Т.Ахтановтың өмір жолы және шығармаларының көркемдік қасиеті
Тахауи Ахтановтың Шырағың сөнбесін романы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3
1. Жазушының өмір
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Жазушы шығармашылығы және соғыс және адам,
соғыс пен бейбітшілік
ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. Шырағың сөнбесін романындағы рухани – адамгершілік мұраттардың көркем
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...54
Т. Ахтанов шығармашылығы жайлы жазылған мақалалар
библиографиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат
тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат.
Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші
мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат – адамгершілік,
азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы.
ХХ ғасырда адамзат екі бірдей дүниежүзілік соғысты бастан кешті.
Адам ойының жетістігінен қаншама ядролық зардаптарға тап болды. Ғарышты
бағындыру мен ғылыми-техникалық шарықтаулар әсерінен табиғат зардап шегуде
(жер сілкіністері, су тасқындары, өзен, көлдер, теңіздердің тартылуы,
мұхиттардың ластануы, дүниежүзіндегі ормандардың көлемінің азаюы, бағалы
аңдар санының күн санап кемуі). Сонымен қатар мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар
санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең
бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын
қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Мәселен, өркениет
биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау
өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің
мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ,
тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған
детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы
түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды
рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Нашақорлық, қанішерлік, жезөкшелік сияқты адамға жат қасиеттерден
жас ұрпақты сақтандыру бүгінде парасат иелерін алаңдатып отырған өзекті де
өткір проблема. Қайткенде жастарды рухани құлдыраудан сақтап қаламыз?
Дүниежүзілік дертке айналған саддизмді ұрпақ санасынан қалайша өшіреміз?
Жер бетінде ізгі ниетті тіршілікті қайткенде сақтап қаламыз? деген сауалдар
төңірегінде әлемдік деңгейде, яғни ЮНЕСКО, БҰҰ-ның шеңберінде семинарлар,
конференциялар өтуде.
Саддизм дерті ояна бастаған, адам бойынан өшпенділік пен қаталдық
жиі көрініс беріп, мейірімділік пен қайырымдылық күн санап өз жағалауынан
алыстаған қазіргі заманда жастардың жанына парасат дәнін себетін,
қайырымдылық пен адалдыққа, жан тазалығы мен ізгілікке баулитын, рухани
құндылықтар биігінде тәрбиелейтін көркем әдебиеттің, оның ішінде
классикалық әдебиеттің орны ерекше.
Ғылым мен техниканың қарыштап дамуы, адам баласының материалдық
жағдайының жақсаруы адамдар санасын өзгертудің субъективтік факторлары
ғана. Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын,
сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да
сыртқы күштер ауыстыра алмайды, Әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы
миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын
мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда
адамгершілік ізденістердің болуы міндетті 1,- деп жазады.
Кемелденген әдебиетіміздің ұлы көкжиегі саналатын кемеңгер жазушы
М.О.Әуезов кезінде: Әдебиет адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр
дәуірде адамды оның жан дүниесінің, жаратылысының барынша шарқына жеткен
шағына апара түсіп суреттеуі керек болатындығын 2 жете түсіндірген еді.
Себебі: Көркем туынды, ең алдымен адамды ойлауға, толғануға үйретіп, оның
рухын арттырып, әсемдікке қарай талпынтуға міндетті 3. Бұл қолына қалам
алған жазушының шығармашылық міндеті екені сөзсіз. Осы ойымызды орыстың ұлы
жазушысы М.Шолоховтың: Жазушы шығармашылығы дегеніміз ол ең алдымен,
мораль, адамгершілік, гуманизм ісі емес пе?! 4 деген сөздері нақтылай
түседі.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге күн-түн демей мігірсіз
тырбанып жатқан Қазақстан халқын біртұтас патриотизм мен интернационализм
рухында баулудағы, өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм),
тоғышарлық пен мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы
тәрбиелеудегі қазақ әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда әдебиеттің мәңгілік ізденісі адамгершілік, гуманизм
мәселелерін, моральдық проблемаларды бүкіл прозалық шығармаларына өзек
еткен халық жазушысы Тахауи Ахтанов прозасын зерттеу бүгінгі таңдағы қазақ
әдебиеттану ғылымы үшін өзекті.
Күй аңызы, Алыстан жеткен сарын, Көкқұтан, Алғашқы ән,
Қызғаныш, Ол солай еді, Жоғалған дос, Тауап атты әңгімелері мен
Үндістан хикаясы, Шынтас, Махаббат мұңы повестері, Қаһарлы күндер,
Боран, Шырағың сөнбесін романдары адамның адамды көбірек, дәлірек
түсінуіне көмектеседі және адам баласының өзі ұғынып, түсініп болмаған
бойындағы түрлі жағымсыз қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін
мейлінше нәзік, батыл жеткізе алуымен құнды. Бұл тұста Шындықты қызарта
да, бозарта да боямай, ақиқат қалпының бар заңдылықтарымен көрсету, өмір
ағысының, адамдар қатынастарының мазмұнына зерттей үңіліп, әр әрекет пен
құбылыстың себебін терең ашу адамгершілік мәселесі мен қоғамдық әлеуметтік
проблеманы ұштастыра, жымдастыра өру – Тахауи Ахтанов прозасының басты
ерекшелігі 5, - деген ғалым Н.Ғабдуллин пікірі өте орынды.
Олай болса, адамгершілік арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні
мен мағынасына тереңдей ену арқылы жүйелі зерттеу және Т.Ахтанов туған
әдебиет тарихынан алар орнын саралау біздің басты парызымыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі
үлес боп қосылған Т.Ахтанов шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер
шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев,
А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев,
Х.Есенжанов, Т.Тоқбергенов, Т.Сыдықов, С.Шаймерденов 6 еңбектерінен
кездестіреміз.
Т.Ахтанов шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-сын
мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз қырлары
сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукеновтің, М.Атымовтың, Ә.Нарымбетовтің,
Қ.Құттыбаевтың, С.Әшімбаевтың, Б.Тоғысбаевтың, Қ.Қуандықовтың,
Н.Оразалиннің, Ш.Нұрпейісованың мақалаларын 7 атап өткен орынды.
Т.Ахтанов шығармашылығы туралы Е.Лизунова, З.Кедрина, Б.Панкина,
П.Косенко, Е.Дьячков, Б.Энтин, О.Мозголина, Н.Ровенский, Д.Николич, А.Зырин
т.б. Орыс сыншы-ғалымдардың сыни мақалалары мен еңбектерінде сөз болады
8.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған -туысқандары мен дос-
жарандарының естеліктері, 50, 60, 70 жылдық мерейтойларына байланысты
замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов,
Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков, Ш.Мұртазаев; Е.Домбаев, Б.Мұқай,
Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов,
Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға
біраз материал бар екенін аңғартады 9.
Т.Ахтановтың прозасындағы рухани-адамгершілік ізденістер жүйелі түрде
күрделі зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер творчествосына
арналған жекелеген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген ғылыми мәселе.
Біз зерттеу еңбегімізде сол мақалалардың мақсатымызға қажетін саралап,
ғылыми талдауымызға арқау еттік.
Адамгершілік проблемасы - әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған,
бұл күнде жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялық мәні мол мәселе.
Сондықтан да ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді. Замандас бейнесі
мен оның рухани әлемінің көркем әдебиеттегі көрінісіне Н.Ғабдуллин 10,
Ш.Елеукенов 11, Ж.Исмагулов 12, Т.Кәкішев 13, Қ.Тұрсынов 14,
Б.Майтанов 15, А.Нағметов 16, Ә.Нарымбетов 17, Ф.Оразаев 18,
С.Байжанов 19 т.б. ғалымдар ғылыми монографиялар арнады.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын
жаңа көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан адамгершілік, мораль
мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені
адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап,
көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады. Қазіргі таңда бұл мәселе жекелеген
суреткерлер шығармасын зерттеу барысында қарастырылуда. Сонымен қатар
қазіргі қазақ повесіндегі замандас образын, олардың заманға сай моральдық
келбетін, мінезіндегі адамгершілік сапаның көрінісін бейнелеудегі жазушы
шеберлігін сөз еткен Т.Бекниязовтың 20, 70-80 жылдардағы қазақ
прозасындағы талантты буынның, яғни Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Д.Исабеков,
Ә,Тарази сынды жазушылар шығармаларындағы адамгершілік ізденістер мен
моральдық-этикалық мәселелерді қозғаған Ж.Жарылғаповтың 21 еңбектерін
айта кеткеніміз жөн.
Ал біз дипломдық еңбегімізде Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін
романындағы кейіпкерлерінің бойындағы заман рухына лайық болмыс, бітім,
адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың идеялық-көркемдік
ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге ұмтыламыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Жазушы Т.Ахтанов романдарындағы рухани-адамгершілік ізденістерді
зерттей отырып, оның қазақ әдебиетінің дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік
әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік шығармашылық даралығын айқындау.
-романның идеялық – тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік
мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік - өнегелік
мәнін ашу;
-романды жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын
көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
-романындағы қоғам және адам проблемасы мен соғыс және адам,
соғыс пен бейбітшілік ұғымдары хақындағы жалпы адамзаттық көкейтесті
мәселелердің көркем шешіміне назар аудару;
-образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
-кейіпкер таңдау, оны жан-дүниесінің, адамгершілік ізденістерін шынайы
қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
-әлемдік әдебиет пен қазақ прозасының көрнекті өкілдерінің
туындыларымен Т.Ахтанов романдарын салыстыра-салыстыра зерттеп, қаламгер
шығармашылығындағы рухани-адамгершілік мұраттардың көркем көрінісі мен
қоғам, соғыс шындығын ашудағы қарымды ізденістерін пайымдау.
Зерттеу нысаны (объектісі) ретінде Тахауи Ахтановтың Шырағың
сөнбесін (1982) романы алынды.
Диплом жұмысының теориялық, методологиялық негіздері.
Зерттеу барысында А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов,
А.Нұрқатов, М.Базарбаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев,
Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов,
З.Бисенғали, Т.Есембеков және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа
алынды 22.
Зерттеу әдісі. Т. Ахтанов шығармашылығының қазақ көркем әдебиетіндегі
көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер шеберлігін, жалпы
романдарындағы адамгершілік проблемесын зерттеуде хронологиялық,
салыстырмалы – салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық
талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, Жазушының өмір жолы,
Жазушы шығармашылығы және соғыс және адам,
соғыс пен бейбітшілік ұғымдары,Шырағың сөнбесін романындағы рухани –
адамгершілік мұраттардың көркем көрінісі атты тараулардан және
қорытындыдан тұрады.
Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Жазушының өмір жолы
Тахауи Ахтанов - қазақ әдебиетінің, ұлттық сөз өнерінің кесек
тұлғаларының, ерекше жаратылысының бірі әрі бірегейі. Көркемдік кеңістікте
өз мәнерімен дара шапқан жасампаз жүйрік. Оның қаламынан туған көркем
туындылар, сын мақалалар, ой-толғаныстар, эстетикалық соны, іргелі
көзқарастары уақыт алға озған сайын жаңғырып, жаңашыл сипат алып отыр. (Қ.
Сәрсенбай Ег. Қаз. 1992 ж. №3). Ол, шын мәнінде, нағыз халық жазушысы,
өзінің кемел шығармашылық болмысымен нағыз арлы да шоң суреткер. Ол қалың
қазақ оқырмандарының бірнеше буыны үшін ерекше қастерлі есім болып келеді,
әлі күнге дейін оның сирек кездесетін, сирек бұйыратын талантына
сүйсінбейтін адам жоқ. Бұған аса көрнекті суреткер шығармаларының
жаратылысы мен сымбаты мейлінше бөлек, ұлттың ой-сезімі, рух-санасы
мейлінше шынайы, мейлінше кесек болмысы, яғни, бір сөзбен түйгенде, жазушы
таланты кәміл сендіреді. Өйткені, кез келген айтулы да ірі дарындар туралы
сөз қозғалғанда әрбір адам ең әуелі оның өнерпаздық тұлғасына, шығармашылық
қуатына ерекше назар аударатыны өзінен-өзі түсінікті жәйттер. Оның үстіне
кез келген адам қалыптасқан диалектика үрдісі бойынша өзі жазғалы отырған
қаламгердің таланты нені көрсетеді? Соның құдіреті мен сиқыры неде?
Суреткер есімі несімен қастерлі?- деген заңды сауалдарды өзінен-өзі
көлденең тартып және соған іле-шала лайықты жауаптарды қарастырып,
іздестіріп табуға тырысады. Әрине, мұның бәрін әркім өзінше шешуге, өзінше
шешкен, тапқан сәттердегі ерекше сүйсінулерін өзгелерге жеткізуге,
өзгелерді иландыруға, ортақтастыруға ұмтылатыны сөзсіз. Енді осыған
келейік.
Біріншіден, Тахауи Ахтановтың қаламгерлік сапарының сәтті
басталғанын жазушы жайлы айтылған, жазылған еңбектерден айқын көруге
болады. Жастықтың бозым жылдарында жас талант қып-қызыл өрттің ішінде жүріп
қып-қызыл қан кешкен жігіт тым ерте есейді. Бұл – автор үшін де, әдебиет
үшін де ерекше олжаға айналғанын бүгінгі күн дәлелдеп отыр. Жастық
желектің желбуаз жырларын кейін жырып, ерте есейгендікті мойындатқан соғыс
қасіреті мен зар-запыраны Тахауи Ахтановты өмірді, өнерді, әдебиетті, асыл
мен жасықты, биік пен пәсті, салиқалы ой мен салдырлаған серке сөздерді
салыстыруға, бағалауға, сын көзбен қарауға мәжбүр етті. Оның 1950 жылғы сын
мақалалары осының айғағы. Оның Әуезов, Майлин, Мүсірепов, Мұстафин,
Мұқанов, Нұрпейісов, Шәймерденов, Қабдолов шығармашылығы жөніндегі ой-
пікірлері алымдылығымен-шалымдылығымен, дәлел-дәйектерімен атын бірден
аспандатып жіберді.
Екіншіден, Т.Ахтановтың қаламгерлік салымы да сәтті басталған. Сол
салымның кенен болуын қамтамасыз еткен де бір өзі. Түйсіктің түсінікке,
түсініктің іс-әрекетке, іс-әрекеттің ізденіске, ізденістің парасатқа
көтерілуінде тынымсыз еңбек, талмас қажыр, тайынбас тегеурін жатқаны
белгілі. Сол себепті ол М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов сияқты
алыптармен үзеңгілесе жүріп, солардың шұғыла шашқан дәстүрлерінен тікелей
тәлім-тәрбие алуы арқасында суреткерлік соны соқпағын да тез тапқан.
Үшіншіден, кешегі соғыстан кейінгі 1950 жылдардан күні бүгінге дейін
қазақ әдебиетінің өсу, қалыптасу, ілгерілеу, өркендеу, өрлеу кезеңдерінің
айтулы-айтулы тұстарын суреткер Т.Ахтановтың әркездегі әралуан, сыбағалы
туындыларынсыз көзге елестету мүмкін емес. Бұған оның Қаһарлы күндер,
Боран, Сәуле, Ант, Шырағың сөнбесін атты туындыларын айтсақ та
жетеді. Ал мұның өзі әлдеқашан әдеби-тарихи аксиомаға, көркем ой
тарихымызға, айналып кеткені ақиқат. Өйткені, жоғарыда аты аталған
туындылардың қай-қайсысы болмасын әлдеқашан уақыт сынынан өткен, оқырмандар
сүйіспеншілігіне бөленген, мейлінше кеңінен танылған дүниелер. Жазушы
талантын танытатын бір құбылыс осы.
Төртіншіден, Т.Ахтанов ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ
әдебиетінің аса көрнекті суреткерлерінің бірінен саналады. Сондықтан шығар
оның көркемдік әлемі - өзінше бір сырлы, өзінше бір мағыналы, өзінше бір
қыртысты-қатпарлы дара құрылық. Әдебиетіміздегі осынау дара әлемнің
көркемдік болмысын тек Т.Ахтанов қаламына ғана тән сирек таланты ғана
айқындап береді.
Бесіншіден, Т.Ахтанов өз талантына мейлінше қатал болған сирек
суреткерлер санатына жатады. Содан болса керек, жазушы шығармаларының бір
ерекшелігімен барша болмысын, ал барша ерекшелігін бір ғана болмысымен
жоталы да сүйікті қалпында көрсетуге болады. Иә, шынымен де тек өз
талантына қатал қараған суреткерлердің ғана қолынан шынайы көркем шығарма
дүниеге келері сөзсіз. Өйткені, Т.Ахтановтың өз сөзімен айтсақ: Шеберлік
деген жол-жөнекей келетін нәрсе. Тек әдебиетке деген қасиетті жүрек
дірілін, қалтқысыз ақтық сезімін жоғалтып алмаңдар. Талант та ар сияқты,
жеңілдік жасауды көтермейді. Сондықтан өз таланттарына қатал болыңдар дегім
келеді, - болып шығар еді.
Т.Ахтанов бір кездегі кеңес әдебиеті деп аталатын сан ұлтты ұлы
әдебиеттің биік-биік бел-белестерінің ұзақ тізбегіндегі ірі тұлғалардың
бірі болып танылған. Әркез әдептен жазбайтын Әбіш Кекілбаев: Т.Ахтанов –
жиырмасыншы ғасыр әдебиетінің кезеңді биігі,- депті. Әрине, шын айтылған
пікірге құлдық ұру керек.
Әдебиет тарихында төгіп көп жазатын да, саралап аз жазатын да
жазушылар болған, қазір де бар. Қаншама көп қырлы бола тұра Тахауи төгіп
көп жазатын жазушы емес, саралап аз жазатын жазушы. Бұл әрине жазушы
ерекшелігіне жатады.
Жалын журналының 1993 жылғы 9-10 сандарындағы материалда жазушының
туған жылы туралы мынандай мәлімет беріледі. Деректің каламгердің көзі
тірісінде жарияланғанын ескерсек, оған күмән келтіруге де болмас.
Бүл күнде 70 жастьң асқарына шығып, шығармашылык кемел жасқа жеткен,
қазақ прозасының майталман шебері, Қазақстан халық жазушысы, Қазақстан
Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Тахауи Ахтанов, каламдастар тілімен
айтқанда біздің Тахаң Ақтөбе облысы Қарабұтақ ауданында 1924 жылы дүниеге
келген. Әйтсе де жасынан от боп жанып өскен баланы жүрт ерте көзге іліп
райком болатын бала деп мақтап, ауызға ала бастаған. Сол дем берумен
комсомолға өтемін деп туған жылын қолдан шегеріп, 23 жылы туған деп
жаздырып жіберген. Содан бері Тахаң шын жасынан ылғи бір жыл бұрын ерте
есеюмен келеді
Ал жазушының өз қолымен жасаған өзгерісі мүнымен шектелмеген.
Ол кезде Қарабұтақта 10 класс болмаған. Тахаң әрі қарай ілгерілеп
білім алғысы келеді. 6 класты бітірген соң табельдегі 6 деген тұсын
қолымен өшіріп, орнына 9 деп жазып, 9-шы класты бітірген болып, әлгі
құжатпен Алматы мүғалімдер институтына келіп түседі .
Жазуының әкесі Ақтан мен шешесі Дәйілхан туралы ақтөбелік нағашы туысы
Жайшылык Аймағамбетов Тахауи көшесі атты мақаласында мәлімет келтіреді.
Онда ел сыйлаған байсалды, дәулетті, батыл Ақтанның батырлығы мен оның төрт
үлдың ортасында ерке өскен Дәйілханға үйлену жайы баяндалады.
...Әйтеке би ауданы жеріндегі Талдық пен Қайрақты өзендері Мүғалжар
тауының бергі бөктерінде жатыр да, арғы бөктерінен Жем өзені басталып
Атырауға, Ор мен Елекбасын алып, Жайыққа қарай ағады. Мүғалжардың арғы
бөктерінде Шетырғыздың бас жағында Ақтан қорасы деген шағын мекен бар.
Осы жер - Тахауидың әкесі Ақтанның елі екен. Өзі айтқандай - Ақтан
байсалды, ел сыйлаған адам болуымен қатар дәулетті, батыл кісі екен.
Бірде оның бір үйір жылқысы жоғалып кетіпті. Күйлі адамдардың ол кезде
дығайдай-дығайдай қайратты жігіттер ұстайтын шағы ғой. Білекті азаматтарын
жіберіп іздеу салса, барымташы Дәулетяр айдап кетті деген із шығады.
Жігіттер тура барып: Ақтанның жылқысын айдап кетіпсің, қайтып бер деп
Дәулетярмен жүздесуге батылдары жетпейді. Өйткені ол - теңдік бермейді,
батыр адам. Жала жаптың деп сабап жіберуі де мүмкін. Сонымен мойындарына
су қүйылғандай салбыраған жігіттер Ақтанға қайтып, үйірді Дәулетяр айдап
кеткендігін, оған барғанмен мойнына алмай, оның есесіне айыптап дүре
соғатындығын айтып шағынған. Дәулетяр деген не қылған пәле, ешкімге дес
бермейтін, өзім көрейін,- деп соңына он шақты жігітін ертіп жолға шығыпты.
Сол жылы менің әкем Арал жағалауынан көшіп келіп, Қайрақтыны
қоныстанған Шобанның Ботан балалары аталатын ағайындардың арасына келіп,
кыстау салыпты Бұл шамасы жиырмасыншы жылдардың басы болса керек. Ақтанның
бір үйір жылқысын Жаманқалаға (Орск) апарып сатып жіберген Дәулетяр
іздеушілерден сақтанып, өз аулына бармай, ағасына келіп, қора жабысып,
жәрдем етіп жүріпті Шамасы менің әкем Дәулетярдан үш-төрт жас үлкен болса
керек Бірақ ол кісі інісінің нендей себеппен келіп жүргенін сұрамаған Бір
күні сәске шамасында екеуі қораның төбесіне шығып, жамылғы тастап жатса,
қыр басынан оншақты атгы сау ете қалыпты Оны көрген Дәукең зып беріп ішке
кіріп кеткен. Ақтан елге барып Дәулетярдың қайда жүргенін анықтап келе
жатса керек Дәулетяр, барсың ба, тысқа шық, тілдесейік, - деп дауыстайды
Дәукең амалсыздан далаға шықса, әй-шәй жоқ Ақтан жіпттерше Сал қыл арқанды
мойнына, тартыңдар деп айқайлайды Арқан салынып, сүйретіліп кете барыпты.
Қылғынып бара жатқан Дәукең жан дәрменмен қырылдап Токтай түр, жылқыңды
қайырып берейін, - деп айқайласа, сәл ғана тоқтап, Бір үйір жылқының
керегі жоқ Көп болса сенің құның кетер деп, содан соң қобалжыған
жігіттерге Тырп етпеңдер, жауабын өзім берем дейді де, одан әрмен тартып,
жортақтап жүре береді Әбден әлсіреп, тамағы тобарсыған Дәулетяр Әй, Ақтан,
келісейік, жалғыз қарындасым бар еді, соны берейін дегенде кілт тоқтап
Әй, Дәулетяр, не дедің, қайталашы? депті Сонымен Дәукең Ақтанға
қарындасын беретін боп жан сауғалапты.
Ақтан сол шақта жігіт ағасы болып қалған кісі екен Әйелі перзент көрмей
Дәйілхан апамыз төрт үлдың ортасында ерке өскен, ағалары сияқты ер жүрек,
батыл, анау-мынау жігітті лақтырып жіберетіндей тұлғалы кісі болған.
Ақтанның аулына келін болып түсіп, шымылдық ішінде отырса, сыртта жүрген
әйелдер пыш-пыш десіп Қайнаға байғұс перзентке зар болып, құдай бірдеңе
берер ме деп мынаған үйленіп жатыр. Бала тапса болар еді, сақайып қалған
екен, - дегендерін құлағы шалып калады. Сол шақта Дәйілхан апамыз пердені
ысырып тастап Әй, ауылдың қатындары, босқа сандалмаңдар. Біз табармыз,
тапсақ — кіл ұл табармыз, - депті де, пердені қайта жауып отыра беріпті.
Ауыл әйелдері ұрсайын десе, Ақтаннан бата алмайды Мұнысы несі деп,
беттерін шымшылап, үндері өшті Біздің кыздың батылдығы сондай еді. Алла
тағаланың құлағына шалынған шығар, Ақтан Тахауи, Сапа деген екі ұлды
болды, - деп әжем айтып отыратын-ды
Жазушының орталықтан алыста - Ақтөбе облысының Қарабұтақ деген жерінде
өткен шәкірттік шағы қазақ поэзиясының үлкен ақыны Қуандық Шаңғытбаевтың
өлеңінде әсерлі суреттеледі.
Есіңде ме Қарабұтақ, Тахауи, ен шеттеп Есмалайға тақау үй бөлмесіне
сәби арман сыймайтын сабан менен лайдан соққан жатақ үй есінде ме, мелде
көже, көмештер. Түнгі түпсіз кеңестер мен егестер Қияндар мен киялдарға
шақырып, атой берген қиял жетпес елестер.
Есіңде ме айлы түндер ақ тымық. Ең алғашқы қатпар үміт, қат күдік.
Қысылғаннан қыз алдында, үят-ай, Иман сөздер айта алмаған аптығып.
Сені қайдам, мен шүкірмін құдаға. Біз есіміз болмай бұла, кұда да
жетімдікті елетпеген жекжаттар екеуміздің есімізден шыға ма?
Шәкірттік кезең, өлең жазуға алғашқы құштарлықтың оянуы, оған
"талшыбықтай сидаң, сопақ бетті бала" Қуандықтың әсері туралы Т. Ахтанов
кейін 'Бастау бұлақ" деген мақаласында жазады.
Алматыдағы мүғалімдер институтына түскен соң да тапшылық құрығынан
құтыла алмаған оған жастардың жанашыры Мұқан Иманжановтың шарапаты тиген
көрінеді Оның көмегімен радиоға мәнерлеп оқушы чтец болып орналасады. Бұл
кезде өлең сүйер қауым арасында Тайырша оқу деген дәстүр кеңінен таралса
керек. Уақыт талабына орай өлеңді Тайырша дауыспен тасқындатып оқуға
Тайырша да бір адамдай үйреніпті. Сонымен катар зерек жастың сол уақытта
өнерге деген аңсары да күшейе түскен көрінеді. Сол кұштарлықтың бір
көрінісін жазушы кейін былай деп еске алады.
Ертеректе Алатау кинотеатрының орнында Қазақ драма театры болатын
1941 жылы сонда Абайдың алғашқы қойылымы болды. Мен сол спектаклге көп
баратынмын. Тіпті есік алдындағы әйел де біліп алған, кейіннен ақшасыз
жіберетін болды. Сондағы Абай кешінің естен кетпеуі еді. Төңірегіндегілер
қара тобыр да, анау бір биік, ақыл парасаты мол адам. Сондағы кайран
Қалекеңнің ойынын образға енуін ұмыту мүмкін бе? Көз алдымда әлі түр. Бірақ
сол ойнамайтын, ал, шын Абай еді Денеде кимыл-қозғалыс деген жоқ, асқақ
пафосқа келгенде сақалы ғана көтерілетін тек жүріп, ішкі дүниесі сөйлеп
жатқандай еді
Студенттік жылдар елесі Қ Шаңғытбаевтың жоғарыда аталған өлеңінде де
сағынышпен сипатталады. Әбу, Қасым аузынан бәліш жеп үйрендік қой
ілтипатты жақсыға деген олардың кімдермен аралас, қандай мақсат-мұратга
болғаны байқалғандай. Қыр соңынан қалмаған жоқшылық та, оны елемеген
жастықтың күш-қайраты да өлеңде елес береді. Киім болмай лекцияға баратын
болатын-ды күнім кейде қара түн. Есіңде ме, ботинкаға мен үшін кеткен еді-
ау сенің ішкі жалақың дейді, Қуандық ақын арадағы шын достықты еске алып.
Сөйтіп, білім жолына енді түсіп, Алматының кызығы мол жылдары есік ашқанда
енді, дүниені дүр сілкінтіп, Ұлы Отан согысы басталады Т. Ахтановтың
майданға аттанар алдындағы ант қабылдау сәтін майдангер-қаламгер Әзілхан
Нұршайықов былай деп еске алады
Мен Тахауимен ең алғаш алақандай әскери газеттің бетінде кездесіп
едім. Алдымен оның атымен, өлеңдерімен танысқан едім.
1942 жылдың ортасында біздің бригадаға жауынгерлік ту тапсырылды.
Бригада Алматының күн батыс жағында, Тастақ деген жерде лагерьде жатқан
еді. Бізді тегіс сапқа тұрғызды. Қазақстан үкіметінің барлық басшылары
келіп бригада командирлеріне бізді жауынгерлік жорықтарға бастайтын,
халқымыздың қанындай қызыл қасиетті ту тапсырды. Сол салтанатты сәтте
автоматшылар ротасынан политрук орынбасары кылыштай жарқындап, шыбықтай
солқылдап тұрған жас жігіт Тахауи Ахтанов жалынды сөз сөйледі. Халқымыздың
атына кір келтірмейміз деп үкімет алдында жауынгерлер атынан ант етті. Одан
соңғы сөзді артилтерия дивизоны жауынгерлерінің атынан маған берді. Мен
Біз жеңеміз, өйткені ісіміз ақ, барлық адам баласы бізбенен жақ. Дүниеге
зұлымдык үстем болып тұрмақ емес, әділдік жеңері хақ1 - деп басталатын
өлемді окыдым. Содан кейін мен де ту түбіне келіп құрмет қарауылға тұрдым.
Тахауидың ойында мен қандай күйде сақталып калғанымды білмеймін. Ал мен сол
қатар тұрғанда Тахауидың қошқар тұмсықты мол мұрынын ұмытпастай боп ойымда
сақтап кеттім
Соғыс жылдарындағы әдебиеттің үлкен міндеттерінің бірі майдан
қаһармандарының асқақ образын жасау еді. Сол кездері қан майданда
ерліктерімен даңқы шыққан Б Момышұлы, М Ғабдуллин, М Мамраев, Ә
Молдағұлова, Ә Мәметова, Т Тоқтаров, Н Әбдіров секілді көптеген батырлардың
ерліктері жырланып жатты. Сондай туындылардың қатарына ақын Қ.
Шаңғытбаевтың 1942 жылы Т Ахтановқа арнап жазған Жастық дәурен атты
өлеңін де жатқызуға болады Онда ақын гүл даланың ызалы қазағының ұрыс
үстіндегі жауынгерлік портретін жасайды.
Түтін ыстап жанарын, көрмей ұйқы, жүр бір жігіт ұрыста ұйқы-тұйқы. Ол
баяғы балдырған бала емес. Бала жүзі тотығып, қашқан сыйқы.
Айлар бойы ажалмен алысты ол, қақап тұрған қанжарға қарысты қол. Он
тіріліп, он өліп от кешсе де, қас дұшпанға бермеді намысты ол:
Қайда оның жалынды жастық шағы?
Махаббат думанының қашты сәні.
Қауыз жарған кезінде қазан соғып,
Кекке толды кеудесі, жас құшағы
Қатал қиял қан жауған қабағынан!
Сүрген шақтың мол тапты ол азабынан.
Жанбасынан талай жау жатты сұлап,
Гүл даланың ызалы қазағынан.
1942 жылдың күзінен соғысқа катысып, төрт рет жараланып, еліне аман-
есен оралған жазушы кейін балалық, жастық шағының уақыттың қиын
кезеңдерімен тұстас келуі туралы былай дейді: Біздің жастығымыз туралы не
айтуға болады? Балалығымыз ашаршылықпен тұстас келді. Жастығымыз Отан
соғысымен тұстас келді... Соның бәрінен аман қалып, әдебиетке кірген
кезімізде бізде тағы бір майданға енгендей екпін, от бар болатын.
...Жастығымның майданда өткендігін айттым. Ал, майданның адамды
тазалыққа, әділдікке, тәртіпке үйрететіні белгілі. Менің бір іштей
шүкіршілік ететінім - осы қасиеттер менің өзімнің де, майдандас
тұрғыластарымның да бой басында қалып қойды ғой деймін (23)
Жазушының бұл сөзінде үлкен шындық бар. Соғыстан кейін біраз уақыт
әскери кызметте жүргенімен, Алматыға келген бір сапары оның жазушылыққа бет
бұру тағдырын бірыңғай шешті. Ол - үстінде әскери киімі бар, саяси
қызметкер Т.Ахтановтың 1947 жылдың күзінде болған жас жазушылардың
республикалык кеңесіне кездейсоқ қатысуымен байланысты еді.
Академик С.Қирабаев ақын А.Шамкенов туралы жазған "Сабырмен тыңдап ел
демін..." деген мақаласында соғыстан кейінгі жылы болған жас жазушылардың
осы кеңесінің мәні туралы былай деп еске алады:
"Біз онымен бірінші рет 1947 жылдың күзінде кездестік. Соғыстан кейінгі
жас жазушылардың тұңғыш республикалык кеңесі тек Алматыдағы творчествоға
араласа бастаған жастарды ғана емес, әр тараптан жиналған жас таланттардың
да басын қосқан еді. Сол жиында біз әскерден "Курляндия" атты роман жазып
келген Әбдіжәміл Нүрпейісовті, соғыс мектебінен өтіп кайтқан ақын және
аудармашы Тахауи Ахтановты бірінші көрдік. Университет студенттерінен
С.Шаймерденов, З.Қабдолов, А.Шамкенов, ҚазПИ-ден Б.Соқпақбаев, Т.Жабаев
сияқты өлеңдері республикалық баспасөз бетінде танымал бола бастаған жастар
есімдері де кеңесте сөзге ілікті. Аға әдебиетшілердің артында қаулап келе
жатқан жас буын барлығы кеңеске қатысушыларды қуанышқа бөледі. Кеңес
соңында бір топ жастардың жазушылар одағына мүшелікке алынуы бұған шын
айғақ. Сонда мүшелікке өткен жастар ішінде Т.Ахтанов, З.Қабдолов,
А.Шамкенов үшеуінің болғаны менің әлі есімде".
Сол күндердің жарқын белгісі туралы жазушы Ә.Кекілбаев Т.Ахтановпен
байланыстырып былай деп жалғастырады:
Мінбеде - толқын-толқын қою қара бұйра шашты, коңқақтау кыр мұрынды,
кайқы төс қара торы жігіт. Қарашығынан ұшқындап тұрған өткір жанарын
жиналған әлеуметке тайсалмай қадап, шалқая қарап шабыттана. сөйлейді. Айтып
тұрғандары - күнде-күнде ести-ести құлақ жауыртқан үйреншікті қисындар
емес. Батыл, соны пікірлер. Білмейтіні жоқ. Құдды бір мынау ұшқыштар
формасындағы жас офицер төрт жыл бойы оқ кешіп қан майданда жүрмегендей.
Москва мен Ленинградтың атақты кітапханаларының ың-шыңсыз оку залдарының
бірінде тырп етпестен әлем әдебиетінің арғы-бергі санлақ жазушыларының
шығармаларын ақтарып отырғандай [24]
Осыдан кейін-ақ Т. Ахтанов үлкен жігермен, кұштарлықпен әдебиет ісіне
белсене араласады. Алғашқы шығармашылық жолынан бастап-ақ өз үнін,
шығармашылык бағытын таныта келді. Өзіне де, өзгеге де биік талап қойып,
тынбай ізденді. Сол ретте сыншылдыққа да барды, көркем аударма да жасады.
Әдебиеттің әр түрлі жанрында жазып, каламгерлік күшін, бағын сынады. Оның
шығармашылық жолы да оңай болған жоқ. Сыналды да, сынады да жазушының өзі
айтқандай, кейде уақыт ағымына қарай артық, қатты кетіп қалып жатқан
тұстары да болды. Бірақ, Т Ахтановтың ұстанған ең басты қасиеттерінің бірі
- әдебиеттегі жалғандықпен күресу еді. Бұл - оның өзіне де, өзгеге де қояр
қатаң ұстанымы болды.
Т. Ахтановтың азаматтық-суреткерлік тұлғасын тану үшін ол туралы
жазылған кей естелік мақалаларға тоқталу жөн.
Жазушы туралы естеліктер әр алуан. Әр замандас оны өз көзімен таниды.
Бірақ соларға алыстан қарап, бір сәт ойлансаң, өркештене көрінер, бәрі де
айналып өте алмайтын жазушының басты қасиеттері де даралана түсер еді. Ол -
Тахаңның өмірде де, өнерде де шыншылдығы.
Бұл туралы өзі де былай дейді Шынымды айтсам, құдай берген талант бар
болса бар шығар. Бірақ, менің кейде бұндай пікірлер естушінің бірден-бір
себебі - менің өтірік айта алмайтындығым болса керек деп білемін. Ондай
мінез кісіге ылғи пайда бола бермейді. Оның зардабын талай жерде тартып
жүрміз. Бірақ менің шығармаларыма таза пайдасын тигізді
Белгілі жазушы Әнес Сарай "Тахаң асқан тау асулар" мақаласында
Тахауидың осы күрделі табиғатын тануға қадам жасайды.
Айғай-шулы 70-жылдар да, дау-дамайлы 80-жылдар да тарих еншісіне
айналып, артта қалды Сол кездердің талас-тартыстары бояуы солмаған қалпында
әлі күнге көз алдымда Қайсыбір қызу қанды қыздырма жиналыстарда Тахауи
Ахтановтың бой бермей, мінбеге қайта-қайта көтерілгенін көргені бар.
Ол айтыстардың әлеуметтік астары жоқ емес-ті. Қайсыбір қаламгерлер оны
ұрпақ жаңаруының, әдебиетке жас буын, жаңа толкынның келуімен түсіндірмек
болады. Менімше, гәп басқада 70-жылдардан бастап казақ әдебиетінің арқауы
босады, көркем шығармаға қойылатын талап кеміп, ортақол, тіпті бір қайнауы
ішшде күлді бадам койыртпаққа жол ашылды.
Тахауи Ахтанов талас-тартысының мәні - әдебиетті кім көрінгеннің ермегі
етуге жол берген жолсыздыққа қарсы аттаныс еді. Бірақ, қолдаушылары аз
болды да, жар салып айтқаны жартасқа соғылды. (25)
Сол кездегі жас жазушы Қоғабай Сәрсекеевтің жазушымен алғаш танысудағы
әңгімеде де, бір кызығы, әдебиеттегі халтура жайы өзек болған. Бұл жоғарыда
айтылған әдебиетте көке жасық шығармалардың көбейіп, аға жазушы көңілінің
жадап жүрген кезі болса керек. Несін жасырайын, бәрі белгілі жайт. Сізге
біз ғашықпыз.Сіз үлкен жазушысыз, шығармаларыңызды сүйіп оқимыз.
Жазғандарыңыз жақсы, көңліңізге келмесін, бірақ істеріңіз жаман, аға буын
елге, жерге бөлінесіздер.
Әлгінде қайта-қайта сізге "сосын" деп жатқаным, ертең-ақ бізді ұмытып
кетеді-ау деп отырмын. Мәселе ішкен-жегенде емес, ықыласта.Жарылқаған
дәнеңеміз жоқ. Сізге мұндай құрмет кай жерден де табылады, менің
кауіптенетінім есімдеріміз есіңізде сақтала бермес Әбіш аға мен Сайын ағаны
әрине, жақсы білесіз, бірге жүресіздер, ал біз, әдебиетке енді келіп жатқан
жастар көбіне еленбейміз, аттарымызбен атамайсыздар.
- Есімдерің есте жақсы сақталуы үшін жақсы жазу керек - деді, енді
Тахаң - Мына Әбіш сияқты, мына Сайын сияқты, тіпті бұлардан да асып
жазыңдар Екінші мәселең өте проблемный мәселе, өз басыма келсем, елге,
жерге бөлінбейтін казақпын. Мен талантты жақтаймын, халтура менің жауым.
Қазір әдебиетте халтурщиктер көбейіп барады, вот это опасно. Сенің атың
Қоғабай ма, мына жігіттің аты Ахат, жарайды енді есімде боласыңдар, бірақ
тәуір жазатын болындар, осыған келіселік. Шай берген баланың бәрі классик
болмайды.
* Шай жәй нәрсе аға, айтқан пікіріңмен келісеміз, тырысып байқайық.
- Талант тырысқанға болмайды, талантты болып туу бар, это – судьба, -
деді Тахаң сөзін нығырлай - Таланттың тағы бір аты - жизнь -өмір.
Сайын аға жымиып күлді.
Тахауи Ахтанмен танысу осылай басталып еді, жақсы сыйласып жүрдік, ұлы
жазушы ұлы мінезінен бір танбай, әр ұшырасқанда тұздықтап, алғашқы
кездесумізді еске алатын-ды
Шындық жолы, жалғандыққа жаны қас нағыз өнерпаз жолы әсте оңай
болмайды. Ахтановтың тар жол, тайғақ кешулі жазушылық жолы туралы жазушы
Дүкенбай Досжанов өзі куә болған жайды былай деп еске алады:
Осыдан отыз жылдай бұрын Дала сырының әуелі Жұлдыз журналында,
кейінгіше сәл толықтырылған нұсқасы жеке кітап болып шыққан кезі
Университет қабырғасында жүріп, біреуіміз өлең, келесімсіз әңгіме жазып,
Жазушылар одағы мен басылымдардың табалдырығын тоздырып іштен өз шоғымызға
өзіміз күйіп-жанып жүрген көктемгі көк шөптей уағымыз. Дала сырындағы
қойшы Қоспанның ауыр тағдыры, боранда ығып кеткен қойының соңынан ілесіп
жүріп, сол көлеңкелі керуендей тағдыр жолын көз алдынан өткеруі ойымызға ой
косып, білсек те айта алмай жүрген көп жәйттің ащы шындығын ашқан еді.
Ғылым академиясында, несін айтасың, аузымен құс ұстаған сыншылар мен
ғалымдар осы шығарманы талқылайды екен дегенді естідік. Сонда жеттік. Ығай
мен сығай салқын сазарып үлкен мәжіліс залына сығылысып орнығьш алыпты.
Шеттеу келіп біз де тізе бүктік. Әуелгі сөзді Тахауи Ахтановтың өзі алып,
шығарманың көркемдік кестесіне, авторлық концепциясына тоқталып өтті. Сосын
беделді мінбеге миын кітап сарғайтқан академик, өкшелей ғылым докторы, одан
соң ғылым кандидаты шығып шығарманың қолын қол, бұтын бұт қылып дегендей,
жіктеп, жіліктеп таратып әкетті. Сыншылардың сөз ұсқыны жаман Қоспанды
жағымды кейіпкер дейміз бе, жоқ жағымсыз кейіпкер санатына жатқызамыз ба,
- деп, бір аты әйгілі сықақшы сыншы жазып алған қағазын оқып түгесіп
болмады Ал, кітаптың бас кейіпкерін жағымды герой етейік, сонда қай
қылығын үлгі тұтамыз оның, соғыста немістердің тұтқынына түскен, ол аз
дегендей колхозшы болып жарытпаған, бұл аз болғандай ортақтың бір кора
қойын боранға ұшыртып, біразын қасқырға жем ғып, біразын қарға омбылатып
қырып бітті, бұл-бұл ма, әйелімен кырғи қабақ, басқармамен теке тіреске
түседі,- деп, әрі-беріден термелегенде шыдап отыра алмадық. Қараймыз,
алдыңғы қатарда отырған Тахауи ағамыз айылын жияр емес, әлгідей түрлі сьшға
қыңар емес Тағы бір белгілі сьншы шығып, Бұл Қоспан бүгінгі нағыз зиянкес,
кертартпа, кешегі Сталин заманы болса, халық жауы болып атылып кететін
адам, — деп қолын нән терезеге қарап шошайтты. Нақа мұны жазған жазушыны
да қамап, атып жіберу керек дегендей болып естілді. Аш кенеден бетер,
қадалған жерінен қан алатын кандидат сыншы мінбеге көтерілді, қолында сала
құлаш ширатпа қағаз, қағаз беті сықасқан үзінді, Ахтанов кейіпкерін қай
топқа, қай тапқа жатқызамыз деп бастарың ауырып отыр ғой, менің байқағаным
автор колхоз байлығы, ортақтың малын қалай суреттеген, көріңіздер, оқып
берейін тірсегі тірсегіне тоғысқан, ілбиген, сіңіріне ілінген қыбырлай
ілбіген, бірінің бірі жүнін жеген дамылсыз маңыраған өз тағдырына налыған
нәлет атқан деп шұбалта жөнелді енді былайғы жұрт бас шайкасып, жағасын
ұстады. Қарадай отырып кісінің жаны түршігеді екен.
Осыншалық сілейте соққан сыннан, жаппай жазғырудан, кемсітіп кекетуден,
әр сөйлемнің астарынан бәле іздеп кемшілік табудан, тырнақтай жөн сөйлем
таппай шаршағаннан, әй, Ахтановтың сау тамтығы қалмаған шығар деп
ойлағанбыз.
Көзіміздің астымен қараймыз. Тахаң мәз. Әлгі сын пікірлерді маса шаққан
құрлы көретін емес. Жауап тыңдарлығына жауап берді, тіпті көнбей өзеуреген
бетпақ біреуіне қолын бір ақ сілтеді. Сол жиналыстың үстінде отырып,
кейінше сілелеп шаршап үйіме келе жатьш, баспанама оралып, шай-судан соң
жазу үстеліме қонақтаған соң да көкейіме түйгенім: Ахтанов табиғатында
қайсар, қажырлы адам.
Жазушы болу үшін қайсар мінез қажет екен-ау, деп түйдім
Осы шыншылдық пен қайсар мінез кейде оны майдангер жазушы, аты аңызға
айналған батыр Бауыржан Момышұлымен жақындастыра түсетіні де естеліктерде
айтылады. КСРО Халық әртісі Әзірбайжан Мәмбетов Таханды кейде мен Бауыржан
Момышұлына ұқсатар едім Иә, Тахаң марқұм Баукеңнің нағыз рухани інісі еді
ғой, - деп жазса, осы өрісті ой Халық жазушысы Шерхан Мұртазаның
Тұлпарлардың тұяғы атгы естелігінде былай жалғасады:
Баукеңе жағымпаздар, екі жүзділер, мақтаншақтар ұнай бермейді. Ал
Тахауи десе:
- О, ол батырдың, Көтібар көкемнің ұрпағы ғой Ұқсайды бабасына,- деп
қоятын.
Шынында да аты қиын бабамыздың батырлығы, адалдығы,
турашылдығы Тахаңньң тұла бойында тұнып тұрғандай еді .Тағы да Баукең:
- Осы күні Менің бабам батыр болған. Менің бабам пәлен болған,түген
болған" дейтін дуайпаттар көбейді.Жарайды, болса, болған шығар.Алсол ұлының
ұрпағы бабасының тырнағына тати ма?Соны неге ойламайды"деп қаһарланады. Ал
ұрпақтары ұялмай, Тахауимен мақтануына болады.
Бауыржан Момышұлы дүниеден қайтқанда, Тахауи қабір басында жан дүниесін
ақтара, хас шешендігі еселей ашылып:
- Бауыржан Момышұлы - мына ноқталы дүниеде ноқтаға басы сыймай кеткен
адам! – деді.Тахауидың өзі де сондай еді - ау
Естеліктерде орын алатын жазушының тағы бір қыры - оның өткір тілді
шешендігі. Үлкен кездесулер мен жиындарда төгілте сөйлегендегі Тахаңның ой
тереңдігі мен білімі, нәрлі тіл орамы, өзіне тән шешендігі кезінде
талайларды тандай қақтырып сүйсінтсе, әдебиеттегі дарынсыздар мен халтураны
тітіркенткен.
Т. Ахтановтың хас шешендігі туралы ақын, әдебиетанушы ғалым Сейфолла
Оспанов былай деп сыр шертеді. Ұмытпасам жазушылардың не үшінші, не
төртшші съезінің бірі. Ол кезде менің казіргі Жазушы баспасында (баспаның
Қазмемкөркемәдеббас болып шұбалып аталатын кезі) азғантай қызмет атқарып
жүрген жайым бар. Қысқасы, жоғарғы аталған съездің біріне қатысып
отырғанымда, бірде мінбеге ақ шулан шашты осы Тахауи ағамыз шығып,
шылбырдай ширатылған сөз арқауын ұрып берді дейсің. Әр сөзінің өрнекті
буындары әр қилы айтар ойдың ащы шындығына суарылып алғандай шырқырап
келіп, отырған елдің жан-дүниесіне дөп түсіп, сана-сезімдерін дөңбекшітіп-
ақ жатыр. Менің таңқалғаным, тып-тыныш жатқан ақ шулан шаштың кенет сөз
сөйлеген сайын бірте-бірте күдерлене көтеріліп, ең жоғарғы кульминациясына
барғанда, шаштың да өз-өзінен желкілдегі қайдағы бір сағымды пырақтың көкке
шаншылған жалындай айбаттанып, қайраттанып сала бергені болды. Аузындағы
шешендік отты сөз бен басындағы ақ шулан шаштың ұласқан құдыреті күмбезді,
көкірегіндегі көмбені көтеріп жатқандай әсер тастады. Зал тып-тыныш,
шыбынның ызындағаны естілмейді. Елдің бәрі сол бір шырқыраған шындықтың
отты лебіне тұншығьш қалғандай. Осы қалып қашан Тахаңның мінберден
түскеніне дейін ұсталды да, кенет ду қол шапалақтау залды басына көтеріп
кетті. Әр жерден қайран, Тахаңдаған дауыстар шығып жатты. Бағанағы
әрқайсысы таяқтай боп көтерілген ақ шулан шаш та бірте-бірте ез қалпына
түсіп, төрде отырған әрқайсысы бір-бір пайғамбар шалдардың бір шетіне барып
отыра кетті. Олар да мәз болғандай отырған орындарынан сәл қозғалақтап, өз
ризалықтарын бірінен соң бірі бас шайқап білдіріп жатыр... Тахаңның алғаш
рет кұдыреттілігін қатты сезгенім осы болды (26)
Жазушы Герольд Бельгер естелігінде мынадай бір қызықты хикая
баяндалады:
1963 жылдың қоңыр күзінде бір шаруамен (Қан мен тердің жолма-жол
аудармасымен шүғылдана бастаған кезім) Әбеңнің (Әбдіжәмілдің) үйіне келсем,
қалың бұйра шашты, кеуделі, тығыз денелі, шымыр, бір қарағаннан-ак адамды
баурап алатын қалтқысыз ашық көңілді, жылы шырайлы бейтаныс қазақ көсіліп
сөйлеп отырды. Сөзі ірі, өткір. Шылымын бұрқыратып, көк ала түтінге
қақалып, гүжілдейді-ау келіп. Тахаң ғой, - деді, Әбең біздерді
таныстырып.
Екеуінің алдында бір түрлі абыржып, именіп, қысылып қалдым. Аузыма дені
дұрыс сөз де түспеді. Бірақ, сөз беретін Тахаң да көрінбейді. Аққүйрық
сигаретін әлсін-әлі сораптап қойып, қарқылдап күледі.
Бір кезде екеуі шахматқа отырды. Ойындары қызық. Сарт-сұрт. Ноздрев пен
Чичиковтьң дойбы ойнағанындай. Шахмат теориясында кездеспейтін дебют.
Жаңылысса, жүрістерін дереу қайтып алады. Оқта-текте бір-бірінің қолына
жармасады. Тіпті қыза-қыза келе екі жүрістен қатар жасайды. Салдыр-гүлдір.
Шахмат емес, дода ма дерсің. Бір уақытта қалай болғанын білмеймін, Әбең
Тахаңның ферзесін кағып түсірді. Тахаң: Қайтып бер! деп гүр ете түссін,
ферзісіне жабысып кеп. Е, неге қайтып берем?! -деп, Әбең де көнбей,
қасарысып отырып алды. Тахаң жалма-жан оның қолына жармасты. Біраз
шуылдасқаннан кейін андаусызда опат болған ферзі қайтадан тіріліп, тақта
бетінде ойқастай жөнелді. Шах! Шах!! - деп қояды Тахаң, өршеленіп. Ни
койя... ондай шахтан кісі өлмейді - деп, Әбең ьзылдап қояды. Бірақ,
байқаймын, жағдайы мәз емес, маттың ауылы жақындап қалған тәрізді. Әттең
- о, тоба! - Тахаң мат берейін десе, қарсыласының королі жоқ. Әй, королің
қайда?! - деді, Тахаң қаһарға мініп, көзі шатынап Қайдам - дейді, Әбең
міңгірлеп, қалтасына қолын сұға түсіп Ау, сонда матты кімге беремін? Өз
короліңе бер. Екі жазушы ауылдың тентек балаларындай шек-сілесі қатып, мәз
болды Мұндай ойынды менің де бірінші көруім. Қан майданда от кешкен әскери
офицер, майталман жазушы, ресми саясатқа әрдайым қыңырлау қарайтьн,
қайшылау келетін ойшыл, сыншы, аккөңіл, ақпейіл, ақжүрек, аңқылдаған бала
мінезді, сүлу пішінді осы бір еркек маған салғаннан ұнады
Халқына өлмес мұрасын аманаттаған саңлақ суреткер Тахауи Ахтанов 71-ге
қараған шағында 1994 жылдың 25 кыркүйегінде ұзаққа созылған науқастан
кайтыс болды. Елі оған қабырғасы қайыса аза тұтты. Қатарлас, аға-іні
қаламдастар оның ұлттык мәдениетмізді өркендетудегі асқаралы орнын айтып,
аһ ұрды. Акындар өлеңдерін арнады:
Соқты боран,
Боран ажал — тұл әні
Емендегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3
1. Жазушының өмір
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Жазушы шығармашылығы және соғыс және адам,
соғыс пен бейбітшілік
ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. Шырағың сөнбесін романындағы рухани – адамгершілік мұраттардың көркем
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...54
Т. Ахтанов шығармашылығы жайлы жазылған мақалалар
библиографиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат
тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат.
Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші
мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат – адамгершілік,
азаматтық парыз, ар тазалығы қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы.
ХХ ғасырда адамзат екі бірдей дүниежүзілік соғысты бастан кешті.
Адам ойының жетістігінен қаншама ядролық зардаптарға тап болды. Ғарышты
бағындыру мен ғылыми-техникалық шарықтаулар әсерінен табиғат зардап шегуде
(жер сілкіністері, су тасқындары, өзен, көлдер, теңіздердің тартылуы,
мұхиттардың ластануы, дүниежүзіндегі ормандардың көлемінің азаюы, бағалы
аңдар санының күн санап кемуі). Сонымен қатар мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар
санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең
бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын
қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Мәселен, өркениет
биігіне көтерілген Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау
өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің
мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән-мағынасы жоқ,
тек қана дыбысқа құрылған музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған
детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы
түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды
рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Нашақорлық, қанішерлік, жезөкшелік сияқты адамға жат қасиеттерден
жас ұрпақты сақтандыру бүгінде парасат иелерін алаңдатып отырған өзекті де
өткір проблема. Қайткенде жастарды рухани құлдыраудан сақтап қаламыз?
Дүниежүзілік дертке айналған саддизмді ұрпақ санасынан қалайша өшіреміз?
Жер бетінде ізгі ниетті тіршілікті қайткенде сақтап қаламыз? деген сауалдар
төңірегінде әлемдік деңгейде, яғни ЮНЕСКО, БҰҰ-ның шеңберінде семинарлар,
конференциялар өтуде.
Саддизм дерті ояна бастаған, адам бойынан өшпенділік пен қаталдық
жиі көрініс беріп, мейірімділік пен қайырымдылық күн санап өз жағалауынан
алыстаған қазіргі заманда жастардың жанына парасат дәнін себетін,
қайырымдылық пен адалдыққа, жан тазалығы мен ізгілікке баулитын, рухани
құндылықтар биігінде тәрбиелейтін көркем әдебиеттің, оның ішінде
классикалық әдебиеттің орны ерекше.
Ғылым мен техниканың қарыштап дамуы, адам баласының материалдық
жағдайының жақсаруы адамдар санасын өзгертудің субъективтік факторлары
ғана. Адамның ар тазалығы, рухани байлығын, ішкі жан-дүниесінің сұлулығын,
сезімінің мөлдірлігін қалыптастырудағы әдебиеттің қызметін ешқандай да
сыртқы күштер ауыстыра алмайды, Әдебиетіміздің ең жауапты да, абыройлы
миссиясы да осында жатыр. Бұл жөнінде орыс ғалымы Ф.Ф.Кузнецов: Шын
мәніндегі әрбір әдебиет үшін, егер ол әдебиет, яғни адамтану болса, онда
адамгершілік ізденістердің болуы міндетті 1,- деп жазады.
Кемелденген әдебиетіміздің ұлы көкжиегі саналатын кемеңгер жазушы
М.О.Әуезов кезінде: Әдебиет адамды тану өнері деп танылғанда, әр шақта, әр
дәуірде адамды оның жан дүниесінің, жаратылысының барынша шарқына жеткен
шағына апара түсіп суреттеуі керек болатындығын 2 жете түсіндірген еді.
Себебі: Көркем туынды, ең алдымен адамды ойлауға, толғануға үйретіп, оның
рухын арттырып, әсемдікке қарай талпынтуға міндетті 3. Бұл қолына қалам
алған жазушының шығармашылық міндеті екені сөзсіз. Осы ойымызды орыстың ұлы
жазушысы М.Шолоховтың: Жазушы шығармашылығы дегеніміз ол ең алдымен,
мораль, адамгершілік, гуманизм ісі емес пе?! 4 деген сөздері нақтылай
түседі.
Олай болатын болса, әлемдік өркениетке жетуге күн-түн демей мігірсіз
тырбанып жатқан Қазақстан халқын біртұтас патриотизм мен интернационализм
рухында баулудағы, өзімшілдік пен қара бастың қамын ойлауға (эгоизм),
тоғышарлық пен мансапқорлыққа, жексұрындық пен сұрқиялылыққа қарсы
тәрбиелеудегі қазақ әдебиетінің орны айрықша.
Осы орайда әдебиеттің мәңгілік ізденісі адамгершілік, гуманизм
мәселелерін, моральдық проблемаларды бүкіл прозалық шығармаларына өзек
еткен халық жазушысы Тахауи Ахтанов прозасын зерттеу бүгінгі таңдағы қазақ
әдебиеттану ғылымы үшін өзекті.
Күй аңызы, Алыстан жеткен сарын, Көкқұтан, Алғашқы ән,
Қызғаныш, Ол солай еді, Жоғалған дос, Тауап атты әңгімелері мен
Үндістан хикаясы, Шынтас, Махаббат мұңы повестері, Қаһарлы күндер,
Боран, Шырағың сөнбесін романдары адамның адамды көбірек, дәлірек
түсінуіне көмектеседі және адам баласының өзі ұғынып, түсініп болмаған
бойындағы түрлі жағымсыз қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін
мейлінше нәзік, батыл жеткізе алуымен құнды. Бұл тұста Шындықты қызарта
да, бозарта да боямай, ақиқат қалпының бар заңдылықтарымен көрсету, өмір
ағысының, адамдар қатынастарының мазмұнына зерттей үңіліп, әр әрекет пен
құбылыстың себебін терең ашу адамгершілік мәселесі мен қоғамдық әлеуметтік
проблеманы ұштастыра, жымдастыра өру – Тахауи Ахтанов прозасының басты
ерекшелігі 5, - деген ғалым Н.Ғабдуллин пікірі өте орынды.
Олай болса, адамгершілік арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні
мен мағынасына тереңдей ену арқылы жүйелі зерттеу және Т.Ахтанов туған
әдебиет тарихынан алар орнын саралау біздің басты парызымыз.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі
үлес боп қосылған Т.Ахтанов шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер
шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев,
А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев,
Х.Есенжанов, Т.Тоқбергенов, Т.Сыдықов, С.Шаймерденов 6 еңбектерінен
кездестіреміз.
Т.Ахтанов шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-сын
мақалалар жарық көрді. Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз қырлары
сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукеновтің, М.Атымовтың, Ә.Нарымбетовтің,
Қ.Құттыбаевтың, С.Әшімбаевтың, Б.Тоғысбаевтың, Қ.Қуандықовтың,
Н.Оразалиннің, Ш.Нұрпейісованың мақалаларын 7 атап өткен орынды.
Т.Ахтанов шығармашылығы туралы Е.Лизунова, З.Кедрина, Б.Панкина,
П.Косенко, Е.Дьячков, Б.Энтин, О.Мозголина, Н.Ровенский, Д.Николич, А.Зырин
т.б. Орыс сыншы-ғалымдардың сыни мақалалары мен еңбектерінде сөз болады
8.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы туған -туысқандары мен дос-
жарандарының естеліктері, 50, 60, 70 жылдық мерейтойларына байланысты
замандас жазушылардың, қаламдас інілерінің Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов,
Х.Бөкеева, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков, Ш.Мұртазаев; Е.Домбаев, Б.Мұқай,
Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов,
Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер шығармашылығы жайында ой қорытуға
біраз материал бар екенін аңғартады 9.
Т.Ахтановтың прозасындағы рухани-адамгершілік ізденістер жүйелі түрде
күрделі зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер творчествосына
арналған жекелеген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген ғылыми мәселе.
Біз зерттеу еңбегімізде сол мақалалардың мақсатымызға қажетін саралап,
ғылыми талдауымызға арқау еттік.
Адамгершілік проблемасы - әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған,
бұл күнде жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялық мәні мол мәселе.
Сондықтан да ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді. Замандас бейнесі
мен оның рухани әлемінің көркем әдебиеттегі көрінісіне Н.Ғабдуллин 10,
Ш.Елеукенов 11, Ж.Исмагулов 12, Т.Кәкішев 13, Қ.Тұрсынов 14,
Б.Майтанов 15, А.Нағметов 16, Ә.Нарымбетов 17, Ф.Оразаев 18,
С.Байжанов 19 т.б. ғалымдар ғылыми монографиялар арнады.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын
жаңа көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан адамгершілік, мораль
мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені
адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап,
көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады. Қазіргі таңда бұл мәселе жекелеген
суреткерлер шығармасын зерттеу барысында қарастырылуда. Сонымен қатар
қазіргі қазақ повесіндегі замандас образын, олардың заманға сай моральдық
келбетін, мінезіндегі адамгершілік сапаның көрінісін бейнелеудегі жазушы
шеберлігін сөз еткен Т.Бекниязовтың 20, 70-80 жылдардағы қазақ
прозасындағы талантты буынның, яғни Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, Д.Исабеков,
Ә,Тарази сынды жазушылар шығармаларындағы адамгершілік ізденістер мен
моральдық-этикалық мәселелерді қозғаған Ж.Жарылғаповтың 21 еңбектерін
айта кеткеніміз жөн.
Ал біз дипломдық еңбегімізде Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін
романындағы кейіпкерлерінің бойындағы заман рухына лайық болмыс, бітім,
адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың идеялық-көркемдік
ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге ұмтыламыз.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Жазушы Т.Ахтанов романдарындағы рухани-адамгершілік ізденістерді
зерттей отырып, оның қазақ әдебиетінің дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік
әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік шығармашылық даралығын айқындау.
-романның идеялық – тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік
мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік - өнегелік
мәнін ашу;
-романды жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын
көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау;
-романындағы қоғам және адам проблемасы мен соғыс және адам,
соғыс пен бейбітшілік ұғымдары хақындағы жалпы адамзаттық көкейтесті
мәселелердің көркем шешіміне назар аудару;
-образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;
-кейіпкер таңдау, оны жан-дүниесінің, адамгершілік ізденістерін шынайы
қалпында суреттеу шеберлігін таныту;
-әлемдік әдебиет пен қазақ прозасының көрнекті өкілдерінің
туындыларымен Т.Ахтанов романдарын салыстыра-салыстыра зерттеп, қаламгер
шығармашылығындағы рухани-адамгершілік мұраттардың көркем көрінісі мен
қоғам, соғыс шындығын ашудағы қарымды ізденістерін пайымдау.
Зерттеу нысаны (объектісі) ретінде Тахауи Ахтановтың Шырағың
сөнбесін (1982) романы алынды.
Диплом жұмысының теориялық, методологиялық негіздері.
Зерттеу барысында А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов,
А.Нұрқатов, М.Базарбаев, Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев,
Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов,
З.Бисенғали, Т.Есембеков және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа
алынды 22.
Зерттеу әдісі. Т. Ахтанов шығармашылығының қазақ көркем әдебиетіндегі
көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер шеберлігін, жалпы
романдарындағы адамгершілік проблемесын зерттеуде хронологиялық,
салыстырмалы – салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық
талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, Жазушының өмір жолы,
Жазушы шығармашылығы және соғыс және адам,
соғыс пен бейбітшілік ұғымдары,Шырағың сөнбесін романындағы рухани –
адамгершілік мұраттардың көркем көрінісі атты тараулардан және
қорытындыдан тұрады.
Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Жазушының өмір жолы
Тахауи Ахтанов - қазақ әдебиетінің, ұлттық сөз өнерінің кесек
тұлғаларының, ерекше жаратылысының бірі әрі бірегейі. Көркемдік кеңістікте
өз мәнерімен дара шапқан жасампаз жүйрік. Оның қаламынан туған көркем
туындылар, сын мақалалар, ой-толғаныстар, эстетикалық соны, іргелі
көзқарастары уақыт алға озған сайын жаңғырып, жаңашыл сипат алып отыр. (Қ.
Сәрсенбай Ег. Қаз. 1992 ж. №3). Ол, шын мәнінде, нағыз халық жазушысы,
өзінің кемел шығармашылық болмысымен нағыз арлы да шоң суреткер. Ол қалың
қазақ оқырмандарының бірнеше буыны үшін ерекше қастерлі есім болып келеді,
әлі күнге дейін оның сирек кездесетін, сирек бұйыратын талантына
сүйсінбейтін адам жоқ. Бұған аса көрнекті суреткер шығармаларының
жаратылысы мен сымбаты мейлінше бөлек, ұлттың ой-сезімі, рух-санасы
мейлінше шынайы, мейлінше кесек болмысы, яғни, бір сөзбен түйгенде, жазушы
таланты кәміл сендіреді. Өйткені, кез келген айтулы да ірі дарындар туралы
сөз қозғалғанда әрбір адам ең әуелі оның өнерпаздық тұлғасына, шығармашылық
қуатына ерекше назар аударатыны өзінен-өзі түсінікті жәйттер. Оның үстіне
кез келген адам қалыптасқан диалектика үрдісі бойынша өзі жазғалы отырған
қаламгердің таланты нені көрсетеді? Соның құдіреті мен сиқыры неде?
Суреткер есімі несімен қастерлі?- деген заңды сауалдарды өзінен-өзі
көлденең тартып және соған іле-шала лайықты жауаптарды қарастырып,
іздестіріп табуға тырысады. Әрине, мұның бәрін әркім өзінше шешуге, өзінше
шешкен, тапқан сәттердегі ерекше сүйсінулерін өзгелерге жеткізуге,
өзгелерді иландыруға, ортақтастыруға ұмтылатыны сөзсіз. Енді осыған
келейік.
Біріншіден, Тахауи Ахтановтың қаламгерлік сапарының сәтті
басталғанын жазушы жайлы айтылған, жазылған еңбектерден айқын көруге
болады. Жастықтың бозым жылдарында жас талант қып-қызыл өрттің ішінде жүріп
қып-қызыл қан кешкен жігіт тым ерте есейді. Бұл – автор үшін де, әдебиет
үшін де ерекше олжаға айналғанын бүгінгі күн дәлелдеп отыр. Жастық
желектің желбуаз жырларын кейін жырып, ерте есейгендікті мойындатқан соғыс
қасіреті мен зар-запыраны Тахауи Ахтановты өмірді, өнерді, әдебиетті, асыл
мен жасықты, биік пен пәсті, салиқалы ой мен салдырлаған серке сөздерді
салыстыруға, бағалауға, сын көзбен қарауға мәжбүр етті. Оның 1950 жылғы сын
мақалалары осының айғағы. Оның Әуезов, Майлин, Мүсірепов, Мұстафин,
Мұқанов, Нұрпейісов, Шәймерденов, Қабдолов шығармашылығы жөніндегі ой-
пікірлері алымдылығымен-шалымдылығымен, дәлел-дәйектерімен атын бірден
аспандатып жіберді.
Екіншіден, Т.Ахтановтың қаламгерлік салымы да сәтті басталған. Сол
салымның кенен болуын қамтамасыз еткен де бір өзі. Түйсіктің түсінікке,
түсініктің іс-әрекетке, іс-әрекеттің ізденіске, ізденістің парасатқа
көтерілуінде тынымсыз еңбек, талмас қажыр, тайынбас тегеурін жатқаны
белгілі. Сол себепті ол М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов сияқты
алыптармен үзеңгілесе жүріп, солардың шұғыла шашқан дәстүрлерінен тікелей
тәлім-тәрбие алуы арқасында суреткерлік соны соқпағын да тез тапқан.
Үшіншіден, кешегі соғыстан кейінгі 1950 жылдардан күні бүгінге дейін
қазақ әдебиетінің өсу, қалыптасу, ілгерілеу, өркендеу, өрлеу кезеңдерінің
айтулы-айтулы тұстарын суреткер Т.Ахтановтың әркездегі әралуан, сыбағалы
туындыларынсыз көзге елестету мүмкін емес. Бұған оның Қаһарлы күндер,
Боран, Сәуле, Ант, Шырағың сөнбесін атты туындыларын айтсақ та
жетеді. Ал мұның өзі әлдеқашан әдеби-тарихи аксиомаға, көркем ой
тарихымызға, айналып кеткені ақиқат. Өйткені, жоғарыда аты аталған
туындылардың қай-қайсысы болмасын әлдеқашан уақыт сынынан өткен, оқырмандар
сүйіспеншілігіне бөленген, мейлінше кеңінен танылған дүниелер. Жазушы
талантын танытатын бір құбылыс осы.
Төртіншіден, Т.Ахтанов ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ
әдебиетінің аса көрнекті суреткерлерінің бірінен саналады. Сондықтан шығар
оның көркемдік әлемі - өзінше бір сырлы, өзінше бір мағыналы, өзінше бір
қыртысты-қатпарлы дара құрылық. Әдебиетіміздегі осынау дара әлемнің
көркемдік болмысын тек Т.Ахтанов қаламына ғана тән сирек таланты ғана
айқындап береді.
Бесіншіден, Т.Ахтанов өз талантына мейлінше қатал болған сирек
суреткерлер санатына жатады. Содан болса керек, жазушы шығармаларының бір
ерекшелігімен барша болмысын, ал барша ерекшелігін бір ғана болмысымен
жоталы да сүйікті қалпында көрсетуге болады. Иә, шынымен де тек өз
талантына қатал қараған суреткерлердің ғана қолынан шынайы көркем шығарма
дүниеге келері сөзсіз. Өйткені, Т.Ахтановтың өз сөзімен айтсақ: Шеберлік
деген жол-жөнекей келетін нәрсе. Тек әдебиетке деген қасиетті жүрек
дірілін, қалтқысыз ақтық сезімін жоғалтып алмаңдар. Талант та ар сияқты,
жеңілдік жасауды көтермейді. Сондықтан өз таланттарына қатал болыңдар дегім
келеді, - болып шығар еді.
Т.Ахтанов бір кездегі кеңес әдебиеті деп аталатын сан ұлтты ұлы
әдебиеттің биік-биік бел-белестерінің ұзақ тізбегіндегі ірі тұлғалардың
бірі болып танылған. Әркез әдептен жазбайтын Әбіш Кекілбаев: Т.Ахтанов –
жиырмасыншы ғасыр әдебиетінің кезеңді биігі,- депті. Әрине, шын айтылған
пікірге құлдық ұру керек.
Әдебиет тарихында төгіп көп жазатын да, саралап аз жазатын да
жазушылар болған, қазір де бар. Қаншама көп қырлы бола тұра Тахауи төгіп
көп жазатын жазушы емес, саралап аз жазатын жазушы. Бұл әрине жазушы
ерекшелігіне жатады.
Жалын журналының 1993 жылғы 9-10 сандарындағы материалда жазушының
туған жылы туралы мынандай мәлімет беріледі. Деректің каламгердің көзі
тірісінде жарияланғанын ескерсек, оған күмән келтіруге де болмас.
Бүл күнде 70 жастьң асқарына шығып, шығармашылык кемел жасқа жеткен,
қазақ прозасының майталман шебері, Қазақстан халық жазушысы, Қазақстан
Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Тахауи Ахтанов, каламдастар тілімен
айтқанда біздің Тахаң Ақтөбе облысы Қарабұтақ ауданында 1924 жылы дүниеге
келген. Әйтсе де жасынан от боп жанып өскен баланы жүрт ерте көзге іліп
райком болатын бала деп мақтап, ауызға ала бастаған. Сол дем берумен
комсомолға өтемін деп туған жылын қолдан шегеріп, 23 жылы туған деп
жаздырып жіберген. Содан бері Тахаң шын жасынан ылғи бір жыл бұрын ерте
есеюмен келеді
Ал жазушының өз қолымен жасаған өзгерісі мүнымен шектелмеген.
Ол кезде Қарабұтақта 10 класс болмаған. Тахаң әрі қарай ілгерілеп
білім алғысы келеді. 6 класты бітірген соң табельдегі 6 деген тұсын
қолымен өшіріп, орнына 9 деп жазып, 9-шы класты бітірген болып, әлгі
құжатпен Алматы мүғалімдер институтына келіп түседі .
Жазуының әкесі Ақтан мен шешесі Дәйілхан туралы ақтөбелік нағашы туысы
Жайшылык Аймағамбетов Тахауи көшесі атты мақаласында мәлімет келтіреді.
Онда ел сыйлаған байсалды, дәулетті, батыл Ақтанның батырлығы мен оның төрт
үлдың ортасында ерке өскен Дәйілханға үйлену жайы баяндалады.
...Әйтеке би ауданы жеріндегі Талдық пен Қайрақты өзендері Мүғалжар
тауының бергі бөктерінде жатыр да, арғы бөктерінен Жем өзені басталып
Атырауға, Ор мен Елекбасын алып, Жайыққа қарай ағады. Мүғалжардың арғы
бөктерінде Шетырғыздың бас жағында Ақтан қорасы деген шағын мекен бар.
Осы жер - Тахауидың әкесі Ақтанның елі екен. Өзі айтқандай - Ақтан
байсалды, ел сыйлаған адам болуымен қатар дәулетті, батыл кісі екен.
Бірде оның бір үйір жылқысы жоғалып кетіпті. Күйлі адамдардың ол кезде
дығайдай-дығайдай қайратты жігіттер ұстайтын шағы ғой. Білекті азаматтарын
жіберіп іздеу салса, барымташы Дәулетяр айдап кетті деген із шығады.
Жігіттер тура барып: Ақтанның жылқысын айдап кетіпсің, қайтып бер деп
Дәулетярмен жүздесуге батылдары жетпейді. Өйткені ол - теңдік бермейді,
батыр адам. Жала жаптың деп сабап жіберуі де мүмкін. Сонымен мойындарына
су қүйылғандай салбыраған жігіттер Ақтанға қайтып, үйірді Дәулетяр айдап
кеткендігін, оған барғанмен мойнына алмай, оның есесіне айыптап дүре
соғатындығын айтып шағынған. Дәулетяр деген не қылған пәле, ешкімге дес
бермейтін, өзім көрейін,- деп соңына он шақты жігітін ертіп жолға шығыпты.
Сол жылы менің әкем Арал жағалауынан көшіп келіп, Қайрақтыны
қоныстанған Шобанның Ботан балалары аталатын ағайындардың арасына келіп,
кыстау салыпты Бұл шамасы жиырмасыншы жылдардың басы болса керек. Ақтанның
бір үйір жылқысын Жаманқалаға (Орск) апарып сатып жіберген Дәулетяр
іздеушілерден сақтанып, өз аулына бармай, ағасына келіп, қора жабысып,
жәрдем етіп жүріпті Шамасы менің әкем Дәулетярдан үш-төрт жас үлкен болса
керек Бірақ ол кісі інісінің нендей себеппен келіп жүргенін сұрамаған Бір
күні сәске шамасында екеуі қораның төбесіне шығып, жамылғы тастап жатса,
қыр басынан оншақты атгы сау ете қалыпты Оны көрген Дәукең зып беріп ішке
кіріп кеткен. Ақтан елге барып Дәулетярдың қайда жүргенін анықтап келе
жатса керек Дәулетяр, барсың ба, тысқа шық, тілдесейік, - деп дауыстайды
Дәукең амалсыздан далаға шықса, әй-шәй жоқ Ақтан жіпттерше Сал қыл арқанды
мойнына, тартыңдар деп айқайлайды Арқан салынып, сүйретіліп кете барыпты.
Қылғынып бара жатқан Дәукең жан дәрменмен қырылдап Токтай түр, жылқыңды
қайырып берейін, - деп айқайласа, сәл ғана тоқтап, Бір үйір жылқының
керегі жоқ Көп болса сенің құның кетер деп, содан соң қобалжыған
жігіттерге Тырп етпеңдер, жауабын өзім берем дейді де, одан әрмен тартып,
жортақтап жүре береді Әбден әлсіреп, тамағы тобарсыған Дәулетяр Әй, Ақтан,
келісейік, жалғыз қарындасым бар еді, соны берейін дегенде кілт тоқтап
Әй, Дәулетяр, не дедің, қайталашы? депті Сонымен Дәукең Ақтанға
қарындасын беретін боп жан сауғалапты.
Ақтан сол шақта жігіт ағасы болып қалған кісі екен Әйелі перзент көрмей
Дәйілхан апамыз төрт үлдың ортасында ерке өскен, ағалары сияқты ер жүрек,
батыл, анау-мынау жігітті лақтырып жіберетіндей тұлғалы кісі болған.
Ақтанның аулына келін болып түсіп, шымылдық ішінде отырса, сыртта жүрген
әйелдер пыш-пыш десіп Қайнаға байғұс перзентке зар болып, құдай бірдеңе
берер ме деп мынаған үйленіп жатыр. Бала тапса болар еді, сақайып қалған
екен, - дегендерін құлағы шалып калады. Сол шақта Дәйілхан апамыз пердені
ысырып тастап Әй, ауылдың қатындары, босқа сандалмаңдар. Біз табармыз,
тапсақ — кіл ұл табармыз, - депті де, пердені қайта жауып отыра беріпті.
Ауыл әйелдері ұрсайын десе, Ақтаннан бата алмайды Мұнысы несі деп,
беттерін шымшылап, үндері өшті Біздің кыздың батылдығы сондай еді. Алла
тағаланың құлағына шалынған шығар, Ақтан Тахауи, Сапа деген екі ұлды
болды, - деп әжем айтып отыратын-ды
Жазушының орталықтан алыста - Ақтөбе облысының Қарабұтақ деген жерінде
өткен шәкірттік шағы қазақ поэзиясының үлкен ақыны Қуандық Шаңғытбаевтың
өлеңінде әсерлі суреттеледі.
Есіңде ме Қарабұтақ, Тахауи, ен шеттеп Есмалайға тақау үй бөлмесіне
сәби арман сыймайтын сабан менен лайдан соққан жатақ үй есінде ме, мелде
көже, көмештер. Түнгі түпсіз кеңестер мен егестер Қияндар мен киялдарға
шақырып, атой берген қиял жетпес елестер.
Есіңде ме айлы түндер ақ тымық. Ең алғашқы қатпар үміт, қат күдік.
Қысылғаннан қыз алдында, үят-ай, Иман сөздер айта алмаған аптығып.
Сені қайдам, мен шүкірмін құдаға. Біз есіміз болмай бұла, кұда да
жетімдікті елетпеген жекжаттар екеуміздің есімізден шыға ма?
Шәкірттік кезең, өлең жазуға алғашқы құштарлықтың оянуы, оған
"талшыбықтай сидаң, сопақ бетті бала" Қуандықтың әсері туралы Т. Ахтанов
кейін 'Бастау бұлақ" деген мақаласында жазады.
Алматыдағы мүғалімдер институтына түскен соң да тапшылық құрығынан
құтыла алмаған оған жастардың жанашыры Мұқан Иманжановтың шарапаты тиген
көрінеді Оның көмегімен радиоға мәнерлеп оқушы чтец болып орналасады. Бұл
кезде өлең сүйер қауым арасында Тайырша оқу деген дәстүр кеңінен таралса
керек. Уақыт талабына орай өлеңді Тайырша дауыспен тасқындатып оқуға
Тайырша да бір адамдай үйреніпті. Сонымен катар зерек жастың сол уақытта
өнерге деген аңсары да күшейе түскен көрінеді. Сол кұштарлықтың бір
көрінісін жазушы кейін былай деп еске алады.
Ертеректе Алатау кинотеатрының орнында Қазақ драма театры болатын
1941 жылы сонда Абайдың алғашқы қойылымы болды. Мен сол спектаклге көп
баратынмын. Тіпті есік алдындағы әйел де біліп алған, кейіннен ақшасыз
жіберетін болды. Сондағы Абай кешінің естен кетпеуі еді. Төңірегіндегілер
қара тобыр да, анау бір биік, ақыл парасаты мол адам. Сондағы кайран
Қалекеңнің ойынын образға енуін ұмыту мүмкін бе? Көз алдымда әлі түр. Бірақ
сол ойнамайтын, ал, шын Абай еді Денеде кимыл-қозғалыс деген жоқ, асқақ
пафосқа келгенде сақалы ғана көтерілетін тек жүріп, ішкі дүниесі сөйлеп
жатқандай еді
Студенттік жылдар елесі Қ Шаңғытбаевтың жоғарыда аталған өлеңінде де
сағынышпен сипатталады. Әбу, Қасым аузынан бәліш жеп үйрендік қой
ілтипатты жақсыға деген олардың кімдермен аралас, қандай мақсат-мұратга
болғаны байқалғандай. Қыр соңынан қалмаған жоқшылық та, оны елемеген
жастықтың күш-қайраты да өлеңде елес береді. Киім болмай лекцияға баратын
болатын-ды күнім кейде қара түн. Есіңде ме, ботинкаға мен үшін кеткен еді-
ау сенің ішкі жалақың дейді, Қуандық ақын арадағы шын достықты еске алып.
Сөйтіп, білім жолына енді түсіп, Алматының кызығы мол жылдары есік ашқанда
енді, дүниені дүр сілкінтіп, Ұлы Отан согысы басталады Т. Ахтановтың
майданға аттанар алдындағы ант қабылдау сәтін майдангер-қаламгер Әзілхан
Нұршайықов былай деп еске алады
Мен Тахауимен ең алғаш алақандай әскери газеттің бетінде кездесіп
едім. Алдымен оның атымен, өлеңдерімен танысқан едім.
1942 жылдың ортасында біздің бригадаға жауынгерлік ту тапсырылды.
Бригада Алматының күн батыс жағында, Тастақ деген жерде лагерьде жатқан
еді. Бізді тегіс сапқа тұрғызды. Қазақстан үкіметінің барлық басшылары
келіп бригада командирлеріне бізді жауынгерлік жорықтарға бастайтын,
халқымыздың қанындай қызыл қасиетті ту тапсырды. Сол салтанатты сәтте
автоматшылар ротасынан политрук орынбасары кылыштай жарқындап, шыбықтай
солқылдап тұрған жас жігіт Тахауи Ахтанов жалынды сөз сөйледі. Халқымыздың
атына кір келтірмейміз деп үкімет алдында жауынгерлер атынан ант етті. Одан
соңғы сөзді артилтерия дивизоны жауынгерлерінің атынан маған берді. Мен
Біз жеңеміз, өйткені ісіміз ақ, барлық адам баласы бізбенен жақ. Дүниеге
зұлымдык үстем болып тұрмақ емес, әділдік жеңері хақ1 - деп басталатын
өлемді окыдым. Содан кейін мен де ту түбіне келіп құрмет қарауылға тұрдым.
Тахауидың ойында мен қандай күйде сақталып калғанымды білмеймін. Ал мен сол
қатар тұрғанда Тахауидың қошқар тұмсықты мол мұрынын ұмытпастай боп ойымда
сақтап кеттім
Соғыс жылдарындағы әдебиеттің үлкен міндеттерінің бірі майдан
қаһармандарының асқақ образын жасау еді. Сол кездері қан майданда
ерліктерімен даңқы шыққан Б Момышұлы, М Ғабдуллин, М Мамраев, Ә
Молдағұлова, Ә Мәметова, Т Тоқтаров, Н Әбдіров секілді көптеген батырлардың
ерліктері жырланып жатты. Сондай туындылардың қатарына ақын Қ.
Шаңғытбаевтың 1942 жылы Т Ахтановқа арнап жазған Жастық дәурен атты
өлеңін де жатқызуға болады Онда ақын гүл даланың ызалы қазағының ұрыс
үстіндегі жауынгерлік портретін жасайды.
Түтін ыстап жанарын, көрмей ұйқы, жүр бір жігіт ұрыста ұйқы-тұйқы. Ол
баяғы балдырған бала емес. Бала жүзі тотығып, қашқан сыйқы.
Айлар бойы ажалмен алысты ол, қақап тұрған қанжарға қарысты қол. Он
тіріліп, он өліп от кешсе де, қас дұшпанға бермеді намысты ол:
Қайда оның жалынды жастық шағы?
Махаббат думанының қашты сәні.
Қауыз жарған кезінде қазан соғып,
Кекке толды кеудесі, жас құшағы
Қатал қиял қан жауған қабағынан!
Сүрген шақтың мол тапты ол азабынан.
Жанбасынан талай жау жатты сұлап,
Гүл даланың ызалы қазағынан.
1942 жылдың күзінен соғысқа катысып, төрт рет жараланып, еліне аман-
есен оралған жазушы кейін балалық, жастық шағының уақыттың қиын
кезеңдерімен тұстас келуі туралы былай дейді: Біздің жастығымыз туралы не
айтуға болады? Балалығымыз ашаршылықпен тұстас келді. Жастығымыз Отан
соғысымен тұстас келді... Соның бәрінен аман қалып, әдебиетке кірген
кезімізде бізде тағы бір майданға енгендей екпін, от бар болатын.
...Жастығымның майданда өткендігін айттым. Ал, майданның адамды
тазалыққа, әділдікке, тәртіпке үйрететіні белгілі. Менің бір іштей
шүкіршілік ететінім - осы қасиеттер менің өзімнің де, майдандас
тұрғыластарымның да бой басында қалып қойды ғой деймін (23)
Жазушының бұл сөзінде үлкен шындық бар. Соғыстан кейін біраз уақыт
әскери кызметте жүргенімен, Алматыға келген бір сапары оның жазушылыққа бет
бұру тағдырын бірыңғай шешті. Ол - үстінде әскери киімі бар, саяси
қызметкер Т.Ахтановтың 1947 жылдың күзінде болған жас жазушылардың
республикалык кеңесіне кездейсоқ қатысуымен байланысты еді.
Академик С.Қирабаев ақын А.Шамкенов туралы жазған "Сабырмен тыңдап ел
демін..." деген мақаласында соғыстан кейінгі жылы болған жас жазушылардың
осы кеңесінің мәні туралы былай деп еске алады:
"Біз онымен бірінші рет 1947 жылдың күзінде кездестік. Соғыстан кейінгі
жас жазушылардың тұңғыш республикалык кеңесі тек Алматыдағы творчествоға
араласа бастаған жастарды ғана емес, әр тараптан жиналған жас таланттардың
да басын қосқан еді. Сол жиында біз әскерден "Курляндия" атты роман жазып
келген Әбдіжәміл Нүрпейісовті, соғыс мектебінен өтіп кайтқан ақын және
аудармашы Тахауи Ахтановты бірінші көрдік. Университет студенттерінен
С.Шаймерденов, З.Қабдолов, А.Шамкенов, ҚазПИ-ден Б.Соқпақбаев, Т.Жабаев
сияқты өлеңдері республикалық баспасөз бетінде танымал бола бастаған жастар
есімдері де кеңесте сөзге ілікті. Аға әдебиетшілердің артында қаулап келе
жатқан жас буын барлығы кеңеске қатысушыларды қуанышқа бөледі. Кеңес
соңында бір топ жастардың жазушылар одағына мүшелікке алынуы бұған шын
айғақ. Сонда мүшелікке өткен жастар ішінде Т.Ахтанов, З.Қабдолов,
А.Шамкенов үшеуінің болғаны менің әлі есімде".
Сол күндердің жарқын белгісі туралы жазушы Ә.Кекілбаев Т.Ахтановпен
байланыстырып былай деп жалғастырады:
Мінбеде - толқын-толқын қою қара бұйра шашты, коңқақтау кыр мұрынды,
кайқы төс қара торы жігіт. Қарашығынан ұшқындап тұрған өткір жанарын
жиналған әлеуметке тайсалмай қадап, шалқая қарап шабыттана. сөйлейді. Айтып
тұрғандары - күнде-күнде ести-ести құлақ жауыртқан үйреншікті қисындар
емес. Батыл, соны пікірлер. Білмейтіні жоқ. Құдды бір мынау ұшқыштар
формасындағы жас офицер төрт жыл бойы оқ кешіп қан майданда жүрмегендей.
Москва мен Ленинградтың атақты кітапханаларының ың-шыңсыз оку залдарының
бірінде тырп етпестен әлем әдебиетінің арғы-бергі санлақ жазушыларының
шығармаларын ақтарып отырғандай [24]
Осыдан кейін-ақ Т. Ахтанов үлкен жігермен, кұштарлықпен әдебиет ісіне
белсене араласады. Алғашқы шығармашылық жолынан бастап-ақ өз үнін,
шығармашылык бағытын таныта келді. Өзіне де, өзгеге де биік талап қойып,
тынбай ізденді. Сол ретте сыншылдыққа да барды, көркем аударма да жасады.
Әдебиеттің әр түрлі жанрында жазып, каламгерлік күшін, бағын сынады. Оның
шығармашылық жолы да оңай болған жоқ. Сыналды да, сынады да жазушының өзі
айтқандай, кейде уақыт ағымына қарай артық, қатты кетіп қалып жатқан
тұстары да болды. Бірақ, Т Ахтановтың ұстанған ең басты қасиеттерінің бірі
- әдебиеттегі жалғандықпен күресу еді. Бұл - оның өзіне де, өзгеге де қояр
қатаң ұстанымы болды.
Т. Ахтановтың азаматтық-суреткерлік тұлғасын тану үшін ол туралы
жазылған кей естелік мақалаларға тоқталу жөн.
Жазушы туралы естеліктер әр алуан. Әр замандас оны өз көзімен таниды.
Бірақ соларға алыстан қарап, бір сәт ойлансаң, өркештене көрінер, бәрі де
айналып өте алмайтын жазушының басты қасиеттері де даралана түсер еді. Ол -
Тахаңның өмірде де, өнерде де шыншылдығы.
Бұл туралы өзі де былай дейді Шынымды айтсам, құдай берген талант бар
болса бар шығар. Бірақ, менің кейде бұндай пікірлер естушінің бірден-бір
себебі - менің өтірік айта алмайтындығым болса керек деп білемін. Ондай
мінез кісіге ылғи пайда бола бермейді. Оның зардабын талай жерде тартып
жүрміз. Бірақ менің шығармаларыма таза пайдасын тигізді
Белгілі жазушы Әнес Сарай "Тахаң асқан тау асулар" мақаласында
Тахауидың осы күрделі табиғатын тануға қадам жасайды.
Айғай-шулы 70-жылдар да, дау-дамайлы 80-жылдар да тарих еншісіне
айналып, артта қалды Сол кездердің талас-тартыстары бояуы солмаған қалпында
әлі күнге көз алдымда Қайсыбір қызу қанды қыздырма жиналыстарда Тахауи
Ахтановтың бой бермей, мінбеге қайта-қайта көтерілгенін көргені бар.
Ол айтыстардың әлеуметтік астары жоқ емес-ті. Қайсыбір қаламгерлер оны
ұрпақ жаңаруының, әдебиетке жас буын, жаңа толкынның келуімен түсіндірмек
болады. Менімше, гәп басқада 70-жылдардан бастап казақ әдебиетінің арқауы
босады, көркем шығармаға қойылатын талап кеміп, ортақол, тіпті бір қайнауы
ішшде күлді бадам койыртпаққа жол ашылды.
Тахауи Ахтанов талас-тартысының мәні - әдебиетті кім көрінгеннің ермегі
етуге жол берген жолсыздыққа қарсы аттаныс еді. Бірақ, қолдаушылары аз
болды да, жар салып айтқаны жартасқа соғылды. (25)
Сол кездегі жас жазушы Қоғабай Сәрсекеевтің жазушымен алғаш танысудағы
әңгімеде де, бір кызығы, әдебиеттегі халтура жайы өзек болған. Бұл жоғарыда
айтылған әдебиетте көке жасық шығармалардың көбейіп, аға жазушы көңілінің
жадап жүрген кезі болса керек. Несін жасырайын, бәрі белгілі жайт. Сізге
біз ғашықпыз.Сіз үлкен жазушысыз, шығармаларыңызды сүйіп оқимыз.
Жазғандарыңыз жақсы, көңліңізге келмесін, бірақ істеріңіз жаман, аға буын
елге, жерге бөлінесіздер.
Әлгінде қайта-қайта сізге "сосын" деп жатқаным, ертең-ақ бізді ұмытып
кетеді-ау деп отырмын. Мәселе ішкен-жегенде емес, ықыласта.Жарылқаған
дәнеңеміз жоқ. Сізге мұндай құрмет кай жерден де табылады, менің
кауіптенетінім есімдеріміз есіңізде сақтала бермес Әбіш аға мен Сайын ағаны
әрине, жақсы білесіз, бірге жүресіздер, ал біз, әдебиетке енді келіп жатқан
жастар көбіне еленбейміз, аттарымызбен атамайсыздар.
- Есімдерің есте жақсы сақталуы үшін жақсы жазу керек - деді, енді
Тахаң - Мына Әбіш сияқты, мына Сайын сияқты, тіпті бұлардан да асып
жазыңдар Екінші мәселең өте проблемный мәселе, өз басыма келсем, елге,
жерге бөлінбейтін казақпын. Мен талантты жақтаймын, халтура менің жауым.
Қазір әдебиетте халтурщиктер көбейіп барады, вот это опасно. Сенің атың
Қоғабай ма, мына жігіттің аты Ахат, жарайды енді есімде боласыңдар, бірақ
тәуір жазатын болындар, осыған келіселік. Шай берген баланың бәрі классик
болмайды.
* Шай жәй нәрсе аға, айтқан пікіріңмен келісеміз, тырысып байқайық.
- Талант тырысқанға болмайды, талантты болып туу бар, это – судьба, -
деді Тахаң сөзін нығырлай - Таланттың тағы бір аты - жизнь -өмір.
Сайын аға жымиып күлді.
Тахауи Ахтанмен танысу осылай басталып еді, жақсы сыйласып жүрдік, ұлы
жазушы ұлы мінезінен бір танбай, әр ұшырасқанда тұздықтап, алғашқы
кездесумізді еске алатын-ды
Шындық жолы, жалғандыққа жаны қас нағыз өнерпаз жолы әсте оңай
болмайды. Ахтановтың тар жол, тайғақ кешулі жазушылық жолы туралы жазушы
Дүкенбай Досжанов өзі куә болған жайды былай деп еске алады:
Осыдан отыз жылдай бұрын Дала сырының әуелі Жұлдыз журналында,
кейінгіше сәл толықтырылған нұсқасы жеке кітап болып шыққан кезі
Университет қабырғасында жүріп, біреуіміз өлең, келесімсіз әңгіме жазып,
Жазушылар одағы мен басылымдардың табалдырығын тоздырып іштен өз шоғымызға
өзіміз күйіп-жанып жүрген көктемгі көк шөптей уағымыз. Дала сырындағы
қойшы Қоспанның ауыр тағдыры, боранда ығып кеткен қойының соңынан ілесіп
жүріп, сол көлеңкелі керуендей тағдыр жолын көз алдынан өткеруі ойымызға ой
косып, білсек те айта алмай жүрген көп жәйттің ащы шындығын ашқан еді.
Ғылым академиясында, несін айтасың, аузымен құс ұстаған сыншылар мен
ғалымдар осы шығарманы талқылайды екен дегенді естідік. Сонда жеттік. Ығай
мен сығай салқын сазарып үлкен мәжіліс залына сығылысып орнығьш алыпты.
Шеттеу келіп біз де тізе бүктік. Әуелгі сөзді Тахауи Ахтановтың өзі алып,
шығарманың көркемдік кестесіне, авторлық концепциясына тоқталып өтті. Сосын
беделді мінбеге миын кітап сарғайтқан академик, өкшелей ғылым докторы, одан
соң ғылым кандидаты шығып шығарманың қолын қол, бұтын бұт қылып дегендей,
жіктеп, жіліктеп таратып әкетті. Сыншылардың сөз ұсқыны жаман Қоспанды
жағымды кейіпкер дейміз бе, жоқ жағымсыз кейіпкер санатына жатқызамыз ба,
- деп, бір аты әйгілі сықақшы сыншы жазып алған қағазын оқып түгесіп
болмады Ал, кітаптың бас кейіпкерін жағымды герой етейік, сонда қай
қылығын үлгі тұтамыз оның, соғыста немістердің тұтқынына түскен, ол аз
дегендей колхозшы болып жарытпаған, бұл аз болғандай ортақтың бір кора
қойын боранға ұшыртып, біразын қасқырға жем ғып, біразын қарға омбылатып
қырып бітті, бұл-бұл ма, әйелімен кырғи қабақ, басқармамен теке тіреске
түседі,- деп, әрі-беріден термелегенде шыдап отыра алмадық. Қараймыз,
алдыңғы қатарда отырған Тахауи ағамыз айылын жияр емес, әлгідей түрлі сьшға
қыңар емес Тағы бір белгілі сьншы шығып, Бұл Қоспан бүгінгі нағыз зиянкес,
кертартпа, кешегі Сталин заманы болса, халық жауы болып атылып кететін
адам, — деп қолын нән терезеге қарап шошайтты. Нақа мұны жазған жазушыны
да қамап, атып жіберу керек дегендей болып естілді. Аш кенеден бетер,
қадалған жерінен қан алатын кандидат сыншы мінбеге көтерілді, қолында сала
құлаш ширатпа қағаз, қағаз беті сықасқан үзінді, Ахтанов кейіпкерін қай
топқа, қай тапқа жатқызамыз деп бастарың ауырып отыр ғой, менің байқағаным
автор колхоз байлығы, ортақтың малын қалай суреттеген, көріңіздер, оқып
берейін тірсегі тірсегіне тоғысқан, ілбиген, сіңіріне ілінген қыбырлай
ілбіген, бірінің бірі жүнін жеген дамылсыз маңыраған өз тағдырына налыған
нәлет атқан деп шұбалта жөнелді енді былайғы жұрт бас шайкасып, жағасын
ұстады. Қарадай отырып кісінің жаны түршігеді екен.
Осыншалық сілейте соққан сыннан, жаппай жазғырудан, кемсітіп кекетуден,
әр сөйлемнің астарынан бәле іздеп кемшілік табудан, тырнақтай жөн сөйлем
таппай шаршағаннан, әй, Ахтановтың сау тамтығы қалмаған шығар деп
ойлағанбыз.
Көзіміздің астымен қараймыз. Тахаң мәз. Әлгі сын пікірлерді маса шаққан
құрлы көретін емес. Жауап тыңдарлығына жауап берді, тіпті көнбей өзеуреген
бетпақ біреуіне қолын бір ақ сілтеді. Сол жиналыстың үстінде отырып,
кейінше сілелеп шаршап үйіме келе жатьш, баспанама оралып, шай-судан соң
жазу үстеліме қонақтаған соң да көкейіме түйгенім: Ахтанов табиғатында
қайсар, қажырлы адам.
Жазушы болу үшін қайсар мінез қажет екен-ау, деп түйдім
Осы шыншылдық пен қайсар мінез кейде оны майдангер жазушы, аты аңызға
айналған батыр Бауыржан Момышұлымен жақындастыра түсетіні де естеліктерде
айтылады. КСРО Халық әртісі Әзірбайжан Мәмбетов Таханды кейде мен Бауыржан
Момышұлына ұқсатар едім Иә, Тахаң марқұм Баукеңнің нағыз рухани інісі еді
ғой, - деп жазса, осы өрісті ой Халық жазушысы Шерхан Мұртазаның
Тұлпарлардың тұяғы атгы естелігінде былай жалғасады:
Баукеңе жағымпаздар, екі жүзділер, мақтаншақтар ұнай бермейді. Ал
Тахауи десе:
- О, ол батырдың, Көтібар көкемнің ұрпағы ғой Ұқсайды бабасына,- деп
қоятын.
Шынында да аты қиын бабамыздың батырлығы, адалдығы,
турашылдығы Тахаңньң тұла бойында тұнып тұрғандай еді .Тағы да Баукең:
- Осы күні Менің бабам батыр болған. Менің бабам пәлен болған,түген
болған" дейтін дуайпаттар көбейді.Жарайды, болса, болған шығар.Алсол ұлының
ұрпағы бабасының тырнағына тати ма?Соны неге ойламайды"деп қаһарланады. Ал
ұрпақтары ұялмай, Тахауимен мақтануына болады.
Бауыржан Момышұлы дүниеден қайтқанда, Тахауи қабір басында жан дүниесін
ақтара, хас шешендігі еселей ашылып:
- Бауыржан Момышұлы - мына ноқталы дүниеде ноқтаға басы сыймай кеткен
адам! – деді.Тахауидың өзі де сондай еді - ау
Естеліктерде орын алатын жазушының тағы бір қыры - оның өткір тілді
шешендігі. Үлкен кездесулер мен жиындарда төгілте сөйлегендегі Тахаңның ой
тереңдігі мен білімі, нәрлі тіл орамы, өзіне тән шешендігі кезінде
талайларды тандай қақтырып сүйсінтсе, әдебиеттегі дарынсыздар мен халтураны
тітіркенткен.
Т. Ахтановтың хас шешендігі туралы ақын, әдебиетанушы ғалым Сейфолла
Оспанов былай деп сыр шертеді. Ұмытпасам жазушылардың не үшінші, не
төртшші съезінің бірі. Ол кезде менің казіргі Жазушы баспасында (баспаның
Қазмемкөркемәдеббас болып шұбалып аталатын кезі) азғантай қызмет атқарып
жүрген жайым бар. Қысқасы, жоғарғы аталған съездің біріне қатысып
отырғанымда, бірде мінбеге ақ шулан шашты осы Тахауи ағамыз шығып,
шылбырдай ширатылған сөз арқауын ұрып берді дейсің. Әр сөзінің өрнекті
буындары әр қилы айтар ойдың ащы шындығына суарылып алғандай шырқырап
келіп, отырған елдің жан-дүниесіне дөп түсіп, сана-сезімдерін дөңбекшітіп-
ақ жатыр. Менің таңқалғаным, тып-тыныш жатқан ақ шулан шаштың кенет сөз
сөйлеген сайын бірте-бірте күдерлене көтеріліп, ең жоғарғы кульминациясына
барғанда, шаштың да өз-өзінен желкілдегі қайдағы бір сағымды пырақтың көкке
шаншылған жалындай айбаттанып, қайраттанып сала бергені болды. Аузындағы
шешендік отты сөз бен басындағы ақ шулан шаштың ұласқан құдыреті күмбезді,
көкірегіндегі көмбені көтеріп жатқандай әсер тастады. Зал тып-тыныш,
шыбынның ызындағаны естілмейді. Елдің бәрі сол бір шырқыраған шындықтың
отты лебіне тұншығьш қалғандай. Осы қалып қашан Тахаңның мінберден
түскеніне дейін ұсталды да, кенет ду қол шапалақтау залды басына көтеріп
кетті. Әр жерден қайран, Тахаңдаған дауыстар шығып жатты. Бағанағы
әрқайсысы таяқтай боп көтерілген ақ шулан шаш та бірте-бірте ез қалпына
түсіп, төрде отырған әрқайсысы бір-бір пайғамбар шалдардың бір шетіне барып
отыра кетті. Олар да мәз болғандай отырған орындарынан сәл қозғалақтап, өз
ризалықтарын бірінен соң бірі бас шайқап білдіріп жатыр... Тахаңның алғаш
рет кұдыреттілігін қатты сезгенім осы болды (26)
Жазушы Герольд Бельгер естелігінде мынадай бір қызықты хикая
баяндалады:
1963 жылдың қоңыр күзінде бір шаруамен (Қан мен тердің жолма-жол
аудармасымен шүғылдана бастаған кезім) Әбеңнің (Әбдіжәмілдің) үйіне келсем,
қалың бұйра шашты, кеуделі, тығыз денелі, шымыр, бір қарағаннан-ак адамды
баурап алатын қалтқысыз ашық көңілді, жылы шырайлы бейтаныс қазақ көсіліп
сөйлеп отырды. Сөзі ірі, өткір. Шылымын бұрқыратып, көк ала түтінге
қақалып, гүжілдейді-ау келіп. Тахаң ғой, - деді, Әбең біздерді
таныстырып.
Екеуінің алдында бір түрлі абыржып, именіп, қысылып қалдым. Аузыма дені
дұрыс сөз де түспеді. Бірақ, сөз беретін Тахаң да көрінбейді. Аққүйрық
сигаретін әлсін-әлі сораптап қойып, қарқылдап күледі.
Бір кезде екеуі шахматқа отырды. Ойындары қызық. Сарт-сұрт. Ноздрев пен
Чичиковтьң дойбы ойнағанындай. Шахмат теориясында кездеспейтін дебют.
Жаңылысса, жүрістерін дереу қайтып алады. Оқта-текте бір-бірінің қолына
жармасады. Тіпті қыза-қыза келе екі жүрістен қатар жасайды. Салдыр-гүлдір.
Шахмат емес, дода ма дерсің. Бір уақытта қалай болғанын білмеймін, Әбең
Тахаңның ферзесін кағып түсірді. Тахаң: Қайтып бер! деп гүр ете түссін,
ферзісіне жабысып кеп. Е, неге қайтып берем?! -деп, Әбең де көнбей,
қасарысып отырып алды. Тахаң жалма-жан оның қолына жармасты. Біраз
шуылдасқаннан кейін андаусызда опат болған ферзі қайтадан тіріліп, тақта
бетінде ойқастай жөнелді. Шах! Шах!! - деп қояды Тахаң, өршеленіп. Ни
койя... ондай шахтан кісі өлмейді - деп, Әбең ьзылдап қояды. Бірақ,
байқаймын, жағдайы мәз емес, маттың ауылы жақындап қалған тәрізді. Әттең
- о, тоба! - Тахаң мат берейін десе, қарсыласының королі жоқ. Әй, королің
қайда?! - деді, Тахаң қаһарға мініп, көзі шатынап Қайдам - дейді, Әбең
міңгірлеп, қалтасына қолын сұға түсіп Ау, сонда матты кімге беремін? Өз
короліңе бер. Екі жазушы ауылдың тентек балаларындай шек-сілесі қатып, мәз
болды Мұндай ойынды менің де бірінші көруім. Қан майданда от кешкен әскери
офицер, майталман жазушы, ресми саясатқа әрдайым қыңырлау қарайтьн,
қайшылау келетін ойшыл, сыншы, аккөңіл, ақпейіл, ақжүрек, аңқылдаған бала
мінезді, сүлу пішінді осы бір еркек маған салғаннан ұнады
Халқына өлмес мұрасын аманаттаған саңлақ суреткер Тахауи Ахтанов 71-ге
қараған шағында 1994 жылдың 25 кыркүйегінде ұзаққа созылған науқастан
кайтыс болды. Елі оған қабырғасы қайыса аза тұтты. Қатарлас, аға-іні
қаламдастар оның ұлттык мәдениетмізді өркендетудегі асқаралы орнын айтып,
аһ ұрды. Акындар өлеңдерін арнады:
Соқты боран,
Боран ажал — тұл әні
Емендегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz