыбы сан алуан. Ақынның әр кездегі
шағын лирикасынан бастап, кең көлемді поэмаларына дейін толық оқып көз
жіберсек, бүгінгі заман ағымына, уақыт керуеніне жарысып, қоғамымыздың,
халқымыздың тіршілік тынысына үн қоспай қалған сәті жоқ. Ақын қандай
тақырыпта жырласа да, нені сурттесе де дәуірдің сан қилы көріністерін,
құбылыстарын реалистік шындықпен дәл, айқын бейнелеп, өз замандастарының
биік тұлғасын шеберлікпен нақты жасап шықты.
Мұқағали бұл тақырыпты басқа қырынан, яғни майдандағы сұрапыл
соғыстағы қан кешкен ерен ерлікті тікелей суреттеместен, өзі көрген, куә
болған тылдағы еңбек адамдарының басынан кешкен тауқыметін, тыныс –
тіршілігін реалистік тұрғыдан шынайы жырлайды. Ақын:
Бәрі есімде-мекен, жай, тұрағымда,
Тек есте жоқ, күлдім бе, жыладым ба?!
Балалық шақ жармасып жүретұғын,
Өгіз жеккен соқаның құлағында- деп торығып еске түсірсе, бірде ақын
Аңыздардан тере жүріп масақты, рас,рас көзімізден жас ақты. Бірақ со бір
дауыл жылдар, от жылдар, бәрімізден бір-бір батыр жасапты дей отырып,
өзінің қайтпас қайсарлығын, ел басына ауыр күн туғанның өзінде де қаншама
жан күзелткен қиыншылыққа мойымай, қайта ол жылдардың сұрапыл –
сұрқиялығын еске алып өзі сияқты жастардың тез есейіп, ерлерше аянбай
қызмет еткенін паш етеді.
Біз ақынды майданда қолына қару алып соғыспаса да, батыр, ер дейміз.
Себебі, ондай қайраттылық, шыдамдылық кім көрінгеннің қолынан келе
бермейді.
1.1 Қанатын от шарпыған балалық шақ.
Енді ақынның өз сөзіне, жырына тоқталайық: Егер бала, бозбала кезімді
есіме алсам, сұмдық үрейленем, қатты жәбірленем. Бүкіл жастық шағым менің
өзіме соқпай жанай өтіп кетіпті. Санамда титімдей бір қуаныштың ізін
қалдырған, ең құрыса, бір күнімді есіме түсіре алмаймын деген ойын
жырымен былай береді:
Бәрі есімде – далам да, тұрағым да,
Тек есте жоқ, күлдім бе, жыладым ба...
Байқап отырсаңыз ақынның шеберлігі, көңіліндегі, жүрегіндегі ойды
көркем де, қарапайым жеткізе алуында.
Жетім жасөспірімнің көзі әркімге жаутаңдап өз - өзінен белгілі.
Қаршадайынан белі қайысып, ауыр бейнет тауқыметін тартқан ақынның жүрегі
тасқа айналмай сондай сезімтал, жаны жайсаң жігіт болып өсуі қандай
керемет! Өз буынының өр рухын өлеңге қосқан ақын жеке адам хақында сыр
шерте отырып, бүкіл бір ұрпақтың өмірбаянын өрнектеген.
Есімде жоқ,
Бала болып өсіп пе едім?!
Болсам неге жылы сөз есітпедім?!
Есімде тек,
Білемін жеңіс-құстың
Біздің жаққа бір апта кешіккенін.
Осылай өскенмін.
Мен – солдаттың жандырып
Кеткен жалыны,
Сөнбеді де өшпедім,
Мен отыз бестемін,- дей келе ақынның балалық шақ туралы айтқан тағы
бір сөзіне тоқталғым келеді: Адам өмірінің бақыты – балалық шағы. Балалық
шақ бақытсыздықпен өтсе, санасы бар пенденің бүкіл ғұмырына ақау
түскені...
Расында да осы сөзге тереңірек үңіліп көрейікші. Кез – келген адамның
бақытты шағы, балалық шағы емес пе? Ешқандай уайым-қайғысыз, заманың тыныш,
ата-анаңның жанында не ішем, не кием деп ойламай жүргеніңе не жетсін!
Бұғанамыз қатпастан,
Буынымыз дат басқан.
Соғыс деген сойқан кеп
Тапыл-тұрып тап басқан.
Бала шақты ап қашқан
Немесе,
Келді де соғыс деген ала шапқын,
Сайранын быт-шыт қылды бала шақтың, -
Деген өлең жолдарынан ақынның не бала болып, ойнамағанын, не күлмегенін
байқаймыз.
Шыныменен, соғыс кімді аяған. Ерлер майданға кетіп, жұмыстың
ауыртпашылығын әйелдер мен жас балалар көтереді.ерте есейіп үлкендермен
қатар еңбек етті. Осыншама қиындықты басынан өткеріп отырып:
Неңді сенің аңсаймын, бала шағым?
Бұлдырыған айналаң ала сағым -
десе керсінше,
Сонда да сағынамын қайран күнді,
Сонда да жаным менің сайрап жүрді, -
деген өлеңнің мәнін ашсақ, ақын мұнда сол жылдардың алып келген
қасіретін емес, өлеңіне тигізген әсерін сағынған сияқты. Әрине, бұл соғыс
болмаса Мұқағали ақын болмайтын еді деуден аулақпын. Бұл туа біткен талап.
Тигізген әсері деген сөзімізге оралтын болсақ, әкесі Сүлейменді
Өртең сайының аузына дейін елмен бірге шығарып салған он жасар бала
Мұқағалидың көкірегін әйтеуір бір өкініш, шарасыздық жалыны аяусыз
тілгілеп өткені анық. Майданнан үш ай бойы хат жазысып тұрған әкесі содан
былай хабарсыз кеткен. Сол бір кезеңнен бастап болмысында мұңды, жабырқаулы
мінез пайда болған бала Мұқағали тұңғыш өлеңін де әкесіне арнаған екен. Оны
ақын анасы Нағимамен сырласуда. Ана:
-Мұқағали мектептен келісімен қолына қарындашын ала салып, жылап
отырып дәптеріне бір нәрселерді сүйкектетіп жататын. Қарағым-ау, не жазып
жатырсың? деген әжесіне, Әшейін ... еш нәрсе емес... деп қойып, он жасар
ұлым одан әрі жазуын жалғастыра берер еді. Бір күндері: Әже, мен көп өлең
жаздым, әкем жайлы ... Оқып берейін бе? деді де біраздан бері әлгі қолынан
тастамай жүрген дәптерін ашып қойып, заулатып өлең оқи жөнелсін. Әкем – ау
қарғадай баламның өлеңдерінің өткірлігі сонша, көкірегіңді қарс айырардай.
Ағыл – тегіл көздің жасына ерік бердік – ай, дерсің...
Екіншіден, Мұқағалидың ақын болуына айтыс, аңыз - әңгімені көп білетін
көне көз әжесінің әсер – ықпалы көп тисе керек. Соғыстың қыйын
кезеңдерінде шешесі Нағиманның өмір тауқыметін бірге тартқан Мұқағалиды
тәрбиелеудегі еңбегі аз емес болса керек. Ақын туа болады, Шешен жүре
болады- демеуші ме еді? Халқымыз. Міне, ақынға туа біткен өлеңнің өрлеуіне
қоршаған орта, заман, туған – туыстарының ықпалы көп болды. Сонымен қатар,
ерінбей – жалықпай ізденіп, қандай қыиыншылық болса да шыдап, қойнынан
қаламы мен дәптерін қалдырмай, ынталануы да, әсерін тигізбей қойған жоқ.
Сонау жазда, жайлауда,
Соғыстың кезі, қой баққам.
Көңілім келмей байламға,
Көп нәрсені ойлантқан.
Қойнымда дәптер, қаламым,
Қайтатын үйге жазылмай.
Сағымы сабыр даланың.
Айта алмай жүрген назымдай.
Ақынның соғыс кездегі балалық шағы, тылдағы еңбегі, өмірі жайлы жазған
өлең, дастандары мыналар: Бір кемпір, Неңді сенің аңсаймын, Сағынып
кеткенім-ай сол жылдарды, Қара қамба, Құрметтеңдер, жиырмасыншы
ғасырды, Жас бала, Қырқыншы жылдар, Ей, менің қыйын өткелім, Отыз
бесінші көктемім, Сонда да біз..., Жылап келіп, келмейді, Ерлікті
аңсаймын, Құрдастарға, Досыма хат. Ал, 9-тараудан тұратын Балашақтан
– Болашаққа атты поэмасының 5-тарауы Менен сұра деп аталады.
Бұл бөлімде басқалар сияқты соғысқа бармасам да, соғысты көрмесемде,
ауылдағы елдің қиналғанын көрдім, жесірлердің еңірегенін, әкесіз қалған,
баласынан айырылған ата-ананың зарын көрдім, өзім бармасам да, еңбек етіп:
Мен соғысқа бармадым,
Мен соғыста болмадым,
Жүрді бірақ майданда
Мен жіберген қолбағым-
-деп өзінің тылда жүріп те,
ерлік жасап, Отанды қорғағанын айтады. Яғни, жойқын соғыста тек майдан
шегінде ғана емес, тылда да, тарихта болып көрмеген бірлігін сақтап, өзінің
моральдық, табиғи күш- қуатын барынша жұмылдырып Отан бостандығы үшін
күрескенін, халқына қызмет ету – ақынның үлкен мұраты екенін танимыз. Осы
үзіндіні оқи отырып, бойында нар жүгіндей салмақ жатқанын байқауға болады.
Енді, сол соғыс жылдарының ауыр күндерін ақын көңіл таразысынан
өткізіп, алыстап қалған бала шағының жүрек сыздатар мұңды елесі жадында
қайта жаңғырту мақсатында жазған Сонда да біз... өлеңіне көңіл аударайық.
Шәй орнына қайнақ суды сораптадық,
Сонда да біз жамандық жолатпадық,
Балаларға мәз, балапандай тояттадық,
Сонда да біз өмірді жоғалтпадық.
Нанды беріп майданға, етті беріп,
Жұбандық өзіміздей көпті көріп.
Отарлы жан отырып қорек еткен,
Көк сиырға өмір бер деп тіледік.
Жазда аптап, қыста аяз қарып алып,
Арыдық та, ашықтық жарымадық.
Сонда да біз осындай сотқар едік,
Балалықтан басқаны танымадық.
Тірі қалдық, өлмедік сонда да біз,
Ошарлы жан, бір үйде он баламыз.
Ұзақ күні даладан шаршап келіп,
Өлімсіреп қарайтын сонда анамыз,
Өмір сүре бергеміз сонда да біз.
Қан құйлы жауға соққы беру кезінде тылдағы жандар оқ астында жүрмегені
болмаса, майдандағы жаунгерлерден кем бейнет шеккен жоқ . Киергекиім,
ішерге тамағы, жағарға отыны болмай жатса да, жұмыстан бас тартып,
еңбек етпеген кәрі-жас болған емес. Жұртың бар тілек-үміті соғыс
бітіп, майданға кеткен азаматтардыңжеңіспен оралуы болды. Үзілмеген
үміт сол кездегі кәрі-құртаң ата-аналарға улкен қуат берді. Көбіне
майдан мен тылдың бар салмағын мойындарымен көтерген жастар болды.
Сөйтіп, қан құйлы соғыста Армияны қаруландырып, азық-түлікпен
қамтамасыз ету ісіне елде қалған қарттар мен әйелдер, жасөспірімдер
осылайша өздерінің өлшеусіз үлестерін қосты. Ей менің қиын
өткелім өлеңін оқып болғанымда, ақының Естеріңде болсын, менің
жеке өлеңім өзінше ештеңе құрамайды. Ол поэма іспеті біртұтас.
Басы және айағы бар -деген сөзі есіме түсті. Себебі, бұл өлең
Сонда да біз... өлеңінің жалғасы.
Расында да, барлық өлеңін жинап бір жинаққа топтастырса, бар-
жоғы ғана бүтін поэма болар еді. Әр өлеңі бір-бірі толықтырып, бір-
бірінің жалғасы ретінде жазылған деуге де болады. Себебі, Мұқағали
өлеңдерінде соғыстан оралмаған ағалар, жесір қалған жеңгелер, әкесін күткен
сәбилер, ұлдарын күткен әжелер мен аталар. Сонымен қатар, туған жердегі
еңбек адамдарының бейнесін жасау арқылы ақын лирикасының басты тақырыбы,
әрі лирикалық қаһарманы.
Мұқағали өмірді соншалықты сүйіп өтті. Өмірде қандай қиыншылық
көрмесін өз замандасына, туған жерге деген өшпес махаббаты өзімен бірге
жанар тау жүрегінде мәңгі кетті. Оның өмірге, тіршілікке туған жерге
миллион градустық ыстық сағынышын дүниеде еш нәрсемен салыстырып өлшеп
болмас еді. Осы халыққа, туған жерге деген жалындаған сезімді, терең оймен
біріктіріп, құнды көркем бейнелі туынды етіп, ақын ізді-ізінен будақтатып
жыр жолдарымен халқына рухани мол мұра етіп қалдырды. Шеберлік-өмірді көре
де, түсіне де білуден, сосын лирикалық обьектіні дұрыс таңдап ала білуден
Мұқағалидың шынайы ақындығы, поэзияның көркемдік ерекшелігі, азаматтық
позициясы бұл тұрғыдан анық көрінеді. Соғыс тауқыметіне тап болған қырдағы
ел, ондағы адам тағдыры ию-қию өмір арпалысының бір ғана ауылдағы көрнісі,
терең философиялық ойға құрылған оралымдар, реалистік өмір шындығын дәл
көрсететінн деталь, штрихтер, уақыт жан-жақты суреттеледі.
Майданға әкеме оқ жібердім.
Айырбастап көжемді қорғасынға.
Бұл не деген құдыретті сезім, жан толқынысы, өзек өртеген удай ащы
шындық, лирикалық тереңдік десеңізші.
Өткенімізге ой жүгіртсек қазақтың ұлы ақыны Абайдан үйренбеген, оны
ұстаз санамаған бірде ақын-жазушы жоқ. Олардың ішінде сырттай еліктеуші
өлеңшілер де, ал талантымен өзінше ұлы ақынмен үндес болғандар да бар. Біз
осылардың соңғысына Мұқағали Мақатевты жатқызамыз. Ол үйренуден, іздену
талабынан еш уақытта жалықпаған, тек өзіне тән шеберлік үлгісін танытқан
үлкен талант.
Болашақ ақын Мұқағали он жаста майданда жүрген аяулы әкесін сағынып,
оған арнап өлең шығарады:
Әкеміз бір әкеден жалғыз еді,
Судағы жаңа біткен жалбыз еді.
Мінеки, он ай болды хабары жоқ,
Біздағы әкемізге зармыз енді.
Немесе, Тынған жаңбыр өлеңінде
Әкемізді сағынып, хабар күтіп майданнан.
Отырушы ек табынып,
Бір-бір жұтып айраннан... [3.13]
Осының өзі өлеңдік қасиетінің үздік кереметімен емес, кіршіксіз таза
сәбилік, жұмсақ үнмен – ақ тау жылғасынан бүлкілдеп ағатын мөлдір бұлақтың
сүйкімді де сырлы сылдырын еске салмай ма? Әрі асқар тау қорғаны, қамқоры
болған әкесіне деген жас жүректің мәңгілік өшпес, сөнбес ыстық сағынышы
емес пе? Әрине, жас бала ақынның тау бұлағындай емес, тау өзеніндей тасқын
суын сарқырататын кезі, балапан бүркіттей емес, ақиық қырандай, заңғар
биікке самғайтын шағы әлі алда еді.
Мұқағали көптеген өлеңдерін әкесіне арнаған. Олар: Әке аманаты,
Әкеме, Әке сенің тастап кеткен мұраңды, Әке туралы сөз, Әкелер,
1941 – жыл. Ақпан, Көзің нұрсыз дейсің сен, Тыңған жаңбыр, Ерлікті
аңсаймын, Жылап келгім, келмейді (Болашақтан-болашаққа 4-тарау)
Әкесі майданға аттанып, қайтып оралмағаннан кейінгі ақын жүрегінде
сағыныш, өкіну, ыза, аңсау сияқты сезімдер пайда болып, осы өлеңдердің
шығуына себеп болды. Әр өлеңі әр түрлі мазмұнда жазылған.
Ақын әкесі Сүлеймен аса еңбекқор, біртоға мінезді кісі. Колхоздың
кәнігі сушы, шалғышысы болған екен. Ол кісі семьясы үшін күн-түн демей
еңбек етіп, бала – шағасының қамын ойлаған адам. Оған мына өлеңі дәлел:
(Әкелер)
Жер жыртып тіс ағашпен, өгізбенен,
Әкелер даламыздан жем іздеген.
Қамқор боп қара қазан, сарбалаға,
Әйтәуір, қарнымыз аш дегізбеген
Әлде қайдан бұлақтың суын бұрып
Көк егін өсіріпті жұлындырып,
Алған дәнін алдымен ортаға сап,
Отырыпты жайсаңдар тыным қылып. [3.276]
Ақын әкесіне арнаған өлеңдерінде әкесінің міне-құлқын, қандай адам
екенін жырлары арқылы мәлім етеді. Ондай суреттеуді біз ақынның Бала
шақтан – болашаққа атты өмірдастанының 4-ші бөлімінен көре аламыз. Бұл
бөлім Шаруа һәм жауынгер теп аталыпты. Қарап отырсаңыз, ақын әкесіне
майдан алдында орақ ұстап едің, енді қару ұстап жүрсің. Үйіңде мал юауыздап
көрмеп едің, адамды қалай өлтіре аларсың деп, әкесінің момын, жан баласын
ренжітпейтін қайырымдылығын жырмен өрнектейді.
Кім білсін, кек алып та үлгермедің...
Алғаш рет жауыңды жамсатарда
Аян маған абыржып, ділгіргенің.
Мүмкін, жауың сол сәтті пайдаланды,
Аяушылық, парасат жайға қалды.
Сезім билеп, сен аяп тұрған шақта,
Сені аямай, дұшпаның байлап алды.
Адаммен тілдесуге құмар едің,
Мүмкін, сен аңғалдықпен тұра бердің,
Мүмкін, сенің көзіңде қан ойнақтап,
Әйтеуір қыра бердің, қыра бердің
Өкінбен сен өмірден өтті ғой деп,
Өкінбен жау түбіңе жетті ғой деп,
Өкінбен жендеттердің арасында,
Сендей бір шаруалар кетті ғой деп. [1.297]
Әкесінің мейрімділігін, ақын жырларында майда қоңыр сазымен айқындай
түседі. Мінезін бес саусағындай жақсы білетін ақын, майданда жүрген
әкесінің іс-қимылын, жан-дүниесін, сезімін, өзінің көз алдында болып
өткендей етіп суреттеді.
Әкесі соғысқа аттанарда Мұқағалиға кәрі апасын, інілерін саған аманат
етемін. Менде 10 жасымда әкемнің аманатын алғамын... Мақатай атаң бұл
дүниеден қайтқанда, мен де он жаста едім. Міне, мен соғысқа аттанып
барамын. Сенде он жастасың. Бізге құдай әкесінен он жаста қалуды жазған
екен, қарағым. Енді сен азаматтсың! Анау кәрі әжеңді, шешеңді, екі жас
ініңді саған тапсырдым. Сен жаспын деме, қарғам, осыларға бас бол! Аман-
есен көрісейік! – деп ебіл-себіл жылап тұрған баланың бетінен тағы сүйіп,
қош-қошпен аттанып кетеді. Әкесінен 7-8 ай бойы хат келіп тұрған екен.
Сонан кейін мүлде хабарсыз кетіпті.
Біріншіден әкесінің аманаты бар, екіншіден өзіне басқа ересек ешкім
болмағаннан кейін (шешесі ертеден кешке дейін колхоз жұмысында) буыны
қатпаса да, үй шаруасын ақын мойнына алады. Оқуын да тастамайды. Зерек,
алғыр оқушы болыпты. Колхоз жұмысына да аралысып, көктемгі егіс кезінде
соқаға міну, жазда шөп шабу, шөмеле салу, күзде тұлыққа міну, кейде мал
бағумен айналысады.
Қыс кезінде ауыл адамдарының қолдары азды- көпті босап, көрші қолаң
бір үйге жиналып, соғысқа аттанып кеткен ер-азаматтарын еске алып жүреді.
Сондайда бала Мұқағали білте шамның жарығымен батырлар жырын дауыстап,
шабыттанып оқи жөнелгенде, тыңдап отырған үлкендер жағы: Алла, кемпірдің
баласын тіл-көзден сақта! - деп тілек білдіріп отыратын көрінеді. Жалпы
Мұқағали бала кезінде –ақ [3.12] І. Жансүгіровтің Құлагер поэмасын т.б.
інжу маржандай халықтың асыл мұраларын мәнерлеп, жатқа оқитын болған. Өзі
де 10-11 жасынан өлең жаза бастапты. Өлеңдері көбінесе асқар таудай әкесіне
деген сағынышын білдіреді. Мысалы мынандай болып келеді.
Мен қасқа атпен тепеңдеп желемін кеп,
Ойлаушы едім артыңнан еремін деп.
Қанша жүрсем, жан әкем, жеткізбейсің,
Аттанып ең майданнан келемін деп
Өлең деген, әкежан, өлең деген,
Өлең десе, құлағым елеңдеген.
Күнде күтем, сарғайып, түнде күтем,
Жауды жеңіп, батыр боп келем-деп ең
Тауға шығып ойнаймын, жуа аламын,
Қолында асасы жоқ дуанамын.
Көңілім шат, көркімде нұр ойнатып,
Қашан мен әкем келіп қуанамын!... [1.35]
Өздеріңіз байқап отырғандай-ақ жырдың басы қазақтың қара өлеңі
болып келеді де, соңғы жолдары әкесіне арналады.
Енді, Әке аманатының жауабы ретінде мына өлеңдерге көңіл аударалық.
Олар: Әкеме, Әке, сенің тастап кеткен мұраңды, Әке. Бұл үшеуі бір-
бірінің жалғасы, бірі өлеңнің басы болса, екіншісі мен үшіншісі соның
жалғасы, аяғы. Әкеме өлеңін басы деп алсам,
Әке, сенің өміріңді жалғамасам,
Құрып кетсін жер басып ұл болғаным. [1.168] ал, Әке өлеңі алдыңғы
өлеңнің жалғасы демекпін.
Құр алақан емеспін қуаныштан,
Қуаныштар алдымда құрақ ұшқан
Бір арыстан өмірден өткенімен,
Өмір сүріп келеді тірі арыстан.
Өкінбе, әке, атың бар сөнбейтұғын,
Ол мәңгілік жанады көрмей тыным.
Ұрпағң бар, ел менен ер намысын,
Тірі тұрса қолынан бермейтұғын – десе [3.137] Әке сенің тастап кеткен
мұраңды өлеңінде әке немерелерің, келенің бар, осының бәрін көргенде ғой
деп аңсайды, сенің атыңды өшірмей жалғастырдым.
(Сезбейсің-ау өшпегенін атыңның...)
Ортасында өзің шашқан қоқымның,
Өзің жоқсың өзіңе ұқсап отырмын. [1.261]
Жасырып жабары жоқ жүрек сыры, көңіл мұңы қатар өрілген жыр қасиеті
көрер көзге анық білініп тұр. Шын сыр ашу, ақ жарылу, жай-жапсарды жайып
салу, ұрпақ жалғастығын, мұрагерлік секілді сезімдер қылын шертеді.
Әкесінің майданнан оралып қайтпағанына күйзеліп, сол мұңын қай өлеңде де,
жырына қосып, сол сұрапыл жылдарды Мейірбанды әкемнен мені айырған, өлім
еккен соғысты қарғағаммын деген екі жол өлеңінде ақынның көңіл-күйі, яғни
сол жылдарға деген жиіркеніші, ызалануы көрініп –ақ тұр.
М. Мақатаев кәдімгі ет-сүйектен, көңілшек жүректен жаралғандықтан,
онда да әлденеге ренжу, ашыну, ызалану дегендердің болуы шарт. Бірақ,
азалана алса да, тіпті тісін қайрап кіжініп, кектене білмейтін. Ақындық,
адамдық табиғаты, бүкіл болмысы мұның бәрінен жоғары тұрған. Ал Жылап
келіп, келмейді өлеңіне назар аударсақ:
Жеңілді әкем өмірден, жеңлді анам.
Кейімеңдер, сендердің кегіңді алам!
Мен өмірге ғашықпын, құшам оны,
Көнсін мейлі, көнбесін өмір маған,- [2.12] дегенге өлең жлдарынан
көңіл – күй, өзін-өзін іштей қайраған бір қиналыс, мен саған көрсетер едім-
ау дейтіндей бұлшық етке байланған құдырет-күш жалпы Мұқағали поэзиясының
негізгі бағытын белгілегенімен, бұл әрібір шыншыл ақын бір соқпай қоймайтын
тіршілік дерегі еді. Тапшылық пен тағдыр билеген жылдар, жанын жегідей
жеген жаңағыдай жарақат-сызаттар...-осының бәрі, сөз жоқ, жүректі жұқартар
зіл батпан салмақ еді. Көбіне, әкесінің жоқтығы, әкесіз өскені ақын жанына
қатты бататын. Бірде ақынның жары Лашын –Мұқаң нені ұнатып, нені ұнатпаушы
еді? Деген сауалға: -Оның ұнатпайтын нәрсесі- семиьясымен ажырасып
балаларын тірі жетім, жарын тірі жесір еткен адамдарды өте жек көретін.
Өйткені, бала әке-шешесімен бақытты. Жар құдай қосқан қосағыңмен, бала-шаға
құстың қос қанатындай ата-анасымен бақытты дейтін-деп ақынның сөзін айтқан
еді. Осы бір ойдан, өзі көрген бейнетті ешкім көрмесе екен, бала балалық
шағын сезініп, әке-шешесінің жанында қайғы дегеннің не екенін білмей өтсе
екен деген тілегін аңғарамыз. [25.12]
Балалық шағы соғыс жылдарында өткен ұрпақтың өкілі, әкелік мейірімді
аңсап өскен жетім көңіл кейін ел жарасы, жер жарасы жазылып, өз төлін
таратқан тұстарда өз ұрпағына әкелік сезімін жеткізе білудің рахат-ләззат,
қадірін де қалтқысыз ұққан.
1.2 Өлеңдеріндегі жетімдер мен жесірлер жайы
Ақынның өз басына келсек, сол бір сұрапыл жылдарды, оның құрбандарын
еш уақытта есінен шығармаған. Емхана да жатқанда ақынның Оралыңдар деген
өлеңі дүниеге келді. Сендерді ауылдастарың, ата-аналарың, кіндік қаның
тамған жерін, шабындықтар, талдарын т.б. жолдарына қарап тосуда, әлі күнге
дейін сендерді ойлап күрсінуде дей келе өзінің де үміті өшпегенін, ішкі
сезімін білдірген.
Шақырады шабындықтар, бұйра шашты талдар,
Жолдарыңа көз тігуде кемпірлер мен шалдар!
Туған жердің аспаны да азан салып жоқтап,
Жұлдыздардың көздерінен отты жасы парлар. [3.243]
Тағы да осы сияқты жансыз табиғатқа жан бітіріп, қаза болғандарды
естеріне алып, жаны бар да, жаны жоқ та қапаланады. Көзден мөлдіреп тамған
көз жасындай қағаз бетіне мөлдіреп түсе қалған осы өлеңге де сондай
сеніңіз! Оның ақиқат екенін жалғыз Мұқағали емес, бүкіл бір ұрпақ қол қойып
растай алады. Өйткені, бұл – бүкіл бір ұрпақтың шыны, бүкіл ұрпақтың сыры.
Сондағы көзжасы – біздің бүкіл болмысымыздың айнасы. Сондағы көз жасы
ешқашан естен шықпауға тиісті. Ақын болайық, әкім болайық, космонавт болып
жетті қат көкті шарлайық, мейлі, сондағы көз жасының бір тамшысы көкіректің
ту сонау түп төрінде жату керек.
Қатыгез майдан, қанды жапанда
Белгісіз болып жоғалғансыздар.
Жігіт боп барып ерлік сапарға,
Шал болып қайта оралғансыздар.
Атадан қалған асылдарсыздар.
Жүректің бір дүрсілінен, бір демнен туған осы бір өлең қан майданнан
қайтқандар мен қайтпағандарға арналған. Аға буынға, әке буынға арналған
талай өлең оқып жүрсек те, жүректі түбіне дейін ақтара салған, көлгірсуден
атымен ада, мұндай адал өлеңді оқып отырғанымыз осы.
Естеріңізде болса, ақынның әкесі Сүлейменде осы оралмағандардың ішінде
еді. Жалғыз аяқ соқпақ өлеңінде:
Бұл соқпақпен әкем менің қан майданға аттанған,
Бұл соқпақпен әжемді де қабіріне ап барғам...
Өмір үшін адамдар қанға батты.
Кеткендердің артында айғыз-айғыз
Біреуден із, біреуден таңба қапты.
Біреулерден із емес, жол қалыпты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz