МЫСАЛ ЖАНРЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ
МЫСАЛ ЖАНРЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ
Магистрлік диссертация
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-6
І. мЫСАЛ ЖАНРЫ және оның БАСТАУ БҰЛАҒЫ МЕН НЕГІЗГІ ӨЗЕГІ
1.1 Мысал жанрының генезисі және ондағы ғылыми бағыттар ... ... ... ...7-24
1.2 Мысал жанрының бастауындағы авторлар: мысал өлеңдері, тақырыбы, идеясы,
көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...24-35
ІІ. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ МЫСАЛ МЕКТЕБІ
2.1 Мысал жанрының қазақ топырағына келу тарихы
... ... ... ... ... ... ... 35-62
2.2 Крылов және Абай. Түпнұсқа мен аударма: ұқсастық, ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62-70
ІІІ. МЫСАЛ ЖАНРЫНЫҢ КОМПОЗИЦИЯСЫ
3.1 Мысалдардың композициялық құрылымы және поэтикалық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70-87
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 87-90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91-93
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Мысал – сатира мен юмордың ең ежелгі, ең
көне жанрларының бірі. Бұл – ерте замандардан келе жатқан тарихы терең,
арнасы кемел жанр. Ол ежелгі антика әдебиетінде де, үндінің Калила мен
Димна секілді жәдігерінде де, шығыстың араб, парсы әдебиетінде де молынан
кездеседі. Мысал жанры сияқты әлем әдебиетінде ортақ сюжетте жазылған
туындылардың бастау бұлағы б.д.д. YI ғасырда өмір сүрген грек мысалшысы
Эзоптан басталса, негізгі өзегі б.д.д. І ғасырда өмір сүрген Федр, 1621-
1695 жылдары өмір сүрген француз мысалшысы Лафонтен, орыс мысалшысы Крылов
шығармаларына арқау болған сюжеттік жүйе ортақтығы XIX ғасырдың соңы, XX
ғасырдың басында бұл жанрдың қазақ әдебиетінде кең орын алуына Абай,
Ыбырай, А.Байтұрсынов, С.Көбеев, Б.Өтетілеуов, А.Құрманбаев т.б. ақын
жазушылардың айтулы үлес қосқаны жөнінде тоқтала келе, диссертация
мазмұнында мынадай мәселелер қарастырылды: мысал жанрының генезисі, жанр
негізінде әлем әдебиеті бойынша дамыған ғылыми бағыттар, қазақ мысалы, оның
шығу тегі, қайнар көздері, мысал жанрының поэтикасы, көркемдік ерекшелігі.
Тақырыптың өзектілігі: Мысал шығармалары әдебиеттің бастау бұлағындағы
халықтық проза және поэзия түрінде пайда болған мұралар. Ал сол әдебиеттің
өзі – халық өмірінің айнасы, халықтың салт-дәстүріне, оның рухани дамуына
тигізетін әсері орасан зор. Осыған орай көне дәуірдегі әдебиетті түсініп,
талдау үшін, біз ең алдымен сол әдебиетті тудырған мысалдың өзі мен
қарапайым халықтардың өмір сүрген кезімен танысып, олардың өмірі жайлы
деректерге қанық болуымыз керек. Көне дәуірдегі тұрмыс-тіршілігі мен қазақ
халқының ерте дәуірде қиялы мен шығармашылығы өте дамыған күйде болғанын
олардың сан мыңдаған туындылары дәлел болса, оның мысал туындыларына да
әсері мол болғаны анық. Бұдан тақырыптың өзектілігі туындары хақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін мысал
жанрының тарихи тамырлары мен шығу тегі, қалыптасуы, қазақ әдебиетіндегі
мысалшыл ақындардың жекелеген мысал өлеңдері туралы мерзімді басылымдардағы
әр түрлі әдеби-сын мақалаларда айтылды. Бұл бағытта, Ә.Диваев, М.Әуезов,
С.Қирабаев, С.Қасқабасов, Е.Костюхин, Т.Қожакеев, Б.Ысқақов, С.Нұрышев,
Т.Еңсегенов т.б. ғалымдар іргелі зерттеулер жасап, оның идеялық,
тақырыптық, көркемдік ерекшеліктерін саралай келе, мысал жанрының ғибраттық-
философиялық қырына ден қояды. Алайда айтар ойы мен арнасы кең – мысал
жанрының табиғатын толық ашу үшін бұл жеткіліксіз. Сондықтан мысал жанры
поэтикасының көркемдік құндылығы мен негізгі идеясы жүйелі түрде жан-жақты
әрі терең қарастырылуы қажет. Әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеудің
нысанасына айналдыру міндеті осыдан туындайды.
Мысал жанрының поэтикасын толық ашу барысы осы жанрдың генезисі мен
қалыптасуы, жанрдың даму эволюциясындағы ғылыми бағыттар, қазақ
әдебиетіндегі мысал мектебінің табиғи ерекшелігін, даму барысын, көркемдік
қуатын терең талдауға келіп тіреледі. Біз өз жұмысымызда осы бағыттарда
ізденіс жасауға, зерттеу жүргізуге тырыстық.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Осы жайттарды айқындау үшін біздің
алдымыздағы басты мақсат - зерттеу еңбектерді, мысалдарды оқып қана қоймай,
оның пайда болуы, бейнелену, көркемдеу мен сюжет желісін, оның жайын
айқындау болмақ. Әрине, бұл жағдайда мысал туындысындағы мифологиялық
көзқарас адамдардың талабын, қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Осы
негізде мынадай міндеттерді алға тартамыз:
• Мысал жанрының тарихи тамырларына, жанр генезисіне және әле әдебиеті
бойынша даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алу;
• Мысал жанрының поэтикасын зерттей отырып, оның қазақ әдебиетінің
дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын,
өзіндік ерекшелігін айқындау;
• Мысал жанрының идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік
мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік
мәнін ашу;
• Мысал жанрын талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету,
әлем әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
• Мысалдардағы жалпы қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік
шешіміне назар аудару;
• Образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
• Әлемдік әдебиет пен қазақ мысалшыларының туындыларын салыстыра-
салғастыра зерттеп, мысал жанрының толық табиғатын таныту.
Аталған мақсат-міндеттерді тиісті деңгейінде орындау үшін мысал
жанрының тарихи тамырлары мен шығу тегі, мысал жанрының қазақ топырағына
келу тарихы және оның бастауындағы авторлар, олардың көтерген тақырыптары
мен идеялық ұстанымы, аталмыш жанр негізінде адамгершілік мәселесінің
қойылуы мен қоғамдық келеңсіздіктердің көрініс беруі талданады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында мысал жанрының поэтикасы
әлем әдебиеті бойынша тұңғыш рет қазақ әдебиетінің көркемдік аясында әдеби
тұрғыдан зерделенді. Мысал жанрының әлем әдебиетіндегі өзіндік даму
эволюциясы, идеясы, ұнамсыз қылықтарды мінеп-сынаудағы астарлап айту
принципі, ерекшелігі талданды. Мысал жанры поэтикасының толыққанды зерттеу
нысанасына айналуы жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі
жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады.
Мысалы:
• мысал жанрының табиғатын жан-жақты талдай келе әр дәуірдің келеңсіз
көріністерін бейнелеу тәсілдері айқындалады;
• мысал жанрының құрылымы мен поэтикалық сипаты талданады;
• қазақ мысалдарының өзіндік ерекшеліктері, тақырыптық идеялық құрылымы
өз деңгейінде зерттелді;
• тақырыпты ашу мақсатында мысал жанрының поэтикасы туралы қажетті
мәлімет беретін ғылыми мақалалар бір жүйеге келтіріліп, поэтика
тұрғысынан зерделенді.
Жұмыс нысаны мен пәні: Жұмыстың басты нысаны – мысалдың қазіргі кезде
халықтың ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарап, бүгінгі күні хатқа түскен
мысалдың туындыларын талдау, анализдеу, ой елегінен өткізу болмақ. Сол
хатқа түскен туындылардың ішінде бүгінде қазақ тілінде Абай мен Ыбырай,
Ахмет Байтұрсынов көнедегі Сайф Сараии, Рабғұзи және т.б. аудармасымен
жарық көрген кітабы негізінде қарастыруға көңіл қойдық.
Сонымен қатар, мысал жанры туралы әр жылдары баспасөз бетінде жарық
көрген публицистикалық мақалалар алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Мысал жанрының
поэтикасын жан жақты ашу үшін қазақ әдебиеттануының көрнекті өкілдерінің
ғылыми еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ, Рабғузи, Сайф Сарайи,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Диваев, С.Қирабаев, С.Қасқабасов,
Е.Костюхин, Т.Қожакеев, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, Б.Ысқақов, С.Нұрышев,
Т.Еңсегенов, С.Көбеев, Д.Ысқақұлы, С.Талжанов, С.Абдрахманов, Т.Шаңбаев,
С.Қамаева, М.М.Иманғазинов т.б. зерттеулеріндегі диссертацияның мазмұнына
қатысты теориялық тұжырымдар мен ұстанымдары басшылыққа алынды. Сонымен
бірге, алыс жақын шетел ғалымдары, көне дәуірден қазіргі заманға дейінгі
зерттеушілердің ішінде Лессинг, Буало, А.Тахо Годи, С.Радциг, Кантемир,
Л.С.Выготский, И.Левин, Е.А.Костюхин, М.Л.Гаспаров, А.А.Потебня, Гете,
В.Г.Белинский тағы басқа ғалым зерттеушілердің еңбектеріндегі ой тұжырымдар
назардан тыс қалған жоқ.
Зерттеу әдісі: Мысал жанрының әлем әдебиетіндегі көркемдік қуатын,
қазақ әдебиетінде алар орнын, жалпы мысал жанрының поэтикасын зерттеуде
әдеби-теориялық негіздеме арқылы хронологиялық, салыстырмалы-салғастырмалы,
жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа
алынды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен негізгі
тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын
жазуда, сондай ақ, мектепте мысал өлеңдерді оқытуда, жоғары оқу орындарында
қазақ ауыз әдебиеті, шетел әдебиеті курсын оқытуда, арнайы курстар мен
семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу нәтижесінде мынадай
тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
• мысал жанрының әлем әдебиетіндегі орны, тарихи тамырлары мен генезисі,
жанрдың эволюциялық дамуындағы ғылыми бағыттар деректер арқылы
сараланып көрсетілді;
• мысал жанрының алғашқы белгілері поэзия мен прозада, халық
ертегілерінде, нақыл сөздерде кездесетіндігі көрсетілді;
• мысал жанрының әлем әдебиетіндегі келбеті көрсетіліп, өзіндік даму
бағыты айқындалды;
• қазақ әдебиетіндегі мысал мектебі, мысал жанрының қазақ топырағына
келу тарихы көрсетілді;
• Мысал жанрындағы Абай дәстүрі сараланды;
• Қазақ мысалшылары, соның ішінде Ыбырай, Абай, Ахмет, Шәкәрім, Мақыш
Қалтайұлы мысал өліңдерінің қазақ әдебиетіндегі орны көрсетілді;
• Мысал жанрының композияциялық құрылымы мен поэтикалық болмысы ғалым-
зерттеушілердің әдеби және ғылыми тұжырымдары негізінде талданып,
айқындалды.
• Ғалым зерттеушілердің мысал жанрына қатысты айтылған тұжырымдары
негізінде ой өрбітіліп, аталмыш жанр айқындалды.
Жұмыстың сыннан өтуі: Зерттеу жұмысының теориялық мәселелері мен ғылыми
тұжырымдары І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің Қазақ
филологиясы кафедрасының отырысында талқыланды. Диссертациялық жұмыста
ұсынылатын негізгі тұжырымдар үш халықаралық, бес республикалық ғылыми-
практикалық конференцияларда жарияланды. Диссертация тақырыбы бойынша
барлығы сегіз мақала және анықтамалық жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
І. мЫСАЛ ЖАНРЫ және оның
БАСТАУ БҰЛАҒЫ МЕН НЕГІЗГІ ӨЗЕГІ
1.1 Мысал жанрының генезисі және ондағы ғылыми бағыттар
Таласпа жаным ай,
Қолыңнан келмеске.
Боларсың бақадай,
Көп түссең егеске, - деген түйінді немесе:
Жұрт мұнымды көрмей ме?
Батыр атақ бермей ме?
Қой, бұл қанден ер шіркін
Пілге де үрген демей ме? -
сияқты әжуа өлеңді жаттап өспеген шәкірт аз шығар. Өмірде кездесетін
бақалар мен қандендерге жирене қарап тұрып, осы сөзді айтпайтын жан да
кемде-кем болар. Өйткені, біздің әрқайсымыз, надандық қылық атаулыға жауыға
қараймыз, жаманшылықтың шаңырағын шағып жібергіміз келеді. Адамгершілік
қасиеттерге кереғар істі көріп-білсек, қарсы тұрамыз. Ақыл-парасат қалыбына
қайшы мінез-айбатты аяусыз айыптаймыз. Осындай күйде ойымызға
даналарымыздың өкейде жатталып қалған мысқыл-сықақ түйіндері оралады.
Қылышты қынаптан суырғандай соны қару етеміз.
Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат тарихының өн бойында
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат. Бүгінде барша адамзат
өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген кезеңде де рухани асыл мұрат –
адамгершілік, азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы. Мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар санасының
елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең бастысы
адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын қазығы
іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол берілуде. Мәселен, өркениет
биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау
өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің
мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ,
тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған
детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы
түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды
рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын,
сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да
сыртқы күштер ауыстыра алмайды, әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы
миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын
мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда
адамгершілік ізденістердің болуы міндетті [1, 44],- деп жазады.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге ұмтылып отырған
Қазақстан халқын біртұтас бірлік пен отансүйгіштік рухында баулудағы,
өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм), тоғышарлық пен
мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы тәрбиелеудегі қазақ
әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда қоғамдағы келеңсіздікті, теріс мінез бен барлық жаман
қасиеттерді келемеждейтін, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетке ортақ
аллегориялық формадағы мысал жанрының мәңгілік ізденісі адамгершілік,
гуманизм мәселелері, қоғам келеңсіздіктері мен моральдық проблемалар екені
даусыз. Олай болса мысал дегеніміз қандай жанр және шығу тарихы туралы
сауалдарға жауап іздеп көрейік.
Бұл жанрдың қалыптасуы мен дамуы және оның жанрлық ерекшелігі жөнінде
көптеген ғалымдар ғылыми теориялық тұжырымдар жасады. Солардың ішінде, атап
айтсақ, мысал жанрының шығу тарихы жайында Ә.Диваев, М.Әуезов, С.Қирабаев,
С.Қасқабасов, Е.Костюхин, Т.Қожакеев, Б.Ысқақов, С.Нұрышев, Т.Еңсегенов
т.б. ғалымдар іргелі зерттеулер жасап, оның идеялық, тақырыптық, көркемдік
ерекшеліктерін саралай келе, мысал жанрының ғибраттық −философиялық қырына
ден қояды.
Мысал сөзінің түп-төркінін зерделейтін болсақ, ол арабтың мәсәлә
сөзінен шыққанын көреміз. Осы түбірден туындайтын тәмсіл, тимсәл тәрізді
сөздерді қазақ ақындары үлгі, өнеге, насихат ретінде қолданған [2, 16].
Мысал жанрының тарихы мен сюжеті И.А.Крыловтан басталып,
И.А.Крыловтан аяқталмайтыны даусыз. Тұңғыш қазақ әдебиеттану ғылымының
негізін қалаушы А.Байтұрсынұлы мысал жанрының генезисіне, теориясына
қатысты зерттеуін былайша негіздейді: ... алғашқы адамдар басқа
мақұлықтардан ұзап жарымаған. Олар түрлі табиғат, түрлі тәсілмен тіршілік
ететіндерін көріп, олар да адамша ойлайды, сөйлеседі, кеңеседі деп білген.
Осыдан барып хайуанаттар жайлы ертегілер шыққан , - деп ғылыми құнды
тұжырым жасайды [3, 451-452].
Осы жанрды теориялық жағынан түсіндіруге көп мән берілмеген. Көне
дәуірдің ғалымдары Аристотель, Булан еңбектерінен кездестіре аламыз деген
[4,172] пікірді Г.В.Москвичева айтса, қазақ ғалымы Т.Шаңбаев Аристотель
заманынан бастау алған, негізінен философтар да көңіл аударған, кейіннен
Г.Э.Лессинг, В.Перри, А.Потебня, М.Н.Гаспаров еңбектерінен көрініс тапқан,-
дейді [ 2, 16- 19].
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский бұл жанрды: Сатираға суғарылған
поэзияның нағыз ерекше жанры десе [6, 300], академик З.Қабдолов Мысал
адамгершілік мұқтаждығын өтеу мақсатында жанр ретінде әдебиет арнасына
тоғысты,- дейді [7, 300].
С.И. Радцигтың Көне грек әдебиетінің тарихы атты оқулығында мысалға
мынадай түсініктеме берілген: Мысал − көне халық ауыз әдебиетінің жанры
болып есептеледі. Себебі, мысалдардың мазмұнында хайуанаттар эпосының
сарқыны сақталып қалған. Дегенмен тарихи тұрғыдан алғанда мысал жанры
күнделікті өмірдегі келеңсіз жағдайлар мен адамгершілік, ізгілік мәселесін
насихаттауға арналған [8, 300].
Ал, академик Зейнолла Қабдолов мысал жанры турасында мынандай пікір
ұстанған: Мысал- эпостық шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі. Әрқашан
сатиралық сипатты, көбіне аң, хайуанат, кейде зат түрлері жазылады да сол
арқылы адам бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік, күлкіге,
келекейге, мазаққа айналдырып, сықақпен саналады. Мазмұны бүкпелі
болғанымен, идеясыз, астарсыз, ашық, тура, тілі мірдің оғындай өткір,
шымшыма, шымыр келеді
Ежелгі Грециядағы аты шулы Эзоп (б.э.б. VІғ.) шығармаларын өз алдына
қойғанда, мысал көне дүниеден күні бүгінге дейін көбіне өлеңмен жазылып
келеді: Италияда Федр, Францияда Лафонтен, Германияда Геллерт, Англияда
Мур, Россияда Крылов, қазақта Абай – бәрі солай жазған. Біздің тұсымыздағы
мысалшылардан Сергей Михалков пен Асқар Тоқмағамбетовты бөліп айтуға
болады,-дейді [7, 312].
Кейіннен жарық көрген доцент М.М. Иманғазиновтың Антика әдебиеті
атты еңбегінде автор: Мысал - әріден келе жатқан, эпостың шағын да өткір
жанры. Мысал жанры көне дәуірден біздің заманымызға дейінгі әлемнің іргелі
ақын жазушыларының назарында болған, қызықты форма, ұғымды идея, халық
тұрмысына ет жақын суреттеулерге толы әдеби жанр [5, 251] деген
тұжырымдама ұсынады.
Жоғарыда көрсетілген зерттеуші – ғалымдардың мысал жанрына берген
анықтама, түсінік, тұжырым, пайымдауларынан кейін мынадай қорытындыға
келеміз, демек осылай пайда болған мысал жанры әр халықтың өзінің
дүниетанымына, қаламгердің шеберлігіне, рухани байлығына қарай өзгеше түр,
реңк, сипат алып, сол елдің әдеби қорынан орын алады. Сонымен қатар тамырын
Эзоптан, Панчатантрадан алатын мысалдардың табиғаты, болмысы қазақ
әдебиетіне Мың бір түн, Калила мен Димна араб әдеби шығармаларының
сюжеті арқылы Ыбырай, Абайлардан бастап, А.Байтұрсынов, М.Көпеев,
М.Байзақов, С.Дөнентаев, Б.Өтетілеуов, С.Көбеев т.б. мысал жанрына қалам
тартқан қазақ мысалшыларының да туындыларынан көрініс тапқан.
Басқа сөз өнері жанрларына қарағанда, мысал жанрының көне дәуірден
біздің заманымызға дейінгі әлем ғалымдарының ерекше назарында болғанын
тарихи ұзақ уақытта дүниеге келген іргелі теориялық еңбектер мен
қалыптасқан ғылыми бағыттар дәлелдейді. Бұның өзі: мысал жанры сөз өнерінің
ең көне, ең бай және ең дәстүрлі де өміршең, шағын да күрделі формасының
бірі екенін байқатса керек. Алайда, мысалды аударма жанр ретінде таныған
кезеңдер де болды. Сондықтан, біздің ойымызша әдебиеттану мен фольклортану
ғылымы саласындағы теориялық еңбектерге сүйене отырып, мысал жанрының
табиғатын тану - басты мәселенің бірі.
Қазақ ғалымы Т.Шаңбаев өз зерттеу еңбегінде әдебиеттану ғылымындағы
мысал жанрының үш түрлі теориялық бағытын айқындайды.
Біріншісі - рационалды бағыт. Яғни, бұл бағыт Аристотель еңбектерінен
бастау алып, негізінен философтар да назар аударған, кейіннен Г.Э.Лессинг,
В.Перри, А.Потебня, М.Н.Гаспаров т.б. ғалымдар еңбектерінде айқын көрініс
тапқан, мысал жанрының басты, өзге жанрдан өзгешелендіріп тұратын негізі
ғибрат деген негізде аталмыш жанрдың философиялық-дидактикалық мазмұнына
ден қойған. Рационалды бағыттағы ғалымдар мысал жанры адамзат қоғамының
дамыған кезінде тіршіліктегі түрлі жағдай, ерекше оқиғалар салдарынан
туындаған ғибраттық мазмұнды теңеу, мақал мен мәтелдер негізінде қалыптасты
деген тұжырым, пайымдауларға барып, ғибрат жанрдың негізгі қасиеті деген
ой түйеді.
Екіншісі-романтикалық бағыт. Бұл бағытты қолдаушылар мысал жанрының
негізі - әңгімелеу, ал ғибрат кейіннен алған қасиеті деген, Я.Гриммнің миф-
жануарлар туралы ертегі-мысал эволюциялық даму концепциясын ұстанған,
кейіннен А.Хаусрат, И.Левин, Е.А.Костюхин т.б. негізінен фольклортанушы
ғалымдар еңбектерінде қолдау тапқан.
Үшіншісі - психологиялық-эстетикалық бағыт. Поэзиялық мысал жанры
проблемасы негізінде өзгеше көзқарасты ұстанған Л.Выготскийдің еңбектерінде
көрініс тапқан [2, 13-14].
Жалпы, мысал теориясындағы ғылыми бағыттардың әр саласындағы ғалымдар
өзіндік ұстанымдары негізінде тұжырымдар жасаған.
Мысал жанрының теориясына арналған еңбектердің бірнеше бағыттарда
дамуы, мысал әдебиет жанры бола тұрып, фольклор мен дәстүрлі байланысының
сақталуы және лирикалық, эпостық, драмалық элементтердің жанр тұлғасынан
көрініс табуы, ішкі жанрлық түрлерінің сырттай ұқсастығы болғанымен, әрбір
даму кезеңінде, ұлттық әдебиеттерде жаңаша бір көркемдік шешім тауып,
серпінді қозғалыс, өзгеше түр-сипатта байқатуынан туындап отырды. Бұл
жөнінде, Е.А.Костюхиннің: Теорияда мысал тек қана әдебиет жанрының бірі
ретінде қаралмайды, сонымен бір ойды берудің өзіндік бір ерекше формасы
және тіпті жалпы сөз өнерінің іргелі формасы ретінде қаралады [9, 164]
-деген пікірі көп нәрсені аңғартады. Мысал жанры табиғатының көп қырлы
сипаты, оның тек қана әдебиеттану ғылымының ғана емес, фольклортану,
философия секілді ғылымдардың да назарын өзіне аудартты. Белгілі ғылыми
бағыттардың, қарама-қайшылықты ой-пікір, тұжырымдардың және болжау-
пайымдаулардың жан-жақты, сан-салалы болуының себеп-салдарының жұмбағы
осында болса керек. Әлем әдебиетіндегі ғылыми бағыттар, айтылған басты
пікір-тұжырымның бір-екеуіне тоқталып өтейік.
Жалпы мысал жанры туралы әлем әдебиеті деңгейінде басты-басты екі
бағыт жөнінде айтуға болады-дейді М.Л.Гаспаров өз еңбегінде, ол
Г.Лессингтің рационалистік концепциясы мен Я.Гриммнің романтикалық
теориясы [10, 213].
Ал, дарынды психолог, теоретик Л.Выготский аталған пікірге жақын
мынадай тұжырым жасаған: Негізінде, бізде мысалдың психологиялық жүйесінің
қалыптасқан тек қана екеуі бар: Лессинг және Потебня теориялары [11, 84].
Мысал туралы тегеурінді айтыс, пікір-таласты ғасырлар бойы
қалыптасқан дәстүрлі прозалық жанрдың стильдік ерекшелігіне өзгеше бір
жаңашыл өзгеріс әкеле әдеби майданға шыққан поэзиялық мысал жанрының
поэтикалық қуатының көркемдік толқыны әкелді. Поэзиялық мысал жанрының
тамаша үлгілерін әкелген француз ақыны Лафонтен кезінде сынға да ұшыраған.
Өйткені, антикалық заманның өзінде Федр мен Бабрий қайсыбір мысалдарын өлең
тілімен жазғанымен, ХҮІІІ ғасырға дейін прозалық мысал түрі ықпалды
дамығанын білеміз. Прозалық мысалдың дидактикалық-тәрбиелік сипаты айқын
болды. Ал, Лафонтен мысал жанрының моральдық-философиялық мазмұнын байытып
қана қойған жоқ, поэзиялық тілмен жазып, бейнелік көркемдік тұрғыда
формалық өзгешелік те әкелді. Алайда, кезінде француз класицизмінің
теоретигі Н.Буало да Лафонтен жаңашылдығын жүрекжарды қуанышпен
қабылдамады.
Тек қана, бір ғасырдан кейін неміс ғалымы Г.Лессинг Лафонтен
мысалдарын сынай отырып, мысалдың поэзиялық жанрлық түрінің қалыптасқанын
алғаш рет саралап көрсетті. Соның өзінде, мысал ғибраттық мәнді, ақиқатты
дәлелдейтін жанр. Мысалда жеке оқиғалар арқылы, жалпы ақиқат көрсетіледі.
Алғашында ғибратты ақиқат ойластырылып, соған бейімділік әңгіме құрылады.
Яғни, ғибрат мысал философиясы оның негізгі функциясы деген позиция
болды. Н.Буало сияқты Г.Лессинг те халық фольклорымен, халық ауыз
әдебиетімен мысал сюжетінің байланысына және сондай-ақ әрбір творчестволық
даралық тұлғаның сол сюжетті дара стильмен ұлттық қолданыста түрлендіріп
жіберер ерекшелігіне мән бермеді.
Рационалды бағыттағы ғалымдардың көзқарасы өздеріне дейінгі ұзақ
уақытта жиналған тәжірибеге сүйенді. Мысалы, Аристотель мысалды өзінің
Поэтикасында қарастырған жоқ, Риторикасында қарастырды. Тағы басқа да
көне замандағы еңбектерде мысал философия обьектісі тұрғысында қаралды.
Г.Лессинг мысал жанрының поэзиялық түрінің пайда болғанын атап
көрсеткенімен, жардың ол түріне деген өз көзқарасын айтпай қалмады:
Лафонтену удалось сделать басни приятной поэтической игрушкой... [12,
123] - деп яғни, поэзиялық мысал жанрын әдемі поэтикалық ойыншыққа
теңеп, Лафонтеннің мысал персонаждарын образды түрде, поэзиялық тілімен
бейнелі сөздер арқылы беруін, жалпы ондағы драмалық сцена, мысал дәстүрін
бұзу, ең бастысы ғибрат айтартәрбиелік маңызын төмендету деген көзқараста
болды. Прозалық мысал жанрын Лессинг қызғыштай қорғай отырып, оның
бірқатары өзінің негізгі ғибрат айту секілді қызметіне толық жауап
бермейтініне өзі де кезінде зейін аударған. Г.Лессингтің бұл бағдардағы
көзқарасы романтикалық бағыттағы ғалымдар ұстанымымен үндес келеді. Лессинг
пікіріне, яғни аталған проблемаға қатысы бар, пайымдауымызша маңызды деген
Эзоптың екі мысалын келтірейік: Адам өзінің суық қолын демімен үрлеп
жылытады және сондай-ақ ыдыстағы ыстық тамақты суыту үшін де демімен
үрлейді. Сонда қалай-дейді Сатир-сен аузыңнан суық та, ыстық та демді
қатар шығарасың? Кет мен сенімен дос болғым келмейді [13, 74]. Бұл мысал,
екі жүзді адаммен достықтан аулақ жүруге үйретеді. Яғни, бұл мысалда
келтірілген персонаж-адамды екі жүзді деп айтудың өзі қисынсыз деген
пікірге келеміз. Немесе, А.Потебняның өз еңбегінде келтірілген Эзоптың мына
бір мысалын алайық: Маймылдар балалағанда әдетте дүниеге екеуін әкелетін
көрінеді. Оның біреуін өте жақсы көріп, күтетін көрінеді де, ал екіншісін
өте жек көріп көңіл бөлмейді екен. Бірақ, құдайдың жазғанына шара бар ма,
күтіп, әлпештеген баласы өліп, қарамаған, күтпеген баласы тірі қалады
екен. Мысал, жазмыштан озмыш жоқ дегенді ескертеді. Ал, осы мысал
жөнінде Потебня: Маймылдардан басқа біреулерге бағыттайтын, ешқандай ой
серпіні, импульс жоқ. Ал, бізге мысалдан дәл осы айтылғанның өзі ғана
керек [14, 31],-деп тұжырымдайды.
Ал, дәл осы мысал жайында Л.Выготский: ...жеке бір оқиға айтылған
сияқты, бұл-мысал, біздің ойымызды өз балаларын жақсы көріп, мөлшерден .тыс
еркелететін ата-ананы есімізге түсіреді [11, 112],-деп, өз ұстанымы
негізінде, ғибраттық астары бар деп түйіндейді.
Алайда, аталған мысалдарды әр қырынан саралауға болады, ондағы ғибрат
екі ұдай ойға жетелей, ішкі психологиялық қарама-қайшылығымен оқиғадағы
әрекет әртүрлі бағытты қорытынды шығаруға бейімдейді. Жалпы, мысалдарды
салыстыру барысында біз мынадай көрініске тап болдық. Г.Э.Лессинг прозалық
мысалдар жазғаны белгілі. Кез- келген мысалдың таза ғибраттық, тәрбиелік
мәні бола бермейтінін, қалайда ирония, әжуа астасып қатар келетінін
байқаған. Сондықтан, кейбір мысалдарда персонаждардың образын айқындай түсу
үшін, атап айтсақ Қарға мен түлкі сюжетіне ерекше өзгелік енгізді.
Мысалдағы бәрімізге белгілі сюжетке өзгеріс енгізе, жанр тарихында кеткен
қателікті түземек ниетте болады. Енді сол мысалды (неміс тілінен аударған
А.Исаева) келтірейік:
Көршісінің мысығына ыза болып, Бақ күтушінің әдейі қойған уланған
етті Қарға тырнағымен іліп әкетті. Тапқан пайдасын шоқиын деп, кәрі еменнің
бұтағына қонғаны сол-ақ еді, аяқ астынан Түлкі тап болып, бұған дауыстап:
- О, Юпитердің құсы, рақымды бол! - деді.
- Сен мені кім деп тұрсың? - деп сұрады Қарға.
- Мен сені кім деп тұр дейсің бе? - деп таңданды Түлкі.
Сен әлгі Зевстің өзі жіберген құдіретті бүркіт емессің бе? Күн сайын
Еменге қонып, мен сияқты сорлыны тамақтандырып кететін. Білесің, әдейі
істеп тұрсың ғой, ә? Мені көрмей тұр деп ойлайсың ба, сенің ерлікке толы
тырнақтарыңды менің құлшылық еткенімді ескеріп сенің құдайың жіберген сый
бар ғой!
Қарға, өзін Бүркіт деп қабылдағанына таң болды және іштей қуанып та
қалды. Жарайды - деп ойлады ол - Түлкінің адасқанын ашпай-ақ қояйын.
Сөйтті де, ақымақ бір кеңпейілділікпен, тырнағындағы пайдасын тастап
жіберіп, кеудесін кере ауаға көтеріліп, ұша жөнелді. Түлкі сайқымазақ
күлкімен етті қағып алып, сол арада-ақ қылғытып қойды. Бірақ, оның қуанышы
тез арада қайғыға айналды. У әсер етіп, ол өліп тынды.
Сендер де, қарғыс атқыр жағымпаздар, өз істерің үшін у-дан басқа
татпаңдар! [14, 365]
Жануарлар эпосы жырларында, мысал жанрының персонаждары белгілі бір
ерекшеліктерімен көрініс тауып, сол мінезді қимыл-әрекет етуі типологиялық
қалыптасқан дәстүр. Мысал жанрының даму процесімен ондағы персонаждардың
мінез-қылықтарына да сапалық өзгерістер енді. Сондықтан да, аталған сюжетте
түлкі негізінен қу мінезді персонаж ретінде алынып, характеріне баға
берілгенімен, диалог барысында басқа да қырлары ашыла түседі. Мысал
жанрындағы психологиялық екіұдайылық, паралелизм, сол арқылы мысалдағы
драмалық тартыс, персонаж бейнесін күрделендіре түсіп, көркем әдебиеттің
басқа жанрларына тән барлық ерекшеліктері көрінеді. Мысалды сөз өнерінің
емес, философия мен шешендік өнердің жемісі ретінде таныған, басты қызметі
ғибрат айту, ақыл айту деген көңілмен Лессинг сюжетке түзетулер енгізіп,
тәрбиелік мәнін арттыруды мақсат тұтқан. Келтірілген үзіндіде, түлкіге
уланған ет беру арқылы, қу персонажды жазалау, оның басқа қасиеттерін
жасыру, ал қарға аңқау бейне, тіпті топастықтан ақкөңілдігі басымдау ма
деген логика елес береді, осы арқылы мысалдың ғибраттық мазмұнын арттыра
түскен болған.
Мысал теориясына ерекше көңіл бөлген А.Потебня кейіннен Лессингтің
пікірін осы бағытта өз еңбектерінде қолдады. Мысал жанрының ең басты
функциясы ғибрат айту, ал бұл жанрды поэзиялық бейнелік-көркемдік
құралдарымен көркемдеудің өзі артық деп таныды. Бұл бағыттағы ойын, мына
бір пікірі толық ашып көрсетеді: ... Лафонтеннің әкелген барлық әшекей-
әдемілеуі адамдардың мысалды пайдалана алмауынан, пайдаланғысы
келмегендіктен болды. Шындығында, кезінде қуатты саяси памфлет болған,
өзінің қызметіне қарамай, тіпті өзінің қызметінің арқасында-ақ толық
поэтикалық шығарма ретінде танылған, ой-толғамда көрнекті маңызы болған
мысал, қазір де түкке тұрғысыз, жарамсыз ойыншыққа айналған [14, 25-26].
Мысал жанрының ғибраттық мәнін табандылықпен қорғаған Лессинг және
Потебня, оның поэзия тілінде жазылып, сөз кестесінде әшекейдің қолданылуы
мысал табиғатын танымау, өмірдегі саяси және әлеуметтік мәселелерді ашып
көрсетер маңызын және ғасырлар бойы қалыптасқан жанрдың құрылымы мен
мазмұнын, жазылу стилін әлсірету деп қабылдады. Сонымен қатар, рационалды
бағыттағы ғалымдардың прозалық мысалдар жөніндегі тұжырымдары бүгінгі күнге
дейін құндылығымен өзіне назар аудартып отырғанын атап айтқан жөн. Алайда,
поэзиялық мысалдың өзіне тән қасиеттерді бойына сіңіріп жаңа бағытта дамуы
осындай қарсылықты, қызу айтыс-пікір туғызды.
Поэзиялық мысалда ғибрат негізінен сатирамен астасып жатты. Бұл
жанрды күрделендіре түсіп, драмалық тартысқа құрыла, психологиялық жағынан
ондағы әрбір сөз, диалог үйлесім тауып, ғибраттық ой, образды оймен
үндесіп, эстетикалық талғам, бейнелі тілді оралым көркемдік бағытқа
бейімдеді. Поэзиялық мысалға, нақтылай айтсақ, Крылов мысалдарына, оның
ортақ сюжеттерге құрылғанымен творчестволық даралығына талдау жасай келе,
Выготский оны сөз өнерінің толыққанды жанры ретінде таныды. Оны ғалымның
мына бір тұшымды пікірі дәлелдей түседі: ... мысал бүтіндей поэзияға
жатады және оған өнердің ең жоғарғы формасынан көрінетін өнер мен
психологияның заңдарының барлық күрделі түрлерінің таралатынын көреміз
[11, 88]. Шындығында, поэзиялық мысалдың сөз өнерінің басқа да роман,
поэма, комедия сияқты жанрларына тән форма тауып, арнаға бет бұрғанын
көреміз.
Мысалдың екі жанрлық түрінің негізгі басты өзгешелігі неден көрінеді
деген мәселеге ғалым Т.Шаңбаев мынадай пікір пайымдаулар ұсынады: Сапалық
тұрғыдан келсек, біздің пайымдауымызша, прозалық мысалда қалыптасқан дәстүр
басты негіз болса, ал поэзиялық мысалда авторлық тұлға басым бағытта болып,
әр ақынның стильдік өрнегі айқындаушы рөл атқарады. Бұл бағдарда сөз жоқ,
Лафонтен, Крылов, Абай Құнанбаев және Ахмет Байтұрсынов мысалдары дәлел
бола алады. Ұлы ақындар қаламынан туған поэзиялық тамаша мысалдың үлгілері
әлемдік әдебиеттің төрінен өзінің ұлттық, халықтық белгілерімен және
қайталанбас поэтикалық болмысымен көрінді [2, 21-22].
Әрине, мысалдың жанрлық екі түріне шекара қою, тіпті қайсысында қай
фактор басым соны ажырату да мақсат емес, әңгіме таныс мотив, ұқсас сюжетке
құрылғанымен поэзияның қиыннан қиыстырар құдіретінің, мысал жанрының әлем
әдебиетіндегі келбеті жайында болса керек. Мысалдар екі жанрлық түрінің
жоғарыда аталған өзіндік ерекшеліктері және поэзиялық мысал жанрындағы
шығармашылық даралықтың қолданыс ерекшелігі де айқын көрінеді. Ол үшін,
Эзоп пен Ахмет Байтұрсыновтың әлемдік сюжетке құрылған мысалдарындағы
айлакерліктің символы түлкінің қарғаны мақтайтын тұсынан бір ғана
салыстырумен шектелсек те айқын көрінеді.
Түлкі Қарғаға қарсы отырып алып оны мақтауға кірісті: ол, өзі-алып,
және сұлу, сондықтан одан кім құстар патшасы бола алады, әрине ол, тек қана
оның тағы әдемі даусы болса келісіп кетер еді [13, 124].
Тістеген ірімшігін Түлкі көріп,
Аяғын ептеп басып, жақын келіп:
Ау, - деді, - көретін де күн бар екен,
Жүруші ем сырттан ғашық болып өліп.
Тамаша қарағанда түрің қандай,
Мынау көз, мынау мойын, мұрын қандай,
Гауһардай қанаттарың жарқырайды
Келісті қалай біткен және маңдай.
Көркемдік сипатыңнан табылғанда,
Даусың да болса керек шырын балдай! [3, 12]
Бірінші үзіндіде Қарғаның ерекшелігі жалпы хабар түрінде, баяндау
тілінде әңгімеленеді. Түлкінің қулығы сөзінен байқалғанымен серпінді,
көтеріңкі леп жоқ.
Екінші үзіндіде, мүлдем басқаша! Ерекше көтеріңкі пафос, үстеме
теңеулер, ойнақы тіл, Қарғаның портретін беруге арналғанымен, керісінше
түлкінің бейнесі психологиялық жағынан толық ашылған. Еріксіз езу тартқызар
ирония, поэтикалық болмыс, драмалық көрініс Қарға үшін қаншалықты мазақ
қатердің төніп келе жатқанын сездіреді. Ішкі драмалық тартыс, эстетикалық
әсер өте күшті. Тіпті, бұндағы Түрің қандай - мұрын қандай, және шырын
балдай ұйқастары тек қана дыбыстық ассоциация емес, қаншалықты мағыналық
ассоциация тудырып тұр. Бұл эстетикалық талғамның жемісі.
Көркемдік ойдың, жанрдың поэтикалық ерекшелігі сонда, Ахмет
Байтұрсынов бірде бір сюжетті ойдан шығармағанымен өзінің ақындық
шеберлігімен, өзіндік сөз саптауы арқылы мысал жанрына поэтикалық сұлулық
сыйлай отырып, нағыз төл туынды жасаған сөз өнерінің хас шебері болып қала
береді. Оны жоғарыдағы келтірілген бір мысалдың табиғи болмысынан байқап
отырмыз. Жалпы, қазақ әдебиеттану ғылымында ескерілмегенімен, бұл мәселе
жөнінде кезінде орыстың белгілі ақыны В.А.Жуковский және ұлы сыншы
В.Г.Белинский де қалам тербеген. В.А.Жуковский атақты француз ақыны
Лафонтен мысалдарына талдау жасай келіп, ол өзі ойдан сюжет шығармай-ақ
дайын сюжетке мысал жазса да, оның мысалдары төл шығарма деген пікірде
болды. Сондай-ақ, В.Г. Белинский де Крылов мысалдарын саралай келе,
прозалық және поэзиялық мысал ерекшеліктеріне тоқталып, ақынның халықаралық
сюжетке құрылған мысалдарының бәрін төл шығармасы деп таныды. Бұл пікірлер,
шығармашылық даралықтың, шеберліктің жемісі деп ойларын түйіндеді. Ендеше,
Ахмет Байтұрсынов мысалы жөнінде біздің айтқан пікірімізді бұл пікірлер
нақтылай түседі.
Яғни, айтылған пікір, көзқарас-тұжырым және біз келтірген дәлелдер
поэзиялық мысалдың жаңа бағытта сапалық даму ерекшелігін, көркемдік
суреттелегінің артқанын көрсетеді. Абай Құнанбаев, Ахмет Байтұрсынов сияқты
ақындарымыздың мысалдары ортақ сюжетке құрылғанымен, поэтикалық болмысының,
ұлттық бояуының, халықтық рухының арқасында аударма емес, төл шығармаға
айналғаны әлемдік әдеби процесте ғылыми көзқарастардың үндесуі де дәлелдей
түседі.
Негізінен, прозалық және поэзиялық мысалдың принципті өзгешелігін
көре отырып, оның типологиялық ұқсастығын және мысал жанрына тән
элементтердің бірінде аз, бірінде көп болса да астасып біріне-бірінің
сәулесін түсіре дамып отырғанын теріске шығара алмасақ керек. Алайда, бұл
бағытта мысал жанрының прозалық және поэзиялық түрінің өзіндік
ерекшеліктеріне баса назар аударылып, екіарасына белгілі мөлшерде шекара
қойылу табы да сезіледі. Бұндай көзқарас салдарынан мысал жанрының ішкі екі
түрінің біздің саралауымызша: бір жанрдың екі ішкі жанрлық түрі, біріне
ерекше мән берілсе екіншісіне салқын көзқарас басым байқалады. Прозалық
мысалға баса назар аударған, оны ғибрат айтылар риторикалық жанр тұрғысында
танып, поэзиялық көркемдік ерекшеліктерін артық әшекей деп қабылдаған
А.А.Потебня және Г.Е.Лессинг рационалистер көзқарасына біз арнайы
тоқталдық.
Сонымен бірге, бұл тұжырым-бағыттан алшақ, поэзиялық жанрға кесіп
айтып, артықшылық берген көзқарас та жоқ емес. Мына В.Г.Белинский байламына
көңіл тоқтатайық: Мысал поэзияның ғибрат айтар тегі ретінде, бүгінде-
шындығында жалған тек: ...бірақ, мысал сатира ретінде поэзияның нағыз
ақиқат тегі [16, 716] деген еді. Поэзиялық мысал жанры сөз болып
отырғанымен, оның ғираттық ерекшелігіне толық қарсылық, яғни прозалық
мысалдың негізгі өзегіне айтылған қарсылық байқалады. Ал, шындығында
поэзиялық мысалда ғибрат айтылмайды деп кесіп айта алмасақ керек, алайда
сатирамен, ирониямен астасып, ақынның өзіндік ұстанымымен мүлдем жандана,
өткір де батыл айтылатын мысал, дәстүрлік табиғатын да жоғалта қойған жоқ.
Сонымен қатар, орыс поэзиясында мысал жанры өткір сатиралық факторымен де
айқындалғаны анық. Бірақ та, шығыс апологымен ғасырлық байланысы бар қазақ
мысалы жанрдың жаңашылдығын қабылдағанымен, дәстүрлік ерекшелігін де
жоғалтқан жоқ.
Екінші жағдайда, мысал жанрын Выготский басқаша саралайды: ... біз
мысалда екі параллельді ағымды білеміз және прозалық мысал мен поэзиялық
мысалдар әрқашанда әдебиеттің екі бөлек жанры ретінде өмір сүріп келеді
[11, 87]. Жалпы, Выготскийдің өз еңбегінде мысал жанрының екі түрінің қатар
өмір сүріп отырғаны, прозалық мысал негізінен ғибраттық бағытта, ал
поэзиялық мысалдың көркемдік ағытта дамып, өзіндік ерекшеліктері айқындала
түскені жөніндегі пікірлері әрине құнды. Прозалық мысал бүгінгі таңға дейін
жалғасын тауып келеді. Бұған дәлел, Эзоп, Лессинг, Толстой және Әлихан
Бөкейханов т.б. мысалдары. Сондай-ақ, поэзиялық мысалдың да ұзақ тарихи
даму жолы бар. Поэзиялық мысал, Бабрий, Лафонтен, Крылов және Абай, Ахмет
Байтұрсынов тағы бсқа осы бағыттағы ақындар мысалдары. Алайда, мысалдың екі
жанрлық түрін, әдебиеттің табиғаты әр бөлек дербес екі жанры ретінде
қарастыруы, прозалық мысал жанры мен поэзиялық мысал жанрының ешқандай
ортақ ұқсас қасиеттері жоқ деген қорытындыға әкеледі. Жанрды саралау
барасындағы пікірі ретінде қабылдау керек не деген ой түймек болғанымызбен,
мысалдың пайда болу жөніндегі тұжырымынан туындап жатқанын мына жолдар
көрсетеді: ...мысал өзінің шығу тегі жағынан да сөз жоқ екі жақты. Ал,
бізге мысалдың шығу тегін екі жақты, яғни прозалық мысал мен поэзиялық
мысал екі нәрсе деп қарау асыра айтылған деп түсінеміз. Бұндай пікірлердің
қалыптасуы, жанрдың типологиясына, фольклормен байланысына ден қоймаудан
туындап және әдебиетшілердің кейінгі кезге дейінгі қайшылықты көзқараста
болуына әкеліп отыр.
Тарихи типология әдісінің ғылыми мүмкіншіліктеріне сүйене отырып,
соңғы ширек ғасырдың бағдарында фольклортану ғылымының кейбір жанрдың шығу
тегі, типоплогиясы жөнінде әкелген тың пікірлері назар аударарлық. Осы
орайда, романтикалық бағыттағы ғалымдардың мысал жанрының бастау алар
фольклор жанрларымен тарихи-типологиялық байланысы жөніндегі тұжырымдары,
жанрдың ортақ белгілерінің қалыптасу бағдарын басқа жанрлардан
ерекшелендіріп тұратын қасиетін тануға мүмкіндік бермек. Мысал жанрының ең
басты ерекшеліктері оның эпостың шағын жанры екендігі. Ол ерекшелгі
эпикалық үлкен роман, повесть, поэма сияқты жанрлардан ажыратып тұрады. Ал,
оның шағын жанр болғанымен жалпы эпикалық жанрға тән оқиға, сюжеттің болуы,
әңгімелеу яғни, оқиға біртіндеп дамып, персонаждардың тартысына құрылып,
шарықтап шешімін табуы, керісінше шғын лирика сынды жанрдан ерекшелендіріп
тұрады. Ал, новелла, әңгіме т.б. шағын жанрлардан образдардың көбіне аң мен
құстардың болуы, баяндалған оқиға астарлап айтылып және көбіне міндетті
түрде оқиғадан түйін жасалуы, ол түйін негізінен мақал-мәтелдермен астасып
келуі өзгешелендіріп тұрады. Сонымен қатар, әдебиеттің басқа жанрларынан
ерекше бір қасиеті мысал жанрының ортақ сюжетке құрыла беруі, оның өзі
ғасырлар бойы байланысын үзбеген фольклорлық дәстүрдің беріктігінің бір
көрінісі. Шындығында, мысал жанры саласында қалам тербегендер сюжет табуға
тырыспаған сонау Эзоп, Лұқман Хакім заманынан кешегі Ахмет Байтұрсыновқа
дейін, тіпті бүгінгі таңға дейін бұл дәстүр берік сақталып келеді. Көптеген
сюжеттер фольклордан әдебиетке келіп, керісінше әдебиеттен фольклорға сіңіп
кеткен. Бұл - заңды процесс. Ұлы Абайдың мысалдары елге ауызша таралып,
ертегіге айналып кеткені төл әдебиетіміз бен фольклорымызда белгілі. Жалпы,
осы проблема төңірегінде ғалымдар Е.А.Костюхиннің, С.Қасқабасовтың мысал
жанрында фольклорлық дәстүрдің берік сақталғанын айғақтайтын пікірлер бар.
Рационалды бағытты ұстанған ғалымдар мысалдың ең бірінші ерекшелігі,
басты жанрлық табиғатын ашар факторы - ғибрат, сондықтан ол теңеу, мақал-
мәтелмен тікелей байланыста қалыптасты. Бұдан шығатын қорытынды бұл жанр
адамзат қоғамының дамыған сатысының жемісі деген көзқараста болып отыр.
Алайда, ғибрат поэзиялық мысалдың қалыптасу барысында әлсіреді, көркемдік-
сатиралық сарынға орын берді деген айтыс психологиялық-эстетикалық
бағыттағы ғалымдармен болғанына тоқталдық. Дегенмен, бұл бағыттағы
ғалымдар, прозалық мысалдың басты факторы, қалыптастырушы элементі деген
көзқарасқа қарсы шықпайды. Бірақ та, уақыт, жанрдың көркемдік даму сатысы
ғана кейінге ығыстырды деген пікірдің маңында ой түйеді.
Ал, романтикалық бағыттағы ғалымдар О.Крузиус, А.Хаусрат, Я.Гримм,
И.Левин және тағы басқа ғалымдар мысал жанрының басты факторы әңгімелеу
және образдардың аң мен құстан болуы дей келіп, миф-жануарлар туралы
ертегі-мысал концепциясын ұсынды. Ал, ғибрат кейіннен адамзат қоғамының
дамыған кезеңінде қабылдаған қасиетті, жануарлар эпосының басқа жанрлардан
даралануы кезеңінің белгісі ретінде таныды. Белгілі ғалым, фольклорист
И.Левин мысал жанрының шығу, қалыптасу процесі жайында романтикалық бағытты
ұстанған ғалымдар пікіріне энциклопедиялық шолу жасай келе, олардың
теориялық байламдарын түйіндей келе, мысалдың шығу тегі сөз жоқ, мифтерден
басталады деп қорытады.
Соңғы ширек ғасырда әлем фольклортану ғылымы Австралия, Океания,
Африка, Америка, Чукотка елдерінің байырғы тұрғындарының мәдениетін,
тарихын зерттеу барысында миф және басқа да фольклор жанрының шығу тегі,
пайда болу жөнінде зерттеп, айрықша жетістіктерге жетті. Бұл салада, қазақ
фольклористері де жақсы нәтижелерге жетті. Жалпы өз еңбектерінде Ахмет
Байтұрсынов және Сейіт Қасқабасовтар арнайы тоқталып, романтикалық
бағыттағы ғалымдар концепциясын ғылыми еңбектерінде дамыта, көзқарас
жақындығын танытты. Жануарлар эпосының қалыптасу, даму процесі-
типологиялық құбылыс. Фольклорлық жанрдың даму барысында бір жағынан
жекелену, екінші жағынан ортақтасу сияқты процесі қатар жүретіні жөнінде
С.Қасқабасов ашып айтқан: ... жаңадан пайда болған жанр әу баста синкретті
түрде болады, содан дами келе ол өзінің жанрлық белгілеріне ие болады.
Бірте-бірте ол енді өз шеңберінен шығып, басқа жанрлармен қатынасқа түседі,
оладың кейбір қасиеттерін бойына сіңіреді, сөйтіп, синтезге, яғни,
интеграцияға түседі. Демек, жанр даму жолында үш түрлі сатыдан өтеді:
даралану (диференциация), тұрақтану (стабилизация) және ортақтасу
(интеграция). Жанр өзінің даму тарихында ең алдымен атқаратын қызметіне
сәйкес өзгереді. Міне, жанрдың мамандануы осыдан шығады [17, 198].
Жануарлар эпосының мамандануы процесіне сәйкес апологтар (мысал
ертегілер) мен халық мысалдары бөлініп шықты. Негізгі қызметі осы кезеңде
ғибраттық болып айқын көрінді. Бұл әрине ертегі мен мысалдың ортасындағы
аралық жанрлық форма ретінде қазірдің өзінде ғылыми айтыстың обьектісі
болып отыр. Атап айтсақ, С.Қасқабасов апологты ертегілер қатарына жатқызса,
Е.А.Костюхин секілді фольклористер аполог халық мысалы қатарына жатқызады.
Қазақ мысал жанрын өз кезегінде аударма жанр ретінде қабылдап, қазақ
фольклорры мен байланысына көңіл аудармауға әкеліп отыр. Бұның өзі қазақ
мысалының генетикасын, фольклоры мен дәстүрлік байланысын, жалпы жанр
табиғатын тануда дәйексіз пікір-тұжырым жасауға апарады. Бұл тенденция
жалпы әдебиеттану ғылымында көрініс тапқанын, ал романтикалық бағыттағы
ғалымдардың бұл салада жасаған қадамдары біздің пайымдауымызша нәтижелі
болғанын атап айтқымыз келеді. Бұл бағыта Тиле, Хаусрат, Гункель, Левин,
Гримм, Перри, Крузиус, Тайлор және басқа қырынан келгенімен Веселовский
тағы басқа көптеген оларды жалғастырушылардың еңбектері дүниеге келді.
Жоғарыда аталған ғылыми бағыттар, мысал жанры туралы теориялық ой-
пікірдің ғылыми әдебиетте қарқынды, сан-салалы дамығанын дәлелдейді. Әрбір
ғылыми бағыттардың жанр табиғатын тануда әр қырынан келіп нәтижелі
жетістіктерге жеткенін ескерсек, қазақ мысалын зерттеу барысында зер
салудың аса қажетті екені даусыз. Қазақ мысалының әдеби байланыс жолдарымен
бірге қайнар көзі фольклормен қатысына көңіл бөлгеніміз абзал. Осы орайда
мысал теориясында қалыптасқан жүйелі зерттеу принциптеріне сүйене отырып,
аталған бағыттағы ғалымдар пікір-тұжырымдарын жинақтай, жанрдың түр-
сипатына тоқталайық. Әрине, мысал жанрының теориясында айқындалып көрінген,
өз позициясын байқата келген үлкен үш бағыттың барлығын байқадық.
Қайсыбірінің тарихы төрт-бес ғасырға созылса, екінші бағыттікі екі-үш ғасыр
төңірегінде, ал үшіншісіне толық ғасыр да толған жоқ.
Бүгін ғылыми әдебиет деңгейінен қарасақ, қайсыбірінің маңызы зор
мәселелері қазір де әдебиет теориясының тарихына айналды.
Фольклористер негізін құраған, романтикалық бағыттағы ғалымдар
жанрдың шығу тегі, типологиясы, фольклор мен байланысы турасындағы пікір-
тұжырымдары бүгін де өз маңызын жойған жоқ. Расында, апологтар немесе халық
мысалдары, жалпы жануарлар эпосы Панчантантра, Хитопедаша және Калила
мен Димна сияқты жинақтарға негіз болды, керісінше бұл жинақтар халық
мысалдарының басқа жануарлар эпосы жанрларынан даралана дамуына әсерін
тигізді. Мысал жанрының жалпы өзіндік ерекшелігі, типологиялық даму жолы,
оның прозалық және поэзиялық түрінің шығу тегі, бастау алар қайнары бір
екенін көрсетеді. Ендеше, мысал жанрының шығу тегі екі бөлек емес,
керісінше сонау жанрлар эпосының аңыздық жанрларынан бастау алып, аралық
жанр, аполог арқылы келген жануарлар эпосының әдеби түрі.
Мысал жанры фольклорлық дәстүрді берік ұстанғаны оның жаңа сюжет
іздемей-ақ, дайын фольклорлық сюжетке құрыла беруінен көрінеді
дегенімізбен, жануарлар туралы ертегілердің тағы басқа кез келгендерінің
оған сюжеттік қор бола бермейтіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Магистрлік диссертация
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-6
І. мЫСАЛ ЖАНРЫ және оның БАСТАУ БҰЛАҒЫ МЕН НЕГІЗГІ ӨЗЕГІ
1.1 Мысал жанрының генезисі және ондағы ғылыми бағыттар ... ... ... ...7-24
1.2 Мысал жанрының бастауындағы авторлар: мысал өлеңдері, тақырыбы, идеясы,
көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...24-35
ІІ. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ МЫСАЛ МЕКТЕБІ
2.1 Мысал жанрының қазақ топырағына келу тарихы
... ... ... ... ... ... ... 35-62
2.2 Крылов және Абай. Түпнұсқа мен аударма: ұқсастық, ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62-70
ІІІ. МЫСАЛ ЖАНРЫНЫҢ КОМПОЗИЦИЯСЫ
3.1 Мысалдардың композициялық құрылымы және поэтикалық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70-87
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 87-90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91-93
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Мысал – сатира мен юмордың ең ежелгі, ең
көне жанрларының бірі. Бұл – ерте замандардан келе жатқан тарихы терең,
арнасы кемел жанр. Ол ежелгі антика әдебиетінде де, үндінің Калила мен
Димна секілді жәдігерінде де, шығыстың араб, парсы әдебиетінде де молынан
кездеседі. Мысал жанры сияқты әлем әдебиетінде ортақ сюжетте жазылған
туындылардың бастау бұлағы б.д.д. YI ғасырда өмір сүрген грек мысалшысы
Эзоптан басталса, негізгі өзегі б.д.д. І ғасырда өмір сүрген Федр, 1621-
1695 жылдары өмір сүрген француз мысалшысы Лафонтен, орыс мысалшысы Крылов
шығармаларына арқау болған сюжеттік жүйе ортақтығы XIX ғасырдың соңы, XX
ғасырдың басында бұл жанрдың қазақ әдебиетінде кең орын алуына Абай,
Ыбырай, А.Байтұрсынов, С.Көбеев, Б.Өтетілеуов, А.Құрманбаев т.б. ақын
жазушылардың айтулы үлес қосқаны жөнінде тоқтала келе, диссертация
мазмұнында мынадай мәселелер қарастырылды: мысал жанрының генезисі, жанр
негізінде әлем әдебиеті бойынша дамыған ғылыми бағыттар, қазақ мысалы, оның
шығу тегі, қайнар көздері, мысал жанрының поэтикасы, көркемдік ерекшелігі.
Тақырыптың өзектілігі: Мысал шығармалары әдебиеттің бастау бұлағындағы
халықтық проза және поэзия түрінде пайда болған мұралар. Ал сол әдебиеттің
өзі – халық өмірінің айнасы, халықтың салт-дәстүріне, оның рухани дамуына
тигізетін әсері орасан зор. Осыған орай көне дәуірдегі әдебиетті түсініп,
талдау үшін, біз ең алдымен сол әдебиетті тудырған мысалдың өзі мен
қарапайым халықтардың өмір сүрген кезімен танысып, олардың өмірі жайлы
деректерге қанық болуымыз керек. Көне дәуірдегі тұрмыс-тіршілігі мен қазақ
халқының ерте дәуірде қиялы мен шығармашылығы өте дамыған күйде болғанын
олардың сан мыңдаған туындылары дәлел болса, оның мысал туындыларына да
әсері мол болғаны анық. Бұдан тақырыптың өзектілігі туындары хақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін мысал
жанрының тарихи тамырлары мен шығу тегі, қалыптасуы, қазақ әдебиетіндегі
мысалшыл ақындардың жекелеген мысал өлеңдері туралы мерзімді басылымдардағы
әр түрлі әдеби-сын мақалаларда айтылды. Бұл бағытта, Ә.Диваев, М.Әуезов,
С.Қирабаев, С.Қасқабасов, Е.Костюхин, Т.Қожакеев, Б.Ысқақов, С.Нұрышев,
Т.Еңсегенов т.б. ғалымдар іргелі зерттеулер жасап, оның идеялық,
тақырыптық, көркемдік ерекшеліктерін саралай келе, мысал жанрының ғибраттық-
философиялық қырына ден қояды. Алайда айтар ойы мен арнасы кең – мысал
жанрының табиғатын толық ашу үшін бұл жеткіліксіз. Сондықтан мысал жанры
поэтикасының көркемдік құндылығы мен негізгі идеясы жүйелі түрде жан-жақты
әрі терең қарастырылуы қажет. Әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеудің
нысанасына айналдыру міндеті осыдан туындайды.
Мысал жанрының поэтикасын толық ашу барысы осы жанрдың генезисі мен
қалыптасуы, жанрдың даму эволюциясындағы ғылыми бағыттар, қазақ
әдебиетіндегі мысал мектебінің табиғи ерекшелігін, даму барысын, көркемдік
қуатын терең талдауға келіп тіреледі. Біз өз жұмысымызда осы бағыттарда
ізденіс жасауға, зерттеу жүргізуге тырыстық.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Осы жайттарды айқындау үшін біздің
алдымыздағы басты мақсат - зерттеу еңбектерді, мысалдарды оқып қана қоймай,
оның пайда болуы, бейнелену, көркемдеу мен сюжет желісін, оның жайын
айқындау болмақ. Әрине, бұл жағдайда мысал туындысындағы мифологиялық
көзқарас адамдардың талабын, қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Осы
негізде мынадай міндеттерді алға тартамыз:
• Мысал жанрының тарихи тамырларына, жанр генезисіне және әле әдебиеті
бойынша даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алу;
• Мысал жанрының поэтикасын зерттей отырып, оның қазақ әдебиетінің
дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын,
өзіндік ерекшелігін айқындау;
• Мысал жанрының идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік
мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік
мәнін ашу;
• Мысал жанрын талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету,
әлем әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
• Мысалдардағы жалпы қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік
шешіміне назар аудару;
• Образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
• Әлемдік әдебиет пен қазақ мысалшыларының туындыларын салыстыра-
салғастыра зерттеп, мысал жанрының толық табиғатын таныту.
Аталған мақсат-міндеттерді тиісті деңгейінде орындау үшін мысал
жанрының тарихи тамырлары мен шығу тегі, мысал жанрының қазақ топырағына
келу тарихы және оның бастауындағы авторлар, олардың көтерген тақырыптары
мен идеялық ұстанымы, аталмыш жанр негізінде адамгершілік мәселесінің
қойылуы мен қоғамдық келеңсіздіктердің көрініс беруі талданады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында мысал жанрының поэтикасы
әлем әдебиеті бойынша тұңғыш рет қазақ әдебиетінің көркемдік аясында әдеби
тұрғыдан зерделенді. Мысал жанрының әлем әдебиетіндегі өзіндік даму
эволюциясы, идеясы, ұнамсыз қылықтарды мінеп-сынаудағы астарлап айту
принципі, ерекшелігі талданды. Мысал жанры поэтикасының толыққанды зерттеу
нысанасына айналуы жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі
жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады.
Мысалы:
• мысал жанрының табиғатын жан-жақты талдай келе әр дәуірдің келеңсіз
көріністерін бейнелеу тәсілдері айқындалады;
• мысал жанрының құрылымы мен поэтикалық сипаты талданады;
• қазақ мысалдарының өзіндік ерекшеліктері, тақырыптық идеялық құрылымы
өз деңгейінде зерттелді;
• тақырыпты ашу мақсатында мысал жанрының поэтикасы туралы қажетті
мәлімет беретін ғылыми мақалалар бір жүйеге келтіріліп, поэтика
тұрғысынан зерделенді.
Жұмыс нысаны мен пәні: Жұмыстың басты нысаны – мысалдың қазіргі кезде
халықтың ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарап, бүгінгі күні хатқа түскен
мысалдың туындыларын талдау, анализдеу, ой елегінен өткізу болмақ. Сол
хатқа түскен туындылардың ішінде бүгінде қазақ тілінде Абай мен Ыбырай,
Ахмет Байтұрсынов көнедегі Сайф Сараии, Рабғұзи және т.б. аудармасымен
жарық көрген кітабы негізінде қарастыруға көңіл қойдық.
Сонымен қатар, мысал жанры туралы әр жылдары баспасөз бетінде жарық
көрген публицистикалық мақалалар алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Мысал жанрының
поэтикасын жан жақты ашу үшін қазақ әдебиеттануының көрнекті өкілдерінің
ғылыми еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ, Рабғузи, Сайф Сарайи,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Диваев, С.Қирабаев, С.Қасқабасов,
Е.Костюхин, Т.Қожакеев, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, Б.Ысқақов, С.Нұрышев,
Т.Еңсегенов, С.Көбеев, Д.Ысқақұлы, С.Талжанов, С.Абдрахманов, Т.Шаңбаев,
С.Қамаева, М.М.Иманғазинов т.б. зерттеулеріндегі диссертацияның мазмұнына
қатысты теориялық тұжырымдар мен ұстанымдары басшылыққа алынды. Сонымен
бірге, алыс жақын шетел ғалымдары, көне дәуірден қазіргі заманға дейінгі
зерттеушілердің ішінде Лессинг, Буало, А.Тахо Годи, С.Радциг, Кантемир,
Л.С.Выготский, И.Левин, Е.А.Костюхин, М.Л.Гаспаров, А.А.Потебня, Гете,
В.Г.Белинский тағы басқа ғалым зерттеушілердің еңбектеріндегі ой тұжырымдар
назардан тыс қалған жоқ.
Зерттеу әдісі: Мысал жанрының әлем әдебиетіндегі көркемдік қуатын,
қазақ әдебиетінде алар орнын, жалпы мысал жанрының поэтикасын зерттеуде
әдеби-теориялық негіздеме арқылы хронологиялық, салыстырмалы-салғастырмалы,
жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа
алынды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен негізгі
тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын
жазуда, сондай ақ, мектепте мысал өлеңдерді оқытуда, жоғары оқу орындарында
қазақ ауыз әдебиеті, шетел әдебиеті курсын оқытуда, арнайы курстар мен
семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу нәтижесінде мынадай
тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
• мысал жанрының әлем әдебиетіндегі орны, тарихи тамырлары мен генезисі,
жанрдың эволюциялық дамуындағы ғылыми бағыттар деректер арқылы
сараланып көрсетілді;
• мысал жанрының алғашқы белгілері поэзия мен прозада, халық
ертегілерінде, нақыл сөздерде кездесетіндігі көрсетілді;
• мысал жанрының әлем әдебиетіндегі келбеті көрсетіліп, өзіндік даму
бағыты айқындалды;
• қазақ әдебиетіндегі мысал мектебі, мысал жанрының қазақ топырағына
келу тарихы көрсетілді;
• Мысал жанрындағы Абай дәстүрі сараланды;
• Қазақ мысалшылары, соның ішінде Ыбырай, Абай, Ахмет, Шәкәрім, Мақыш
Қалтайұлы мысал өліңдерінің қазақ әдебиетіндегі орны көрсетілді;
• Мысал жанрының композияциялық құрылымы мен поэтикалық болмысы ғалым-
зерттеушілердің әдеби және ғылыми тұжырымдары негізінде талданып,
айқындалды.
• Ғалым зерттеушілердің мысал жанрына қатысты айтылған тұжырымдары
негізінде ой өрбітіліп, аталмыш жанр айқындалды.
Жұмыстың сыннан өтуі: Зерттеу жұмысының теориялық мәселелері мен ғылыми
тұжырымдары І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің Қазақ
филологиясы кафедрасының отырысында талқыланды. Диссертациялық жұмыста
ұсынылатын негізгі тұжырымдар үш халықаралық, бес республикалық ғылыми-
практикалық конференцияларда жарияланды. Диссертация тақырыбы бойынша
барлығы сегіз мақала және анықтамалық жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
І. мЫСАЛ ЖАНРЫ және оның
БАСТАУ БҰЛАҒЫ МЕН НЕГІЗГІ ӨЗЕГІ
1.1 Мысал жанрының генезисі және ондағы ғылыми бағыттар
Таласпа жаным ай,
Қолыңнан келмеске.
Боларсың бақадай,
Көп түссең егеске, - деген түйінді немесе:
Жұрт мұнымды көрмей ме?
Батыр атақ бермей ме?
Қой, бұл қанден ер шіркін
Пілге де үрген демей ме? -
сияқты әжуа өлеңді жаттап өспеген шәкірт аз шығар. Өмірде кездесетін
бақалар мен қандендерге жирене қарап тұрып, осы сөзді айтпайтын жан да
кемде-кем болар. Өйткені, біздің әрқайсымыз, надандық қылық атаулыға жауыға
қараймыз, жаманшылықтың шаңырағын шағып жібергіміз келеді. Адамгершілік
қасиеттерге кереғар істі көріп-білсек, қарсы тұрамыз. Ақыл-парасат қалыбына
қайшы мінез-айбатты аяусыз айыптаймыз. Осындай күйде ойымызға
даналарымыздың өкейде жатталып қалған мысқыл-сықақ түйіндері оралады.
Қылышты қынаптан суырғандай соны қару етеміз.
Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат тарихының өн бойында
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат. Бүгінде барша адамзат
өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген кезеңде де рухани асыл мұрат –
адамгершілік, азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы. Мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар санасының
елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең бастысы
адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын қазығы
іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол берілуде. Мәселен, өркениет
биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау
өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің
мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ,
тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған
детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы
түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды
рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын,
сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да
сыртқы күштер ауыстыра алмайды, әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы
миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын
мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда
адамгершілік ізденістердің болуы міндетті [1, 44],- деп жазады.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге ұмтылып отырған
Қазақстан халқын біртұтас бірлік пен отансүйгіштік рухында баулудағы,
өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм), тоғышарлық пен
мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы тәрбиелеудегі қазақ
әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда қоғамдағы келеңсіздікті, теріс мінез бен барлық жаман
қасиеттерді келемеждейтін, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетке ортақ
аллегориялық формадағы мысал жанрының мәңгілік ізденісі адамгершілік,
гуманизм мәселелері, қоғам келеңсіздіктері мен моральдық проблемалар екені
даусыз. Олай болса мысал дегеніміз қандай жанр және шығу тарихы туралы
сауалдарға жауап іздеп көрейік.
Бұл жанрдың қалыптасуы мен дамуы және оның жанрлық ерекшелігі жөнінде
көптеген ғалымдар ғылыми теориялық тұжырымдар жасады. Солардың ішінде, атап
айтсақ, мысал жанрының шығу тарихы жайында Ә.Диваев, М.Әуезов, С.Қирабаев,
С.Қасқабасов, Е.Костюхин, Т.Қожакеев, Б.Ысқақов, С.Нұрышев, Т.Еңсегенов
т.б. ғалымдар іргелі зерттеулер жасап, оның идеялық, тақырыптық, көркемдік
ерекшеліктерін саралай келе, мысал жанрының ғибраттық −философиялық қырына
ден қояды.
Мысал сөзінің түп-төркінін зерделейтін болсақ, ол арабтың мәсәлә
сөзінен шыққанын көреміз. Осы түбірден туындайтын тәмсіл, тимсәл тәрізді
сөздерді қазақ ақындары үлгі, өнеге, насихат ретінде қолданған [2, 16].
Мысал жанрының тарихы мен сюжеті И.А.Крыловтан басталып,
И.А.Крыловтан аяқталмайтыны даусыз. Тұңғыш қазақ әдебиеттану ғылымының
негізін қалаушы А.Байтұрсынұлы мысал жанрының генезисіне, теориясына
қатысты зерттеуін былайша негіздейді: ... алғашқы адамдар басқа
мақұлықтардан ұзап жарымаған. Олар түрлі табиғат, түрлі тәсілмен тіршілік
ететіндерін көріп, олар да адамша ойлайды, сөйлеседі, кеңеседі деп білген.
Осыдан барып хайуанаттар жайлы ертегілер шыққан , - деп ғылыми құнды
тұжырым жасайды [3, 451-452].
Осы жанрды теориялық жағынан түсіндіруге көп мән берілмеген. Көне
дәуірдің ғалымдары Аристотель, Булан еңбектерінен кездестіре аламыз деген
[4,172] пікірді Г.В.Москвичева айтса, қазақ ғалымы Т.Шаңбаев Аристотель
заманынан бастау алған, негізінен философтар да көңіл аударған, кейіннен
Г.Э.Лессинг, В.Перри, А.Потебня, М.Н.Гаспаров еңбектерінен көрініс тапқан,-
дейді [ 2, 16- 19].
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский бұл жанрды: Сатираға суғарылған
поэзияның нағыз ерекше жанры десе [6, 300], академик З.Қабдолов Мысал
адамгершілік мұқтаждығын өтеу мақсатында жанр ретінде әдебиет арнасына
тоғысты,- дейді [7, 300].
С.И. Радцигтың Көне грек әдебиетінің тарихы атты оқулығында мысалға
мынадай түсініктеме берілген: Мысал − көне халық ауыз әдебиетінің жанры
болып есептеледі. Себебі, мысалдардың мазмұнында хайуанаттар эпосының
сарқыны сақталып қалған. Дегенмен тарихи тұрғыдан алғанда мысал жанры
күнделікті өмірдегі келеңсіз жағдайлар мен адамгершілік, ізгілік мәселесін
насихаттауға арналған [8, 300].
Ал, академик Зейнолла Қабдолов мысал жанры турасында мынандай пікір
ұстанған: Мысал- эпостық шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі. Әрқашан
сатиралық сипатты, көбіне аң, хайуанат, кейде зат түрлері жазылады да сол
арқылы адам бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік, күлкіге,
келекейге, мазаққа айналдырып, сықақпен саналады. Мазмұны бүкпелі
болғанымен, идеясыз, астарсыз, ашық, тура, тілі мірдің оғындай өткір,
шымшыма, шымыр келеді
Ежелгі Грециядағы аты шулы Эзоп (б.э.б. VІғ.) шығармаларын өз алдына
қойғанда, мысал көне дүниеден күні бүгінге дейін көбіне өлеңмен жазылып
келеді: Италияда Федр, Францияда Лафонтен, Германияда Геллерт, Англияда
Мур, Россияда Крылов, қазақта Абай – бәрі солай жазған. Біздің тұсымыздағы
мысалшылардан Сергей Михалков пен Асқар Тоқмағамбетовты бөліп айтуға
болады,-дейді [7, 312].
Кейіннен жарық көрген доцент М.М. Иманғазиновтың Антика әдебиеті
атты еңбегінде автор: Мысал - әріден келе жатқан, эпостың шағын да өткір
жанры. Мысал жанры көне дәуірден біздің заманымызға дейінгі әлемнің іргелі
ақын жазушыларының назарында болған, қызықты форма, ұғымды идея, халық
тұрмысына ет жақын суреттеулерге толы әдеби жанр [5, 251] деген
тұжырымдама ұсынады.
Жоғарыда көрсетілген зерттеуші – ғалымдардың мысал жанрына берген
анықтама, түсінік, тұжырым, пайымдауларынан кейін мынадай қорытындыға
келеміз, демек осылай пайда болған мысал жанры әр халықтың өзінің
дүниетанымына, қаламгердің шеберлігіне, рухани байлығына қарай өзгеше түр,
реңк, сипат алып, сол елдің әдеби қорынан орын алады. Сонымен қатар тамырын
Эзоптан, Панчатантрадан алатын мысалдардың табиғаты, болмысы қазақ
әдебиетіне Мың бір түн, Калила мен Димна араб әдеби шығармаларының
сюжеті арқылы Ыбырай, Абайлардан бастап, А.Байтұрсынов, М.Көпеев,
М.Байзақов, С.Дөнентаев, Б.Өтетілеуов, С.Көбеев т.б. мысал жанрына қалам
тартқан қазақ мысалшыларының да туындыларынан көрініс тапқан.
Басқа сөз өнері жанрларына қарағанда, мысал жанрының көне дәуірден
біздің заманымызға дейінгі әлем ғалымдарының ерекше назарында болғанын
тарихи ұзақ уақытта дүниеге келген іргелі теориялық еңбектер мен
қалыптасқан ғылыми бағыттар дәлелдейді. Бұның өзі: мысал жанры сөз өнерінің
ең көне, ең бай және ең дәстүрлі де өміршең, шағын да күрделі формасының
бірі екенін байқатса керек. Алайда, мысалды аударма жанр ретінде таныған
кезеңдер де болды. Сондықтан, біздің ойымызша әдебиеттану мен фольклортану
ғылымы саласындағы теориялық еңбектерге сүйене отырып, мысал жанрының
табиғатын тану - басты мәселенің бірі.
Қазақ ғалымы Т.Шаңбаев өз зерттеу еңбегінде әдебиеттану ғылымындағы
мысал жанрының үш түрлі теориялық бағытын айқындайды.
Біріншісі - рационалды бағыт. Яғни, бұл бағыт Аристотель еңбектерінен
бастау алып, негізінен философтар да назар аударған, кейіннен Г.Э.Лессинг,
В.Перри, А.Потебня, М.Н.Гаспаров т.б. ғалымдар еңбектерінде айқын көрініс
тапқан, мысал жанрының басты, өзге жанрдан өзгешелендіріп тұратын негізі
ғибрат деген негізде аталмыш жанрдың философиялық-дидактикалық мазмұнына
ден қойған. Рационалды бағыттағы ғалымдар мысал жанры адамзат қоғамының
дамыған кезінде тіршіліктегі түрлі жағдай, ерекше оқиғалар салдарынан
туындаған ғибраттық мазмұнды теңеу, мақал мен мәтелдер негізінде қалыптасты
деген тұжырым, пайымдауларға барып, ғибрат жанрдың негізгі қасиеті деген
ой түйеді.
Екіншісі-романтикалық бағыт. Бұл бағытты қолдаушылар мысал жанрының
негізі - әңгімелеу, ал ғибрат кейіннен алған қасиеті деген, Я.Гриммнің миф-
жануарлар туралы ертегі-мысал эволюциялық даму концепциясын ұстанған,
кейіннен А.Хаусрат, И.Левин, Е.А.Костюхин т.б. негізінен фольклортанушы
ғалымдар еңбектерінде қолдау тапқан.
Үшіншісі - психологиялық-эстетикалық бағыт. Поэзиялық мысал жанры
проблемасы негізінде өзгеше көзқарасты ұстанған Л.Выготскийдің еңбектерінде
көрініс тапқан [2, 13-14].
Жалпы, мысал теориясындағы ғылыми бағыттардың әр саласындағы ғалымдар
өзіндік ұстанымдары негізінде тұжырымдар жасаған.
Мысал жанрының теориясына арналған еңбектердің бірнеше бағыттарда
дамуы, мысал әдебиет жанры бола тұрып, фольклор мен дәстүрлі байланысының
сақталуы және лирикалық, эпостық, драмалық элементтердің жанр тұлғасынан
көрініс табуы, ішкі жанрлық түрлерінің сырттай ұқсастығы болғанымен, әрбір
даму кезеңінде, ұлттық әдебиеттерде жаңаша бір көркемдік шешім тауып,
серпінді қозғалыс, өзгеше түр-сипатта байқатуынан туындап отырды. Бұл
жөнінде, Е.А.Костюхиннің: Теорияда мысал тек қана әдебиет жанрының бірі
ретінде қаралмайды, сонымен бір ойды берудің өзіндік бір ерекше формасы
және тіпті жалпы сөз өнерінің іргелі формасы ретінде қаралады [9, 164]
-деген пікірі көп нәрсені аңғартады. Мысал жанры табиғатының көп қырлы
сипаты, оның тек қана әдебиеттану ғылымының ғана емес, фольклортану,
философия секілді ғылымдардың да назарын өзіне аудартты. Белгілі ғылыми
бағыттардың, қарама-қайшылықты ой-пікір, тұжырымдардың және болжау-
пайымдаулардың жан-жақты, сан-салалы болуының себеп-салдарының жұмбағы
осында болса керек. Әлем әдебиетіндегі ғылыми бағыттар, айтылған басты
пікір-тұжырымның бір-екеуіне тоқталып өтейік.
Жалпы мысал жанры туралы әлем әдебиеті деңгейінде басты-басты екі
бағыт жөнінде айтуға болады-дейді М.Л.Гаспаров өз еңбегінде, ол
Г.Лессингтің рационалистік концепциясы мен Я.Гриммнің романтикалық
теориясы [10, 213].
Ал, дарынды психолог, теоретик Л.Выготский аталған пікірге жақын
мынадай тұжырым жасаған: Негізінде, бізде мысалдың психологиялық жүйесінің
қалыптасқан тек қана екеуі бар: Лессинг және Потебня теориялары [11, 84].
Мысал туралы тегеурінді айтыс, пікір-таласты ғасырлар бойы
қалыптасқан дәстүрлі прозалық жанрдың стильдік ерекшелігіне өзгеше бір
жаңашыл өзгеріс әкеле әдеби майданға шыққан поэзиялық мысал жанрының
поэтикалық қуатының көркемдік толқыны әкелді. Поэзиялық мысал жанрының
тамаша үлгілерін әкелген француз ақыны Лафонтен кезінде сынға да ұшыраған.
Өйткені, антикалық заманның өзінде Федр мен Бабрий қайсыбір мысалдарын өлең
тілімен жазғанымен, ХҮІІІ ғасырға дейін прозалық мысал түрі ықпалды
дамығанын білеміз. Прозалық мысалдың дидактикалық-тәрбиелік сипаты айқын
болды. Ал, Лафонтен мысал жанрының моральдық-философиялық мазмұнын байытып
қана қойған жоқ, поэзиялық тілмен жазып, бейнелік көркемдік тұрғыда
формалық өзгешелік те әкелді. Алайда, кезінде француз класицизмінің
теоретигі Н.Буало да Лафонтен жаңашылдығын жүрекжарды қуанышпен
қабылдамады.
Тек қана, бір ғасырдан кейін неміс ғалымы Г.Лессинг Лафонтен
мысалдарын сынай отырып, мысалдың поэзиялық жанрлық түрінің қалыптасқанын
алғаш рет саралап көрсетті. Соның өзінде, мысал ғибраттық мәнді, ақиқатты
дәлелдейтін жанр. Мысалда жеке оқиғалар арқылы, жалпы ақиқат көрсетіледі.
Алғашында ғибратты ақиқат ойластырылып, соған бейімділік әңгіме құрылады.
Яғни, ғибрат мысал философиясы оның негізгі функциясы деген позиция
болды. Н.Буало сияқты Г.Лессинг те халық фольклорымен, халық ауыз
әдебиетімен мысал сюжетінің байланысына және сондай-ақ әрбір творчестволық
даралық тұлғаның сол сюжетті дара стильмен ұлттық қолданыста түрлендіріп
жіберер ерекшелігіне мән бермеді.
Рационалды бағыттағы ғалымдардың көзқарасы өздеріне дейінгі ұзақ
уақытта жиналған тәжірибеге сүйенді. Мысалы, Аристотель мысалды өзінің
Поэтикасында қарастырған жоқ, Риторикасында қарастырды. Тағы басқа да
көне замандағы еңбектерде мысал философия обьектісі тұрғысында қаралды.
Г.Лессинг мысал жанрының поэзиялық түрінің пайда болғанын атап
көрсеткенімен, жардың ол түріне деген өз көзқарасын айтпай қалмады:
Лафонтену удалось сделать басни приятной поэтической игрушкой... [12,
123] - деп яғни, поэзиялық мысал жанрын әдемі поэтикалық ойыншыққа
теңеп, Лафонтеннің мысал персонаждарын образды түрде, поэзиялық тілімен
бейнелі сөздер арқылы беруін, жалпы ондағы драмалық сцена, мысал дәстүрін
бұзу, ең бастысы ғибрат айтартәрбиелік маңызын төмендету деген көзқараста
болды. Прозалық мысал жанрын Лессинг қызғыштай қорғай отырып, оның
бірқатары өзінің негізгі ғибрат айту секілді қызметіне толық жауап
бермейтініне өзі де кезінде зейін аударған. Г.Лессингтің бұл бағдардағы
көзқарасы романтикалық бағыттағы ғалымдар ұстанымымен үндес келеді. Лессинг
пікіріне, яғни аталған проблемаға қатысы бар, пайымдауымызша маңызды деген
Эзоптың екі мысалын келтірейік: Адам өзінің суық қолын демімен үрлеп
жылытады және сондай-ақ ыдыстағы ыстық тамақты суыту үшін де демімен
үрлейді. Сонда қалай-дейді Сатир-сен аузыңнан суық та, ыстық та демді
қатар шығарасың? Кет мен сенімен дос болғым келмейді [13, 74]. Бұл мысал,
екі жүзді адаммен достықтан аулақ жүруге үйретеді. Яғни, бұл мысалда
келтірілген персонаж-адамды екі жүзді деп айтудың өзі қисынсыз деген
пікірге келеміз. Немесе, А.Потебняның өз еңбегінде келтірілген Эзоптың мына
бір мысалын алайық: Маймылдар балалағанда әдетте дүниеге екеуін әкелетін
көрінеді. Оның біреуін өте жақсы көріп, күтетін көрінеді де, ал екіншісін
өте жек көріп көңіл бөлмейді екен. Бірақ, құдайдың жазғанына шара бар ма,
күтіп, әлпештеген баласы өліп, қарамаған, күтпеген баласы тірі қалады
екен. Мысал, жазмыштан озмыш жоқ дегенді ескертеді. Ал, осы мысал
жөнінде Потебня: Маймылдардан басқа біреулерге бағыттайтын, ешқандай ой
серпіні, импульс жоқ. Ал, бізге мысалдан дәл осы айтылғанның өзі ғана
керек [14, 31],-деп тұжырымдайды.
Ал, дәл осы мысал жайында Л.Выготский: ...жеке бір оқиға айтылған
сияқты, бұл-мысал, біздің ойымызды өз балаларын жақсы көріп, мөлшерден .тыс
еркелететін ата-ананы есімізге түсіреді [11, 112],-деп, өз ұстанымы
негізінде, ғибраттық астары бар деп түйіндейді.
Алайда, аталған мысалдарды әр қырынан саралауға болады, ондағы ғибрат
екі ұдай ойға жетелей, ішкі психологиялық қарама-қайшылығымен оқиғадағы
әрекет әртүрлі бағытты қорытынды шығаруға бейімдейді. Жалпы, мысалдарды
салыстыру барысында біз мынадай көрініске тап болдық. Г.Э.Лессинг прозалық
мысалдар жазғаны белгілі. Кез- келген мысалдың таза ғибраттық, тәрбиелік
мәні бола бермейтінін, қалайда ирония, әжуа астасып қатар келетінін
байқаған. Сондықтан, кейбір мысалдарда персонаждардың образын айқындай түсу
үшін, атап айтсақ Қарға мен түлкі сюжетіне ерекше өзгелік енгізді.
Мысалдағы бәрімізге белгілі сюжетке өзгеріс енгізе, жанр тарихында кеткен
қателікті түземек ниетте болады. Енді сол мысалды (неміс тілінен аударған
А.Исаева) келтірейік:
Көршісінің мысығына ыза болып, Бақ күтушінің әдейі қойған уланған
етті Қарға тырнағымен іліп әкетті. Тапқан пайдасын шоқиын деп, кәрі еменнің
бұтағына қонғаны сол-ақ еді, аяқ астынан Түлкі тап болып, бұған дауыстап:
- О, Юпитердің құсы, рақымды бол! - деді.
- Сен мені кім деп тұрсың? - деп сұрады Қарға.
- Мен сені кім деп тұр дейсің бе? - деп таңданды Түлкі.
Сен әлгі Зевстің өзі жіберген құдіретті бүркіт емессің бе? Күн сайын
Еменге қонып, мен сияқты сорлыны тамақтандырып кететін. Білесің, әдейі
істеп тұрсың ғой, ә? Мені көрмей тұр деп ойлайсың ба, сенің ерлікке толы
тырнақтарыңды менің құлшылық еткенімді ескеріп сенің құдайың жіберген сый
бар ғой!
Қарға, өзін Бүркіт деп қабылдағанына таң болды және іштей қуанып та
қалды. Жарайды - деп ойлады ол - Түлкінің адасқанын ашпай-ақ қояйын.
Сөйтті де, ақымақ бір кеңпейілділікпен, тырнағындағы пайдасын тастап
жіберіп, кеудесін кере ауаға көтеріліп, ұша жөнелді. Түлкі сайқымазақ
күлкімен етті қағып алып, сол арада-ақ қылғытып қойды. Бірақ, оның қуанышы
тез арада қайғыға айналды. У әсер етіп, ол өліп тынды.
Сендер де, қарғыс атқыр жағымпаздар, өз істерің үшін у-дан басқа
татпаңдар! [14, 365]
Жануарлар эпосы жырларында, мысал жанрының персонаждары белгілі бір
ерекшеліктерімен көрініс тауып, сол мінезді қимыл-әрекет етуі типологиялық
қалыптасқан дәстүр. Мысал жанрының даму процесімен ондағы персонаждардың
мінез-қылықтарына да сапалық өзгерістер енді. Сондықтан да, аталған сюжетте
түлкі негізінен қу мінезді персонаж ретінде алынып, характеріне баға
берілгенімен, диалог барысында басқа да қырлары ашыла түседі. Мысал
жанрындағы психологиялық екіұдайылық, паралелизм, сол арқылы мысалдағы
драмалық тартыс, персонаж бейнесін күрделендіре түсіп, көркем әдебиеттің
басқа жанрларына тән барлық ерекшеліктері көрінеді. Мысалды сөз өнерінің
емес, философия мен шешендік өнердің жемісі ретінде таныған, басты қызметі
ғибрат айту, ақыл айту деген көңілмен Лессинг сюжетке түзетулер енгізіп,
тәрбиелік мәнін арттыруды мақсат тұтқан. Келтірілген үзіндіде, түлкіге
уланған ет беру арқылы, қу персонажды жазалау, оның басқа қасиеттерін
жасыру, ал қарға аңқау бейне, тіпті топастықтан ақкөңілдігі басымдау ма
деген логика елес береді, осы арқылы мысалдың ғибраттық мазмұнын арттыра
түскен болған.
Мысал теориясына ерекше көңіл бөлген А.Потебня кейіннен Лессингтің
пікірін осы бағытта өз еңбектерінде қолдады. Мысал жанрының ең басты
функциясы ғибрат айту, ал бұл жанрды поэзиялық бейнелік-көркемдік
құралдарымен көркемдеудің өзі артық деп таныды. Бұл бағыттағы ойын, мына
бір пікірі толық ашып көрсетеді: ... Лафонтеннің әкелген барлық әшекей-
әдемілеуі адамдардың мысалды пайдалана алмауынан, пайдаланғысы
келмегендіктен болды. Шындығында, кезінде қуатты саяси памфлет болған,
өзінің қызметіне қарамай, тіпті өзінің қызметінің арқасында-ақ толық
поэтикалық шығарма ретінде танылған, ой-толғамда көрнекті маңызы болған
мысал, қазір де түкке тұрғысыз, жарамсыз ойыншыққа айналған [14, 25-26].
Мысал жанрының ғибраттық мәнін табандылықпен қорғаған Лессинг және
Потебня, оның поэзия тілінде жазылып, сөз кестесінде әшекейдің қолданылуы
мысал табиғатын танымау, өмірдегі саяси және әлеуметтік мәселелерді ашып
көрсетер маңызын және ғасырлар бойы қалыптасқан жанрдың құрылымы мен
мазмұнын, жазылу стилін әлсірету деп қабылдады. Сонымен қатар, рационалды
бағыттағы ғалымдардың прозалық мысалдар жөніндегі тұжырымдары бүгінгі күнге
дейін құндылығымен өзіне назар аудартып отырғанын атап айтқан жөн. Алайда,
поэзиялық мысалдың өзіне тән қасиеттерді бойына сіңіріп жаңа бағытта дамуы
осындай қарсылықты, қызу айтыс-пікір туғызды.
Поэзиялық мысалда ғибрат негізінен сатирамен астасып жатты. Бұл
жанрды күрделендіре түсіп, драмалық тартысқа құрыла, психологиялық жағынан
ондағы әрбір сөз, диалог үйлесім тауып, ғибраттық ой, образды оймен
үндесіп, эстетикалық талғам, бейнелі тілді оралым көркемдік бағытқа
бейімдеді. Поэзиялық мысалға, нақтылай айтсақ, Крылов мысалдарына, оның
ортақ сюжеттерге құрылғанымен творчестволық даралығына талдау жасай келе,
Выготский оны сөз өнерінің толыққанды жанры ретінде таныды. Оны ғалымның
мына бір тұшымды пікірі дәлелдей түседі: ... мысал бүтіндей поэзияға
жатады және оған өнердің ең жоғарғы формасынан көрінетін өнер мен
психологияның заңдарының барлық күрделі түрлерінің таралатынын көреміз
[11, 88]. Шындығында, поэзиялық мысалдың сөз өнерінің басқа да роман,
поэма, комедия сияқты жанрларына тән форма тауып, арнаға бет бұрғанын
көреміз.
Мысалдың екі жанрлық түрінің негізгі басты өзгешелігі неден көрінеді
деген мәселеге ғалым Т.Шаңбаев мынадай пікір пайымдаулар ұсынады: Сапалық
тұрғыдан келсек, біздің пайымдауымызша, прозалық мысалда қалыптасқан дәстүр
басты негіз болса, ал поэзиялық мысалда авторлық тұлға басым бағытта болып,
әр ақынның стильдік өрнегі айқындаушы рөл атқарады. Бұл бағдарда сөз жоқ,
Лафонтен, Крылов, Абай Құнанбаев және Ахмет Байтұрсынов мысалдары дәлел
бола алады. Ұлы ақындар қаламынан туған поэзиялық тамаша мысалдың үлгілері
әлемдік әдебиеттің төрінен өзінің ұлттық, халықтық белгілерімен және
қайталанбас поэтикалық болмысымен көрінді [2, 21-22].
Әрине, мысалдың жанрлық екі түріне шекара қою, тіпті қайсысында қай
фактор басым соны ажырату да мақсат емес, әңгіме таныс мотив, ұқсас сюжетке
құрылғанымен поэзияның қиыннан қиыстырар құдіретінің, мысал жанрының әлем
әдебиетіндегі келбеті жайында болса керек. Мысалдар екі жанрлық түрінің
жоғарыда аталған өзіндік ерекшеліктері және поэзиялық мысал жанрындағы
шығармашылық даралықтың қолданыс ерекшелігі де айқын көрінеді. Ол үшін,
Эзоп пен Ахмет Байтұрсыновтың әлемдік сюжетке құрылған мысалдарындағы
айлакерліктің символы түлкінің қарғаны мақтайтын тұсынан бір ғана
салыстырумен шектелсек те айқын көрінеді.
Түлкі Қарғаға қарсы отырып алып оны мақтауға кірісті: ол, өзі-алып,
және сұлу, сондықтан одан кім құстар патшасы бола алады, әрине ол, тек қана
оның тағы әдемі даусы болса келісіп кетер еді [13, 124].
Тістеген ірімшігін Түлкі көріп,
Аяғын ептеп басып, жақын келіп:
Ау, - деді, - көретін де күн бар екен,
Жүруші ем сырттан ғашық болып өліп.
Тамаша қарағанда түрің қандай,
Мынау көз, мынау мойын, мұрын қандай,
Гауһардай қанаттарың жарқырайды
Келісті қалай біткен және маңдай.
Көркемдік сипатыңнан табылғанда,
Даусың да болса керек шырын балдай! [3, 12]
Бірінші үзіндіде Қарғаның ерекшелігі жалпы хабар түрінде, баяндау
тілінде әңгімеленеді. Түлкінің қулығы сөзінен байқалғанымен серпінді,
көтеріңкі леп жоқ.
Екінші үзіндіде, мүлдем басқаша! Ерекше көтеріңкі пафос, үстеме
теңеулер, ойнақы тіл, Қарғаның портретін беруге арналғанымен, керісінше
түлкінің бейнесі психологиялық жағынан толық ашылған. Еріксіз езу тартқызар
ирония, поэтикалық болмыс, драмалық көрініс Қарға үшін қаншалықты мазақ
қатердің төніп келе жатқанын сездіреді. Ішкі драмалық тартыс, эстетикалық
әсер өте күшті. Тіпті, бұндағы Түрің қандай - мұрын қандай, және шырын
балдай ұйқастары тек қана дыбыстық ассоциация емес, қаншалықты мағыналық
ассоциация тудырып тұр. Бұл эстетикалық талғамның жемісі.
Көркемдік ойдың, жанрдың поэтикалық ерекшелігі сонда, Ахмет
Байтұрсынов бірде бір сюжетті ойдан шығармағанымен өзінің ақындық
шеберлігімен, өзіндік сөз саптауы арқылы мысал жанрына поэтикалық сұлулық
сыйлай отырып, нағыз төл туынды жасаған сөз өнерінің хас шебері болып қала
береді. Оны жоғарыдағы келтірілген бір мысалдың табиғи болмысынан байқап
отырмыз. Жалпы, қазақ әдебиеттану ғылымында ескерілмегенімен, бұл мәселе
жөнінде кезінде орыстың белгілі ақыны В.А.Жуковский және ұлы сыншы
В.Г.Белинский де қалам тербеген. В.А.Жуковский атақты француз ақыны
Лафонтен мысалдарына талдау жасай келіп, ол өзі ойдан сюжет шығармай-ақ
дайын сюжетке мысал жазса да, оның мысалдары төл шығарма деген пікірде
болды. Сондай-ақ, В.Г. Белинский де Крылов мысалдарын саралай келе,
прозалық және поэзиялық мысал ерекшеліктеріне тоқталып, ақынның халықаралық
сюжетке құрылған мысалдарының бәрін төл шығармасы деп таныды. Бұл пікірлер,
шығармашылық даралықтың, шеберліктің жемісі деп ойларын түйіндеді. Ендеше,
Ахмет Байтұрсынов мысалы жөнінде біздің айтқан пікірімізді бұл пікірлер
нақтылай түседі.
Яғни, айтылған пікір, көзқарас-тұжырым және біз келтірген дәлелдер
поэзиялық мысалдың жаңа бағытта сапалық даму ерекшелігін, көркемдік
суреттелегінің артқанын көрсетеді. Абай Құнанбаев, Ахмет Байтұрсынов сияқты
ақындарымыздың мысалдары ортақ сюжетке құрылғанымен, поэтикалық болмысының,
ұлттық бояуының, халықтық рухының арқасында аударма емес, төл шығармаға
айналғаны әлемдік әдеби процесте ғылыми көзқарастардың үндесуі де дәлелдей
түседі.
Негізінен, прозалық және поэзиялық мысалдың принципті өзгешелігін
көре отырып, оның типологиялық ұқсастығын және мысал жанрына тән
элементтердің бірінде аз, бірінде көп болса да астасып біріне-бірінің
сәулесін түсіре дамып отырғанын теріске шығара алмасақ керек. Алайда, бұл
бағытта мысал жанрының прозалық және поэзиялық түрінің өзіндік
ерекшеліктеріне баса назар аударылып, екіарасына белгілі мөлшерде шекара
қойылу табы да сезіледі. Бұндай көзқарас салдарынан мысал жанрының ішкі екі
түрінің біздің саралауымызша: бір жанрдың екі ішкі жанрлық түрі, біріне
ерекше мән берілсе екіншісіне салқын көзқарас басым байқалады. Прозалық
мысалға баса назар аударған, оны ғибрат айтылар риторикалық жанр тұрғысында
танып, поэзиялық көркемдік ерекшеліктерін артық әшекей деп қабылдаған
А.А.Потебня және Г.Е.Лессинг рационалистер көзқарасына біз арнайы
тоқталдық.
Сонымен бірге, бұл тұжырым-бағыттан алшақ, поэзиялық жанрға кесіп
айтып, артықшылық берген көзқарас та жоқ емес. Мына В.Г.Белинский байламына
көңіл тоқтатайық: Мысал поэзияның ғибрат айтар тегі ретінде, бүгінде-
шындығында жалған тек: ...бірақ, мысал сатира ретінде поэзияның нағыз
ақиқат тегі [16, 716] деген еді. Поэзиялық мысал жанры сөз болып
отырғанымен, оның ғираттық ерекшелігіне толық қарсылық, яғни прозалық
мысалдың негізгі өзегіне айтылған қарсылық байқалады. Ал, шындығында
поэзиялық мысалда ғибрат айтылмайды деп кесіп айта алмасақ керек, алайда
сатирамен, ирониямен астасып, ақынның өзіндік ұстанымымен мүлдем жандана,
өткір де батыл айтылатын мысал, дәстүрлік табиғатын да жоғалта қойған жоқ.
Сонымен қатар, орыс поэзиясында мысал жанры өткір сатиралық факторымен де
айқындалғаны анық. Бірақ та, шығыс апологымен ғасырлық байланысы бар қазақ
мысалы жанрдың жаңашылдығын қабылдағанымен, дәстүрлік ерекшелігін де
жоғалтқан жоқ.
Екінші жағдайда, мысал жанрын Выготский басқаша саралайды: ... біз
мысалда екі параллельді ағымды білеміз және прозалық мысал мен поэзиялық
мысалдар әрқашанда әдебиеттің екі бөлек жанры ретінде өмір сүріп келеді
[11, 87]. Жалпы, Выготскийдің өз еңбегінде мысал жанрының екі түрінің қатар
өмір сүріп отырғаны, прозалық мысал негізінен ғибраттық бағытта, ал
поэзиялық мысалдың көркемдік ағытта дамып, өзіндік ерекшеліктері айқындала
түскені жөніндегі пікірлері әрине құнды. Прозалық мысал бүгінгі таңға дейін
жалғасын тауып келеді. Бұған дәлел, Эзоп, Лессинг, Толстой және Әлихан
Бөкейханов т.б. мысалдары. Сондай-ақ, поэзиялық мысалдың да ұзақ тарихи
даму жолы бар. Поэзиялық мысал, Бабрий, Лафонтен, Крылов және Абай, Ахмет
Байтұрсынов тағы бсқа осы бағыттағы ақындар мысалдары. Алайда, мысалдың екі
жанрлық түрін, әдебиеттің табиғаты әр бөлек дербес екі жанры ретінде
қарастыруы, прозалық мысал жанры мен поэзиялық мысал жанрының ешқандай
ортақ ұқсас қасиеттері жоқ деген қорытындыға әкеледі. Жанрды саралау
барасындағы пікірі ретінде қабылдау керек не деген ой түймек болғанымызбен,
мысалдың пайда болу жөніндегі тұжырымынан туындап жатқанын мына жолдар
көрсетеді: ...мысал өзінің шығу тегі жағынан да сөз жоқ екі жақты. Ал,
бізге мысалдың шығу тегін екі жақты, яғни прозалық мысал мен поэзиялық
мысал екі нәрсе деп қарау асыра айтылған деп түсінеміз. Бұндай пікірлердің
қалыптасуы, жанрдың типологиясына, фольклормен байланысына ден қоймаудан
туындап және әдебиетшілердің кейінгі кезге дейінгі қайшылықты көзқараста
болуына әкеліп отыр.
Тарихи типология әдісінің ғылыми мүмкіншіліктеріне сүйене отырып,
соңғы ширек ғасырдың бағдарында фольклортану ғылымының кейбір жанрдың шығу
тегі, типоплогиясы жөнінде әкелген тың пікірлері назар аударарлық. Осы
орайда, романтикалық бағыттағы ғалымдардың мысал жанрының бастау алар
фольклор жанрларымен тарихи-типологиялық байланысы жөніндегі тұжырымдары,
жанрдың ортақ белгілерінің қалыптасу бағдарын басқа жанрлардан
ерекшелендіріп тұратын қасиетін тануға мүмкіндік бермек. Мысал жанрының ең
басты ерекшеліктері оның эпостың шағын жанры екендігі. Ол ерекшелгі
эпикалық үлкен роман, повесть, поэма сияқты жанрлардан ажыратып тұрады. Ал,
оның шағын жанр болғанымен жалпы эпикалық жанрға тән оқиға, сюжеттің болуы,
әңгімелеу яғни, оқиға біртіндеп дамып, персонаждардың тартысына құрылып,
шарықтап шешімін табуы, керісінше шғын лирика сынды жанрдан ерекшелендіріп
тұрады. Ал, новелла, әңгіме т.б. шағын жанрлардан образдардың көбіне аң мен
құстардың болуы, баяндалған оқиға астарлап айтылып және көбіне міндетті
түрде оқиғадан түйін жасалуы, ол түйін негізінен мақал-мәтелдермен астасып
келуі өзгешелендіріп тұрады. Сонымен қатар, әдебиеттің басқа жанрларынан
ерекше бір қасиеті мысал жанрының ортақ сюжетке құрыла беруі, оның өзі
ғасырлар бойы байланысын үзбеген фольклорлық дәстүрдің беріктігінің бір
көрінісі. Шындығында, мысал жанры саласында қалам тербегендер сюжет табуға
тырыспаған сонау Эзоп, Лұқман Хакім заманынан кешегі Ахмет Байтұрсыновқа
дейін, тіпті бүгінгі таңға дейін бұл дәстүр берік сақталып келеді. Көптеген
сюжеттер фольклордан әдебиетке келіп, керісінше әдебиеттен фольклорға сіңіп
кеткен. Бұл - заңды процесс. Ұлы Абайдың мысалдары елге ауызша таралып,
ертегіге айналып кеткені төл әдебиетіміз бен фольклорымызда белгілі. Жалпы,
осы проблема төңірегінде ғалымдар Е.А.Костюхиннің, С.Қасқабасовтың мысал
жанрында фольклорлық дәстүрдің берік сақталғанын айғақтайтын пікірлер бар.
Рационалды бағытты ұстанған ғалымдар мысалдың ең бірінші ерекшелігі,
басты жанрлық табиғатын ашар факторы - ғибрат, сондықтан ол теңеу, мақал-
мәтелмен тікелей байланыста қалыптасты. Бұдан шығатын қорытынды бұл жанр
адамзат қоғамының дамыған сатысының жемісі деген көзқараста болып отыр.
Алайда, ғибрат поэзиялық мысалдың қалыптасу барысында әлсіреді, көркемдік-
сатиралық сарынға орын берді деген айтыс психологиялық-эстетикалық
бағыттағы ғалымдармен болғанына тоқталдық. Дегенмен, бұл бағыттағы
ғалымдар, прозалық мысалдың басты факторы, қалыптастырушы элементі деген
көзқарасқа қарсы шықпайды. Бірақ та, уақыт, жанрдың көркемдік даму сатысы
ғана кейінге ығыстырды деген пікірдің маңында ой түйеді.
Ал, романтикалық бағыттағы ғалымдар О.Крузиус, А.Хаусрат, Я.Гримм,
И.Левин және тағы басқа ғалымдар мысал жанрының басты факторы әңгімелеу
және образдардың аң мен құстан болуы дей келіп, миф-жануарлар туралы
ертегі-мысал концепциясын ұсынды. Ал, ғибрат кейіннен адамзат қоғамының
дамыған кезеңінде қабылдаған қасиетті, жануарлар эпосының басқа жанрлардан
даралануы кезеңінің белгісі ретінде таныды. Белгілі ғалым, фольклорист
И.Левин мысал жанрының шығу, қалыптасу процесі жайында романтикалық бағытты
ұстанған ғалымдар пікіріне энциклопедиялық шолу жасай келе, олардың
теориялық байламдарын түйіндей келе, мысалдың шығу тегі сөз жоқ, мифтерден
басталады деп қорытады.
Соңғы ширек ғасырда әлем фольклортану ғылымы Австралия, Океания,
Африка, Америка, Чукотка елдерінің байырғы тұрғындарының мәдениетін,
тарихын зерттеу барысында миф және басқа да фольклор жанрының шығу тегі,
пайда болу жөнінде зерттеп, айрықша жетістіктерге жетті. Бұл салада, қазақ
фольклористері де жақсы нәтижелерге жетті. Жалпы өз еңбектерінде Ахмет
Байтұрсынов және Сейіт Қасқабасовтар арнайы тоқталып, романтикалық
бағыттағы ғалымдар концепциясын ғылыми еңбектерінде дамыта, көзқарас
жақындығын танытты. Жануарлар эпосының қалыптасу, даму процесі-
типологиялық құбылыс. Фольклорлық жанрдың даму барысында бір жағынан
жекелену, екінші жағынан ортақтасу сияқты процесі қатар жүретіні жөнінде
С.Қасқабасов ашып айтқан: ... жаңадан пайда болған жанр әу баста синкретті
түрде болады, содан дами келе ол өзінің жанрлық белгілеріне ие болады.
Бірте-бірте ол енді өз шеңберінен шығып, басқа жанрлармен қатынасқа түседі,
оладың кейбір қасиеттерін бойына сіңіреді, сөйтіп, синтезге, яғни,
интеграцияға түседі. Демек, жанр даму жолында үш түрлі сатыдан өтеді:
даралану (диференциация), тұрақтану (стабилизация) және ортақтасу
(интеграция). Жанр өзінің даму тарихында ең алдымен атқаратын қызметіне
сәйкес өзгереді. Міне, жанрдың мамандануы осыдан шығады [17, 198].
Жануарлар эпосының мамандануы процесіне сәйкес апологтар (мысал
ертегілер) мен халық мысалдары бөлініп шықты. Негізгі қызметі осы кезеңде
ғибраттық болып айқын көрінді. Бұл әрине ертегі мен мысалдың ортасындағы
аралық жанрлық форма ретінде қазірдің өзінде ғылыми айтыстың обьектісі
болып отыр. Атап айтсақ, С.Қасқабасов апологты ертегілер қатарына жатқызса,
Е.А.Костюхин секілді фольклористер аполог халық мысалы қатарына жатқызады.
Қазақ мысал жанрын өз кезегінде аударма жанр ретінде қабылдап, қазақ
фольклорры мен байланысына көңіл аудармауға әкеліп отыр. Бұның өзі қазақ
мысалының генетикасын, фольклоры мен дәстүрлік байланысын, жалпы жанр
табиғатын тануда дәйексіз пікір-тұжырым жасауға апарады. Бұл тенденция
жалпы әдебиеттану ғылымында көрініс тапқанын, ал романтикалық бағыттағы
ғалымдардың бұл салада жасаған қадамдары біздің пайымдауымызша нәтижелі
болғанын атап айтқымыз келеді. Бұл бағыта Тиле, Хаусрат, Гункель, Левин,
Гримм, Перри, Крузиус, Тайлор және басқа қырынан келгенімен Веселовский
тағы басқа көптеген оларды жалғастырушылардың еңбектері дүниеге келді.
Жоғарыда аталған ғылыми бағыттар, мысал жанры туралы теориялық ой-
пікірдің ғылыми әдебиетте қарқынды, сан-салалы дамығанын дәлелдейді. Әрбір
ғылыми бағыттардың жанр табиғатын тануда әр қырынан келіп нәтижелі
жетістіктерге жеткенін ескерсек, қазақ мысалын зерттеу барысында зер
салудың аса қажетті екені даусыз. Қазақ мысалының әдеби байланыс жолдарымен
бірге қайнар көзі фольклормен қатысына көңіл бөлгеніміз абзал. Осы орайда
мысал теориясында қалыптасқан жүйелі зерттеу принциптеріне сүйене отырып,
аталған бағыттағы ғалымдар пікір-тұжырымдарын жинақтай, жанрдың түр-
сипатына тоқталайық. Әрине, мысал жанрының теориясында айқындалып көрінген,
өз позициясын байқата келген үлкен үш бағыттың барлығын байқадық.
Қайсыбірінің тарихы төрт-бес ғасырға созылса, екінші бағыттікі екі-үш ғасыр
төңірегінде, ал үшіншісіне толық ғасыр да толған жоқ.
Бүгін ғылыми әдебиет деңгейінен қарасақ, қайсыбірінің маңызы зор
мәселелері қазір де әдебиет теориясының тарихына айналды.
Фольклористер негізін құраған, романтикалық бағыттағы ғалымдар
жанрдың шығу тегі, типологиясы, фольклор мен байланысы турасындағы пікір-
тұжырымдары бүгін де өз маңызын жойған жоқ. Расында, апологтар немесе халық
мысалдары, жалпы жануарлар эпосы Панчантантра, Хитопедаша және Калила
мен Димна сияқты жинақтарға негіз болды, керісінше бұл жинақтар халық
мысалдарының басқа жануарлар эпосы жанрларынан даралана дамуына әсерін
тигізді. Мысал жанрының жалпы өзіндік ерекшелігі, типологиялық даму жолы,
оның прозалық және поэзиялық түрінің шығу тегі, бастау алар қайнары бір
екенін көрсетеді. Ендеше, мысал жанрының шығу тегі екі бөлек емес,
керісінше сонау жанрлар эпосының аңыздық жанрларынан бастау алып, аралық
жанр, аполог арқылы келген жануарлар эпосының әдеби түрі.
Мысал жанры фольклорлық дәстүрді берік ұстанғаны оның жаңа сюжет
іздемей-ақ, дайын фольклорлық сюжетке құрыла беруінен көрінеді
дегенімізбен, жануарлар туралы ертегілердің тағы басқа кез келгендерінің
оған сюжеттік қор бола бермейтіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz