О.БӨКЕЕВТІҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
О.БӨКЕЕВТІҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Дипломдық жұмыс
Кіріспе
І О.Бөкеевтің көркемдік дүниетанымы.
1.1 О.Бөкеетің үлкен әдебиетке аяқ басуы.
1.2 Жазушы шығармаларындағы аңыздық желі және символы.
ІІ О.Бөкеевтің шығармаларының көркемдік ерекшеліктері.
2.1 Тіл көркемдігі
2.2 Стиль ерекшелігі.
ІІІ Қорытынды.
О.Бөкеев – фольклорындағы эпикалық романтикалық дәстүрді бүгінгі өмірдің
реалистік-романтикалық биігіне көтерген қаламгер. Бұл қазіргі қазақ
әдебиетіне Бөкеев әкелген жаңалық. Оралханның жазушылық дарынын даралаған
да, өзіндік қолтаңбасын, суреткерлік өнерін танытқан да –осы жаңашылдық
өрнекті тауып қалыптастыруы. Сонымен қатар жазушы шығармаларында шартты
сюжеттер, символдық сипаттағы образдар көптеп кездеседі.
Әдебиет әлемінде ешкімге ұқсамайтын дара жолмен келіп, творчестволық
өсу жолынан өтіп, өзіндік шығармашылық стилін қалыптастырып үлгірген
О.Бөкеев шығырмашылығын зерттеп, білудің маңызы зор деп білеміз. Оралхан
қашанда уақыт алға қойған өзекті проблемаларды шығармаларына арқау еткен,
ойы да, қаламы да ұшқыр жазушы. Мәселен, оның қаламынан туған Мұзтау,
Қар қызы, Сайтан көпір, Атау кере повестері азамат өмірінде мәңгілік
мәселелерді көтерген әлемдік әдебиеттегі озық шығармалармен деңгейлес,
иықтас туындылар. Әдебиет майданында қажымай, талмай еңбек еткен О.Бөкеев
творчествасын зерттеудің қажеттілігі – ол жазған әңгіме, повестердің
көркемдік жетістіктері мен актуальдық сипатында және бүгінгі өмірдің
құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында жатыр.
Сол арқылы О. Бөкеев шығармашылығының қазіргі қазақ прозасынан алатын
өзгеше орны мен мәнін, жаңашыл сипатын анықтауға ұмтыламыз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақ әдебиетінің тарихында
өзіндік орны бар қаламгердің шеберлік қырларын ашу, шығармашылық әдіс-
тәсілдерін айқындау – бүгінгі әдебиеттану үшін зәру мәселелердің бірі.
Зерттеу негізінен О. Бөкеевтің шығармашылық даралығын, көркемдік тәсілдерді
қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды, жазушының ізденістерін,
мазмұндық бірлік пен түрлік ерекшеліктер үйлесімен, қазақ прозасына О.
Бөкеев әкелген жаңалықтарды айқындауға бағытталды. Сонымен бірге Бөкеев
шығармашылығын бір ізге түсіріп, жүйелеп, ғылыми талдау барысында
төмендегідей мақсаттар мен міндеттерді орындау көзделді:
- қаламгер туындыларындағы әлеуметтік-философиялық мәселелер мен оның
көркем тартыс және образ болмысы арқылы көрініс табу ерекшеліктерін ашу;
- суреткердің көркем ойды астарлай жеткізудегі шеберлігі, символдық
бейне, символдық қолданыстардың қызметін талдау;
- жазушы тіл айшығының стильдік ерешеліктермен байланысын зерделеу;
- шығарма құрылысы және суреткер туындыларындағы дыбыстық үйлесім,
қайталаулар , прозадағы ырғақтық поэтикалық сырын саралау;
- О. Бөкеев - өте күрделі жазушы. Кемел суреткердің проза саласындағы
еңбектердінің өзін әлденеше зерттеуге болады. Оралхан шығармаларындағы
уақыт, қоғам, адам, романтикалық сырын, философиялық толғау, лирикалық және
эпикалық өрлеу, көркемдік ерешеліктерінің түрлі-түрлі жолдары, түр дамыту
мен көркемдіктің бірлігі мәселелері де ғылыми жұмысымызда қарастырылып сөз
болады. Суреткердің оқиғаға, уақытқа көзқарасын – бағамдай отырып, әрі
философиялық, әрі эстетикалық ұғымға жататын ұлттық саналық өсіп-өркендеуді
автордың өз ой түйінділері мен кейіпкерлерінің іс-әрекеті, ой-пікірлері
арқылы тұжырымдадық.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жазушының суреткерлік
шеберлігіне, өмір шындығын толыққанды көркем бейнелерімен жеткізу
бағытындағы реалистік ұстанымдарына баса назар аударылды. Қазақ әдебиеттану
ғылымындағы шығармадағы уақыт пен кеңістік ұғымдарының баяндаушылық О.
Бөкеев шығармашылығының көркем ерекшелігіне талдау жасау – жұмыссыздың
негізгі жаңалығы болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және методикалық негізі. Тақырыбымыз О.
Бөкеев шығармашылығы болғандықтан, көркем шығарманың поэтикалық жайлы
еңбек жазған грек философы Аристотельден бастап, А. Веселовский, А.
Потебня, В. Виноградов, М. Бахтин, Д. Лихачев, М. Храпченко, Г. Винокур,
т.б. ғылымдарының теориялық еңбектерін негізге алдық. Сонымен қатар З.
Ахметов, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, Р. Нұрғалиев, Ш. Елеукенов, Ш. Ыбыраев,
Ж. Дәдебаев, Б. Майтанов еңбектерін басшылыққа алып, теориялық
тұжырымдарына сүйендік. Бұдан басқа да қазақ, орыс, әлем әдебиетшілерінің
пікірлерін, зерттеулерін қарастырып, ғылыми жұмысымызға пайдаландық. Бұл
жайында негізгі әдебиеттеріміз ғылыми жұмыстың соңында көрсетілуген.
Жұмыстың құрылысы. Ғылыми жұмыс кірісәпеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады. Кіріспеде доплом тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, методикалық негізі айталады. Жұмыстың соңғы
беттерінде паййдаланылған ғылыми және көркем әдебеиттердің тізімі берілген.
Қазақ әдебиетіндегі романтизм арнасы, оның ішінде прозадағы
романтизмнің бейнелеу әдісі ретінде қолданылу аясы, көріністері
монографиялық көлемде зерттелген емес. Сондықтан 60-90 жылдардағы прозада
өзіндік үлкен оны бар жазушы Оралхан Бөкеев шығармашылығындағы романтизм
табиғатын зерттеу - өзекті мәселелердің бірі.
Дүниеден ертерек кеткен талантты жазушы Оралхан Бөкеевтің үлкен
әдебиетке аяқ басуы 1970 жылдардан басталады. Бұдан кейінгі жылдарда
қаламгер туындылары сыншылардың қырағы назарынан тыс қалмады, мұның өзі
нәзік сезімталдық пен мұңға, мазмұнды ойға мол Оралхан шығармаларының бір
оқыған адамын бейтарап қалдыра алмас қуатында еді. О.Бөкееа шығармаларының
көркемдік қасиеті, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты
толғамдарды М. Қаратаев 8, С. Қарибаев 9, Р. Нұрғалиев 10, н .
Ғабдуллин 11, Ә.Кекілбаев 12, Д. Исабеков 13, Р. Сыздықова 14, Б.
Ыбрайымов 15 және Б. Көрікбаева 16. Е. Аманшаев 17, Т. Ахметжанов
18 еңбектерінен кездестіреміз. Әдебиет әлеміне өзіндік үнімен, өз
нақышымен келген О. Бөкеев шығармашылығы сыншылар қауымын бей-жай
қалдырмады. Оның әрбір жаңа шығармасы ерекше құбылыс ретінде бағаланады да,
мерзімлі баспасөз бетінде, жекелеген еңбектерде сан қилы пікірталастар
объектісіне айналды. Атап айтсақ, Т. Тоқбергеновтің Қос ағыс (1981), Б.
Ғабдуллиннің Тоска по материнскому гневу (1992), Е. Әмірханның
Мәңгілікпен межелеу (1992), Б. Әлімжановтың Идея және шешім (1980), Д.
Әшімхановтың Мұзтау (1976), Ә. Мәмесейіттегінің Парасат жыры (1985), Ә.
Қодаровтың Романтизм вчера и сегодня (1985) атты мақалалары мен зерттеу
еңбектері қаламгер шығармаларын әр қырынан қарастырды. О. Бөкеев
шығармашылығын арнайы зерттеген ғылыми жұмыстардан Ө. Көзбековтың Ө.
Бөкеев прозасының поэтикасы 19, Г. Жәлелованың Концепция личности в
прозу Бокеева 20 атты диссертациялары жазылды.
Зерттеуші – ғалымдар қаламгер шығармаларының айтар идеясы мен
тақырыбын, поэтикалық тілін талдау төңірегінде ғана емес, О. Бөкеевтің
суреткерлік болмысы, көркемдік әдісі турасында да өз пікірлерін білдірді.
Әсіуресе, жазушының көркемдік әдісі жөнінде бірізді ой қалыптаса қойған
жоқ. Зерттеуші Ә. Қодаров 21:166 Романтизм вчера и сегодня атты О.
Бөкеев шығармашылығының романтикалық сипатының басым екендігін айтса, Қ.
Құрманғалиев жазушының өзіне тән ерекшелігі мен бір 22 деп қорытады. Ал
академик С. Қирабаев қаламгер шығармашылығының реалистік сипатын баса айта
отырып: Ол Ж.Қ. О. Бөкеев шығарма мазмұнын дамыта отырып, көркемдік
формаға келгенде тұспалдау айтуға, аңыздық хикаяларға көбірек мойын
ұсынады. Бұл сірә, жас адамның арман-қиялын, сезім-күйін көтеріңкі күйде
суреттеу үшін де қажет шығар 23:190 - деп тұжырымдайды.
Жазушы шығармаларындағы аңыздық желі және символ.
Өмір құбылысын танып, көркемдік шындықпен бейнелеудің жолдары сан
қырлы. Өйткені, әдебиеттің өзі даму, қозғалыс үстіндегі процесс, ол да
өзгереді, күрделенеді, біртіндеп жаңа, соны сапаларға ие болады. Заман,
дәуір, әлеуметтік жағдай қашанда ен-тағбасын салып отырады. Елдің саяси,
рухани және экономикалық дамуы әдебиеттің де дамуын тездетіп, оны тың
белестерге үздіксіз көтеріп отырады. Соның нәтижесінде өмір құбылысы жалаң,
қарадүрсін баяндаулар арқылы беріле салмай, адамға барынша әсер ететін
көркем образ арқылы бейнелеп беретін жаңа әдеби әдіс, тың формалар пайда
болмақ.
Біздің бүгінгі сөз етпегеніміз: әдебиетімізде көркемдік форма
саласында өріс алған жаңалықтардың бірі - көркем прозадағы аңыздық желі,
мифті пайдалану (мифотворчество). Атом ғасыры аталып кетген ХХ ғасырымыздың
екінші жартысында дүние жүзі әдебиетінде жаңаша мазмұн алған құбылыс
қаламгерлер арасында қызу пікірталас туғызып, сыншылар назарын ерекше
аударған еді. Әсіресе Латын Америкасы елдерінде аңыздық, мифтік сюжеттер
лабороториялық тәжірибеге түсіп, өзгеше өрлеу үстінде дамыды. Осы бағытқа
айрықшаден қойған қаламгерлер Габриэль Гарсие Маркес әлемге әйгілі Жүз жыл
жалғыздықта, Патриарх күзі, Мигель Анхель Астуриас Майс адамдар
романдарын дүниеге әкелген еді. Бұл құбылыс әлемдік әдебиетте жаңа арна
іспетті өрісін кең жайып, социализм қоршауында отырған кеңес әдебиетіне де
елеулі әсер етті. Кеңес жазушылары В. Астафьев, В. Шукшин, В. Белов, В.
Быков, Ш. Айтматов т.б. өз шығармаларында мифтік сюжеттерге кең орын берді.
Аңызды көркемдік әдіс ретінде, концепция, құрылымдық материал ретінде
паййдалануға болады екен. Оралхан шығармаларында аңызды белгісіз жұмбақ
сыр, қырық сарын ілесе жүреді. Қиял мен шындық арасындағы халдер бірд ақиға
арқауында, бірде күшейткіш, көркемдік нақыштар түрінде көрініп қалумен
келеді, [1. 205] – деп, жазушының шығармашылық ерекшелігі жөнінде айтып
өтеді белгілі сыншымыз Т. Тоқбергенов. Жазушы 1975 жылы жарық көрген
Мұзтау [2. 256] повесіне соңғы ертек деп үсініктеме беріпті. Мұндағы
басты тұлға – Ақтан. Елден безіп тау ішінде жалғыз күн кешкен Ақтан айын
бүкпесіз батыл ұсынады: Дүниедегі ең пайдалы іс – сол дүниедегі жалғыз-ақ
рет келіп жан тапсыратын адамға қиянат жасамау. Мұнан байқайтынымыз –
кейіпкер жанының кіршіксіз таза екендігі. Ақтанның осы тазалығына, туған
жерді қапысыз сүюіне, дүниетанымының қалыптасуына өтірікші Асанның әсері
сөзсіз. Осы жердің әр тау, әр тасы жазылмаған шежіре, айтылмаған әңгіме,
бар сырын, бар шынын ішке бүгіп, іштей танып жатуынай жарықтың - деп туған
жер туралы айтылатын сыр. Аршалыдағы Тәңір қоймасы деп аталатын жер
қасиетіне байланысты айтылатын бабалар туралы аңыз-хикаялар Ақтанның
есінде. Туған жер, бабалар тарихы жайындағы сан толқынды ертегі елесі
Ақтанның қиялын тербеп, сан алуан ойға бөлейді. Осы күннің балалары, - деп
ойлар еді ішінен. Осы күннің балалары ондай елде өтірік шын әңгіме айтып,
бейуақытта жас қиялын тербейтін өтірікші шалдар азайған сайын қатыбастанып,
хатқа жүйрік болғанымен, жаны күйрек болып барады-ау. Қазір біз балаларды
білімге үйретеміз, бірақ табиғатты сезінуге үйретпейміз. Сондықтан ой-өрісі
өсіп, сезім түйсігі бықсып бара жатыр: сондықтан да қатал аяушылық
сезімінен жұрдай, [2.52] – деп тебіренуінде мән бар. Ерте, ерте, ертеде
... - деген өрнекті сөзбен бастылып, тыңдаушысын кейіпкерімен бірге
аспанға ұшырып, жер астына түсіріп, неше түрлі құпияға әлемді шарлататын
ертегілер мен аңыздар иесі қазақ атаулының балғын шағынан қанына сіңіп,
қиялын шарықтатыны аян. Сол адамзаттың балаң творчествосының бірнеше
ғасырлардан соң басқа түрде түс берілуінің сыры- адалдық, адамгершілік,
адам тағдырының биік қойылуында.
Бүгінгі адамдардың бойында жақсылық қасиеттердің азайып, жойылып бара
жатқандығын, адамдардың бір-біріне жаны ашымайтындығын автор Ақтанның ойы
арқылы сол мінсіз қоғамдағы кемшіліктерді астарлай жеткізе білген. Сол
сияқты өтірікші Асан шалдың ертегі, аңыздары шындықты жеткізудің ұтымды
тәсілі болып отыр. Мінсіз қоғамда өмір сүрген Совет адамының бойындағы
қайшылықтарды, қоғам қалтарыстарындағы көлеңкелі беттерді ол кезде басқаша
жеткізу мүмкін емес еді. Біздіңші, аңыз-ертегілік сюжеттер түс Асан
шалдың ролін көрсету үшін емес, бас кейіпкер Ақтанды сөйлету, табиғатын
ашу, болмысын таныту үшін пайдаланған.
Жазушы ауылдың ақырғы ақсақалы Асанды аруақтарымен, ал Ақтанды екіге
жарып, бірін ақтан, бірін Аңшы етіп бір-бірімен айтыстырып, олардың өздері
туралы бар шандықты өздеріне айтқызып алады. Бұл тәсіл Ф. Достоевскийдің
Иваны мен Шайтанын Ағайынды Карамаовтар, Раскольников пен
Свидригайловты Қылмыс пен жаза т.б. еске түсіреді. Ф. Достоевский
шығармаларындағы ішкі тартыс табиғатын, қайшалысқан ішкі диалогты Бөкеев өз
өрнегіне салып, шебер қолдана білген. Ф. Достоевскийде көбіне ол айтыстар
аяғы шатысып, елес болып кетіп жатса, мұнда автор бұл тәсілді саналы түрде
алып, оны ешқандай ессіздікке, шала түске айналдырмай, өзінің әңгімелеу,
баяндау стилінің тәсілі, өзіндік қолтаңбасы ретінде суреттейді. Мысалы,
Асан шал мен Аруақтардың айтысында туған жер тарихы, ел тарихына шолу
жасағандай болса, Ақтан мен Аңшының айтысында бірінің ойын бірі
жалғастырып, толықтырып, ақыр аяғында жалғыз Ақтанның ішкі ойын ақтарып
салады. Мұның бәрі тек Ақтанның ішкі ойын сыртқа шығарудың бір тәсілі
екендігі сөзсіз.
АВтор пайдаланып отырған адамның қақ жарылу, екіұдайлық
двойстенность тәсілін сол күйінде кешіріп, немесе еліктеп ұқсастыра
пайдаланбаған, оның өзінше тосын тәсіл, көркемдік құрал ретінде қолданып
отыр. Ол біздің ұлттық ұғымымызға жақын, санамызға сіңісті көркемдік
тәсілдер түс. Алайда кейде айталған сөздеріне, автордың түсініктемелеріне
қарап, оның табиғатына сыйымсыз екендігін, біріншіден, түс тым ұзақ,
екіншіден, ондағы оқиғалар мен баяндалатын жәйттер тым кең көлемде тарихи
дерек ретінде беретінін аңғарамыз. Ол түстің логикасына, көлеміне, шеберіне
сыйымсыздау.
Көркемдік тәсілдің қай-қайсысы да кейіпкер табиғатының жұмбақ сырын
ашу, сол арқылы шығарманың идеялық-көркемдік салмағын арттыру мақсатында
қолданылады. Әртүрлі тәсілдің қолдануы – шығармадағы оқиғалар
динамикасыныңі ішкі қажеттігіне байланысты. Бұл ретте қаламгердің өз
қаһармандарына үнемі үңіле отырып, оның болмысының жықпыл-жықпылын жете
біліп, жан-жүрегімен сергек сезіне білуі айрықша роль атқарары сөзсіз.
Жазушы шығарманың орталық кейіпкері Ақтан образы арқылы тазалықты,
пәктікті, адалдықты ардақ тұтқан жігіт бойына лайық қасиеттерді жақсы
ашады, қаһарманның жан-дүниесіндегі арпалыстарды, ішкі толғаныстарды шебер
суреттейді. Осы сазды күйлер Ақтанның ішкі дүние әлемнің сұлулығын
танытады. Әлеуметтік-психологиялық туындыларда өмір құбылыстары, әдетте,
кейіпкердің ішкіәлемі арқылы өтіп, оның жан дүниесіне сыртқы жағдайдың
әсері, жасаған өзгерісі көрінуге тиіс десек, жазушы бұл ретте көпсөздікке
салынбай, адамның ішкі сарайын ашатын кілт таба біледі.
Әдетте ертедегі сенетін, адалдықты аңсайты адамдар сезімтал, ойшыл,
қиялшыл, баладай аңғал, пәк болатыны да белгілі. Сонымен қатар жазушы
кейіпкер табиғатына сыртқы ортаның әсерін де жақсы дәлеледеп жаткізе
білген. Адамдар артық кетіп адаса бастаған, шалыс басып шатыса бастаған
шағында тағдырдың тәлкегінен құтқарып отырады. Өйткені адамдар қылмыс жасау
үшін туылмағанын, жаратылысы бойынша жаны таза екенін, оларға қоғамдағ
әртүрлі әділетсіздік, қалыптасқан сырып Аңшы мен Ақтан айтысындаанық
көреміз.
Ақтан: Мен Жесірге жақсылық жсағым келеді... Анау мұз үңгірде босқа
шіріп жатқан байлықты асқан ептілкпен түсіп алып шықсам, алғы бүікл
өмірімді қамтамасыз етпеймін бе?
Аңшы: Бекер. Ақшаны адал еңбегімен таппайсың ба?
Ақтан: Адал еңбек, адал еңбек. Кім табан ет, мыңдай терімен байып
жүр? Ол байлыққа өкіметті тонау, әлде кімді өлтіру арқылы емес, азаматтық
айла-тәсіл, жойқын күшімнің арқасында қолым жетсе ше, едел еңбек емес пе?
Аңшы: Ол баипен бұйрыққа басқанның да тері мен қаны сіңген ғой.
Ақтан: ... Мәселен, ауылды тері-терсек жиғыш пен лесхоздың
бастығынан артық тұрмыс ешкімге жоқ. Екеуінің тақымдарында да машина, алты
бөлмелі үй, алты сиыр, алпыс қой бар. Ал, алатындары айына сексен-ақ сом.
Сонда әлгі байлықтың көзі қайда? [2. 88]
Бұл бір ғана адамның ойы, өзімен-өзі іштей тілдесуі, өзін-өзі іштей
саралау көрінісін адамның табиғи болмысы мен сыртқы ортаның әсері айқын
танытады.
Осы айтыс тәсілін жазушы Ақтанның мойнына түскен қыл арқын
қимылдатпай, белгісіз біреудің жан алқымға алған сәтінде қайта қолға алады.
Бұл енді бейбіт шақта отырып, еркін оймен көсілу, салғыласу емес, бұл тек
қас-қағым сәттегі санадағы күрес, өлім мен өмірдің бетпе-бет күресі.
Тегінде адамның алып табиғаты, бет пердесі осы өлім алдындағы жанталасқа
шынайы көрінері сөзсіз. Адамға тән ұсақтықта, бірлікте, осы шекаралық
ситуация да байқалады. Ақтанның өз ішіндегі адамымен, Арымен, сынасымен
айтысы, яғни өзін-өзі талдау, саралау, жалпы психологизснің көркемдік
компоненттерінің бәрі мұнда көрнекті орын алып, қызметтерін жоғары дәрежеде
атқарып тұр.
Өмір азанда жауған ақша қар болса, оның бетіне қос із түседі: бірі –
жақсылық, бірі – жамандық. Осы жарысқан қос із айқасып, бірігуі мүмкін
емес, ол із мәңгі-бақи жағаласа жарысып отарады [2. 27]. Шығарманың басты
түйіні осыған саяды. Адамдар ортасынан, олардың айтыс-тартыстарынан қашып
жүрген Ақтан ақыры сол күреске бет бұрып, жаманшылықпен алысуға шығады.
Қанды қуып келе жатқан сәтті оның өміріндегі, ой-өрісіндегі бетбұрыс,
адамдық белсенділікке ойысу. Зұлымдықтан Ақтан қанша қашқанымен бәрібір оны
қуып жетті. Жамандықтан қашып құтылуға болмайды екен, онымен тек күресу
керек, күресуіп жеңу керек. Ал адам өз ортасында, өз тобында ғана ер,
білік, асқақ.
О. Бөкеев өз шығармашылығы жөнінде айта келіп: Жер бетіндегі
милиондаған адамдар қаншалықты бір-біріне ұқсамайтын, әйтеуір бір
ерекшелігімен дараланса, олардың мінез-құлқы, жан-қалтарыстары да
соншалықты өзгеше, ешқандай ілім-білімнің қолынан келмейтін жұмбақты дер
едім. Пенденің не ойлап тұрғанын, жан сарайында ненің жанып жатқанын күні
бұрін білер амал-айла, құрал-сайман ойлап табылған жоқ. Сол секілді табиғат
иеміздің де толайым құпия-сырларын толық аша алдық па? Міне, мен жазған
дүниелердің тылсымдығы әрі кейіпкерлерімнің қиялшылда арманшыл болып келері
сондықтан. Бәлкім, бұл өмірде болған емес. Болуы мүмкін оқиғалардың әсіресе
ынтықтарынан шығар-ау. Өз замандастырымның толыққанды бейнесін өзімді қойып
мұқыфм йқазақ әдебиеті жасап біткен жоқ, ұмтылыстар мен ізденістердің
соңында жүр - деген еді.
Жазушының осындай әлем жұмбақтың, адам жұмбақтың тереңіне үңілген
ізденісін танытатын шығармаларының бірі – Қар қызы повесі. Бұл повестің
алғашқы нұсқасы 1978 жылы жарық көріп еді. 1984 жылы шыққан Біздің жақта
қыс ұзақ жинағына енгізерде мүлде қайтып жазып, соны оқиғалар мен жаңа
кейіпкерлер қосылған авторлық тұғырнама анықтала түскен. Шығарманың арқауы
Қар қызы туралы аңыз әңгімемен, аңыз елеспен өріліп отырады. Қар қызы
адамдар тарапынан Қоңқайдан зорлық көріп, өкпелеп қарға айналып кеткен
жабайы бейнеде алынады.
- Қар қызын көрсеңдер сәлем айтыңдар, үш жыл кенеземізді кептіріп,
қаңсытқаны да жетер. Бір шалға өкпелейсін деп, мұқым еоді қырым алмасын ,-
деген Упрайдың сөзінен ел ішінде осындай аңыз тарағанын аңғарамыз.
Қар қызы осы шығарма кейіпкері Нұржанның ғана түсіне еніп, сыңсыта
салған әнін тек Нұржан ғана ести алады. Бұлар ауылдан шығатын күні түнде
Нұржанның түсіне еніп: Нұр-ж-а-н... сен кет бұл ауылдан, мүлдем кет... бұл
жерде адамдар көбейіп барады...Саған еркіндік жоқ... Еркін өмір жоқ...
Кеңістікке кет... ер соңымнан [3.244б]-деп қыздың сыбырлағанын естігендей
болады. Бұдан кейін үш құрбы ажал қармағына ілінгенде Нұржанның түсіне
кіріп, тұр-тұрлап оятып алады. Ол Қар қызы есем, Нұржанның тамырында
аласұрып, аязбен айқасқан, үсікке бой бермей, жанталасқан қып-қызыл қаны,
тулап соққан жүрегі еді -дейді автор.
Образдың субъективтілігі -автордың ойы мен күйі, қуанышы мен реніші,
суреттеп отырған құбылысқа қарым-қатынасы, шығарған өкімі, маза таппай жан
ұшырған суреттер қиялы. Кез келген көркем туынды-өмірлік құбылыстың бейнесі
ғана емес, дарын иесінің ой, қиялы да Қар қызы повесінде бір жағы қияли
дүниеден елес берсе, басым ой шындықты меңзейді. Жалпы өзінің өмірлік
бағдарына, адамгершілік өлшемдері мен көзқарастарына миятік бастаулардан
тірек іздеу –Шығыстың, соның ішінде қазақ халқының философиялық, поэтикалық
дәстүрлерінде ежелден бар. Қазіргі әдебиетімізде бұл форма жаңа қасиеттерге
ие бола түсті. Ең алдымен, мифотворчество дидактизм мен өсиетшілдіктен
арылып, оқырман суреттелген жайдан өзі қорытынды түйерліктей
Суреткерлің Мұзтау повесінде адамдардың әркелкі болуына әлеуемттік
жағдай әсер етеді деген ой болса, ал Қар қызы повесінде автор адамдардың
әркелкі болуы тумасынан, тіпті тегіне қарай деген де ой негіздейді.
Адамдардың әртүрлілігіне байланысты жақсылық пен жаманның күресі мәңгілік
екендігін дәлелдей түскісі келеді. Нұржан, Бақытжан, Аманжандарды суреттей
келе, олардың бойына қасиеттер ата-аналарына байланысты деп көрсетеді.
Әкесіз өскен үш кейіпкердің әкелерін аналарынан басқа ешкім білмегендіктен,
нақты осы деп нұсқамаса да, осы-ау деп болжамдайды. Бақытжан ауылдың
бастығы Упрайдан айнымаса, жігіттер Нұржанды Айыртауды мекендегеншалға
ұқсатады, ал Аманжан Қоңқай қарақшыдан аумай қалған. Осы үшеуінің
бойларында да, аталған адамдардың қасиеттері бар. Жазушы осй ойын повестің
соңында айқын аңғартады. Нұржан Айыртауда шал ауылында жақсылық қалуға
ұйғарса, аманжан Қоңқай ауылында қалап, Бақытжан шөп тиеген шананы сүйретіп
елге кетті. Жазушы үш жігіт образын жұптастыра келе адам, адамзат ұғымын
терең танытқысы келеді. Жалпы адамдардың өзі осындай үшке бөлінеді деп ой
түйеді. Бір тобы –адал, өмірдің әділетсіздігін қинала көтеретін, әрі сол
әділетсіздікке қарсы күресетіндер. Екінші тобы – көп жағдайда қиын кезде
тек өз ойын ойлайтын, қақ-соқпен ісі жоқ, өмірдің шөп тиелген шанасын
сүйретіп өту мойнына жазылған адамдар. Үшінші тобы – ұлардай шулаған
адамдардан қашқан өз мемлекеті бар, байлығын өзі үшін ғана жинаған,
қарақшылық өмір кешкен Қоңқайлар. Автор осы үш топсыз адамдар өмірі
толыққанды емес, Қоңқайлар ұрпағы өлмек емес, мәңгі жасайды. Өйткені
Қоңқайлар адамзаттың өздері үшін керекдеген ой тастайды. Адамдар аққу,
шортан және шаян тәрізді өмір жүгін әр жаққа тартуда, мүмкін осындай
тартыс адамдардың маңдайына жазылған да шығар. Сөйтіп, о.бөкеевтің Қар
қызы повесінде аңыздық сюжеттер мен образдар бүгінгі өмірден шебер
қиласып, қатар дамып, шығарма проблематикасын ұтымды бейнелеуге септеседі.
Мифотворчество біздің әдебиетіміздегі жекелеген жазушылардың
шығармашылығы арқылы еніп, бүгінгі алуан сипаттағы әдебиет өнерінде ерекше
стильдік айшық түзеді. Ал, мифологизмге неғұрлым жақынырақ тұратын
қаламгерлер бойында өздеріне тән кейбір қасиеттер болуға тиіс сияқты. Ол
қасиеттер: өткенге де, болашаққа да қатысты ауқымды философиялық
жинақтауларға беімділік, халық ауыз әдебиетінің поэтикасымен эстетикалық
ішкі үндестік: көтеріңкі эмоциялық, романтикалық стильге жақындық. Анығырақ
айтқанда, мифотворчествоға барып жүрген кейбір жазушыларды таза -дәстүрлі
реалистер қатарына жатқызуға бола бермес. Шығармалардың романтикалық әуенін
мифтік-фольклорлық арқаулар мен лиризм көркейтіп тұрған Ш.Айтматов
реализмнің де тұрпаты өзгеше. Негізінен тарихи әңгімелер, аңыздар арқылы
жазушылар өз идеялары мен филосифиялық ойларын бейнелейді. Біз бұл жерде
Оралханның ертеректе жазылған айпара ана шығармасына тоқталып кеткіміз
келіп отыр. Айпара ана тарихи тақырыпқа жазылған, жазушының өзі
айтқандай, аңызнама. Тарихи дәлдікті сақтамауға, шіли ауа жазылмаса да,
еркін кетуге аңызнама дегені ерік бергендей. Бұл бастан-ақ толғау, дастан
дерлік жақсы дүние... Айпара ананы жазған жазушыдан зорды күтуге хақымыз
бар, -деген еді сыншы Т.Тоқбергенов. Айпара ана хикаясында Айпара –
сәуегей де өзі, ел анасы-қасеит иесі де өзі боп есте қалады. Ел басына
қатер-қасірет төнгенде, ол сүйікті ұлын қауіпті сапарға аттандырған тұста
аңызға тән беріктік көреміз. Сосын, Жандос жападан-жалғыз жоңғарлардың
ішіне барады. Жоңғарлар оны түсіріп киізге орап, отқа салады. Сол мезет
жаңбыр жауып, бұл тірі қалады. Отқа салса жанбайды, суға салса батпайды
деген осы. Көркем шығарманың аңыз-ертегіге ұласқан жері де осы. Шындық пен
қиялдың тоғысқан тұсы да осы. Сосын, Жандос жоңғар билеушісі иемденген
Қайдостың отауына кіріп, бесіктегі екі нәрестені ұрлап алып шығады. Үйден
шыға бере-ақ ботасынан айрылған аруанаға тап болады да, төрт күн жүріп
Айпара ана жіберген ауыл адамдарына кезігеді. Ел шетіне жеткенде,
астындағы аруана шөккен күйде жан тәсілім қылған екен. Осының бәрі біздің
белгісіз бір мифтік дүниеге апарып салып жібергендей. Осы аңыздың өзі
Оралханның қаламынан өмір шындығы болып өріледі, жазушының қарымды қаламы
бұған бізді сендіреді. Алматыда болған жазушылармен әңгімесінде З.С.Кедина
қазақ әдебиетінде орын алып келген әртүрлі көркемдік мектептер жөнінде айта
келіп: Бәлкім, мұны бағыт деп айтуға болар ма екен, қазіргі кезде өте
қызық притчалық -астарлап, жұмбақтап нақыл түрде айтылатын шығармалар туа
бастайды. Бұл құптарлық жағдай. Қазақ халқына бабалар ақыл-ойынан туған аса
бай халықтық фольклор бар. Мұның бүгінгі әдебиетшіге әсер етіп, ықпал
жасамауы мүмкін емес, [4] –деген еді.
Мифтік, аңыздық сюжеттердің қазіргі көркем шығармада дамуы, өрістеуі
шартты түрде болады. Сол шарттылық көлемінің өзінде-ақ жазушы жалпы адамдық
проблемаларын қозғап, оның ұрпақ үшін үлгілік, өнегелік жақтарына көңіл
аударуға тырысады. Осы жағынан келгенде, суреткер О.Бөкеев Сайтан көпір
повесінде Тоқылдақ кемпір туралы аңызды тиімді пайдаланған. Бұл аңыз,
зұлымдық, қаскүнемдік қайта айналып адамның өзін табады деген автор ойын
тереңдетіп көрсету үшін алынған. Тағы да ол шығарма кейіпкері Аспан ойы
арқылы айтылады. Жазушы бұл шығармасында қоғамдық мәні толғақты мәселелер
жөнінде ой тастайды. Бұл повесть кейіпкерлерінің есімдері де: тіпті
повестің тақырыбы да, әдейі символикалық сипатта алынған. Сайтан көпір
бір жағы реальды, бір жағынан метафорлық,-деп жазады Л.Теракопян.
Ол мұсылман эсхотологиясында қылдан да жіңішке, қылыштың жүзінен де
өткір адал адамдар найзағайдай жалт етіп өте шығатын, ал күнәсы барлар
тозақ отына құлайтын Сират көпірі сияқты [5.178 б.].
Оралхан повестерінде символдауды кеңінен пайдаланған. Ол шығарма
мазмұнын реалистік образдар арқылы дамыта отырып, көркемдік формаға
келгенде тұспалдап айтуға, шарттылыққа көп мойын ұсынады. Бұл әдіс, сірә,
жас адамның арман-қиялын, сезім-күйін көтеріңкі күйде суреттеу дайын қажет
шығар, [6.190б.] деп атап өтеді жазушының бұл ерекшелігін сыншы С.Қирабаев.
Бүгінгі проза шеберлерінің талайы символға, астарға жүгінеді. Себебі?
Нақтылы бейнемен салыстырғанда, символдың мәні әлдеқайда кең, көлемді.
Символдық образдан сала-сала қорытындылар жасап, астарынан коллизия, тағдыр
сырын көргендей боламыз. Әсіресе кешегі кеңес дәуірі тұсында көркем әдебиет
саясат емес, адамтану құралы екенін ұмыттық. Бір сүрең жолмен, социалистік
реализм талабымен талант психологиясын тежеп, саяси идеологиялық мүддеден
шықпаған туынды жерден алып, жерге салынды. Міне, осы тұста символдың,
астарлай жеткізудің ролі айрықша болды.
Құбылтудың бір түрі –астарлау, яки символ грекше-шартты белгі -бір
нәрсені, не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас бір нәрсеге, не
құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып, бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық
айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру... ең бастысы –символ сөз өнерінде
көркем кестеленіп отырған шындыққа әсем ажар, байсалды философиялық астар
береді, шығарма әртүрлі сыршыл сипат бітіреді. Астарлы шығарманың идеясы
жалаң, жалаңаш көрінбейді, автордың ой толғаныстары арқылы көңіл ұйытып,
көкірекке терең ұялайды, -деп анықтама береді акадеимк З.Қабдолов.
Астарлауды, символды халық ауыз әдебиетінен де мол ұшыратамыз.
Кеңес әдебиетінде аллегориялық, символдық бейнені Советстан, Қызыл
ат поэмаларында кеңінен қолданса, жаңа тұрпаттағы символды қазақ
топырағына алғаш рет Көксерек атты әңгімесінде М.Әуезов пайдаланғаны
белгілі. Ғ.Мүсірепов –символдық прозаның шебері. Жазушы бұл жанрдың
қақпасын ұлттық әдебиет үшін айқара ашты деуге болады. Оянған өлке
романында ақ түтек, дүлей боранда үйір-үйір жылқысымен бірге жұман байдың
да қабақтан қан жоса болып көк мұзға құлап түсіп өлуін жазушы ерекше
сипаттап бейнелейді. Бұл Жұман қауымның, Жұмандар тіршілігінің күйреуіне
сілтеу жасаған символ.
Әлем әдебиетінің айтулы суреткерлері болмыс бейнесін адам санасындағы
алуан түрлі құбылыс, қиналыс арқылы тапқыр көрсетіп отыр. Алабұртан
кейіпкердің көз алдынан неше түрлі сұм суреттер елес береді –сөйтіп,
қатыгез қауымның жан түршігерлік жауыз тұрпаты ашылады, қаһанманның
қансыраған жүрегі өзіне дұшпан ортадан, өзмішілдік жайлаған есепшіл шығар
жол іздейді. Жапон жазушысы Кабо Абоның Құмдағы әйел атты шағын орманы
әлемге әйгілі. Құм шағылдың астында қалған деревня: құм молаға жерленген
адам, киім іші де, ас та, су да шықырлаған құм тұншықтырып дем алғызбай
жатқан құм бейнесі әділетсіз қоғамды елестетеді.
Бұл шығармалардың біздің әдебиетімізге әсер ықпалы айрықша. Өйткені
әлем әдебиетінің озық үлгілерін бажайлап қарап, зерттеп оқып шықпай,
шеберлік биігіне көтерілу жоқ. Кемелдік үздіксіз үйрену арқылы ғана келеді.
Толстой да өзіне дейінгілерден үйренген. Әуезов те әлем әдебиетінің асыл
қазыналарын жеріне жете игергендіктен Әуезов дәрежесіне жетті. Жоғарыда
атап кеткен қаламгеріміз М.Астуриас, Г.Маркес романдарының табысқа жету
сыры -өткеннен творчестволықпен үйреніп, жаңа ортада өзіндік үн
танытқандығында.
Шамасының келіп, талантының жеткеніне өз шығармаларын бүкіл әлем
оқитындай дәрежеге көтеріп жазуға тырысқан оралхан Бөкеевті ізденіс
тұрғысынан ешкім кемсіте алмаса керек. Әдебиетке келген азғана мерзім
ішінде қазақ оқушысын біржола баурап алған әңгіме, повестерімен қатар
Оралханның санаулы суреткерлер қатарына қосылып, қанаты қатаяр тұста
жазылған. Сайтан көпір повесінің көтерер жүгі де салмақты, орны ерекше,
айтылар ойы да күрделі. Алдын ала айтып кеткеніміздей, повестегі
кейіпкерлердің аты да символдық бейнеде алынған. Кейіпкер атының Аспан
аталуы – сол кездегі адамдар сенімінің биіктігін, пейілдерінің кеңдігін
тұспалдаса керек, автордың Аспан шал образына лайықтап әдейі алған есімі
болса керек. Аспанның әкесі –Тәңір, тәңірдің өзі жаратып, көңіліне
жаққандықтан, өзгеріссіз осылай алынған болар. Аспанның ұлы Аман, қиялы
–қилы заманнан ұсақталып, әйтеуір тірлік жасап, аман қалған ұрпақтың
жалғасы болған соң, адамшылық болсын деп аталған десек, бәлендей
қателеспеген болармыз, [7] –деп болжам жасайды Г.Сүлейменова Неге біз
осындаймыз? атты мақаласында.
Символдық екі жағы бар: бірінші жағы –бейнелік, оқушының көз алдында
тұратын суреттер, екінші жағы – сол арқылы оқушыларына айтпақ болған
автордың ой -пікірі. Ол әрдайым бүркеулі болады, болжамдап, қиял жүгіртіп
ойлауды қажет етеді. Сондықтан шығармадағы символдық көріністер мен
атауларды, автордың ой түйінін әркім түрліше ұғынуы мүмкін. Дегенмен, ойлы
суреткер О.Бөкеевтің Сайтан көпір повесіндегі символдық бейнелер жайлы
зерттеушілер пікірі бір арнада тоғысатын тәрізді. Мұның өзі шынайы ізденіс,
толғаныстың жазушы қаламының қарамдылығының нәтижесі болса керек.
Жақсылық адалдық, шындық, әділдік қашанда беті ашық, жүзі жарқын,
еңсесі биік, оны ешкім де, еш нәрсе де көлегейлеп өшіре алмайды. Сондықтан
да ол повесте нақты адам – Аспан бейнесінде көрініп отыр. Ал Жамандықтың
зұлымдық, қараниеттік, арамдық, мақсатқұмарлық жүзі қара, алпыс айлалы.
Ол көбіне қылмысты жасырын айла-тәсілмен істейді. Үстіне ешкім танымастай
қара шапан жамылып келді. Жақсылықты арттан шалуға тырысады. Оның нақты кім
екенін кейде түстеп тани да алмайсың. Мына шығармада оның –Жаңғырық, Айқай,
анау болып көрінуі де сондықтан... Жамандық Жақсылықпен бетпе бет келіп
шайқасуға қашанда тайсалыстай береді. Сондықтан да көбінесе жүзін жасырып,
айла-амалға көшеді. Қылшылдаған жігіт шағында, Орда бұзар отызында қар
көшкінінің астында қалып, екі аяғынан айрылған Аспан – шылырдаған шындықтың
символы [8.83б.].
Жақсылық пен Жамандық. Өмір атты дәу шананы сүйреп келе жатқандар
мен бұл екеуі ешқашанда бір жерге сыйысқан, бір –бірімен бітіскен емес.
Иә, тумысында ешкімнің ала жібін аттап, жан баласына жамандық істеп
көрмеген Аспан - сол Жақсылықтың, адалдықтың символы.
Соымен қатар шығармада жамандықты, оны жасаушыларды, олардың үстемдік
құрған заманын – Анау, Айқай, Жаңғырық арқылы тұспалдап көрсетеді. Анау
–бұл бүкіл Сайтан көпірдің басындағы жаманшылықтың иесі. Жетім бота
повесінде де Тас өткенін еске түсіріп отырып, Біз бір-бірімізді танимыз,
баяғыдан білеміз деп ойлаймыз, түптеп келгенде, түк те олай емес, біз ең
әуелі өзіміздің кім екенімізді зерттеп алайық та. Бұл жалғанда адам атну
ғылымынан қиын әрі күрделі, ер екеніңді білейін, соны анықтап
алшы...[3.372б.] –деген ойдың да айтылуы жайдан-жай емес. Жазушының мақсаты
–Тастың жан дүниесін, қаһарман психологиясының түлеу, даму проблемаларын
көрсету. Бұл – мәңгілік тақырып, мәңгілік проблема.
Жазушының соңғы уақытта жазған Атау-кере повесі қоғамымыздағы
күрделі мәселелерді көтеріп, әдебиетіміздің тарихында ерекше орын алып
отыр. Әдетте, әдеби процестің бұлтармас социологиялық заңдылығы тақырыпты
уақыт туғызады деп түйіндейді. Әр жазушының заманына сай дүниені көркемдік-
эстетикалық жолмен игерудің өзіндік тәсілі, өрнегі болады. Бұлар неғұрлым
қайталанбас кемел сипатқа жарқырай түспек. Атау кере шығармасы автордың
әдеби мұратын, эстетикалық концепция деңгейін көрсетіп қана қоймай, дүниені
көркемдік құралымен тану заңдылықтарын еркін талдап, сұрыптай білетін,
зерделі толысқан, кемел кезеңінде толық жеткендігін аңғартады. Повесте
кемелденген социализм тұсындағы өркениеттің адамзат болмысына, рухани,
адамгершілік дамуына тигізетін әсері, адамзат бойында жаңа тұрпатты
әлеуметтік-моральдық қасиеттердің көрініс беруі суреттеледі. Содан барып
бұрынғы атып-асу, аштан қырудан мүлде өзгеше, басқа тұрпатты қасірет
дерттің пайда болғанын, оның халқымызды улап, ұрпағымызды аздырып бара
жатқанын ашына жазады автор.
Адам өміріне аса қауіпті Америкадан алынған будан араларда ерекше
құрметтеп, ден қойып күтуші, сол арқлы күн көріп байлық жинаушы Ерік кім?
Ол – сырт көзге еңбекқор көрінетін өзіне-өзі сенімді, мақсаты айқын, төрт
құбыласы тең өз көздегеніне жету үшін жалғызым деп жанын берер ардақты
анасын да, аяулы жары Айнаны да, үлкен талант иесі, әрі жолдасы Тағанды да
–бәрін байлық, дүние үшін ойланбастан құрбандыққа шалар дүниеқоңыз жан
болып суреттеледі.Шешесі Нюра Федоровна заты орыс болғанымен, қазаққа
тұрмысқа шығып мұсылман дінін қабылдап, қазақ болып Нүрке кемпір атанып
кеткен абзал ана. Осындай кең пейілді, адал жардан дүниесі қараңғы,
дүниеқоңыз Еріктей ұл туар деп кім ойлаған? Әкесі Қандауыр нүрке кемпірдің
айтуы бойынша елім деп еңіреп жүріп, халық жауы атанып кетеді. Сөйткен
әкенің артында қандай ұрпақ қалды, -ат жалын ұстар ұлдың түрі мынау. Тек
Оралхан сияқты саңлақ суреткер ғана сол кезде айтуға болатын, жанын жегідей
жеген, халқының басынан өткен трагедиялардың, қоғамдағы келеңсіз
құбылыстарды сол кеңестік дәуірдің өзінде есебін тауып, орайын келтіріп,
кейде ашық, кейде астарлай жеткізе алды. Жазушы шығармаларындағы Сайтан
көпір, Қар қызы, Жетім бота, Бура, Кербұғы тәрізді символикалық
бейнелер, шартты қолданыстар қоғамдағы осы шындықты жеткізудің алуан-алуан
әдіс-тәсілдері болатын. Біз бұл бөлімде Оралхан шығармаларында салмақты жүк
көтерген, маңызды рөл атқарған желі, шартты сюжеттер, символикалық
сипаттағы бейне, кейіпкерлерге арнайы тоқталып, шама-шарқымызға қарай түйн
түйдік.
Әлемдік ауқымдағы көркем ой алыптарының бірі Томан Манн фольклорлық
мотив, діни сюжеттерден адамды ардақтайтын, адам рухының ұлылығын
дәлелдейтін символикалық, тұғырнамалы, философиялық шығармалар туғызады.
Осының өзі көркемдік шешімін тапса, ғасырлар төрінен жеткен фольклорлық
сюжеттерден де адамзатқа ортақ түбірлі проблема көтетерлік шығармалар
туғызуға болатынын көрсетсе керек.
Қоғамдық-әлеуметтік шындық туралы ашық жазуға мүмкіндік болмаған
шақта әдебиетімізде аңыз, символ, аллегория т.б. көркемдік шарттылық әдісін
қолдану белең алғанды. Алайда, әдебиеттегі көркемдік шарттылық тек белгілі
бір міндет үдесінен шығуға ғана қызмет етпейтіні белгілі. Суреткер аңыздық
желі, символдық қолданыстарды шығармаларында өз идеялық, көркемдік,
эстетикалық мақсатына сай пайдаланды.
Тіл көркемдігі және стильдік ерекшеліктер
Әлемдік әдебиет тарихындағы ұлы суреткерлерден бастап, төл
әдебиетіміздегі танымал таланттардың әрқайсысының өзіндік жазу мәнері,
характер жасау шеберлігі, өмір шындығын қамту ерекшеліктері қалыптасқан.
әрбір көркем шығармадан суреткердің ой-өрісі, тіл шеберлігі, өзіндік стиль
ерекшелігі танылады. Осы жазушы шығармаларына тән өзіндік ерекшелік
әңгімені стильге әкеліп тірейді. Дүние жүзілік өнер мен орыс әдебиетінде
стиль жайында жазылған еңбектер мен айтылған пікірлер өте көп. Орыс
мәдениетінің алтын ғасырында ХІХ ғ. ерекше орын алатын әдебиетші ғалымдар
А.А.Потебня, А.Н.Веселовский мұраларынан бастап, Кеңес одағы тұсындағы
В.Жирмунский, Л.Сакулин, В.Гофман еңбектерінің ситль зерттеу тарихында
маңызды орын алатыны белгілі. Сондай-ақ елуінші жылдан бері қарай жазылған
зерттеулерді сараласақ, Д.Лихачев, М.Бахтин, В.Виноградов, М.Храпченко,
Л.Тимофеев, Г.Поспелов т.б. еңбектерінде стиль жан-жақты қарастырылады.
Сонымен бірге орыс әдебиеттану ғылымында көп жылдық ізденістерді жинақтап,
тұжырымдаған 4 томдық Теория литературных стилей кітаптарының 1976-
1982ж. шығуының мәні зор. Ал, біздің қазақ әдебиеттану ғылымында стиль
жайлы жеке монографиялық еңбек әлі жарыққа шыға қоймаса да, көптеген
ғалымдардың пікірі, маңызды мақалалар баршылық. Оның ішінде Қ.Жұмаливтің
Стиль-өнер ерекшелігі 1966, Стиль сыры 1974 атты жинақтың,
Е.Ысмаилов, М.Қаратаев, З.Қабдолов, Р.Нұрғалиев, Ә.Кекілбаев еңбектерінде
жүйелі пікірлер айтылған. Стиль, жазушы стилі, стилистика жайлы орыс
әдебиеттану ғылымының өзінде талай ғылыми-зерттеу еңбектері
шыққанымен,стиль жайлы әлі де әр түрлі пікір, тұжырым, байлам жасалды.
Мысалы, профессор Г.А.Абрамовичтың стильге берген анықтамасына қарағанда,
стильге енбейтін ешнәрсе жоқ. Шығарманың тақырыбы да, идеясы да, тілі де,
композициясы да стильдік элементтер болып шығады [9.206б.].
Бұл пікірді стильді арнайы зерттеген В.А.Ковалев кезінде ғалымдар
П.Н.Сакулиннің, В.М.Жирмунскийдің стильге тақырыпты, композицияны т.б.
жатқызғанын айтады. [10.21б.]. Профессор Я.Е.Элсберг те стильге шығарманың
тілі, композициясы, ырғағы, сазы, интонациясымен қатар жанрын да, сюжетін
де жатқызады. Бұл пікірлермен келіспейтін тіпті қарама-қарсы тұжырымдар
айтушы ғалымдар да жоқ емес. Профессор А.Ефремов Шығарма идеясы мен
мазмұны жазушының тіл ерекшелігі мен сөйлемінен? Оның сөз сөз қолданысының
даралық ерекшелігінен көрінеді, - деп, жазушы стилін тек жазушының тілінен
ғана іздейді. Зерттеуші Г.Н. Послелов мазмұнның стильге кірмейтінін айтады
да, бірақ оның стильге әсерін, стильге көрінуін де сөз -етеді. [11.40б.].
В.А. Ковалев болса, стиль ұғымының пішінге де, мазмұнға да қатысты екенін
айтумен бірге стиль категориясының көркем шығарманың бар жағын қамти
алмайтынына да назар аударады [10.17-20б.]. Ғалымның пікіріне сүйенсек
стиль негізінен алғанда пішінде жүзеге асады, әйтсе де ол мазмұнға да әсер
етіп, өзі де соның ықпалын қабылдайды. Жазушы стилі туралы М.Қаратаев:
Бұрын көп заман атаулы ұғымның орнына стиль дегенді қолданып келген
болатын. Қазір стиль басқа ұғымға ие болды. Ол әрбір көркем шығарманың
өзінше қиысып пішінделген ерекше белгі, сипаттары десе де болады [13.27б.]
–деп қорыта зерттеуші А. Нарымбетов. Әрбір әдеби шығарма оқырманға оны
жазған автордың творчестволық ерекшелігін танытты. Оны тілден де, тақырып
пен идеядан да, образ жасау тәсілінен де аңғаруға болады [14.34.] дейді
академик З.Қабдолов. Осы стиль жайында айтылған ғалымдар пікірін жинақтай
келіп, қорытып айтарымыз стиль-әр қаламгердің өзіне тән жазу ерекшелігі.
Алайда стиль –шын талант, ұлы ақын-жазушылардың қаламдарына тән
сипат. Кез келген ақын, жазушыдан стиль іздеу – бекершілік. Өйткені барлық
өлең қиыстырушыларды ақын, жаза білушілерді жазушы десек қателескен болар
едік. Дарын жоқта – стиль жоқ... Демек, стильді нақтылы талант, ұлы
жазушылардың туындыларынан іздеген жөн [15.23-24б.] дейді Қ.Жұмалиев.
Әр оқушының өз стилі болуы керек. Егер шын жазушы болса, стильді
жасайтын тек тіл. Стиль тілді меңгеру мен қалай беруге байланысты.Тілге
жазушыға ешқандай стиль болмайды. Нағыз стиль тілді өзінше, өзгеше
меңгергендіктен туады [16.241б.].
Олай болса, көзі тірісінде он шақты жинақ шығарып, тіл көркемдігімен,
ой тереңдігімен оқырманын тамсандырған О.Бөкеевтің қалыптасқан стилі бар
дегенге ешкім дау айта қоймас. Оралхан ешкімге еліктемей, солықтамай
шәкірттік кезеңді аттап өтті. Оның өңделген, өзгерген, қайта жазылған не
жарамсыз, жарияланбай қалған шығармаларының болмауы бұл пікірімізге айқын
дәлел. Бұл оның әдебиетке таланты толысып, дарыны дараланған тұста
келгендігінің нақты көрінісі. Мені әдебиетке әкелген – журналистика,
[17.] –дейді Оралхан өз сөзінде. Демек, ол өмірден
көргендері, түйгендері сезініп-білгендері, бастан кешкендері мол деген сөз.
К.Федин айтқандай, Газета –школа наблюдения жизни. Әйгілі қаламгер
Жорж Сименонның: Я убедился, что журналисткая практика –наилучший способ
приобретения необходимого для будущего романиста материала и опыта [18.]
деген сөздері журналист жазушының өзіндік артықшылығын дәлелдей түседі.
Шынында да оралхан әдебиетке үлкен даярлықпен, ел ішінде көбірек болып,
дүниетанымы, жазушылық көзқарасы қалыптасқан шақта келеді. Ал жазушылық
талаптың қанша болса да, өмірді танудың өзгешелігі бар. ол болашақ жазушыны
өмірді танып-білуге, қажетті дүние құбылыстарын аңғарғыштық, сезімталдық
сияқты қасиеттерге байыта түсетіні шындық. Сондай-ақ ауылда жүрген
қаламгердің болашақ кейіпкерлерін оңай олжалайтыны, қилы-қилы тағдырмен
кездесіп,кесек мінезді кісілерге жолығуы сөзсіз. Оралханның Ауыл
хикаялары топтамасының оқиғаларының қызықтығы өз алдына, адамдардың кескін-
кебетін, мінез-құлқын, іс-әрекетін суреттейтін тамаша танымдылық қасиетімен
дараланатын әңгімелер. Жазушы өзінің тырнақалды баспасөз бетінде
жарияланған очерк, эсселері арқылы қазақ журналистикасына ерекше екпін,
жаңа леп ала келді. Қазақы қара сөздің қыр-сырын құлынның жалындай
құлпыртқан құнарлы тіл, өз машығымен айтқанда, мынау аппақ дүниеге деген
шексіз іңкәрлік, айналаға асқақтықпен қарауға мәжбүр ететін лапылдаған
романтика барлығы біріге келіп осы жалғыз қаламның жазғандарына тоғысады.
Қаламгер өз кезіндегі, өз дәуіріндегі сөз өнеріне барлық мүмкіндігін
пайдаланып, өзіндік өрнек салып, әлі жеткенше әспеттеп өтті. Елктеу
дәуіріндегі жас қаламгердің бірқыдыруы о.Бөкеевтің оқшау машығына еліктеп,
қалам сілтеуге талпынып жүрісті. Н.Мұраталиев, Е.Әзімбаев, Ә.Асқаров сынды
әдебиетшілер –шығармашылық табалдырығында осынау оқшау тұлғаны пір тұтып,
лапылдаған романтикасынан үлгі алып тәлімін бойға сіңірушілер. Өнерге
келудің екі айрық жолы бар. Біріншісі –табиғаттан тек өнер үшін туып, сол
үшін жаратылған дарынды жандар. Екіншісі –ер жетіп, есейе келе, тынымсыз
еңбегі мен талмай ізденудің арқасында жетіледі. Соңғылары өнерден өз
бақытын табуы да, таппауы да мүмкін. Ал алғашқыларына өнер –оның өмірі,
өзегі, жаны, тірлігі. Көркем әдебиет әлемінде ширек ғасырдай ғұмыр кешкен
О.Бөкеевті осы алғашқы топқа кіргізер едік. Оралхан Бөкев -өзінше жазатын
жазушы. Қай жазушы өзінше жазғысы келмейді дейсіз? Бірақ сезіне алу, көре
алу, жаза білу қабілеті әркімге әр деңгейде ғой. Кез келген таланттың қалам
қуаты, суреткерлік қыры, творчестволық мүмкіндігі алғашқы жинағы арқылы
танылмаса да, ізденіс мұратын, өзіндік мәнер өрнегін айқындап, оқырман
жүрегіне белгілі бір із, әсер қалдырады. Өнер атты әлемде алғашқы қадамынжа
жарқ етіп көрінгенімен, сезімтал да нәзік жандардың өмірдің жалған
иірімдеріне қарсылық көрсете алмай, қанатынан қайрылып жатқандары да
кездеседі. Ал бір өзі бір толқынның жүгін арқалап жүрердей өміршең
туындылары бола тұра, әдеби тағдыры шырғаланға түсіп, өзіне ғана лайық
биік тұғырға қона алмаса да, ізденуден, өзін-өзі қамшылаудан танбайтын
дарындар некен – саяқ. Дауылға қарсы жүзіп, өз мұратына жеткенше талмайтын,
әр шығармасы уақыт өткен сайын жаңа бір қырынан ашылып, рухани дүниесі
айқындала түсетін тұлғалардың бірі деп, О.Бөкеев есімін атар едік. Оралхан
өзінің алғашқы жинағында-ақ өзгеге ұқсамас дара талантын, тума қабілетін
байқатып үлгерді. Сол кезден-ақ өмірдің қия-тастай қиындығын, күрделілігін
философиялық ой толғамдары арқылы көрсете ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Кіріспе
І О.Бөкеевтің көркемдік дүниетанымы.
1.1 О.Бөкеетің үлкен әдебиетке аяқ басуы.
1.2 Жазушы шығармаларындағы аңыздық желі және символы.
ІІ О.Бөкеевтің шығармаларының көркемдік ерекшеліктері.
2.1 Тіл көркемдігі
2.2 Стиль ерекшелігі.
ІІІ Қорытынды.
О.Бөкеев – фольклорындағы эпикалық романтикалық дәстүрді бүгінгі өмірдің
реалистік-романтикалық биігіне көтерген қаламгер. Бұл қазіргі қазақ
әдебиетіне Бөкеев әкелген жаңалық. Оралханның жазушылық дарынын даралаған
да, өзіндік қолтаңбасын, суреткерлік өнерін танытқан да –осы жаңашылдық
өрнекті тауып қалыптастыруы. Сонымен қатар жазушы шығармаларында шартты
сюжеттер, символдық сипаттағы образдар көптеп кездеседі.
Әдебиет әлемінде ешкімге ұқсамайтын дара жолмен келіп, творчестволық
өсу жолынан өтіп, өзіндік шығармашылық стилін қалыптастырып үлгірген
О.Бөкеев шығырмашылығын зерттеп, білудің маңызы зор деп білеміз. Оралхан
қашанда уақыт алға қойған өзекті проблемаларды шығармаларына арқау еткен,
ойы да, қаламы да ұшқыр жазушы. Мәселен, оның қаламынан туған Мұзтау,
Қар қызы, Сайтан көпір, Атау кере повестері азамат өмірінде мәңгілік
мәселелерді көтерген әлемдік әдебиеттегі озық шығармалармен деңгейлес,
иықтас туындылар. Әдебиет майданында қажымай, талмай еңбек еткен О.Бөкеев
творчествасын зерттеудің қажеттілігі – ол жазған әңгіме, повестердің
көркемдік жетістіктері мен актуальдық сипатында және бүгінгі өмірдің
құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында жатыр.
Сол арқылы О. Бөкеев шығармашылығының қазіргі қазақ прозасынан алатын
өзгеше орны мен мәнін, жаңашыл сипатын анықтауға ұмтыламыз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақ әдебиетінің тарихында
өзіндік орны бар қаламгердің шеберлік қырларын ашу, шығармашылық әдіс-
тәсілдерін айқындау – бүгінгі әдебиеттану үшін зәру мәселелердің бірі.
Зерттеу негізінен О. Бөкеевтің шығармашылық даралығын, көркемдік тәсілдерді
қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды, жазушының ізденістерін,
мазмұндық бірлік пен түрлік ерекшеліктер үйлесімен, қазақ прозасына О.
Бөкеев әкелген жаңалықтарды айқындауға бағытталды. Сонымен бірге Бөкеев
шығармашылығын бір ізге түсіріп, жүйелеп, ғылыми талдау барысында
төмендегідей мақсаттар мен міндеттерді орындау көзделді:
- қаламгер туындыларындағы әлеуметтік-философиялық мәселелер мен оның
көркем тартыс және образ болмысы арқылы көрініс табу ерекшеліктерін ашу;
- суреткердің көркем ойды астарлай жеткізудегі шеберлігі, символдық
бейне, символдық қолданыстардың қызметін талдау;
- жазушы тіл айшығының стильдік ерешеліктермен байланысын зерделеу;
- шығарма құрылысы және суреткер туындыларындағы дыбыстық үйлесім,
қайталаулар , прозадағы ырғақтық поэтикалық сырын саралау;
- О. Бөкеев - өте күрделі жазушы. Кемел суреткердің проза саласындағы
еңбектердінің өзін әлденеше зерттеуге болады. Оралхан шығармаларындағы
уақыт, қоғам, адам, романтикалық сырын, философиялық толғау, лирикалық және
эпикалық өрлеу, көркемдік ерешеліктерінің түрлі-түрлі жолдары, түр дамыту
мен көркемдіктің бірлігі мәселелері де ғылыми жұмысымызда қарастырылып сөз
болады. Суреткердің оқиғаға, уақытқа көзқарасын – бағамдай отырып, әрі
философиялық, әрі эстетикалық ұғымға жататын ұлттық саналық өсіп-өркендеуді
автордың өз ой түйінділері мен кейіпкерлерінің іс-әрекеті, ой-пікірлері
арқылы тұжырымдадық.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жазушының суреткерлік
шеберлігіне, өмір шындығын толыққанды көркем бейнелерімен жеткізу
бағытындағы реалистік ұстанымдарына баса назар аударылды. Қазақ әдебиеттану
ғылымындағы шығармадағы уақыт пен кеңістік ұғымдарының баяндаушылық О.
Бөкеев шығармашылығының көркем ерекшелігіне талдау жасау – жұмыссыздың
негізгі жаңалығы болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және методикалық негізі. Тақырыбымыз О.
Бөкеев шығармашылығы болғандықтан, көркем шығарманың поэтикалық жайлы
еңбек жазған грек философы Аристотельден бастап, А. Веселовский, А.
Потебня, В. Виноградов, М. Бахтин, Д. Лихачев, М. Храпченко, Г. Винокур,
т.б. ғылымдарының теориялық еңбектерін негізге алдық. Сонымен қатар З.
Ахметов, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, Р. Нұрғалиев, Ш. Елеукенов, Ш. Ыбыраев,
Ж. Дәдебаев, Б. Майтанов еңбектерін басшылыққа алып, теориялық
тұжырымдарына сүйендік. Бұдан басқа да қазақ, орыс, әлем әдебиетшілерінің
пікірлерін, зерттеулерін қарастырып, ғылыми жұмысымызға пайдаландық. Бұл
жайында негізгі әдебиеттеріміз ғылыми жұмыстың соңында көрсетілуген.
Жұмыстың құрылысы. Ғылыми жұмыс кірісәпеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады. Кіріспеде доплом тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, методикалық негізі айталады. Жұмыстың соңғы
беттерінде паййдаланылған ғылыми және көркем әдебеиттердің тізімі берілген.
Қазақ әдебиетіндегі романтизм арнасы, оның ішінде прозадағы
романтизмнің бейнелеу әдісі ретінде қолданылу аясы, көріністері
монографиялық көлемде зерттелген емес. Сондықтан 60-90 жылдардағы прозада
өзіндік үлкен оны бар жазушы Оралхан Бөкеев шығармашылығындағы романтизм
табиғатын зерттеу - өзекті мәселелердің бірі.
Дүниеден ертерек кеткен талантты жазушы Оралхан Бөкеевтің үлкен
әдебиетке аяқ басуы 1970 жылдардан басталады. Бұдан кейінгі жылдарда
қаламгер туындылары сыншылардың қырағы назарынан тыс қалмады, мұның өзі
нәзік сезімталдық пен мұңға, мазмұнды ойға мол Оралхан шығармаларының бір
оқыған адамын бейтарап қалдыра алмас қуатында еді. О.Бөкееа шығармаларының
көркемдік қасиеті, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты
толғамдарды М. Қаратаев 8, С. Қарибаев 9, Р. Нұрғалиев 10, н .
Ғабдуллин 11, Ә.Кекілбаев 12, Д. Исабеков 13, Р. Сыздықова 14, Б.
Ыбрайымов 15 және Б. Көрікбаева 16. Е. Аманшаев 17, Т. Ахметжанов
18 еңбектерінен кездестіреміз. Әдебиет әлеміне өзіндік үнімен, өз
нақышымен келген О. Бөкеев шығармашылығы сыншылар қауымын бей-жай
қалдырмады. Оның әрбір жаңа шығармасы ерекше құбылыс ретінде бағаланады да,
мерзімлі баспасөз бетінде, жекелеген еңбектерде сан қилы пікірталастар
объектісіне айналды. Атап айтсақ, Т. Тоқбергеновтің Қос ағыс (1981), Б.
Ғабдуллиннің Тоска по материнскому гневу (1992), Е. Әмірханның
Мәңгілікпен межелеу (1992), Б. Әлімжановтың Идея және шешім (1980), Д.
Әшімхановтың Мұзтау (1976), Ә. Мәмесейіттегінің Парасат жыры (1985), Ә.
Қодаровтың Романтизм вчера и сегодня (1985) атты мақалалары мен зерттеу
еңбектері қаламгер шығармаларын әр қырынан қарастырды. О. Бөкеев
шығармашылығын арнайы зерттеген ғылыми жұмыстардан Ө. Көзбековтың Ө.
Бөкеев прозасының поэтикасы 19, Г. Жәлелованың Концепция личности в
прозу Бокеева 20 атты диссертациялары жазылды.
Зерттеуші – ғалымдар қаламгер шығармаларының айтар идеясы мен
тақырыбын, поэтикалық тілін талдау төңірегінде ғана емес, О. Бөкеевтің
суреткерлік болмысы, көркемдік әдісі турасында да өз пікірлерін білдірді.
Әсіуресе, жазушының көркемдік әдісі жөнінде бірізді ой қалыптаса қойған
жоқ. Зерттеуші Ә. Қодаров 21:166 Романтизм вчера и сегодня атты О.
Бөкеев шығармашылығының романтикалық сипатының басым екендігін айтса, Қ.
Құрманғалиев жазушының өзіне тән ерекшелігі мен бір 22 деп қорытады. Ал
академик С. Қирабаев қаламгер шығармашылығының реалистік сипатын баса айта
отырып: Ол Ж.Қ. О. Бөкеев шығарма мазмұнын дамыта отырып, көркемдік
формаға келгенде тұспалдау айтуға, аңыздық хикаяларға көбірек мойын
ұсынады. Бұл сірә, жас адамның арман-қиялын, сезім-күйін көтеріңкі күйде
суреттеу үшін де қажет шығар 23:190 - деп тұжырымдайды.
Жазушы шығармаларындағы аңыздық желі және символ.
Өмір құбылысын танып, көркемдік шындықпен бейнелеудің жолдары сан
қырлы. Өйткені, әдебиеттің өзі даму, қозғалыс үстіндегі процесс, ол да
өзгереді, күрделенеді, біртіндеп жаңа, соны сапаларға ие болады. Заман,
дәуір, әлеуметтік жағдай қашанда ен-тағбасын салып отырады. Елдің саяси,
рухани және экономикалық дамуы әдебиеттің де дамуын тездетіп, оны тың
белестерге үздіксіз көтеріп отырады. Соның нәтижесінде өмір құбылысы жалаң,
қарадүрсін баяндаулар арқылы беріле салмай, адамға барынша әсер ететін
көркем образ арқылы бейнелеп беретін жаңа әдеби әдіс, тың формалар пайда
болмақ.
Біздің бүгінгі сөз етпегеніміз: әдебиетімізде көркемдік форма
саласында өріс алған жаңалықтардың бірі - көркем прозадағы аңыздық желі,
мифті пайдалану (мифотворчество). Атом ғасыры аталып кетген ХХ ғасырымыздың
екінші жартысында дүние жүзі әдебиетінде жаңаша мазмұн алған құбылыс
қаламгерлер арасында қызу пікірталас туғызып, сыншылар назарын ерекше
аударған еді. Әсіресе Латын Америкасы елдерінде аңыздық, мифтік сюжеттер
лабороториялық тәжірибеге түсіп, өзгеше өрлеу үстінде дамыды. Осы бағытқа
айрықшаден қойған қаламгерлер Габриэль Гарсие Маркес әлемге әйгілі Жүз жыл
жалғыздықта, Патриарх күзі, Мигель Анхель Астуриас Майс адамдар
романдарын дүниеге әкелген еді. Бұл құбылыс әлемдік әдебиетте жаңа арна
іспетті өрісін кең жайып, социализм қоршауында отырған кеңес әдебиетіне де
елеулі әсер етті. Кеңес жазушылары В. Астафьев, В. Шукшин, В. Белов, В.
Быков, Ш. Айтматов т.б. өз шығармаларында мифтік сюжеттерге кең орын берді.
Аңызды көркемдік әдіс ретінде, концепция, құрылымдық материал ретінде
паййдалануға болады екен. Оралхан шығармаларында аңызды белгісіз жұмбақ
сыр, қырық сарын ілесе жүреді. Қиял мен шындық арасындағы халдер бірд ақиға
арқауында, бірде күшейткіш, көркемдік нақыштар түрінде көрініп қалумен
келеді, [1. 205] – деп, жазушының шығармашылық ерекшелігі жөнінде айтып
өтеді белгілі сыншымыз Т. Тоқбергенов. Жазушы 1975 жылы жарық көрген
Мұзтау [2. 256] повесіне соңғы ертек деп үсініктеме беріпті. Мұндағы
басты тұлға – Ақтан. Елден безіп тау ішінде жалғыз күн кешкен Ақтан айын
бүкпесіз батыл ұсынады: Дүниедегі ең пайдалы іс – сол дүниедегі жалғыз-ақ
рет келіп жан тапсыратын адамға қиянат жасамау. Мұнан байқайтынымыз –
кейіпкер жанының кіршіксіз таза екендігі. Ақтанның осы тазалығына, туған
жерді қапысыз сүюіне, дүниетанымының қалыптасуына өтірікші Асанның әсері
сөзсіз. Осы жердің әр тау, әр тасы жазылмаған шежіре, айтылмаған әңгіме,
бар сырын, бар шынын ішке бүгіп, іштей танып жатуынай жарықтың - деп туған
жер туралы айтылатын сыр. Аршалыдағы Тәңір қоймасы деп аталатын жер
қасиетіне байланысты айтылатын бабалар туралы аңыз-хикаялар Ақтанның
есінде. Туған жер, бабалар тарихы жайындағы сан толқынды ертегі елесі
Ақтанның қиялын тербеп, сан алуан ойға бөлейді. Осы күннің балалары, - деп
ойлар еді ішінен. Осы күннің балалары ондай елде өтірік шын әңгіме айтып,
бейуақытта жас қиялын тербейтін өтірікші шалдар азайған сайын қатыбастанып,
хатқа жүйрік болғанымен, жаны күйрек болып барады-ау. Қазір біз балаларды
білімге үйретеміз, бірақ табиғатты сезінуге үйретпейміз. Сондықтан ой-өрісі
өсіп, сезім түйсігі бықсып бара жатыр: сондықтан да қатал аяушылық
сезімінен жұрдай, [2.52] – деп тебіренуінде мән бар. Ерте, ерте, ертеде
... - деген өрнекті сөзбен бастылып, тыңдаушысын кейіпкерімен бірге
аспанға ұшырып, жер астына түсіріп, неше түрлі құпияға әлемді шарлататын
ертегілер мен аңыздар иесі қазақ атаулының балғын шағынан қанына сіңіп,
қиялын шарықтатыны аян. Сол адамзаттың балаң творчествосының бірнеше
ғасырлардан соң басқа түрде түс берілуінің сыры- адалдық, адамгершілік,
адам тағдырының биік қойылуында.
Бүгінгі адамдардың бойында жақсылық қасиеттердің азайып, жойылып бара
жатқандығын, адамдардың бір-біріне жаны ашымайтындығын автор Ақтанның ойы
арқылы сол мінсіз қоғамдағы кемшіліктерді астарлай жеткізе білген. Сол
сияқты өтірікші Асан шалдың ертегі, аңыздары шындықты жеткізудің ұтымды
тәсілі болып отыр. Мінсіз қоғамда өмір сүрген Совет адамының бойындағы
қайшылықтарды, қоғам қалтарыстарындағы көлеңкелі беттерді ол кезде басқаша
жеткізу мүмкін емес еді. Біздіңші, аңыз-ертегілік сюжеттер түс Асан
шалдың ролін көрсету үшін емес, бас кейіпкер Ақтанды сөйлету, табиғатын
ашу, болмысын таныту үшін пайдаланған.
Жазушы ауылдың ақырғы ақсақалы Асанды аруақтарымен, ал Ақтанды екіге
жарып, бірін ақтан, бірін Аңшы етіп бір-бірімен айтыстырып, олардың өздері
туралы бар шандықты өздеріне айтқызып алады. Бұл тәсіл Ф. Достоевскийдің
Иваны мен Шайтанын Ағайынды Карамаовтар, Раскольников пен
Свидригайловты Қылмыс пен жаза т.б. еске түсіреді. Ф. Достоевский
шығармаларындағы ішкі тартыс табиғатын, қайшалысқан ішкі диалогты Бөкеев өз
өрнегіне салып, шебер қолдана білген. Ф. Достоевскийде көбіне ол айтыстар
аяғы шатысып, елес болып кетіп жатса, мұнда автор бұл тәсілді саналы түрде
алып, оны ешқандай ессіздікке, шала түске айналдырмай, өзінің әңгімелеу,
баяндау стилінің тәсілі, өзіндік қолтаңбасы ретінде суреттейді. Мысалы,
Асан шал мен Аруақтардың айтысында туған жер тарихы, ел тарихына шолу
жасағандай болса, Ақтан мен Аңшының айтысында бірінің ойын бірі
жалғастырып, толықтырып, ақыр аяғында жалғыз Ақтанның ішкі ойын ақтарып
салады. Мұның бәрі тек Ақтанның ішкі ойын сыртқа шығарудың бір тәсілі
екендігі сөзсіз.
АВтор пайдаланып отырған адамның қақ жарылу, екіұдайлық
двойстенность тәсілін сол күйінде кешіріп, немесе еліктеп ұқсастыра
пайдаланбаған, оның өзінше тосын тәсіл, көркемдік құрал ретінде қолданып
отыр. Ол біздің ұлттық ұғымымызға жақын, санамызға сіңісті көркемдік
тәсілдер түс. Алайда кейде айталған сөздеріне, автордың түсініктемелеріне
қарап, оның табиғатына сыйымсыз екендігін, біріншіден, түс тым ұзақ,
екіншіден, ондағы оқиғалар мен баяндалатын жәйттер тым кең көлемде тарихи
дерек ретінде беретінін аңғарамыз. Ол түстің логикасына, көлеміне, шеберіне
сыйымсыздау.
Көркемдік тәсілдің қай-қайсысы да кейіпкер табиғатының жұмбақ сырын
ашу, сол арқылы шығарманың идеялық-көркемдік салмағын арттыру мақсатында
қолданылады. Әртүрлі тәсілдің қолдануы – шығармадағы оқиғалар
динамикасыныңі ішкі қажеттігіне байланысты. Бұл ретте қаламгердің өз
қаһармандарына үнемі үңіле отырып, оның болмысының жықпыл-жықпылын жете
біліп, жан-жүрегімен сергек сезіне білуі айрықша роль атқарары сөзсіз.
Жазушы шығарманың орталық кейіпкері Ақтан образы арқылы тазалықты,
пәктікті, адалдықты ардақ тұтқан жігіт бойына лайық қасиеттерді жақсы
ашады, қаһарманның жан-дүниесіндегі арпалыстарды, ішкі толғаныстарды шебер
суреттейді. Осы сазды күйлер Ақтанның ішкі дүние әлемнің сұлулығын
танытады. Әлеуметтік-психологиялық туындыларда өмір құбылыстары, әдетте,
кейіпкердің ішкіәлемі арқылы өтіп, оның жан дүниесіне сыртқы жағдайдың
әсері, жасаған өзгерісі көрінуге тиіс десек, жазушы бұл ретте көпсөздікке
салынбай, адамның ішкі сарайын ашатын кілт таба біледі.
Әдетте ертедегі сенетін, адалдықты аңсайты адамдар сезімтал, ойшыл,
қиялшыл, баладай аңғал, пәк болатыны да белгілі. Сонымен қатар жазушы
кейіпкер табиғатына сыртқы ортаның әсерін де жақсы дәлеледеп жаткізе
білген. Адамдар артық кетіп адаса бастаған, шалыс басып шатыса бастаған
шағында тағдырдың тәлкегінен құтқарып отырады. Өйткені адамдар қылмыс жасау
үшін туылмағанын, жаратылысы бойынша жаны таза екенін, оларға қоғамдағ
әртүрлі әділетсіздік, қалыптасқан сырып Аңшы мен Ақтан айтысындаанық
көреміз.
Ақтан: Мен Жесірге жақсылық жсағым келеді... Анау мұз үңгірде босқа
шіріп жатқан байлықты асқан ептілкпен түсіп алып шықсам, алғы бүікл
өмірімді қамтамасыз етпеймін бе?
Аңшы: Бекер. Ақшаны адал еңбегімен таппайсың ба?
Ақтан: Адал еңбек, адал еңбек. Кім табан ет, мыңдай терімен байып
жүр? Ол байлыққа өкіметті тонау, әлде кімді өлтіру арқылы емес, азаматтық
айла-тәсіл, жойқын күшімнің арқасында қолым жетсе ше, едел еңбек емес пе?
Аңшы: Ол баипен бұйрыққа басқанның да тері мен қаны сіңген ғой.
Ақтан: ... Мәселен, ауылды тері-терсек жиғыш пен лесхоздың
бастығынан артық тұрмыс ешкімге жоқ. Екеуінің тақымдарында да машина, алты
бөлмелі үй, алты сиыр, алпыс қой бар. Ал, алатындары айына сексен-ақ сом.
Сонда әлгі байлықтың көзі қайда? [2. 88]
Бұл бір ғана адамның ойы, өзімен-өзі іштей тілдесуі, өзін-өзі іштей
саралау көрінісін адамның табиғи болмысы мен сыртқы ортаның әсері айқын
танытады.
Осы айтыс тәсілін жазушы Ақтанның мойнына түскен қыл арқын
қимылдатпай, белгісіз біреудің жан алқымға алған сәтінде қайта қолға алады.
Бұл енді бейбіт шақта отырып, еркін оймен көсілу, салғыласу емес, бұл тек
қас-қағым сәттегі санадағы күрес, өлім мен өмірдің бетпе-бет күресі.
Тегінде адамның алып табиғаты, бет пердесі осы өлім алдындағы жанталасқа
шынайы көрінері сөзсіз. Адамға тән ұсақтықта, бірлікте, осы шекаралық
ситуация да байқалады. Ақтанның өз ішіндегі адамымен, Арымен, сынасымен
айтысы, яғни өзін-өзі талдау, саралау, жалпы психологизснің көркемдік
компоненттерінің бәрі мұнда көрнекті орын алып, қызметтерін жоғары дәрежеде
атқарып тұр.
Өмір азанда жауған ақша қар болса, оның бетіне қос із түседі: бірі –
жақсылық, бірі – жамандық. Осы жарысқан қос із айқасып, бірігуі мүмкін
емес, ол із мәңгі-бақи жағаласа жарысып отарады [2. 27]. Шығарманың басты
түйіні осыған саяды. Адамдар ортасынан, олардың айтыс-тартыстарынан қашып
жүрген Ақтан ақыры сол күреске бет бұрып, жаманшылықпен алысуға шығады.
Қанды қуып келе жатқан сәтті оның өміріндегі, ой-өрісіндегі бетбұрыс,
адамдық белсенділікке ойысу. Зұлымдықтан Ақтан қанша қашқанымен бәрібір оны
қуып жетті. Жамандықтан қашып құтылуға болмайды екен, онымен тек күресу
керек, күресуіп жеңу керек. Ал адам өз ортасында, өз тобында ғана ер,
білік, асқақ.
О. Бөкеев өз шығармашылығы жөнінде айта келіп: Жер бетіндегі
милиондаған адамдар қаншалықты бір-біріне ұқсамайтын, әйтеуір бір
ерекшелігімен дараланса, олардың мінез-құлқы, жан-қалтарыстары да
соншалықты өзгеше, ешқандай ілім-білімнің қолынан келмейтін жұмбақты дер
едім. Пенденің не ойлап тұрғанын, жан сарайында ненің жанып жатқанын күні
бұрін білер амал-айла, құрал-сайман ойлап табылған жоқ. Сол секілді табиғат
иеміздің де толайым құпия-сырларын толық аша алдық па? Міне, мен жазған
дүниелердің тылсымдығы әрі кейіпкерлерімнің қиялшылда арманшыл болып келері
сондықтан. Бәлкім, бұл өмірде болған емес. Болуы мүмкін оқиғалардың әсіресе
ынтықтарынан шығар-ау. Өз замандастырымның толыққанды бейнесін өзімді қойып
мұқыфм йқазақ әдебиеті жасап біткен жоқ, ұмтылыстар мен ізденістердің
соңында жүр - деген еді.
Жазушының осындай әлем жұмбақтың, адам жұмбақтың тереңіне үңілген
ізденісін танытатын шығармаларының бірі – Қар қызы повесі. Бұл повестің
алғашқы нұсқасы 1978 жылы жарық көріп еді. 1984 жылы шыққан Біздің жақта
қыс ұзақ жинағына енгізерде мүлде қайтып жазып, соны оқиғалар мен жаңа
кейіпкерлер қосылған авторлық тұғырнама анықтала түскен. Шығарманың арқауы
Қар қызы туралы аңыз әңгімемен, аңыз елеспен өріліп отырады. Қар қызы
адамдар тарапынан Қоңқайдан зорлық көріп, өкпелеп қарға айналып кеткен
жабайы бейнеде алынады.
- Қар қызын көрсеңдер сәлем айтыңдар, үш жыл кенеземізді кептіріп,
қаңсытқаны да жетер. Бір шалға өкпелейсін деп, мұқым еоді қырым алмасын ,-
деген Упрайдың сөзінен ел ішінде осындай аңыз тарағанын аңғарамыз.
Қар қызы осы шығарма кейіпкері Нұржанның ғана түсіне еніп, сыңсыта
салған әнін тек Нұржан ғана ести алады. Бұлар ауылдан шығатын күні түнде
Нұржанның түсіне еніп: Нұр-ж-а-н... сен кет бұл ауылдан, мүлдем кет... бұл
жерде адамдар көбейіп барады...Саған еркіндік жоқ... Еркін өмір жоқ...
Кеңістікке кет... ер соңымнан [3.244б]-деп қыздың сыбырлағанын естігендей
болады. Бұдан кейін үш құрбы ажал қармағына ілінгенде Нұржанның түсіне
кіріп, тұр-тұрлап оятып алады. Ол Қар қызы есем, Нұржанның тамырында
аласұрып, аязбен айқасқан, үсікке бой бермей, жанталасқан қып-қызыл қаны,
тулап соққан жүрегі еді -дейді автор.
Образдың субъективтілігі -автордың ойы мен күйі, қуанышы мен реніші,
суреттеп отырған құбылысқа қарым-қатынасы, шығарған өкімі, маза таппай жан
ұшырған суреттер қиялы. Кез келген көркем туынды-өмірлік құбылыстың бейнесі
ғана емес, дарын иесінің ой, қиялы да Қар қызы повесінде бір жағы қияли
дүниеден елес берсе, басым ой шындықты меңзейді. Жалпы өзінің өмірлік
бағдарына, адамгершілік өлшемдері мен көзқарастарына миятік бастаулардан
тірек іздеу –Шығыстың, соның ішінде қазақ халқының философиялық, поэтикалық
дәстүрлерінде ежелден бар. Қазіргі әдебиетімізде бұл форма жаңа қасиеттерге
ие бола түсті. Ең алдымен, мифотворчество дидактизм мен өсиетшілдіктен
арылып, оқырман суреттелген жайдан өзі қорытынды түйерліктей
Суреткерлің Мұзтау повесінде адамдардың әркелкі болуына әлеуемттік
жағдай әсер етеді деген ой болса, ал Қар қызы повесінде автор адамдардың
әркелкі болуы тумасынан, тіпті тегіне қарай деген де ой негіздейді.
Адамдардың әртүрлілігіне байланысты жақсылық пен жаманның күресі мәңгілік
екендігін дәлелдей түскісі келеді. Нұржан, Бақытжан, Аманжандарды суреттей
келе, олардың бойына қасиеттер ата-аналарына байланысты деп көрсетеді.
Әкесіз өскен үш кейіпкердің әкелерін аналарынан басқа ешкім білмегендіктен,
нақты осы деп нұсқамаса да, осы-ау деп болжамдайды. Бақытжан ауылдың
бастығы Упрайдан айнымаса, жігіттер Нұржанды Айыртауды мекендегеншалға
ұқсатады, ал Аманжан Қоңқай қарақшыдан аумай қалған. Осы үшеуінің
бойларында да, аталған адамдардың қасиеттері бар. Жазушы осй ойын повестің
соңында айқын аңғартады. Нұржан Айыртауда шал ауылында жақсылық қалуға
ұйғарса, аманжан Қоңқай ауылында қалап, Бақытжан шөп тиеген шананы сүйретіп
елге кетті. Жазушы үш жігіт образын жұптастыра келе адам, адамзат ұғымын
терең танытқысы келеді. Жалпы адамдардың өзі осындай үшке бөлінеді деп ой
түйеді. Бір тобы –адал, өмірдің әділетсіздігін қинала көтеретін, әрі сол
әділетсіздікке қарсы күресетіндер. Екінші тобы – көп жағдайда қиын кезде
тек өз ойын ойлайтын, қақ-соқпен ісі жоқ, өмірдің шөп тиелген шанасын
сүйретіп өту мойнына жазылған адамдар. Үшінші тобы – ұлардай шулаған
адамдардан қашқан өз мемлекеті бар, байлығын өзі үшін ғана жинаған,
қарақшылық өмір кешкен Қоңқайлар. Автор осы үш топсыз адамдар өмірі
толыққанды емес, Қоңқайлар ұрпағы өлмек емес, мәңгі жасайды. Өйткені
Қоңқайлар адамзаттың өздері үшін керекдеген ой тастайды. Адамдар аққу,
шортан және шаян тәрізді өмір жүгін әр жаққа тартуда, мүмкін осындай
тартыс адамдардың маңдайына жазылған да шығар. Сөйтіп, о.бөкеевтің Қар
қызы повесінде аңыздық сюжеттер мен образдар бүгінгі өмірден шебер
қиласып, қатар дамып, шығарма проблематикасын ұтымды бейнелеуге септеседі.
Мифотворчество біздің әдебиетіміздегі жекелеген жазушылардың
шығармашылығы арқылы еніп, бүгінгі алуан сипаттағы әдебиет өнерінде ерекше
стильдік айшық түзеді. Ал, мифологизмге неғұрлым жақынырақ тұратын
қаламгерлер бойында өздеріне тән кейбір қасиеттер болуға тиіс сияқты. Ол
қасиеттер: өткенге де, болашаққа да қатысты ауқымды философиялық
жинақтауларға беімділік, халық ауыз әдебиетінің поэтикасымен эстетикалық
ішкі үндестік: көтеріңкі эмоциялық, романтикалық стильге жақындық. Анығырақ
айтқанда, мифотворчествоға барып жүрген кейбір жазушыларды таза -дәстүрлі
реалистер қатарына жатқызуға бола бермес. Шығармалардың романтикалық әуенін
мифтік-фольклорлық арқаулар мен лиризм көркейтіп тұрған Ш.Айтматов
реализмнің де тұрпаты өзгеше. Негізінен тарихи әңгімелер, аңыздар арқылы
жазушылар өз идеялары мен филосифиялық ойларын бейнелейді. Біз бұл жерде
Оралханның ертеректе жазылған айпара ана шығармасына тоқталып кеткіміз
келіп отыр. Айпара ана тарихи тақырыпқа жазылған, жазушының өзі
айтқандай, аңызнама. Тарихи дәлдікті сақтамауға, шіли ауа жазылмаса да,
еркін кетуге аңызнама дегені ерік бергендей. Бұл бастан-ақ толғау, дастан
дерлік жақсы дүние... Айпара ананы жазған жазушыдан зорды күтуге хақымыз
бар, -деген еді сыншы Т.Тоқбергенов. Айпара ана хикаясында Айпара –
сәуегей де өзі, ел анасы-қасеит иесі де өзі боп есте қалады. Ел басына
қатер-қасірет төнгенде, ол сүйікті ұлын қауіпті сапарға аттандырған тұста
аңызға тән беріктік көреміз. Сосын, Жандос жападан-жалғыз жоңғарлардың
ішіне барады. Жоңғарлар оны түсіріп киізге орап, отқа салады. Сол мезет
жаңбыр жауып, бұл тірі қалады. Отқа салса жанбайды, суға салса батпайды
деген осы. Көркем шығарманың аңыз-ертегіге ұласқан жері де осы. Шындық пен
қиялдың тоғысқан тұсы да осы. Сосын, Жандос жоңғар билеушісі иемденген
Қайдостың отауына кіріп, бесіктегі екі нәрестені ұрлап алып шығады. Үйден
шыға бере-ақ ботасынан айрылған аруанаға тап болады да, төрт күн жүріп
Айпара ана жіберген ауыл адамдарына кезігеді. Ел шетіне жеткенде,
астындағы аруана шөккен күйде жан тәсілім қылған екен. Осының бәрі біздің
белгісіз бір мифтік дүниеге апарып салып жібергендей. Осы аңыздың өзі
Оралханның қаламынан өмір шындығы болып өріледі, жазушының қарымды қаламы
бұған бізді сендіреді. Алматыда болған жазушылармен әңгімесінде З.С.Кедина
қазақ әдебиетінде орын алып келген әртүрлі көркемдік мектептер жөнінде айта
келіп: Бәлкім, мұны бағыт деп айтуға болар ма екен, қазіргі кезде өте
қызық притчалық -астарлап, жұмбақтап нақыл түрде айтылатын шығармалар туа
бастайды. Бұл құптарлық жағдай. Қазақ халқына бабалар ақыл-ойынан туған аса
бай халықтық фольклор бар. Мұның бүгінгі әдебиетшіге әсер етіп, ықпал
жасамауы мүмкін емес, [4] –деген еді.
Мифтік, аңыздық сюжеттердің қазіргі көркем шығармада дамуы, өрістеуі
шартты түрде болады. Сол шарттылық көлемінің өзінде-ақ жазушы жалпы адамдық
проблемаларын қозғап, оның ұрпақ үшін үлгілік, өнегелік жақтарына көңіл
аударуға тырысады. Осы жағынан келгенде, суреткер О.Бөкеев Сайтан көпір
повесінде Тоқылдақ кемпір туралы аңызды тиімді пайдаланған. Бұл аңыз,
зұлымдық, қаскүнемдік қайта айналып адамның өзін табады деген автор ойын
тереңдетіп көрсету үшін алынған. Тағы да ол шығарма кейіпкері Аспан ойы
арқылы айтылады. Жазушы бұл шығармасында қоғамдық мәні толғақты мәселелер
жөнінде ой тастайды. Бұл повесть кейіпкерлерінің есімдері де: тіпті
повестің тақырыбы да, әдейі символикалық сипатта алынған. Сайтан көпір
бір жағы реальды, бір жағынан метафорлық,-деп жазады Л.Теракопян.
Ол мұсылман эсхотологиясында қылдан да жіңішке, қылыштың жүзінен де
өткір адал адамдар найзағайдай жалт етіп өте шығатын, ал күнәсы барлар
тозақ отына құлайтын Сират көпірі сияқты [5.178 б.].
Оралхан повестерінде символдауды кеңінен пайдаланған. Ол шығарма
мазмұнын реалистік образдар арқылы дамыта отырып, көркемдік формаға
келгенде тұспалдап айтуға, шарттылыққа көп мойын ұсынады. Бұл әдіс, сірә,
жас адамның арман-қиялын, сезім-күйін көтеріңкі күйде суреттеу дайын қажет
шығар, [6.190б.] деп атап өтеді жазушының бұл ерекшелігін сыншы С.Қирабаев.
Бүгінгі проза шеберлерінің талайы символға, астарға жүгінеді. Себебі?
Нақтылы бейнемен салыстырғанда, символдың мәні әлдеқайда кең, көлемді.
Символдық образдан сала-сала қорытындылар жасап, астарынан коллизия, тағдыр
сырын көргендей боламыз. Әсіресе кешегі кеңес дәуірі тұсында көркем әдебиет
саясат емес, адамтану құралы екенін ұмыттық. Бір сүрең жолмен, социалистік
реализм талабымен талант психологиясын тежеп, саяси идеологиялық мүддеден
шықпаған туынды жерден алып, жерге салынды. Міне, осы тұста символдың,
астарлай жеткізудің ролі айрықша болды.
Құбылтудың бір түрі –астарлау, яки символ грекше-шартты белгі -бір
нәрсені, не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас бір нәрсеге, не
құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып, бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық
айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру... ең бастысы –символ сөз өнерінде
көркем кестеленіп отырған шындыққа әсем ажар, байсалды философиялық астар
береді, шығарма әртүрлі сыршыл сипат бітіреді. Астарлы шығарманың идеясы
жалаң, жалаңаш көрінбейді, автордың ой толғаныстары арқылы көңіл ұйытып,
көкірекке терең ұялайды, -деп анықтама береді акадеимк З.Қабдолов.
Астарлауды, символды халық ауыз әдебиетінен де мол ұшыратамыз.
Кеңес әдебиетінде аллегориялық, символдық бейнені Советстан, Қызыл
ат поэмаларында кеңінен қолданса, жаңа тұрпаттағы символды қазақ
топырағына алғаш рет Көксерек атты әңгімесінде М.Әуезов пайдаланғаны
белгілі. Ғ.Мүсірепов –символдық прозаның шебері. Жазушы бұл жанрдың
қақпасын ұлттық әдебиет үшін айқара ашты деуге болады. Оянған өлке
романында ақ түтек, дүлей боранда үйір-үйір жылқысымен бірге жұман байдың
да қабақтан қан жоса болып көк мұзға құлап түсіп өлуін жазушы ерекше
сипаттап бейнелейді. Бұл Жұман қауымның, Жұмандар тіршілігінің күйреуіне
сілтеу жасаған символ.
Әлем әдебиетінің айтулы суреткерлері болмыс бейнесін адам санасындағы
алуан түрлі құбылыс, қиналыс арқылы тапқыр көрсетіп отыр. Алабұртан
кейіпкердің көз алдынан неше түрлі сұм суреттер елес береді –сөйтіп,
қатыгез қауымның жан түршігерлік жауыз тұрпаты ашылады, қаһанманның
қансыраған жүрегі өзіне дұшпан ортадан, өзмішілдік жайлаған есепшіл шығар
жол іздейді. Жапон жазушысы Кабо Абоның Құмдағы әйел атты шағын орманы
әлемге әйгілі. Құм шағылдың астында қалған деревня: құм молаға жерленген
адам, киім іші де, ас та, су да шықырлаған құм тұншықтырып дем алғызбай
жатқан құм бейнесі әділетсіз қоғамды елестетеді.
Бұл шығармалардың біздің әдебиетімізге әсер ықпалы айрықша. Өйткені
әлем әдебиетінің озық үлгілерін бажайлап қарап, зерттеп оқып шықпай,
шеберлік биігіне көтерілу жоқ. Кемелдік үздіксіз үйрену арқылы ғана келеді.
Толстой да өзіне дейінгілерден үйренген. Әуезов те әлем әдебиетінің асыл
қазыналарын жеріне жете игергендіктен Әуезов дәрежесіне жетті. Жоғарыда
атап кеткен қаламгеріміз М.Астуриас, Г.Маркес романдарының табысқа жету
сыры -өткеннен творчестволықпен үйреніп, жаңа ортада өзіндік үн
танытқандығында.
Шамасының келіп, талантының жеткеніне өз шығармаларын бүкіл әлем
оқитындай дәрежеге көтеріп жазуға тырысқан оралхан Бөкеевті ізденіс
тұрғысынан ешкім кемсіте алмаса керек. Әдебиетке келген азғана мерзім
ішінде қазақ оқушысын біржола баурап алған әңгіме, повестерімен қатар
Оралханның санаулы суреткерлер қатарына қосылып, қанаты қатаяр тұста
жазылған. Сайтан көпір повесінің көтерер жүгі де салмақты, орны ерекше,
айтылар ойы да күрделі. Алдын ала айтып кеткеніміздей, повестегі
кейіпкерлердің аты да символдық бейнеде алынған. Кейіпкер атының Аспан
аталуы – сол кездегі адамдар сенімінің биіктігін, пейілдерінің кеңдігін
тұспалдаса керек, автордың Аспан шал образына лайықтап әдейі алған есімі
болса керек. Аспанның әкесі –Тәңір, тәңірдің өзі жаратып, көңіліне
жаққандықтан, өзгеріссіз осылай алынған болар. Аспанның ұлы Аман, қиялы
–қилы заманнан ұсақталып, әйтеуір тірлік жасап, аман қалған ұрпақтың
жалғасы болған соң, адамшылық болсын деп аталған десек, бәлендей
қателеспеген болармыз, [7] –деп болжам жасайды Г.Сүлейменова Неге біз
осындаймыз? атты мақаласында.
Символдық екі жағы бар: бірінші жағы –бейнелік, оқушының көз алдында
тұратын суреттер, екінші жағы – сол арқылы оқушыларына айтпақ болған
автордың ой -пікірі. Ол әрдайым бүркеулі болады, болжамдап, қиял жүгіртіп
ойлауды қажет етеді. Сондықтан шығармадағы символдық көріністер мен
атауларды, автордың ой түйінін әркім түрліше ұғынуы мүмкін. Дегенмен, ойлы
суреткер О.Бөкеевтің Сайтан көпір повесіндегі символдық бейнелер жайлы
зерттеушілер пікірі бір арнада тоғысатын тәрізді. Мұның өзі шынайы ізденіс,
толғаныстың жазушы қаламының қарамдылығының нәтижесі болса керек.
Жақсылық адалдық, шындық, әділдік қашанда беті ашық, жүзі жарқын,
еңсесі биік, оны ешкім де, еш нәрсе де көлегейлеп өшіре алмайды. Сондықтан
да ол повесте нақты адам – Аспан бейнесінде көрініп отыр. Ал Жамандықтың
зұлымдық, қараниеттік, арамдық, мақсатқұмарлық жүзі қара, алпыс айлалы.
Ол көбіне қылмысты жасырын айла-тәсілмен істейді. Үстіне ешкім танымастай
қара шапан жамылып келді. Жақсылықты арттан шалуға тырысады. Оның нақты кім
екенін кейде түстеп тани да алмайсың. Мына шығармада оның –Жаңғырық, Айқай,
анау болып көрінуі де сондықтан... Жамандық Жақсылықпен бетпе бет келіп
шайқасуға қашанда тайсалыстай береді. Сондықтан да көбінесе жүзін жасырып,
айла-амалға көшеді. Қылшылдаған жігіт шағында, Орда бұзар отызында қар
көшкінінің астында қалып, екі аяғынан айрылған Аспан – шылырдаған шындықтың
символы [8.83б.].
Жақсылық пен Жамандық. Өмір атты дәу шананы сүйреп келе жатқандар
мен бұл екеуі ешқашанда бір жерге сыйысқан, бір –бірімен бітіскен емес.
Иә, тумысында ешкімнің ала жібін аттап, жан баласына жамандық істеп
көрмеген Аспан - сол Жақсылықтың, адалдықтың символы.
Соымен қатар шығармада жамандықты, оны жасаушыларды, олардың үстемдік
құрған заманын – Анау, Айқай, Жаңғырық арқылы тұспалдап көрсетеді. Анау
–бұл бүкіл Сайтан көпірдің басындағы жаманшылықтың иесі. Жетім бота
повесінде де Тас өткенін еске түсіріп отырып, Біз бір-бірімізді танимыз,
баяғыдан білеміз деп ойлаймыз, түптеп келгенде, түк те олай емес, біз ең
әуелі өзіміздің кім екенімізді зерттеп алайық та. Бұл жалғанда адам атну
ғылымынан қиын әрі күрделі, ер екеніңді білейін, соны анықтап
алшы...[3.372б.] –деген ойдың да айтылуы жайдан-жай емес. Жазушының мақсаты
–Тастың жан дүниесін, қаһарман психологиясының түлеу, даму проблемаларын
көрсету. Бұл – мәңгілік тақырып, мәңгілік проблема.
Жазушының соңғы уақытта жазған Атау-кере повесі қоғамымыздағы
күрделі мәселелерді көтеріп, әдебиетіміздің тарихында ерекше орын алып
отыр. Әдетте, әдеби процестің бұлтармас социологиялық заңдылығы тақырыпты
уақыт туғызады деп түйіндейді. Әр жазушының заманына сай дүниені көркемдік-
эстетикалық жолмен игерудің өзіндік тәсілі, өрнегі болады. Бұлар неғұрлым
қайталанбас кемел сипатқа жарқырай түспек. Атау кере шығармасы автордың
әдеби мұратын, эстетикалық концепция деңгейін көрсетіп қана қоймай, дүниені
көркемдік құралымен тану заңдылықтарын еркін талдап, сұрыптай білетін,
зерделі толысқан, кемел кезеңінде толық жеткендігін аңғартады. Повесте
кемелденген социализм тұсындағы өркениеттің адамзат болмысына, рухани,
адамгершілік дамуына тигізетін әсері, адамзат бойында жаңа тұрпатты
әлеуметтік-моральдық қасиеттердің көрініс беруі суреттеледі. Содан барып
бұрынғы атып-асу, аштан қырудан мүлде өзгеше, басқа тұрпатты қасірет
дерттің пайда болғанын, оның халқымызды улап, ұрпағымызды аздырып бара
жатқанын ашына жазады автор.
Адам өміріне аса қауіпті Америкадан алынған будан араларда ерекше
құрметтеп, ден қойып күтуші, сол арқлы күн көріп байлық жинаушы Ерік кім?
Ол – сырт көзге еңбекқор көрінетін өзіне-өзі сенімді, мақсаты айқын, төрт
құбыласы тең өз көздегеніне жету үшін жалғызым деп жанын берер ардақты
анасын да, аяулы жары Айнаны да, үлкен талант иесі, әрі жолдасы Тағанды да
–бәрін байлық, дүние үшін ойланбастан құрбандыққа шалар дүниеқоңыз жан
болып суреттеледі.Шешесі Нюра Федоровна заты орыс болғанымен, қазаққа
тұрмысқа шығып мұсылман дінін қабылдап, қазақ болып Нүрке кемпір атанып
кеткен абзал ана. Осындай кең пейілді, адал жардан дүниесі қараңғы,
дүниеқоңыз Еріктей ұл туар деп кім ойлаған? Әкесі Қандауыр нүрке кемпірдің
айтуы бойынша елім деп еңіреп жүріп, халық жауы атанып кетеді. Сөйткен
әкенің артында қандай ұрпақ қалды, -ат жалын ұстар ұлдың түрі мынау. Тек
Оралхан сияқты саңлақ суреткер ғана сол кезде айтуға болатын, жанын жегідей
жеген, халқының басынан өткен трагедиялардың, қоғамдағы келеңсіз
құбылыстарды сол кеңестік дәуірдің өзінде есебін тауып, орайын келтіріп,
кейде ашық, кейде астарлай жеткізе алды. Жазушы шығармаларындағы Сайтан
көпір, Қар қызы, Жетім бота, Бура, Кербұғы тәрізді символикалық
бейнелер, шартты қолданыстар қоғамдағы осы шындықты жеткізудің алуан-алуан
әдіс-тәсілдері болатын. Біз бұл бөлімде Оралхан шығармаларында салмақты жүк
көтерген, маңызды рөл атқарған желі, шартты сюжеттер, символикалық
сипаттағы бейне, кейіпкерлерге арнайы тоқталып, шама-шарқымызға қарай түйн
түйдік.
Әлемдік ауқымдағы көркем ой алыптарының бірі Томан Манн фольклорлық
мотив, діни сюжеттерден адамды ардақтайтын, адам рухының ұлылығын
дәлелдейтін символикалық, тұғырнамалы, философиялық шығармалар туғызады.
Осының өзі көркемдік шешімін тапса, ғасырлар төрінен жеткен фольклорлық
сюжеттерден де адамзатқа ортақ түбірлі проблема көтетерлік шығармалар
туғызуға болатынын көрсетсе керек.
Қоғамдық-әлеуметтік шындық туралы ашық жазуға мүмкіндік болмаған
шақта әдебиетімізде аңыз, символ, аллегория т.б. көркемдік шарттылық әдісін
қолдану белең алғанды. Алайда, әдебиеттегі көркемдік шарттылық тек белгілі
бір міндет үдесінен шығуға ғана қызмет етпейтіні белгілі. Суреткер аңыздық
желі, символдық қолданыстарды шығармаларында өз идеялық, көркемдік,
эстетикалық мақсатына сай пайдаланды.
Тіл көркемдігі және стильдік ерекшеліктер
Әлемдік әдебиет тарихындағы ұлы суреткерлерден бастап, төл
әдебиетіміздегі танымал таланттардың әрқайсысының өзіндік жазу мәнері,
характер жасау шеберлігі, өмір шындығын қамту ерекшеліктері қалыптасқан.
әрбір көркем шығармадан суреткердің ой-өрісі, тіл шеберлігі, өзіндік стиль
ерекшелігі танылады. Осы жазушы шығармаларына тән өзіндік ерекшелік
әңгімені стильге әкеліп тірейді. Дүние жүзілік өнер мен орыс әдебиетінде
стиль жайында жазылған еңбектер мен айтылған пікірлер өте көп. Орыс
мәдениетінің алтын ғасырында ХІХ ғ. ерекше орын алатын әдебиетші ғалымдар
А.А.Потебня, А.Н.Веселовский мұраларынан бастап, Кеңес одағы тұсындағы
В.Жирмунский, Л.Сакулин, В.Гофман еңбектерінің ситль зерттеу тарихында
маңызды орын алатыны белгілі. Сондай-ақ елуінші жылдан бері қарай жазылған
зерттеулерді сараласақ, Д.Лихачев, М.Бахтин, В.Виноградов, М.Храпченко,
Л.Тимофеев, Г.Поспелов т.б. еңбектерінде стиль жан-жақты қарастырылады.
Сонымен бірге орыс әдебиеттану ғылымында көп жылдық ізденістерді жинақтап,
тұжырымдаған 4 томдық Теория литературных стилей кітаптарының 1976-
1982ж. шығуының мәні зор. Ал, біздің қазақ әдебиеттану ғылымында стиль
жайлы жеке монографиялық еңбек әлі жарыққа шыға қоймаса да, көптеген
ғалымдардың пікірі, маңызды мақалалар баршылық. Оның ішінде Қ.Жұмаливтің
Стиль-өнер ерекшелігі 1966, Стиль сыры 1974 атты жинақтың,
Е.Ысмаилов, М.Қаратаев, З.Қабдолов, Р.Нұрғалиев, Ә.Кекілбаев еңбектерінде
жүйелі пікірлер айтылған. Стиль, жазушы стилі, стилистика жайлы орыс
әдебиеттану ғылымының өзінде талай ғылыми-зерттеу еңбектері
шыққанымен,стиль жайлы әлі де әр түрлі пікір, тұжырым, байлам жасалды.
Мысалы, профессор Г.А.Абрамовичтың стильге берген анықтамасына қарағанда,
стильге енбейтін ешнәрсе жоқ. Шығарманың тақырыбы да, идеясы да, тілі де,
композициясы да стильдік элементтер болып шығады [9.206б.].
Бұл пікірді стильді арнайы зерттеген В.А.Ковалев кезінде ғалымдар
П.Н.Сакулиннің, В.М.Жирмунскийдің стильге тақырыпты, композицияны т.б.
жатқызғанын айтады. [10.21б.]. Профессор Я.Е.Элсберг те стильге шығарманың
тілі, композициясы, ырғағы, сазы, интонациясымен қатар жанрын да, сюжетін
де жатқызады. Бұл пікірлермен келіспейтін тіпті қарама-қарсы тұжырымдар
айтушы ғалымдар да жоқ емес. Профессор А.Ефремов Шығарма идеясы мен
мазмұны жазушының тіл ерекшелігі мен сөйлемінен? Оның сөз сөз қолданысының
даралық ерекшелігінен көрінеді, - деп, жазушы стилін тек жазушының тілінен
ғана іздейді. Зерттеуші Г.Н. Послелов мазмұнның стильге кірмейтінін айтады
да, бірақ оның стильге әсерін, стильге көрінуін де сөз -етеді. [11.40б.].
В.А. Ковалев болса, стиль ұғымының пішінге де, мазмұнға да қатысты екенін
айтумен бірге стиль категориясының көркем шығарманың бар жағын қамти
алмайтынына да назар аударады [10.17-20б.]. Ғалымның пікіріне сүйенсек
стиль негізінен алғанда пішінде жүзеге асады, әйтсе де ол мазмұнға да әсер
етіп, өзі де соның ықпалын қабылдайды. Жазушы стилі туралы М.Қаратаев:
Бұрын көп заман атаулы ұғымның орнына стиль дегенді қолданып келген
болатын. Қазір стиль басқа ұғымға ие болды. Ол әрбір көркем шығарманың
өзінше қиысып пішінделген ерекше белгі, сипаттары десе де болады [13.27б.]
–деп қорыта зерттеуші А. Нарымбетов. Әрбір әдеби шығарма оқырманға оны
жазған автордың творчестволық ерекшелігін танытты. Оны тілден де, тақырып
пен идеядан да, образ жасау тәсілінен де аңғаруға болады [14.34.] дейді
академик З.Қабдолов. Осы стиль жайында айтылған ғалымдар пікірін жинақтай
келіп, қорытып айтарымыз стиль-әр қаламгердің өзіне тән жазу ерекшелігі.
Алайда стиль –шын талант, ұлы ақын-жазушылардың қаламдарына тән
сипат. Кез келген ақын, жазушыдан стиль іздеу – бекершілік. Өйткені барлық
өлең қиыстырушыларды ақын, жаза білушілерді жазушы десек қателескен болар
едік. Дарын жоқта – стиль жоқ... Демек, стильді нақтылы талант, ұлы
жазушылардың туындыларынан іздеген жөн [15.23-24б.] дейді Қ.Жұмалиев.
Әр оқушының өз стилі болуы керек. Егер шын жазушы болса, стильді
жасайтын тек тіл. Стиль тілді меңгеру мен қалай беруге байланысты.Тілге
жазушыға ешқандай стиль болмайды. Нағыз стиль тілді өзінше, өзгеше
меңгергендіктен туады [16.241б.].
Олай болса, көзі тірісінде он шақты жинақ шығарып, тіл көркемдігімен,
ой тереңдігімен оқырманын тамсандырған О.Бөкеевтің қалыптасқан стилі бар
дегенге ешкім дау айта қоймас. Оралхан ешкімге еліктемей, солықтамай
шәкірттік кезеңді аттап өтті. Оның өңделген, өзгерген, қайта жазылған не
жарамсыз, жарияланбай қалған шығармаларының болмауы бұл пікірімізге айқын
дәлел. Бұл оның әдебиетке таланты толысып, дарыны дараланған тұста
келгендігінің нақты көрінісі. Мені әдебиетке әкелген – журналистика,
[17.] –дейді Оралхан өз сөзінде. Демек, ол өмірден
көргендері, түйгендері сезініп-білгендері, бастан кешкендері мол деген сөз.
К.Федин айтқандай, Газета –школа наблюдения жизни. Әйгілі қаламгер
Жорж Сименонның: Я убедился, что журналисткая практика –наилучший способ
приобретения необходимого для будущего романиста материала и опыта [18.]
деген сөздері журналист жазушының өзіндік артықшылығын дәлелдей түседі.
Шынында да оралхан әдебиетке үлкен даярлықпен, ел ішінде көбірек болып,
дүниетанымы, жазушылық көзқарасы қалыптасқан шақта келеді. Ал жазушылық
талаптың қанша болса да, өмірді танудың өзгешелігі бар. ол болашақ жазушыны
өмірді танып-білуге, қажетті дүние құбылыстарын аңғарғыштық, сезімталдық
сияқты қасиеттерге байыта түсетіні шындық. Сондай-ақ ауылда жүрген
қаламгердің болашақ кейіпкерлерін оңай олжалайтыны, қилы-қилы тағдырмен
кездесіп,кесек мінезді кісілерге жолығуы сөзсіз. Оралханның Ауыл
хикаялары топтамасының оқиғаларының қызықтығы өз алдына, адамдардың кескін-
кебетін, мінез-құлқын, іс-әрекетін суреттейтін тамаша танымдылық қасиетімен
дараланатын әңгімелер. Жазушы өзінің тырнақалды баспасөз бетінде
жарияланған очерк, эсселері арқылы қазақ журналистикасына ерекше екпін,
жаңа леп ала келді. Қазақы қара сөздің қыр-сырын құлынның жалындай
құлпыртқан құнарлы тіл, өз машығымен айтқанда, мынау аппақ дүниеге деген
шексіз іңкәрлік, айналаға асқақтықпен қарауға мәжбүр ететін лапылдаған
романтика барлығы біріге келіп осы жалғыз қаламның жазғандарына тоғысады.
Қаламгер өз кезіндегі, өз дәуіріндегі сөз өнеріне барлық мүмкіндігін
пайдаланып, өзіндік өрнек салып, әлі жеткенше әспеттеп өтті. Елктеу
дәуіріндегі жас қаламгердің бірқыдыруы о.Бөкеевтің оқшау машығына еліктеп,
қалам сілтеуге талпынып жүрісті. Н.Мұраталиев, Е.Әзімбаев, Ә.Асқаров сынды
әдебиетшілер –шығармашылық табалдырығында осынау оқшау тұлғаны пір тұтып,
лапылдаған романтикасынан үлгі алып тәлімін бойға сіңірушілер. Өнерге
келудің екі айрық жолы бар. Біріншісі –табиғаттан тек өнер үшін туып, сол
үшін жаратылған дарынды жандар. Екіншісі –ер жетіп, есейе келе, тынымсыз
еңбегі мен талмай ізденудің арқасында жетіледі. Соңғылары өнерден өз
бақытын табуы да, таппауы да мүмкін. Ал алғашқыларына өнер –оның өмірі,
өзегі, жаны, тірлігі. Көркем әдебиет әлемінде ширек ғасырдай ғұмыр кешкен
О.Бөкеевті осы алғашқы топқа кіргізер едік. Оралхан Бөкев -өзінше жазатын
жазушы. Қай жазушы өзінше жазғысы келмейді дейсіз? Бірақ сезіне алу, көре
алу, жаза білу қабілеті әркімге әр деңгейде ғой. Кез келген таланттың қалам
қуаты, суреткерлік қыры, творчестволық мүмкіндігі алғашқы жинағы арқылы
танылмаса да, ізденіс мұратын, өзіндік мәнер өрнегін айқындап, оқырман
жүрегіне белгілі бір із, әсер қалдырады. Өнер атты әлемде алғашқы қадамынжа
жарқ етіп көрінгенімен, сезімтал да нәзік жандардың өмірдің жалған
иірімдеріне қарсылық көрсете алмай, қанатынан қайрылып жатқандары да
кездеседі. Ал бір өзі бір толқынның жүгін арқалап жүрердей өміршең
туындылары бола тұра, әдеби тағдыры шырғаланға түсіп, өзіне ғана лайық
биік тұғырға қона алмаса да, ізденуден, өзін-өзі қамшылаудан танбайтын
дарындар некен – саяқ. Дауылға қарсы жүзіп, өз мұратына жеткенше талмайтын,
әр шығармасы уақыт өткен сайын жаңа бір қырынан ашылып, рухани дүниесі
айқындала түсетін тұлғалардың бірі деп, О.Бөкеев есімін атар едік. Оралхан
өзінің алғашқы жинағында-ақ өзгеге ұқсамас дара талантын, тума қабілетін
байқатып үлгерді. Сол кезден-ақ өмірдің қия-тастай қиындығын, күрделілігін
философиялық ой толғамдары арқылы көрсете ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz