Ф.ОҢҒАРСЫНОВА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ
Ф.ОҢҒАРСЫНОВА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4-5
1. Ф.ОҢҒАРСЫНОВА ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЛИРИКАЛЫҚ
МОНОЛОГ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5-20
1.1. Ақын өлеңдерінде монологты сырласу үрдісінде қолдану
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-14
1.2. Ф.Оңғарсынова поэзиясында ақындық рухпен
сырласу ... ... ... ... ... ..14-20
Ф.ОҢҒАРСЫНОВА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .20-60
2.1. Ф.Оңғарсынова және Абай
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20-38
2.2. Ақын шығармаларының көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...38-60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Монолог адамның өмірмен, уақытпен және табиғатпен
қатынасының, адамның қолы жеткен ойын білдірудің алғашқы түрі болып
табылады. Ф.Оңғарсынованың лирикалық өлеңдері негізінен өмірге, уақытқа,
адамға арналған монолог түрінде жазылған.
Жұмыста монологтың әсерінен пайда болған көңіл – күйді, психологиялық
күйзелісті білдіретін ақын шығармаларын негізгі өзек етіп ала отырып
талдана беріледі. Қазақ әйелінің психологиясын әдебиет атты арғымақ өнерде,
оның ішінде, поэзияда сан қырынан сапалы қасиетте жырлау көптеген ақын
жазушылардың еншісіне бұйырса, соның көш басында Ф.Оңғарсынова тұрады.
Қыз тағдыр бірді-екілі жанның өткінші өткелі емес, көптің тағдырына
арналып жазылған ақынның мәртебесін өсірген жыр – жалауы, қаракөз
қарындасқа арналып, өлеңмен өрілген ескерткіш – белгі. Ақын Оңғарсынованың
мінезді жырларының ішінде жалпыға жаққан тақырып әуені-жастар жайы, яки
махаббат тақырыбы. Қыздар романтикасы туралы: бойжеткеннің басындағы
сүйіпеншілік сезім, сағына сарғаю, өткенге опыну, дала, жайлау қызықтары
т.с.с. монологтарында әдемі көрініс тапкан. Сондықтан осы аталмыш
мәселелер жұмыстың негізгі өзектілігіне айналып отыр.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Бітіру жұмысының алдына Ф.Оңғарсынова шығармашылығы туралы жарияланған
еңбектерде айтылған пікірлерге сүйене отырып, кейбірін екшеп, сұрыптап,
соңғы жылдары жазылған шығармаларын жүйелі талдау, байыпты бағалау мақсаты
қойылды. Ақынның ұлттық көркемдік дамуға қосқан үлесін, лирикасының қазіргі
қазақ поэзиясынан алатын орны мен мәнін, жаңашыл сипатын ашу зерттеудің
басты мақсаты болып табылады. Сондықтан алдыға мынандай міндеттер қойылды:
-Ақын лирикасының тақырыптық мазмұн ерекшелігін көрсету;
-Ф.Оңғарсынова шығармаларындағы лирикалық монологтың эстетикалық
сипатын талдау;
-Лирикалық монологтың көркемдік мүмкіндігі бар мінез жасаудың қарапайым да,
анық әдісі екнін дәлелдеу;
-Лирикадағы мінезді жасаудың күрделілеу көркем түрі шиеленісті жағдайға
байланысты саралау;
-Лирикадағы ақын өмірінің кезеңдері, лирикалық кейіпкер, азаматтық
әуендерге барлау;
-Ақынның адамгершілік толғаулары, өлеңдеріндегі философиялық түйіндердің
мағынасын ашу;
-Ақын лирикасының көркем бейнелілігін талдау.
Жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және сілтеме көрсетілген
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ф.Оңғарсынова шығармаларындағы лирикалық монолог
1.1. Ақын өлеңдерінде монологты сырласу үрдісінде қолдану үлгісі
Лирика - әдебиеттің үш тегінің бірі және ежелгі жанр санатында
бірегейі екендігі әлімсақтан белгілі. Лирика дегеніміз өлеңмен өрілген
туынды – поэзияның туысы, яки басқаша айтқанда лирика – сөз өнерінің жалпақ
жұртқа мәлім бір түрі. Ендеше, лирика - поэзиялық шығармалардың шырайы
бола алуы анық. “Поэзия өнердің асыл тегі” – дейді Белинский “Поэзияны
тегіне және түріне қарай бөлу” атты еңбегінде [1,25]. Ұлы сыншының
лирикалық поэзияға берген сипаттамасында: “Лирикалық шығарма қас қаққанша
ғайып болатын ақын рухы шабытының жемісі. Егер ақынның рухы жаңа шабытқа
аумай тұрып қағазға түспесе, ол қайырылмастай жоғалып кетпек... Бірақ,
лирикалық шығарманы оқып шығу үшін, бірнеше минуттан артық уақыт керек
болмайтын болса, мұндай шығарма шабыттың жемісі, нағыз лирикалық шығарма
болады және біздің бүкіл жан-дүниемізді тебірентіп, ұзақ уақыт әсер етеді”
[2,73] дейді. Осы пікір, осы ұсынысты әдебиеттанушы ғұлама А.Байтұрсынов та
қолдайды. Ахаң: “Толғау (лирика) қысқа болуы тиіс. Көңіл-күйінің көбі-ақ
бір қалыпта ұзақ тұрмайды. Көңіл күйінен шығатын толғау көңіл табиғатына
қарай ұзақ болмасқа тиіс, ұзақ болмайды да. Нағыз толғаулардың көбі-ақ 4-5
ауыз өлеңнен аспайды.” [13,286]. Лирикаға берілген анықтама мұнымен
бітпейді, пікірлер тоғысы сан тарау бола тұра, түйіні біреу. Лириканың
қоғамдағы, яки өмірдегі болмыс-бітімі “жансызға жан бітіретін” құдіретімен
күшті, ой мен сезімнің сөз өнеріндегі бірлігінде жарығын шашатын тәлімімен
текті көрінбек. Қазақ лирикасының тарихын зерттеуші ғалым Ә.Тәжібаев “Өмір
және поэзия” кітабында поэзияны сәбидің күнәсіз ажарына, көрікті қыз
жүзінің ұялшақ, албырт қызғылтына, балаң жігіттің отты көзін, ер қуатына,
қарт көзінің жұмсақ сәулесіне, тағы сол сияқты небір әдемі теңеу сөздерді
тізе келе: “поэзия - әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны
мен оты, жарығы мен күні” [9,12] деген Белинскийдің бағалы сөзінен
ұзағырақ үзінді келтіреді. Аталған зерттеуде сондай-ақ орыс ойшылдарының
бірі Добролюбовтың: “поэзияның шынайылық тұлғалары үш нәрсемен: парасатты
ой (разум), жақсылық (добро), сұлулықпен (красота) айқындалады, осы үш
бастауыш неғұрлым толық бірлессе, соғұрлым артық ” [6,123] деген пікірін
одан әрі тарата, кеңіте түседі. Лириканы тудырушы, яки оны жасаушы ақын
міндеті туралы мәнді мәселені көтерген зерттеушілер сапында ғалым
Ә.Тәжібаев пайымы орсы ойшылдарының дәйекті пікірлерімен ұштасып отырады.
Кемеңгер сыншы Н.Г. Чернышевскийдің: “Ақындар – жұртты өмірдегі қасиетті
ұғымдар мен қасиетті сезімдерге бастаушы. Олардың шығармаларын оқып
отырғанда, біз барлық сұмдық, сұмырайлықтан жиіркенеміз де, барлық қайырым,
сұлулықтың ғайыптарына түсінеміз, жақсылықты сүйеміз” [7,626-627] деген
пікірі Ә.Тәжібаев еңбегінде көрсетілген. Лирика шығармада негізінен жеке
адамның көңіл-күйі, сезімі суреттеледі. Ақын көбінесе өз жайын, өзінің
айналадағы өмірге, әр түрлі құбылыс-жағдайларға көзқарасын сипаттайды.
Бірақ ақын өз жайын, өз басының мұңын, өзінің арманын, қуаныш сезімін жыр
етсе де, ол қалай да халықтың тағдырын, қайғы-мұңын, күйзелісін, қуаныш-
шаттығын, тілек мақсаттарын көрсетеді” [7,256] деп түсінік береді. Демек,
сөз сырын тексеруші, зерттеуші ғалымдардың ақынға және лирикалық шығармаға
берген тарихи анықтамалары аталған жанр төңірегінде ой қозғаудың, оны
ұғындырудың алғашқы дәйектемесі есебінде айтыла бермек.
Лирикалық туындылардағы басты іс-әрекет жеке адам қаракетіне
құрылатыны белгілі. Оны әдебиеттануда лирикалық кейіпкер дейміз. Лирикалық
кейіпкерге байланысты пікір-пайымдар тасқыны бүгінгі зерттеу нөпірінде әр
қилы талас-тартыстар тудыру процесін бастан өткізе келе, ғылымда жүйеге
түскен, қалыпты дәстүрге ие тарихи тұжырымдар шарттылығын меңгерген әдеби
процесс. Автор мен лирикалық кейіпкер арақатынысының ара жігін айыру
мәселелерін қарастырғанда қателікке ұрынуға болмайды. Бұл туралы
З.Ахметовтың: “Лириканы түсіну-пайымдауындағы үлкен және жиі кездесетін
қателік – ақын өз атынан айтқанның бәрін тек өзі туралы, өз басы жайында
айта отыр деп қарау, ол болғанды ғана емес, болатынды да, өзіне ғана емес,
өзгеге де тән көңіл-күйін сезіне, айта алатынын ескермеушілік” [8,32]
деген пікірін еске аламыз.
Лирикалық кейіпкер ұғымы туралы кең түсінік, лирикалық кейіпкер
характерінің табиғатын таныту мәсілілері және жанрлық ерекшеліктері туралы
мәселелері және жанрлық ерекшеліктері туралы әдебиетші ғалымдар Б.
Кәрібаева [9], Ә. Қоңыратбаев [10], Т. Шапаев [11], Қ. Мәшһүр- Жүсіпов [12]
, Б. Кәрібозұлы [13] зерттеулерінде биік сапа тапқан. Лирикалық “персонаж”
терминінің қазақ әдебиеттануында лирикалық поэзияға яки өлеңге қолданудың
еш сөкеттігі жоғын дәлелді теориялық талдаулармен тұжырымдаған филология
ғылымдарының докторы Б.Кәрібозұлы: “Реті келгенде айта кетуіміз керек,
әдебиеттануды лирикалық кейіпкер ұғымын лирикалық образбен шатастыру жиі
кездеседі. Біздіңше, лирикалық образ лирикалық кейіпкерден “персонождарға”
да қатысы бар” [13,123] дейді. Демек, “өлең өнері ілімінің жетістігін
зерттеу үшін осындай жалпы қағидалардың пайдасы бар” [5, 14] екенін естен
шығармаған да абзал.
“Лирикалық кейіпкер – ең алдымен көркем бейне - дейді ғалым-сыншы. Т.
Шапаев-шындықты көркемдік тұрғыда тану мен өрнектеу процесі, творчестволық
субъектінің (яғни, ақынның) осы процестегі рухани қызметінің қажыр –
қозғалысы лирикалық кейіпкер бейнесінен айқын көрінеді” [14,11].
Зерттеушілер пікірінің түбегейлі табан тірер тұғыры мынаған саяды:
лирика тегі, оның жанрлық және мазмұндық ерекшелігі, лирикалық кейіпкер мен
авторлық “меннің” ара жігін айыру мәселелері, лирикалық тұлға проблемасы,
лирикалық “персонаж” бейнесі әлі де зерттелу үстінде екендігін аңғартады.
Дей тұрсақ та, қалыпқа түскен, жүйеленген ой-пікір мен дәлелді
дәйектемелер тоғысы лириканың ғылымдағы зерттелу әдіс-тәсілінің қаншалықты
жетіліп, дамығандығына да өркенді өлшем бола алса керек.
Лирикалық кейіпкер бітімінен қоғамдық өмірдің көрінісі, заман ағымы
оның толғанысы арқылы көрінетіні белгілі. Өлеңдегі өміршең бейне ылғи
алдыңғы саптан табылып, халық атынан сыр ағытып, ой тоғытса – онда туынды
авторының да азаматтық өресі, кісілік келбеті жарқ етіп көрініп қалады.
Лирикалық шығармадағы кейіпкерлер әлемінің әр қилы қимыл-әрекетінен
“сезімнің отты нәзіктігі” (З.Ахметов) сезіліп тұруы керек. Жалқының
образдық ролі бірте-бірте жекелеген туындыдан тарала, тұтаса келе жалпыға
айналуы – лирикалық қаһарманды дүниеге алып келеді. Типтік бейне сипаты
эпикалық шығармалардың өрісін еншілесе де, лирикада қас-қағымдық қуат-
күшімен-ақ оқырманның көзайымына айналатын көркем образ бүгінгі поэзияда
бар. Ақындық меннің ауылынан жырақта жатқан типтік образ табиғаты
негізінен лирикалық қаһарманға жақын тұлға болар сірә да. Мәселен, ақын-
лирик Ф.Оңғарсынова өлеңдеріндегі көпке таныс, ешкімге бас имейтін өзіндік
дара мінезі бар, көбіне қатал характермен оқырман есінде қалған әйел
кейіпкерді автордың ондаған, жиырмалаған туындыларынан жиі кездестіреміз.
Арнайы аты аталып, түсі түстелмесе де ол бізге бір табан жақын, белгілі іс-
әрекет (айтар ойы, пікірі, идеялық мұраты) дағдысымен оқырман миының бір
қыртысында ұзақ сақталады да, кез-келген таныс әуенді өлең-жырда атой
салып, қызу өмірге араласа кетеді. Сонда бұл не? Лирикалық қаһарман ба, не
лирикалық тұлға ма, не лирикалық персонаж ... әлде басқа ма? Күрмеуі
қиын күрделі сұрақтың толық жауабын ақын шығармаларының шырайына үңілу
арқылы таба аламыз. Фариза лирикасы өзіндік сыр-сипатқа ие, тұрақты
оқырманы бар, өлең-жырдың жетік дәстүрін өн бойына жиған байсалды поэзия.
Ақынның лирикалық кейіпкерлері жалпы қазаққа (оқырманға) жақсы таныс,
күнделікті өмір тіршілігінің өтінде жүрген біздің замандастарымыз.
Лирикалық монолог адамның өмірмен, уақытпен және табиғатпен
қатынасының, адамның қолы жеткен ойын білдірудің алғашқы түрі болып
табылады. Ф.Оңғарсынованың лирикалық өлеңдері негізінен өмірге, уақытқа,
адамға арналған монолог түрінде жазылған. Кейде ақын монологты өзіне етене
жақын бір адам үшін ғана жазатын секілді әсерде боласың. Алайды бұл монолог
барлық адамдарға арналған сөз ретінде естіледі.
Лирикалық монолог ойлы лирикаға бағынады. Лирикалық монолог арқылы
мінезді көрсету үшін, ойлы лирикаға тән фактор, ол ассоциация жолы, яғни
адамның әлеуметтік – психологиялық маңызын көрсетудің қайталанбас
ерекшелігі ретінде қолданылатын мінездің бір бөлігі. Сонымен лирикалық
монолог ақынның өмірге қатысы тұрғысынан алғанда эстетикалық түр де, нақты
адам сезімін ол ақын ба немесе таңдап алынған образ ба біреу арқылы
көрсетудегі тәсіл болып табылады.
Мысалы ақын шығармасынан:
Сатылмаған сән – салтанат,
Сәулетке.
Ол бәрібір баяндамас әулетке.
Шындық ізде,
Ізде және әділдік.
Көзің сатпай кәрі сайқал дәулетке.
Немесе:
...Уақыттың жас қыраны,
өлгендер тапсырады.
Саған өмір дауылын, шуақ таңын,
Бетіңді ашар тірліктің сынақтарын.
Қорғап сонда кеткеннің мұраттарын,
Алау туып Жеңістің құлатпағын!
Бұл өлең жолдары құрғақ ақыл айту формасында емес, сырласу үлгісінде,
монолог түрінде айтылған.
Поэзияда қақтығысты, қатпарлы диалогтан гөрі, қасында отырып біреу
саған сыр айтқандай күй кештіретін монологты көбірек кәдеге жарату үрдісі
бұрыннан – ақ бар – тын. Қазіргі ақындарымыздың да творчесвосындағы
ерекшеліктердің бірі монолог деп батыл айтуға болады. Соған орай монлогтың
өзі ақындардың даралығын (индивидуальность) ерекшеліктерін байқатады.
Жанды, жансыз атаулының кез – келгеніне тіл бітіруге болатын қолайлылығын
да бағалаймыз. Тек шынайылық пен шарттылық шекарасын ажырата алсақ болғаны.
Әр монолог - айтар идеяны ақынның лирикалық қаһарманының атынан беруі
автордың өз көзқарасын көрсетуінің ұтымды бір жолы.
Ал лирикалық монологтың қуаты – мұндағы бейнелеулердің цикл түрінде
көрінуі. Осылай ауқымды типтендіруге сәйкес Ф.Оңғарсынованың лирикалары
ерекше поэтикалық құбылыс ретінде ерекшелініп тұрады. Басқа да әдеби түрлер
мен жанрлардағыдай лирикада да көркемдіктің негізгі критерийі типтік мінез
болып табылады.
Мінез жасау процесіндегі негізгі мәселе ақынның көркем күйзелістің
мазмұнын жасауда емес. Мінездің эстетикалық табиғаты мен поэтикалық үнін
көптеген жағдайда осы күйзелістің пайда болуына ықпал еткен себеп – салдар
анықтайды. Мұндай жағдайда ақынның өмірге қатынасының түрі (реалистік,
романтикалық т.б.) шешуші роль актқарады. Бірақ зерттеуші мінездің
эстетикалық позициясы барлық уақытта да лирикалық мен позициясын айта
алмайды деген өзінің бұрынғы пікірінде қала береді. Нақты көркем материалға
бақылау жасап көру лирикалық монологтың өз ойын білдірудің типтік түрі,
лирикадағы мінезді органикалық түрде жүзеге асырудың поэтикалық әдісі
екендігін көрсетеді.
Лирикалық монолог интеллектуалды поэзияға қарай барлығынан да көбірек
ауытқығыш келеді. Лирикалық монологтың көмегімен мінезді көрсету үшін
интеллектуалдық лирикаға мынадай нәрселер тән: ассоциация арқылы мінездің
бір ерекшелігі бөлініп шығарылады және адамның әлеуметтік – психологиялық
мәнін білдіруші бірден – бір ерекшелігі ретінде қорытындыланады. Сөйтіп,
лирикалық монолог ақынның өмірге деген көзқарасының эстетикалық түрі, нақты
адамның сезімі арқылы қол жеткізудің поэтикалық құралы болып табылады.
Лирикалық монолог – зор көркемдік мүмкіндігі бар мінез жасаудың қарапайым
да, анық әдісі. Лирикадағы мінезді жасаудың күрделілеу көркем түрі
шиеленісті жағдайға байланысты.
Фариза Оңғарсынованың бұл шоғырлы (цикл) өлеңі қысқа қайырымды ұзақ
жыр сықылды окылады. Ақын мен кейіпкердің өзара ішкі сыры, назы, бұл -
өлеңнің сыртқы құрылымы. Ал тереңірек үңілсек бұнда кейіпкер біреу-ақ
сияқты. Оқып көрелік:
Мұны ұққандар жазғырмас, демес "неге",
махаббат бар сенетін елеске де, бәрі де бар.
бірақ та бұл өмірде
ана сезімімен зор жоқ, ештеңе!
Жоқ, ештеңе!Адамдар, ол есте ме?
Кабырғам да қайыссын ұлы жүктен,
жалт етпенің бәрінен түңіліп те ем
(бәрі өткінші - ұғынғам үніліп мен,)
өтсем деймін өшпейтін сезімімімен-
дуниені жібітер жылылықпен,
жылылықпен мәнгілік мұзын еккен.
Ұзақтау өлеңді осылайша ер қырынан қарастырып талдай беруге болар
еді, бірақ олайша жіктеу өлеңге көлеңке тусіру мүмкін. "Қыз-тағдыр"
Фариза Оңғарсынованың лирикалық поэзиясындағы ақындық платформасын
айқындайтын, өмір шындығын; қоғам тынысын танытатын шығармалардың бірі
саналады. Жалпы әйел характерін сомдауды Фариза Оңғарсынова қаламынан
жүздеген өлеңдер, яғни лирикалық туындылар дүниеге келген екен. Қазақ
әйелінің психологиясын әдебиет атты арғымақ өнерде, оның ішінде поэзияда
сан қырынан сапалы қасиетте жырлау көптеген ақын жазушылардың еншісіне
бұйырса, соның көш басында Ф.Оңғарсынова тұрады. Қыз тағдыр бірді-екілі
жанның өткінші өткелі емес, көптің тағдырына арналып жазылған ақынның
мәртебесін өсірген жыр – жалауы, қаракөз қарындасқа арналып, өлеңмен
өрілген ескерткіш – белгі.
" Лирика - барлык поэзияның қаны мен жаны; лирика-
поэзияның поэзиясы"-дейді Белинский [1,31]. "Лирикада мінез болады. Ол -
ақынның мінезі. Өлеңім өзіме тарт дегендей, әр өлең тек иесіне ғана
тартады" (З.Қабдолов.) [2,313]. Ақын Ф.Оңғарсынованың мінезді
жырларының ішінде жалпыға жаққан тақырып әуені-жастар жайы, яки махаббат
тақырыбы. Қыздар романтикасы туралы: бойжеткеннің басындағы
сүйіспеншілік сезім, сағына сарғаю, өткенге опыну, дала, жайлау қызықтары
т.с.с. ақынның "Сағына түссін дедің бе?", "Ақ боз атты
жолаушы", "Қыз қуу", "Соңғы махаббат" атты лирикалық жырларында
әдемі көрініс тапкан. Бұл өлеңдерден ақындық "меннің" көркем
бейнемен біте қайнасқан біртектілік, бірізділік бедерін аңғарамыз.
Махаббат лирикасы дегенде автордың "Соңғы махаббат" аталған өлеңі тілге
оралады:
Менің бар мұңдарымды, ешкімге де айтылмас сырларымды
сен ғана көңіліме сақта, жаным
Көкіректегі қасірет, қуанышымды,
Өкінішім менн үмітті, жұбанышымды
саған ғана үн қатпай ақтарамын [1,121].
Лирикалы кейіпкердің "Соңғы махаббатына" ақтарылған ішкі сезім
сыры, назы, ақ адал жүрек, таза да періште жанның ыстық ыкыласы болып
төгілген. "Түсіне тұрып (аяйсың, қимайсың мені), түсінбеген боп
кетесің, қинайсың мені, ойлайсың, көңілі түңіліп қалса деп менен"-мұның
бәрі шын сүйген сорлының жан азабы, жан айқайы сынды естіледі,
періште пәктікпен жырланады. "Онсыз да өмірден кеп қалған көңілімді
менің тым болмаса сен ғана қалдырма, жаным,..." Сыр ақтарыла, жыр оқыла
келе оқырман ақынға айналады, ал ақын лирикалық кейіпкердің өзі емес пе
екен? Міне, ақынның (кейіпкердің) жанды жүдетер жыр парағы сөйтіп, отты
өлеңге, жыр маржаны жалынға, бірдің емес (мыңның махаббатының емі осы болса
не істейсіз) көптің әлеуметтік үніне осылайша айналып отырады. Өлеңде жеңіл-
желпі жылтырақ жалаң ой жоқ, жыр байсалды, сезімі жаралы жанның айтар соңғы
жалынышы, өтініші, талап-тілегіндей талғаммен айтылады. (тыңдалады). Ой-
қиялдың қазанында әбден пісіп қайнап шыққан өлеңді махаббат бекетіндегі
лириканың озық үлгісіндей көрдік те, көз тастадық, сөз салдық. Осы өлеңнің
заңды жалғасындай немесе прологындай оқылатын лирика-"Сағына түссін дедің
бе?" делінеді. Мұнда да қыз сыры, сергелдеңге түскен, сарғая сағынған
сәулетайдың жүрек тербер терең сезімі сүйіктісінш қимай қинала қоштасу
ретінде көрінеді:
Кеттің ғой сонда көп күнге,
Қолымды неге қыспадың?
Тіледім самолеттің де,
Кешігіп барып ұшқанын.
Несіне тіктің көзіңді
Сүйілмей қалған ерінге
Сарғая күтіп өзіңді,
Сағына түссің дедің бе![\\1,12\
"Махаббат, қызык, мол жылдардан" (Абай) шертер мол жырлар Фариза
Оңғарсыновада молшылық. Әйтсе дағы тақырып тірегі бола тұра, айтылғанды
қайталау Фариза ақында жоқ. Жазылған жайға қайта оралу, оған басқа кырынан
келу, ойлампаздыққа салынып, идея мақсатын екшеп айту – Ф.Оңғарсынова
лирикасының басты бұлақ бастауы.
1.2. Ф.Оңғарсынова поэзиясында ақындық рухпен сырласуы
Ақындық болмыс, бітім дегеніңіз Фариза Оңғарсынова поэзиясында тақырып
таңдамайды. Туған жер, өскен орта, табиғат, көңіл күй, махаббат,
философия, саяси және әлеуметтік жырлар ақынның айналып соғар қазығы, табан
тірер тұғыры – Ұлы Отанға бас иіу миссиясынан түзіледі. Айталық,
Махамбеттің Нарындағы найзағай – ғұмыры намысты ерді налытты:
Мен Нарыннан кеткенмін,
Нарынды талақ еткенмін.
Қуатымның барында
Ағыны қатты Жайықты
Тіземмен бұзып өткен мін [139,77].
(“ Мен Нарыннан кеткенмін”)
Фариза ақын туған жері Нарынның өткен тарихынан сыр шертіп, оны
кейінгі ұрпаққа үлгі етіп айтудан жалықпайды. “Бабамның тері тамған
топырағыңнан әрқашан жас жаныма сусын алам ”. Ардақты ердің атын ұмытуды,
әрдайым естен шығармауды қасиет көрген кейіпкер үні:
Ардагер Махамбеттей ақын ұлың
Шөлдеген құмдарыңды жырға малды
Талай жан сенде азаттық аңсап өтті
Исатай бостандық деп жар сап өтті [117, 7]
( “Нарын”)
деп жар салады. Жырларының желісі Нарынмен мұңды – шерлі көрінер батыр ақын
Махамбеттің күрескерлік мүддесі де қалың жұрт – қара орман тағдырына
алаңмен, “құсалықпен өтті ғой”...
Алақандай Нарында
Ата менен ана бар,
Іні менен аға бар,
Қатын менен бала бар
Қарындас халқым жана бар [139, 90].
(“Нарында”)
Нарын жұртының кешелі – бүгінді тарихын баяндау арқылы қоғам дамуының
кекін – келбетін поэзия тілінде жарқ еткізіп, жария етудің эмоцияналды
лирика тудыруда стильдік ерекшелігі де бар. Махамбет дәстүрінің екпінді,
әуенді мақамын бұзбай, тіпті тақырып, мазмұн барысын да толықтай сақтай
отырып, одан әрі дамытқан ақынның бірі – Фариза екенін төмендегі шумақтар
тағы да дәлелдей түседі:
Еділдің бойы – ен тоғай-
Жайлаған біздің ел талай
Аймағым десем, кім сенер?
Бытқылда қалған Нарынды,
Қыздары көркем, әні – үлгі,
Жігерін жаудың құм етіп,
Егеулі найза қолға алған
Атаны көріп оқ жонған... [ 122, 142]
(“Ей, құм Нарын,құм Нарын ”)
- деп келетін үрдіс үлгісі бүгін де сақталғандығына куә боламыз. Махамбет
арман еткен “ел қондыру, мал толтыру” сынды “ұлы арман” мұрагерлерінің
шаттық қуанышы, салтанатты тұрмысында әлі де мұң басым. Лирикалық
кейіпкердің аруақты ерге айтар назын алаң көңілдің ала бұлты торлаған:
Тазарар түрім жоқ менің
Жанымның кірін жумай бір
Махамбеттің рухымен
Бұл айтылған бірдің емес, мыңның атынан сөз алған лирикалық
қаһарманның сөзі деуге толық негіз бар. “Лирикалық герой – ақынның өзі,
ақын өмір сүрген ортаның, оның замандастарының жиынтық, типтік бейнесі.”
[14, 16] деп жазады филолог-ғалым М. Дүйсенов. “Махамбеттің жырлары
қазақтың мол өлең қазынасында тек сұлулығымен ғана емес, қызулығымен қиын
түсер өткірлігімен ерекше тұрған дүние” [14, 15] екенін ескерсек, дәстүр
арнасының тұнығынан қанып ішкен ақынның баба өнегесін сақтай келе, одан әрі
түлете дамытқандығына куәміз. Махамбет жырларындағы күрескерлік рух, сөз
саптаудағы ерен еркіндік, ерлікке үндер қатулы мінез, сол сықылды аздаған
мұң жалатқан қаһарлы ашу т.с.с. ақындық ажыратымды анықтар стиль
айқындығының біраз белгілері Фариза ақын поэзиясында молынан ұшырасады.
Жалпы жыраулар табиғатының тәлімінен өз соқпағын тауып, жол салған және сол
соны даңғылдың арна-жиегін көне сөз сүлейлерінің әшекей-асылдарымен
безендіру – ақын Ф. ңғарсынова суреткерлігінің бір қыры. Ақынға ақынның
еліктеуі бар да, сол еліктеудің ізімен жүре отырып, жаңа бір форма тудыру
бір басқа. Фариза лирикасының Махамбет дәстүрін дамытқандығын сөз еткенде,
біз осы ерекшелікті ескеруіміз керек. Ақын, жыраулар поэзиясына тән
үдемелі екпін Махамбет өлеңдерінде өткен дәуірдің күрес күндеріне сай үгіт-
насихат есебінде туындап отырса, Фариза Оңғарсынова жырларында сол жалынды
уағызды қажет қылар өсиетті сөз өрнегі сақталған. Төмендегі өлең
үзіндісінде Махамбетше толғаған ақын кейіпкердің өз үні, өз дауысы мығымдау
шығатыны аңғарылады:
Аруақтарын шақырып,
Арыстандай атылып,
Жауларын қуған ақырып,
Батырлар туған бұл жерді
Ә улие тұтсам, шетін бе?
Өмірі өткен желдің өтінде
Исатайдың бір белгі
Қалды ма жердің бетінде?
Қалса, бір барып түнейін,...[ 4, 142]
Фариза Оңғарсынова өлеңдерінің өріміне ендеген сайын Махамбет
мектебінің тәрбие-тағылымы барынша биіктей түседі. Өнердің қыран құсы боп
қалықтаған мұзбалақ ақын қай бір кезде Фаризаның түсіне кіріп, аян береді.
( “Алмас қылыш немесе мен Махамбетпен қалай кездестім” поэмасы [1, 115]
Үш кездесуден тұратын ақын түсінде Махамбет – кейіпкерге автор мынаны
айтқызады:
Үмітім сенсің, жас құсым,
Түлеп ұшатын тұғырдан.
Тек шындық күтем мен сенің
Ақ алмас жүзді жырыңнан!
Бұл – аталған эпмкалық туындының соңғы шумағындағы ой түйіні.
Жауынгер ақын, сарбаз суреткер, қазақ өлеңінің ақиығы Махамбетке арналған
ақ жарқын тілектердің тоғысы батыр баба рухына, аруағына табыну сықылды
сипаттармен сараланады. Махамбет салған дәстүр тылсымынан нәр алған ақынның
шабыт шақырар бойтұмары да ер бабаның, азаткер саңлақтың дәл өзі. Олай
деуіміздің себебі мен дәлелі – Махамбет есімі ақынның көптеген
шығармаларында аталып отырады. Ол үшін ақын поэзиясының галереясынан
қысқаша ғана үзіктер келтірсек керек:
а) Қиянаттан күрсінсе,
Батыр – уақыт,
Махамбетше турайтын қақыратып
Айбалта –жыр керек-ақ адамдарға [1, 160].
ә) Дауыл екпіні тасыған бойда
Махамбеттердің ерлігі
Революциямен жалғасып [1, 190].
б) Мынау ұрпақ ішінен шығар сонда
Махамбеті, Абайы, Кенендері [1, 300].
в) Өнер десе бір тыным таппай жаны,
Махамбетті жас-кәрі жаттай ма әлі? [2, 37].
г) Әділетсіз дүниенің қабырғасын
Махамбетше сөгер жан кездесер ме...
Ондай жыр-ем кеселге [2, 75].
д) Ойлаумен жерін, сор халқың,
іздеген түнде жол жарқын
шам-шырақ еткен жапанға жайдай жырларын
Махамбет шығар ол бәлкім? [2, 178].
е) ... жайлылық таппай жер-көктен,
өзіңе тұстас бір мұңдық
Махамбет – сынды ер де өткен.
Махамбеттің де өр басын
Ауылдастары қаққан-ды [2, 308-309].
ж) Далаға кеп Абайлар, Махамбеттер
бүгін кездестіргендей іңкәрларын [2, 343].
Өмірдегі және ең бастысы өнердегі үлгі тұтар ұстазы санаған Махамбет
тұлғасының ақын Фариза Оңғарсынова үшін өнеге – ұлағаты ұшан-теңіз. “Шын
ақын болсаң тартынба, найзағай болып жарқылда” деп түсінде аян берген батыр
бабасының аманатына қылау түсірмей келе жатқан ақынның ақ алмас жүзді жыр-
семсерін абыроймен жоғары ұстары және анық. Фариза Оңғарсынова лирикасында
өрнектердің өрім - өрісін салыстыра тексеруді еңбектің алдағы беттерінен
таба аласыз.
Ақын, жыраулар мұрасының ақын Ф.Оңғарсынова шығармашылығына ықпал –
тәрбиесін өткен дәуір әдебиетінің дәстүр арнасында мейлінше таразыладық.
Көшпенділер әдебиетінің көне замандағы жыр-мұрағатынан үлгі теріп, өз өлең
–күмбезін көтеруге керекті әшекей - өрнектерді екшеп алып, жарату да
шеберлік танымын аңғартса керек. Төл әдебиетіміздің ортақ арнадан тарайтын
дәстүр – жәдігерін жаңа заманға сай жасандырып, жаңғырту, сөйте келе сөз
өнерінің өрісін кеңейтіп, өресін биіктету – нағыз талаптарға тән сын
болмақ. Қазақ әдебиетінің өткен тарихына терең талдаулар жасап, зерделеген
М.Мағауиннің: Қазақ әдебиеті қазіргі Қазақстан жерін жайлаған тайпалар
туғызған бай рухани қазынаның заңды мұрагері. Ол өзіне дейін ғасырлар бойы
жасалған мол мұрадан нәр алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар
игеру, соны соқпақ – сораптар қалыптастыру нәтижесінде кемелденді [21,236]-
деген тұжырымы баяғы заман мұраларына қаратыла айтылса да, бүгінгі дәуір
дидарына әлі де мәнін жоймағаны белгілі, жоймақ та емес. Қорыта айтқанда,
ақын – жыраулар мұрасының өнеге-үрдісі, жарқын жалғасы Фариза Оңғарсынова
лирикасында жемісті желі болып тартылған, өзіндік (стильдік) қолтаңбасын
белгілеген.
Ізденістің шыңырау тереңіне түркі халықтары әдебиеті мен Шығыс
поэзиясы арқылы бойлау – Фариза Оңғарсынова ақындығының бір тіні десек,
халық ауыз әдебиетінің әсері, сондай-ақ жырау ақындар мұрасының ықпалы мен
Махамбет дәстүрінің мектебінен өту-екінші қыры делік.
2. Ф.ОҢҒАРСЫНОВА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ
2.1. Ф.Оңғарсынова және Абай дәстүрі
Енді осы айтылған жалпы атауы төл әдебиет аталатын арнаның алыбы Абай
тағылымынының қай ақын үшін де берері мол, үйретері шексіз. Қазақ өленінің
қаймағы Абай бұлағына бас қоймаған, Абай қайнарынан қанып ішпеген ақын бар
ма, сірә да алашта. Олай болса, Махамбетке мұң шаққан ақынның бір сәт Абай
ағасын іздеуі де ой-идеялары мұраттас өнер алыптарының рухына тағзым ету,
аруағына табыну, тұлғасына сиыну салтынан туындап жатады:
Абай аға!
Биікте ме – қайда жүр аруағың?
Құлағыңа жете ме шағым - әнім?
Көкті кезіп іздер ем - Жерде мені
шырмап қойды шырғалаң шаруа - мұң.
Жердің беті балшық пен былық әлі,
жол табады жылпос пен ұры- қары.
Жұртың даңғой әм надан баяғыша,
мәз болады бір- бірін жығып әлі
Қалқиды әнің - рухыңның кептері ме,
ұстаймын деп әуремін текке,міне.
Дарыныңнан, ойыңнан бермей, маған
тек дертіңді жұқтырып кеткенің не?
[4,198]
(Абайды іздеу)
Абайша толғанған ақынның ұлы Хакімнің:
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын?
Халқым надан болған соң,
Қайда барып оңайын?!
деп торығатын әйгілі өлеңіне жалғас жауап сынды оқылады осы өлең. Һмір
философиясы, әлеуметтік жай-күй, саясатағымының сарыны, көңіл-күй кірбіңі
мен шырайы, табиғат тамашасы, қызығы мол жылдар, адамзат ажары мен адами
тәрбие т.с.с. жіктей берсең жүйесі сарқылмас тақырып пен деяның тізгініне
тәуелді лириканың күллісінде және баршаға Абай – ұстаз. Абай үлгісімен
жазылған туындылар шоғыры өзгелер сынды Фариза поэзиясында да жиі
ұшырасады. Әсіресе, Абай үрдісімен жазылған шығармаларға ақынның Қыр
келбеті , Күз көрінісі , Елес, Даланы жалғыз жайланып , Толқындар
бұрқанады, Жаз, Қырдағы қыс, Нөсер, Күз, Жыл мезгілдері т.б.
өлеңдері жатады. Табиғат тартуын Абайша жырға қосқан ақын лирикасынан
поэзия патшасының қолтаңбасы айқын аңғарылады. Абайдың Жазғытұрымы
аталатын өлеңіндегідей бедерленген пейзаждық суреттер картинасы Фариза
Оңғарсынованың төмендегі туындысында ұлы суреткер дәстүрін жаңғырта
қайталайды:
Мал өріп: сиыр сайға, жылқы-қырға,
жазыққа түйе атаулы ұмтылуда .
Қой – ешкі көк беткейде жамбастайды.
кіргендей шалғынға емес ұрты құмға.
Күн нұры шашып бүкіл аймаққа құт,
сайларда бу кілкиді қаймақтанып.
Құнанға жайдақ мінген бозбалалар
келеді, малды өріске айдап салып [4,191]
(Елес)
Ұлы Абайда табиғат құбылыстарын жансызға жан бітіріп – кейіптеу тәсілімен
өрнектеу басты роль атқарса, осы үрдісті бұлжытпай түрлендіре, өң бере
бедерлеу – Фариза Оңғарсынова ақындығының және бір қыры. Мысалы, Абайдағы:
Азалы ақ көрпесін сілке тастап,
Жер күлімдер, өзіне шырай беріп.
Фариза:
Жер – ару серпігенде түн көрпесін
Маужырап қарап тұрды күн елжіреп.
Абай:
Таң атқан соң шығарын күннің біліп,
Өңі қашар,бола алмас бұрынғыдай.
Фариза:
Таң бұзып тынышымды жіберді деп,
Жазғы түн кетерінде түнерді кеп.
Абай:
Гүл мен ағаш майысып қарағанда,
Сыбдыр қағып, бұраңдап ағады су.
Фариза:
Самал жел сыбырласа, сыр ұрласа,
Өзен де мың бұралып жатыр ағып.
Қалың ағаш жапырағы
Сыбырласып өзді-өзі.
Фариза:
Гүл бөлеп хош иіске атырабын
Ағаштар жайып салды жапырағын.
Кейіптеудің келісті үлгілерін Абайдың аудармаларында жиірек кездестіреміз:
Жапырағы сарғайып, өлімсіреп,
Байғұстың кім тыңдайды жылағанын? (Крыловтан)
Фаризада:
Ақ қайыңдар жылайды жапырағын
Байқаусыз шашып алып.
Жыл маусымының мейір – шапағатын немесе сүреңсіз мезеттерін суреттеуде Абай
ақын теңеу сөздерді ұғымды пайдаланса, сол тәсіл, сол әдіс Фариза
лирикасына да тән. Мәселен, Абайда:
Арыстанның жалыңдай бұйра толқын
Айдаһардай бүктеліп, жүз толғанып.
Фаризада:
Түнімен долы дауыл құрыстанған
Секілді арыстандай жыны ұстаған.
Абайда:
Анамыздай жер иіп, емізгенде,
Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер.
Фаризада:
Құрақ әлсіз сыңсиды, ардағынан
Айырылған аналардай.
Абайда:
Қайыршы шал – кемпірдей түсі кетіп
Жапырағынан айырылған ағаш, қурай.
Фаризада:
Түнерді аспан, кірпігін таңға жұмбай.
Ашуланса, өш алар кемпірінен
Қазақтың шалдарындай.
Абайда:
Бурадай бұрқ –сарқ етіп долданғанда,
Алты қанат ақ орда үй шайқалды.
Фаризада:
Толқындар бұрқанады
Бірін-бірі тепкілеп шалып жығып,
Буралардай тістескен санын жұлып.
Осы үзінділердегі теңеулер ақындардың тек табиғат лирикасынан ғана
алынған. Егер де тақырыбына қарай сұрыптап, теріп, тізсек, құнарлы сөз
әшекейінің сарқылмасы және анық.
Жоғарыда келтірілген мысалдардан Абай ақындығының Фариза лирикасына
қатысты әсер - әдібін аңғарғандаймыз. Табиғатты жырлауда қазақ өлеңін
классикалық дәрежеге көтерген Абайдың дәстүр-тәлімін (кейіптеу, теңеу,
суреттеу тәсілдері мен амалы) ақын Ф.Оңғарсынова өз туындыларында жаңарта
жаңғыртты. Көңіл-күй, философиялық толғамдар мен қоғамдық-әлеуметтік
тақырыптағы өлеңдерде де Абайдың Фаризаға жақындығы бар. Замана жайынан ой
толғаған сондай өлеңдердің сыршылдығынан гөрі сыншылдығы басым боп
келеді.Көңіл күй қошынан азаматтық әуенге ауысу мәнері Абай лирикасына тән
қалып болса, бұл жерде Фариза Оңғарсынова дана – ұстазға кәдуілгі шәкірт.
Адамның ішкі сыр-әлемін қоршаған ортаның әсері арқылы жеткізу,
психологиялық ахуалдың аужайын өзге тіршілік нышандарымен құбылта бейнелеу-
шын суреткердің талайына сын. Мысалы, Абайдағы:
Көк ала бұлт сөгіліп,
Күн жауады кей шақта,
Өне бойың егіліп,
Жас ағады аулақта
деп келетін көңілдің сан алуан түйткілдері лирикада сұлу, шебер, нәзік
оралымдармен әдемі көрінсе, осы сынды әсем де сырлы, мұңлы өрімдер Фариза
ақында:
Жуса да жас омырауды,
Жоқ ешкімнен келер көмек
Өмір көші қоңыраулы
Көшіп жатыр сенен бөлек
деп жырланады. Дәстүр жалғастығы Фариза Оңғарсынова лирикасының тіліне де
сәулесін шашқан. Абайша ой толғаған ақынның кейбір сәттерде сөз саптау
қолданысында да данагөй дарынның өрнек-ізі аңғарылады. Мысалы, Абайдағы
“Сәулең болса кеудеңде, мына сөзге көңіл бол” деп келетін өлең-сөз сүрлеуі
Фаризада” Сәлең боса санаңда, жаңсақ басқан жандарға шалқаңнан түсіп
шамданба” түрінде түрленген. Осы сықылды ұлы ақын өлеңдерінің ұйқасына
ұқсас немесе соның екінші бір нұсқасындай сыңғырлаған тармақтар Фариза
ақында біркелкі бар екен. Абайдағы “Көңілде алаң басылса”, “Көк бұлттан
ашылса”, Фаризада “Көңілдің бұлты ашылды”; Абайда “Жас жүрек жайып
саусағын, талпынған шығар айға алыс”; Фаризада “бір жәрдем содан болардай,
санаға созып қолдарын”; т.б. Лирика табиғатында жүрек сөзінің көп
қолданылатынын ескерсек, Абай түрлеген ажарлы айқындаулардың (эпитет)
көшелі жалғасы Фариза туындыларында толымды сипат танытады. Мәселен, Абай
туғызған “жас жүрек”, “жүрек кірсіз”, “асау жүрек”, “жүрекке жылы тиіп”,
“жүрегі жаралы”, “қысылды жүрек”, “ыстық жүрек”, “шын жүрек – бір жүрек”,
“жүрекке ыстық”, “өз жүрегім”, “жүрегі жұмсақ”, “жүректің көзі”, “жүректе
айна”, “өртенген жүрек”, “ит жүрек”, “сорлы жүрек”, “жау жүрек жомарт”,
“жалын жүрек”, “үрпиген жүрек”, “арыстан жүректі”, “ет жүрек”,
“кірлеген жүрек”, “ынталы жүрек”, “ақылды, асыл жүрек”, “жүрегім мұз”,
“жүректе қайрат”, “ауру жүрек”, “қан жүрек”, “жылы жүрек”, “ғаділетті
жүрек”, “сұм жүрек”, “жүректің отты шағы”, “ақ жүрек”, “қаналанған
жүрек”, тәрізді сипаттамалар ақын Фаризада да нәзік кеңінен өркен жайып,
өзгере, өндене тамыр жайған. Айталық, “нәзік жүрек”, “өзімшіл асау өр
жүрек”, “албырт жүрек”, “жас жүрек”, “теңіздей жүрек”, “аналық жүрек ”,
“жабыққан жүрек”, “қос жүрек”, “жүрек оты”, “дірілдеген жүрек”,
“жүрегім кекті”, “талықсыған жүрегім”, “сүйген жүрек”, “тас екен
жүректерің”, “жүректің жасы”, “жүрегімдегі қорғасын”, “шыңғырған
жүректей”, “титтей жүрегің”, “жүрек емі”, “мұңы бір жүректер”,
“жүректер махаббаттай”, “құйттай, жалғыз жүрек”, “жүрегін оттай”,
“жүрегім егіз”, “байғұс жүрек”, “жұдырықтай жүрек”, “қызыл жүрек”,
“жүрек көзім”, “жалын жүрек”, “балапан жүрек”, “дарын жүрек”... тағысын
тағы теріп, термелей берсек, түгесілмесі анық. Жоғарыда байқағамыздай осы
мысалдардан дәстүр ынтымақтастығы айқын аңғарылады. Әр алуан лирикалық
шығармалар тудыруда “жүректің” қаншылықты ұғым мен мәнге ие болып, жаңа
мазмұнды эпитеттердің өмірге келгенін байыптадық. Ой – образды ойнатуда
ауыстыру (метафора) мен теңеудің де рөлі жүрекке байланысты бейнелілік
мағынасын байыта түскен. Мысалы, Абайда “Жүрегі – айна, көңілі - ояу” деп
келетін тіркес Фаризада “ Жүрек – күн, жаны - сырнай” немесе “Жүрек –
қырау сен жоқта, мұз - денем” деп келеді. Сол сықылды Абайда “Жүрек –
теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас” делінсе, Фаризада “Жүрегім – алау, от
дене”, “Жүрек – қыз, сезім - жеңге” болып түр түлеген. Жүрек сөзімен
байланысты құбылтудың не бір түрін жасап, байытуда Фариза шеберлік
байқатады. Абай көзін ашқан бастаудың арнасын кеңітіп, ағысын түзеген ақын
– лириктің бейнелеу-суреттеу амалы сан тарау: “ Жүрек - жаз”, “Жүректер -
жалын”, “Жанартаудай - жүрегі”, “Жүрегім – тұйық мекен”, “жүрегім -
желкен”, “жүрегі – ашық жарадай”, “жүрегін оттай жандырып”, “жүрегім –
жалғыз құс-бағым”, “жүрек емес жүрегім - антеннадай”, “жүрегіңде – от
сезім”, “жүрегі - мұң”, “ жүрек – темір жылымай”, “жүрегі жолбарыстай”
т.с.с. бірде ауыстыру, бірде теңеу кейде екеуі де араласып келетін өлең –
сөз құралдарының Ф. Оңғарсынова поэзиясының жайқала жапырақ жайғаны анық.
Жүрекке қатысты Абай тағлымын жаңғыртудың ізгі ізденістері Фариза
лирикасында поэзия алыбының аталы сөзімен, асыл ойымен орайлас, сабақтасып
отырады. Абай өрнегі:
Жүрегімді қан қылды
Өткен өмір, өлген жан.
Фаризада:
Мәз екен деме күлгенге-
Қансырап қалған жүрегім.
Абайда:
Көздің жасы, жүректің қаныменен
Ерітуге болмайды ішкі мұзын.
Фаризада:
Қайғылы, шерлі жаныммен,
Жүректен аққан қаныммен.
Абайда:
Қор қылуға құдіреттен
Жүрегіме түсті өрт.
Фаризада:
Жүректің бәрін өрт етпес
Шерменен шыққан жалын дем...
Абайда:
Жүректегі жалынды көзден жас қып,
Ағызғаным болады ол неге сеп?
Фаризада:
Жүректің жасын жасырып,
Күрсініп тұрса жыр – кеудем?
Ұлы Абай мұхитының тереңіне бойлаған сайын аңғарылар бір байлам
даралығы – ол жүрекке арнап сөз айту. Қай тақырыпта толғанса да, жүрекке
жүгініп ой тоғыту, жүрекке сеніп сыр ағыту, жүрек арқылы мұқым жұрттың
жағдаятын жеткізу – Абай ақындығының асқар биік шыңы. Абай данагөйдің
философиялық трактатындағы (он жетінші қара сөз) қайрат, ақыл және жүрек
үшеуінің өнерлерін айтысып, ғылымға келіп жүгінуін былай қойғанда,
поэзиядағы жүрекке қатысты өлең атауларының өзі – ақ мен мұндалайды.
Оқылық: “Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек” (он жетінші қара сөздің
нұсқасы), “Жүрегім, ойбай, соқпа енді...”, “Жүрегім менің қырық
жамау...”, “Жүрегім нені сезесің...”, “Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі –
асыл тас...”, “Жүректе көп қазына бар, бәрі жақсы...” (аударма). Міне,
осылайша өлең тізгінін жүрекке бағындыра ұстау үрдісі Фариза стиліне де тән
тәсіл. Оқылық: “Лүпілдей соқты жас жүрек ... ”, “Өзімді жүрегіңнің есі
қылдың...”, “Жүрегім алқынады...”, “Тынбайды жүрек алқынын ”, “Өзіңменен
жрегім... ”, “шаршадым жүрегіме...”, “Жүректі қайрау”, “Жүрек сенсің...”,
“Жүрегімнің келеді жорамалы”, “Жүректі оймен қамалап”. Абай игерген
жүректің ақылмен, қайратпен айтысы тәрізді идеялық мұраттастық Фаризаның
“Айтыс” (цикл) атанған туындысында кездеседі. Сол шығармада Ақыл: “- Ей,
жүрек! Есіңді жи, күңіренбе, жараңды жаспен жума, күліп емде! ” деп Жүрекке
келелі кеңес береді. Ал Абайдың айтары бәрімізге жақсы таныс: “Жүрегіңнің
түбіне терең бойла!” атты аталы қағида, баталы сөз. Жүректің адамтанудағы
басты қуаты мен қызметінің ерекшелігіне келсек, өнер данасы Әл-Фарабидің:
“Жүрек басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін
ми келеді, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес, екінші, өйткені ол барлық
басқа мүшелерді билейтін болса, оның өзін жүрек билейді” [143, 289-290]
деген тұжырымына бас шұлғитынымыз жәнерас. Демек, тірі адам санасының
тәңірі – жүрек болғаны да. Абай жүрегінің сыр – сипатына назар аударған
абайтанушы ғалымдардың: “Абайдың жүрекке ерекше мән бере қарайтын соны
көзқарасы жалпы қазақ әдебиетінің тарихында бұрын – соңды орын алмаған
философиялық- гуманистік негіздері тың құбылысты, жаңа бағытты аңғартады.
Жүрек жайында пікір қозғағанда ақынның алға қояр басты мұраттарының бірі –
жүректің адам өмірінде атқарар қызметіне айрықша гуманистік мән - мағына
бере жырлауында жатыр ” [24, 113].
“Абай поэзиясының тілінде адамның жан тебіренісін, көңіл толғанысын,
жүрек лүпілін, сезімнің сан құбылып ойнақшуын көрсететін сипаттамалар,
эпитет, метафора және басқа бейнелі сөздер өте көп кездеседі. Мысалы, Абай
поэзиясында жүрек, көңіл секілді ұғымдарға берілген тың анықтамалар,
эпитеттер мол екені зерттеушілер назарын айрықша аударып келеді. Осылардың
көбін ақын өзі туралы өз көңіл күйін, сезімін жеткізу мақсатымен айтқан”
[26 197].
“Ақын жүрегі! Өзге адамның көкірегі тек өз сезімінің ғана ұясы болса,
ақын жүрегі баршаның кеудесін кеулеген жел – құздың өтінде тұрады, солардың
дертінің тамыршысы, сертінің сарапшысы болады. Барлық жүректердің дүбірі
мен дүрсілігіне ол өз пернесінің дірілін қосады. Барлық адамдар қылығындағы
жақсылық пен жамандық, ізгілік пен зұлымдық ақын жүрегінен жаңғырық табады.
Соны текетірес күрес алаңына айналдырады. Онсыз ақында тіршілк жоқ ” [ 25,
245].
“Адамның ішкі дүниесі абстракт нәрсе болса, оның символы материалдық
дүниеден алынып отырғандығын күшейте түсу үшін Абай жүректі “заттандырып”
алады: жүрек киім, төсек сияқты жамаулы болып та келеді (Жүрегім менің
қырық жамал қиянатшыл дүниеден), жылқы сияқты асау болып та келеді (Асау
жүрек аяғын шалыс басқан), адамның өзі сияқты асыл болып та келеді (ақылды,
асыл жүрек сөзі майда), сондай-ақ жылы да, ыстық та, мұз да, сұм да болып
келе береді. Бұл сипаттардағы жүректердің барлығы адамның, лирикалық
кейіпкердің өзінің символы” [26, 92].
Бұл айтылған қағида – тұжырымдардан жүректің Абайдағы бар болмыс-
бітімін, қадыр-қасиетін танығандай боламыз. Абай жүрегінің Фариза
Оңғарсынова лирикасындағы лұғатын дәстүр жалғастығының әдемі көрінісіндей
қабылдаған жөн сияқты. Ендеше, зерттеушілер пікіріндегі зерделі ойлардың
Фаризаға да, оның шығармашылығына да толық қатысы болғаны айдай анық,
күндей ажарлы шындық.
Қоғам өмірінің әлеуметтік көрінісін жырлауда Фариза ақын Абаймен әр
уақыт үндес, әрдайым бауырлас. Бұл тақырыптағы әңгімені автордың өзі
былайша өрбітеді: “ Әдебиет тарихында өздерінің алдына қоғамдық-әлеуметтік
мәселелерді қойған ақындар бар. Әдейі қойған. Мәселен, Некрасов,
Маяковский, қазақ топырағында Абай, Махамбет. Бұл – лириканың үлгісі.
Өйткені поэзия жан күйі мен ақыл-ойдың ұштасуынан туады. Мұндай ақындардың
көпшілігі реалистік үлкен поэмалар жаза алды ” [28, 186].
Сөз жоқ, қаламгердің мұндай пайым-танымның жемісіндей болып, талай
тұшымды туындылары дүниеге келді. Лирикада саяси-әлеуметтік мәселелерді
заман шындығының айнасындай етіп, сыншылдықпен жырлауды қалыпқа салған Абай
жаңашылдығының бір қыры десек, сол дәстүрді жоғалтпай, жеткере жалғастырушы
ақындар ішінде, әрине, Фариза да бар. Мысалы, Абайдың әлеуметтік
тақырыптағы лирикасының биік дәрежедегі дамуы, шоң шыңы “Сегіз аяққа ”
шоғырланғанын, жинақталғанын байқай алсақ, осылайша (яғни, Абайша) заман
жайынан ой аңдату, сыр шерту – Фаризаның “Абайды іздеу”, “Жолдан таю”,
“Тамұқтың табалдырығы”, “Заман құлқы ”, “Араша түспесе де адалдыққа”,
“Ойға шақыру ”, “Шындық”, “Жағымпаздар”, “Заман”, “Әкімдер”, “Адам
құны”, “Тақ маңы”, “Биіктіге айтылар сөз”, “Әкімнің ойы”, “Әкімдік”,
“Қара өлең”, “Менің халқым”, “Тақ пен тіл”, “Құзыр ” аталған
шығармаларында ұлы ақын дәстүрін дамыта түскен. Аталған өлеңдерден дәуір
шындығының самал желі еседі. Бұл туындыларда ел басқарған ақылсыз әкімнің,
бәлеқор мен жалақордың, сөзге ерген ерменің, жағымпаздар мен жылпостардың
Абай заманынан таныс “бойы бұлғаң” қысқа күнде қырық құбылған пенделердің
бейнесі қылаң береді. “Шарасыздық ” аталған өлеңдегі “Мұңдасым да қалмады,
сырласым да, жалғыз қалып отырмын қыр басында” деген жолдарың:
Сөзімді ұғар елім жоқ
Моласындай бақсының
Жалғыз қалдым – тап шыным!
сынды элегиямен ұштасатынын аңғару қиын емес. Терең барлап, анық аңдап
үңілген сайын, Абай әлемінің сөнбес Күні өз шәкірттеріне тағылымдық
шапағатын, өнерпаздық өнегесін, суреткерлік сәулесін аямай, шаша түседі.
Өлең - өнер. Өлеңін өнегесі, ақындық өнердің мерейін тасытатын шақ –
ақынның айнала қоршаған ортадан алар әсері өткен мен бүгіннің байланысы
арқылы өрбісе ғана баянды болмақ. Бұл қиын да күрделі әдеби процесс Фариза
лирикасында абырой биігінен қоныс тапқан. Ақынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4-5
1. Ф.ОҢҒАРСЫНОВА ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЛИРИКАЛЫҚ
МОНОЛОГ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5-20
1.1. Ақын өлеңдерінде монологты сырласу үрдісінде қолдану
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-14
1.2. Ф.Оңғарсынова поэзиясында ақындық рухпен
сырласу ... ... ... ... ... ..14-20
Ф.ОҢҒАРСЫНОВА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .20-60
2.1. Ф.Оңғарсынова және Абай
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20-38
2.2. Ақын шығармаларының көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...38-60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Монолог адамның өмірмен, уақытпен және табиғатпен
қатынасының, адамның қолы жеткен ойын білдірудің алғашқы түрі болып
табылады. Ф.Оңғарсынованың лирикалық өлеңдері негізінен өмірге, уақытқа,
адамға арналған монолог түрінде жазылған.
Жұмыста монологтың әсерінен пайда болған көңіл – күйді, психологиялық
күйзелісті білдіретін ақын шығармаларын негізгі өзек етіп ала отырып
талдана беріледі. Қазақ әйелінің психологиясын әдебиет атты арғымақ өнерде,
оның ішінде, поэзияда сан қырынан сапалы қасиетте жырлау көптеген ақын
жазушылардың еншісіне бұйырса, соның көш басында Ф.Оңғарсынова тұрады.
Қыз тағдыр бірді-екілі жанның өткінші өткелі емес, көптің тағдырына
арналып жазылған ақынның мәртебесін өсірген жыр – жалауы, қаракөз
қарындасқа арналып, өлеңмен өрілген ескерткіш – белгі. Ақын Оңғарсынованың
мінезді жырларының ішінде жалпыға жаққан тақырып әуені-жастар жайы, яки
махаббат тақырыбы. Қыздар романтикасы туралы: бойжеткеннің басындағы
сүйіпеншілік сезім, сағына сарғаю, өткенге опыну, дала, жайлау қызықтары
т.с.с. монологтарында әдемі көрініс тапкан. Сондықтан осы аталмыш
мәселелер жұмыстың негізгі өзектілігіне айналып отыр.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Бітіру жұмысының алдына Ф.Оңғарсынова шығармашылығы туралы жарияланған
еңбектерде айтылған пікірлерге сүйене отырып, кейбірін екшеп, сұрыптап,
соңғы жылдары жазылған шығармаларын жүйелі талдау, байыпты бағалау мақсаты
қойылды. Ақынның ұлттық көркемдік дамуға қосқан үлесін, лирикасының қазіргі
қазақ поэзиясынан алатын орны мен мәнін, жаңашыл сипатын ашу зерттеудің
басты мақсаты болып табылады. Сондықтан алдыға мынандай міндеттер қойылды:
-Ақын лирикасының тақырыптық мазмұн ерекшелігін көрсету;
-Ф.Оңғарсынова шығармаларындағы лирикалық монологтың эстетикалық
сипатын талдау;
-Лирикалық монологтың көркемдік мүмкіндігі бар мінез жасаудың қарапайым да,
анық әдісі екнін дәлелдеу;
-Лирикадағы мінезді жасаудың күрделілеу көркем түрі шиеленісті жағдайға
байланысты саралау;
-Лирикадағы ақын өмірінің кезеңдері, лирикалық кейіпкер, азаматтық
әуендерге барлау;
-Ақынның адамгершілік толғаулары, өлеңдеріндегі философиялық түйіндердің
мағынасын ашу;
-Ақын лирикасының көркем бейнелілігін талдау.
Жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және сілтеме көрсетілген
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ф.Оңғарсынова шығармаларындағы лирикалық монолог
1.1. Ақын өлеңдерінде монологты сырласу үрдісінде қолдану үлгісі
Лирика - әдебиеттің үш тегінің бірі және ежелгі жанр санатында
бірегейі екендігі әлімсақтан белгілі. Лирика дегеніміз өлеңмен өрілген
туынды – поэзияның туысы, яки басқаша айтқанда лирика – сөз өнерінің жалпақ
жұртқа мәлім бір түрі. Ендеше, лирика - поэзиялық шығармалардың шырайы
бола алуы анық. “Поэзия өнердің асыл тегі” – дейді Белинский “Поэзияны
тегіне және түріне қарай бөлу” атты еңбегінде [1,25]. Ұлы сыншының
лирикалық поэзияға берген сипаттамасында: “Лирикалық шығарма қас қаққанша
ғайып болатын ақын рухы шабытының жемісі. Егер ақынның рухы жаңа шабытқа
аумай тұрып қағазға түспесе, ол қайырылмастай жоғалып кетпек... Бірақ,
лирикалық шығарманы оқып шығу үшін, бірнеше минуттан артық уақыт керек
болмайтын болса, мұндай шығарма шабыттың жемісі, нағыз лирикалық шығарма
болады және біздің бүкіл жан-дүниемізді тебірентіп, ұзақ уақыт әсер етеді”
[2,73] дейді. Осы пікір, осы ұсынысты әдебиеттанушы ғұлама А.Байтұрсынов та
қолдайды. Ахаң: “Толғау (лирика) қысқа болуы тиіс. Көңіл-күйінің көбі-ақ
бір қалыпта ұзақ тұрмайды. Көңіл күйінен шығатын толғау көңіл табиғатына
қарай ұзақ болмасқа тиіс, ұзақ болмайды да. Нағыз толғаулардың көбі-ақ 4-5
ауыз өлеңнен аспайды.” [13,286]. Лирикаға берілген анықтама мұнымен
бітпейді, пікірлер тоғысы сан тарау бола тұра, түйіні біреу. Лириканың
қоғамдағы, яки өмірдегі болмыс-бітімі “жансызға жан бітіретін” құдіретімен
күшті, ой мен сезімнің сөз өнеріндегі бірлігінде жарығын шашатын тәлімімен
текті көрінбек. Қазақ лирикасының тарихын зерттеуші ғалым Ә.Тәжібаев “Өмір
және поэзия” кітабында поэзияны сәбидің күнәсіз ажарына, көрікті қыз
жүзінің ұялшақ, албырт қызғылтына, балаң жігіттің отты көзін, ер қуатына,
қарт көзінің жұмсақ сәулесіне, тағы сол сияқты небір әдемі теңеу сөздерді
тізе келе: “поэзия - әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны
мен оты, жарығы мен күні” [9,12] деген Белинскийдің бағалы сөзінен
ұзағырақ үзінді келтіреді. Аталған зерттеуде сондай-ақ орыс ойшылдарының
бірі Добролюбовтың: “поэзияның шынайылық тұлғалары үш нәрсемен: парасатты
ой (разум), жақсылық (добро), сұлулықпен (красота) айқындалады, осы үш
бастауыш неғұрлым толық бірлессе, соғұрлым артық ” [6,123] деген пікірін
одан әрі тарата, кеңіте түседі. Лириканы тудырушы, яки оны жасаушы ақын
міндеті туралы мәнді мәселені көтерген зерттеушілер сапында ғалым
Ә.Тәжібаев пайымы орсы ойшылдарының дәйекті пікірлерімен ұштасып отырады.
Кемеңгер сыншы Н.Г. Чернышевскийдің: “Ақындар – жұртты өмірдегі қасиетті
ұғымдар мен қасиетті сезімдерге бастаушы. Олардың шығармаларын оқып
отырғанда, біз барлық сұмдық, сұмырайлықтан жиіркенеміз де, барлық қайырым,
сұлулықтың ғайыптарына түсінеміз, жақсылықты сүйеміз” [7,626-627] деген
пікірі Ә.Тәжібаев еңбегінде көрсетілген. Лирика шығармада негізінен жеке
адамның көңіл-күйі, сезімі суреттеледі. Ақын көбінесе өз жайын, өзінің
айналадағы өмірге, әр түрлі құбылыс-жағдайларға көзқарасын сипаттайды.
Бірақ ақын өз жайын, өз басының мұңын, өзінің арманын, қуаныш сезімін жыр
етсе де, ол қалай да халықтың тағдырын, қайғы-мұңын, күйзелісін, қуаныш-
шаттығын, тілек мақсаттарын көрсетеді” [7,256] деп түсінік береді. Демек,
сөз сырын тексеруші, зерттеуші ғалымдардың ақынға және лирикалық шығармаға
берген тарихи анықтамалары аталған жанр төңірегінде ой қозғаудың, оны
ұғындырудың алғашқы дәйектемесі есебінде айтыла бермек.
Лирикалық туындылардағы басты іс-әрекет жеке адам қаракетіне
құрылатыны белгілі. Оны әдебиеттануда лирикалық кейіпкер дейміз. Лирикалық
кейіпкерге байланысты пікір-пайымдар тасқыны бүгінгі зерттеу нөпірінде әр
қилы талас-тартыстар тудыру процесін бастан өткізе келе, ғылымда жүйеге
түскен, қалыпты дәстүрге ие тарихи тұжырымдар шарттылығын меңгерген әдеби
процесс. Автор мен лирикалық кейіпкер арақатынысының ара жігін айыру
мәселелерін қарастырғанда қателікке ұрынуға болмайды. Бұл туралы
З.Ахметовтың: “Лириканы түсіну-пайымдауындағы үлкен және жиі кездесетін
қателік – ақын өз атынан айтқанның бәрін тек өзі туралы, өз басы жайында
айта отыр деп қарау, ол болғанды ғана емес, болатынды да, өзіне ғана емес,
өзгеге де тән көңіл-күйін сезіне, айта алатынын ескермеушілік” [8,32]
деген пікірін еске аламыз.
Лирикалық кейіпкер ұғымы туралы кең түсінік, лирикалық кейіпкер
характерінің табиғатын таныту мәсілілері және жанрлық ерекшеліктері туралы
мәселелері және жанрлық ерекшеліктері туралы әдебиетші ғалымдар Б.
Кәрібаева [9], Ә. Қоңыратбаев [10], Т. Шапаев [11], Қ. Мәшһүр- Жүсіпов [12]
, Б. Кәрібозұлы [13] зерттеулерінде биік сапа тапқан. Лирикалық “персонаж”
терминінің қазақ әдебиеттануында лирикалық поэзияға яки өлеңге қолданудың
еш сөкеттігі жоғын дәлелді теориялық талдаулармен тұжырымдаған филология
ғылымдарының докторы Б.Кәрібозұлы: “Реті келгенде айта кетуіміз керек,
әдебиеттануды лирикалық кейіпкер ұғымын лирикалық образбен шатастыру жиі
кездеседі. Біздіңше, лирикалық образ лирикалық кейіпкерден “персонождарға”
да қатысы бар” [13,123] дейді. Демек, “өлең өнері ілімінің жетістігін
зерттеу үшін осындай жалпы қағидалардың пайдасы бар” [5, 14] екенін естен
шығармаған да абзал.
“Лирикалық кейіпкер – ең алдымен көркем бейне - дейді ғалым-сыншы. Т.
Шапаев-шындықты көркемдік тұрғыда тану мен өрнектеу процесі, творчестволық
субъектінің (яғни, ақынның) осы процестегі рухани қызметінің қажыр –
қозғалысы лирикалық кейіпкер бейнесінен айқын көрінеді” [14,11].
Зерттеушілер пікірінің түбегейлі табан тірер тұғыры мынаған саяды:
лирика тегі, оның жанрлық және мазмұндық ерекшелігі, лирикалық кейіпкер мен
авторлық “меннің” ара жігін айыру мәселелері, лирикалық тұлға проблемасы,
лирикалық “персонаж” бейнесі әлі де зерттелу үстінде екендігін аңғартады.
Дей тұрсақ та, қалыпқа түскен, жүйеленген ой-пікір мен дәлелді
дәйектемелер тоғысы лириканың ғылымдағы зерттелу әдіс-тәсілінің қаншалықты
жетіліп, дамығандығына да өркенді өлшем бола алса керек.
Лирикалық кейіпкер бітімінен қоғамдық өмірдің көрінісі, заман ағымы
оның толғанысы арқылы көрінетіні белгілі. Өлеңдегі өміршең бейне ылғи
алдыңғы саптан табылып, халық атынан сыр ағытып, ой тоғытса – онда туынды
авторының да азаматтық өресі, кісілік келбеті жарқ етіп көрініп қалады.
Лирикалық шығармадағы кейіпкерлер әлемінің әр қилы қимыл-әрекетінен
“сезімнің отты нәзіктігі” (З.Ахметов) сезіліп тұруы керек. Жалқының
образдық ролі бірте-бірте жекелеген туындыдан тарала, тұтаса келе жалпыға
айналуы – лирикалық қаһарманды дүниеге алып келеді. Типтік бейне сипаты
эпикалық шығармалардың өрісін еншілесе де, лирикада қас-қағымдық қуат-
күшімен-ақ оқырманның көзайымына айналатын көркем образ бүгінгі поэзияда
бар. Ақындық меннің ауылынан жырақта жатқан типтік образ табиғаты
негізінен лирикалық қаһарманға жақын тұлға болар сірә да. Мәселен, ақын-
лирик Ф.Оңғарсынова өлеңдеріндегі көпке таныс, ешкімге бас имейтін өзіндік
дара мінезі бар, көбіне қатал характермен оқырман есінде қалған әйел
кейіпкерді автордың ондаған, жиырмалаған туындыларынан жиі кездестіреміз.
Арнайы аты аталып, түсі түстелмесе де ол бізге бір табан жақын, белгілі іс-
әрекет (айтар ойы, пікірі, идеялық мұраты) дағдысымен оқырман миының бір
қыртысында ұзақ сақталады да, кез-келген таныс әуенді өлең-жырда атой
салып, қызу өмірге араласа кетеді. Сонда бұл не? Лирикалық қаһарман ба, не
лирикалық тұлға ма, не лирикалық персонаж ... әлде басқа ма? Күрмеуі
қиын күрделі сұрақтың толық жауабын ақын шығармаларының шырайына үңілу
арқылы таба аламыз. Фариза лирикасы өзіндік сыр-сипатқа ие, тұрақты
оқырманы бар, өлең-жырдың жетік дәстүрін өн бойына жиған байсалды поэзия.
Ақынның лирикалық кейіпкерлері жалпы қазаққа (оқырманға) жақсы таныс,
күнделікті өмір тіршілігінің өтінде жүрген біздің замандастарымыз.
Лирикалық монолог адамның өмірмен, уақытпен және табиғатпен
қатынасының, адамның қолы жеткен ойын білдірудің алғашқы түрі болып
табылады. Ф.Оңғарсынованың лирикалық өлеңдері негізінен өмірге, уақытқа,
адамға арналған монолог түрінде жазылған. Кейде ақын монологты өзіне етене
жақын бір адам үшін ғана жазатын секілді әсерде боласың. Алайды бұл монолог
барлық адамдарға арналған сөз ретінде естіледі.
Лирикалық монолог ойлы лирикаға бағынады. Лирикалық монолог арқылы
мінезді көрсету үшін, ойлы лирикаға тән фактор, ол ассоциация жолы, яғни
адамның әлеуметтік – психологиялық маңызын көрсетудің қайталанбас
ерекшелігі ретінде қолданылатын мінездің бір бөлігі. Сонымен лирикалық
монолог ақынның өмірге қатысы тұрғысынан алғанда эстетикалық түр де, нақты
адам сезімін ол ақын ба немесе таңдап алынған образ ба біреу арқылы
көрсетудегі тәсіл болып табылады.
Мысалы ақын шығармасынан:
Сатылмаған сән – салтанат,
Сәулетке.
Ол бәрібір баяндамас әулетке.
Шындық ізде,
Ізде және әділдік.
Көзің сатпай кәрі сайқал дәулетке.
Немесе:
...Уақыттың жас қыраны,
өлгендер тапсырады.
Саған өмір дауылын, шуақ таңын,
Бетіңді ашар тірліктің сынақтарын.
Қорғап сонда кеткеннің мұраттарын,
Алау туып Жеңістің құлатпағын!
Бұл өлең жолдары құрғақ ақыл айту формасында емес, сырласу үлгісінде,
монолог түрінде айтылған.
Поэзияда қақтығысты, қатпарлы диалогтан гөрі, қасында отырып біреу
саған сыр айтқандай күй кештіретін монологты көбірек кәдеге жарату үрдісі
бұрыннан – ақ бар – тын. Қазіргі ақындарымыздың да творчесвосындағы
ерекшеліктердің бірі монолог деп батыл айтуға болады. Соған орай монлогтың
өзі ақындардың даралығын (индивидуальность) ерекшеліктерін байқатады.
Жанды, жансыз атаулының кез – келгеніне тіл бітіруге болатын қолайлылығын
да бағалаймыз. Тек шынайылық пен шарттылық шекарасын ажырата алсақ болғаны.
Әр монолог - айтар идеяны ақынның лирикалық қаһарманының атынан беруі
автордың өз көзқарасын көрсетуінің ұтымды бір жолы.
Ал лирикалық монологтың қуаты – мұндағы бейнелеулердің цикл түрінде
көрінуі. Осылай ауқымды типтендіруге сәйкес Ф.Оңғарсынованың лирикалары
ерекше поэтикалық құбылыс ретінде ерекшелініп тұрады. Басқа да әдеби түрлер
мен жанрлардағыдай лирикада да көркемдіктің негізгі критерийі типтік мінез
болып табылады.
Мінез жасау процесіндегі негізгі мәселе ақынның көркем күйзелістің
мазмұнын жасауда емес. Мінездің эстетикалық табиғаты мен поэтикалық үнін
көптеген жағдайда осы күйзелістің пайда болуына ықпал еткен себеп – салдар
анықтайды. Мұндай жағдайда ақынның өмірге қатынасының түрі (реалистік,
романтикалық т.б.) шешуші роль актқарады. Бірақ зерттеуші мінездің
эстетикалық позициясы барлық уақытта да лирикалық мен позициясын айта
алмайды деген өзінің бұрынғы пікірінде қала береді. Нақты көркем материалға
бақылау жасап көру лирикалық монологтың өз ойын білдірудің типтік түрі,
лирикадағы мінезді органикалық түрде жүзеге асырудың поэтикалық әдісі
екендігін көрсетеді.
Лирикалық монолог интеллектуалды поэзияға қарай барлығынан да көбірек
ауытқығыш келеді. Лирикалық монологтың көмегімен мінезді көрсету үшін
интеллектуалдық лирикаға мынадай нәрселер тән: ассоциация арқылы мінездің
бір ерекшелігі бөлініп шығарылады және адамның әлеуметтік – психологиялық
мәнін білдіруші бірден – бір ерекшелігі ретінде қорытындыланады. Сөйтіп,
лирикалық монолог ақынның өмірге деген көзқарасының эстетикалық түрі, нақты
адамның сезімі арқылы қол жеткізудің поэтикалық құралы болып табылады.
Лирикалық монолог – зор көркемдік мүмкіндігі бар мінез жасаудың қарапайым
да, анық әдісі. Лирикадағы мінезді жасаудың күрделілеу көркем түрі
шиеленісті жағдайға байланысты.
Фариза Оңғарсынованың бұл шоғырлы (цикл) өлеңі қысқа қайырымды ұзақ
жыр сықылды окылады. Ақын мен кейіпкердің өзара ішкі сыры, назы, бұл -
өлеңнің сыртқы құрылымы. Ал тереңірек үңілсек бұнда кейіпкер біреу-ақ
сияқты. Оқып көрелік:
Мұны ұққандар жазғырмас, демес "неге",
махаббат бар сенетін елеске де, бәрі де бар.
бірақ та бұл өмірде
ана сезімімен зор жоқ, ештеңе!
Жоқ, ештеңе!Адамдар, ол есте ме?
Кабырғам да қайыссын ұлы жүктен,
жалт етпенің бәрінен түңіліп те ем
(бәрі өткінші - ұғынғам үніліп мен,)
өтсем деймін өшпейтін сезімімімен-
дуниені жібітер жылылықпен,
жылылықпен мәнгілік мұзын еккен.
Ұзақтау өлеңді осылайша ер қырынан қарастырып талдай беруге болар
еді, бірақ олайша жіктеу өлеңге көлеңке тусіру мүмкін. "Қыз-тағдыр"
Фариза Оңғарсынованың лирикалық поэзиясындағы ақындық платформасын
айқындайтын, өмір шындығын; қоғам тынысын танытатын шығармалардың бірі
саналады. Жалпы әйел характерін сомдауды Фариза Оңғарсынова қаламынан
жүздеген өлеңдер, яғни лирикалық туындылар дүниеге келген екен. Қазақ
әйелінің психологиясын әдебиет атты арғымақ өнерде, оның ішінде поэзияда
сан қырынан сапалы қасиетте жырлау көптеген ақын жазушылардың еншісіне
бұйырса, соның көш басында Ф.Оңғарсынова тұрады. Қыз тағдыр бірді-екілі
жанның өткінші өткелі емес, көптің тағдырына арналып жазылған ақынның
мәртебесін өсірген жыр – жалауы, қаракөз қарындасқа арналып, өлеңмен
өрілген ескерткіш – белгі.
" Лирика - барлык поэзияның қаны мен жаны; лирика-
поэзияның поэзиясы"-дейді Белинский [1,31]. "Лирикада мінез болады. Ол -
ақынның мінезі. Өлеңім өзіме тарт дегендей, әр өлең тек иесіне ғана
тартады" (З.Қабдолов.) [2,313]. Ақын Ф.Оңғарсынованың мінезді
жырларының ішінде жалпыға жаққан тақырып әуені-жастар жайы, яки махаббат
тақырыбы. Қыздар романтикасы туралы: бойжеткеннің басындағы
сүйіспеншілік сезім, сағына сарғаю, өткенге опыну, дала, жайлау қызықтары
т.с.с. ақынның "Сағына түссін дедің бе?", "Ақ боз атты
жолаушы", "Қыз қуу", "Соңғы махаббат" атты лирикалық жырларында
әдемі көрініс тапкан. Бұл өлеңдерден ақындық "меннің" көркем
бейнемен біте қайнасқан біртектілік, бірізділік бедерін аңғарамыз.
Махаббат лирикасы дегенде автордың "Соңғы махаббат" аталған өлеңі тілге
оралады:
Менің бар мұңдарымды, ешкімге де айтылмас сырларымды
сен ғана көңіліме сақта, жаным
Көкіректегі қасірет, қуанышымды,
Өкінішім менн үмітті, жұбанышымды
саған ғана үн қатпай ақтарамын [1,121].
Лирикалы кейіпкердің "Соңғы махаббатына" ақтарылған ішкі сезім
сыры, назы, ақ адал жүрек, таза да періште жанның ыстық ыкыласы болып
төгілген. "Түсіне тұрып (аяйсың, қимайсың мені), түсінбеген боп
кетесің, қинайсың мені, ойлайсың, көңілі түңіліп қалса деп менен"-мұның
бәрі шын сүйген сорлының жан азабы, жан айқайы сынды естіледі,
періште пәктікпен жырланады. "Онсыз да өмірден кеп қалған көңілімді
менің тым болмаса сен ғана қалдырма, жаным,..." Сыр ақтарыла, жыр оқыла
келе оқырман ақынға айналады, ал ақын лирикалық кейіпкердің өзі емес пе
екен? Міне, ақынның (кейіпкердің) жанды жүдетер жыр парағы сөйтіп, отты
өлеңге, жыр маржаны жалынға, бірдің емес (мыңның махаббатының емі осы болса
не істейсіз) көптің әлеуметтік үніне осылайша айналып отырады. Өлеңде жеңіл-
желпі жылтырақ жалаң ой жоқ, жыр байсалды, сезімі жаралы жанның айтар соңғы
жалынышы, өтініші, талап-тілегіндей талғаммен айтылады. (тыңдалады). Ой-
қиялдың қазанында әбден пісіп қайнап шыққан өлеңді махаббат бекетіндегі
лириканың озық үлгісіндей көрдік те, көз тастадық, сөз салдық. Осы өлеңнің
заңды жалғасындай немесе прологындай оқылатын лирика-"Сағына түссін дедің
бе?" делінеді. Мұнда да қыз сыры, сергелдеңге түскен, сарғая сағынған
сәулетайдың жүрек тербер терең сезімі сүйіктісінш қимай қинала қоштасу
ретінде көрінеді:
Кеттің ғой сонда көп күнге,
Қолымды неге қыспадың?
Тіледім самолеттің де,
Кешігіп барып ұшқанын.
Несіне тіктің көзіңді
Сүйілмей қалған ерінге
Сарғая күтіп өзіңді,
Сағына түссің дедің бе![\\1,12\
"Махаббат, қызык, мол жылдардан" (Абай) шертер мол жырлар Фариза
Оңғарсыновада молшылық. Әйтсе дағы тақырып тірегі бола тұра, айтылғанды
қайталау Фариза ақында жоқ. Жазылған жайға қайта оралу, оған басқа кырынан
келу, ойлампаздыққа салынып, идея мақсатын екшеп айту – Ф.Оңғарсынова
лирикасының басты бұлақ бастауы.
1.2. Ф.Оңғарсынова поэзиясында ақындық рухпен сырласуы
Ақындық болмыс, бітім дегеніңіз Фариза Оңғарсынова поэзиясында тақырып
таңдамайды. Туған жер, өскен орта, табиғат, көңіл күй, махаббат,
философия, саяси және әлеуметтік жырлар ақынның айналып соғар қазығы, табан
тірер тұғыры – Ұлы Отанға бас иіу миссиясынан түзіледі. Айталық,
Махамбеттің Нарындағы найзағай – ғұмыры намысты ерді налытты:
Мен Нарыннан кеткенмін,
Нарынды талақ еткенмін.
Қуатымның барында
Ағыны қатты Жайықты
Тіземмен бұзып өткен мін [139,77].
(“ Мен Нарыннан кеткенмін”)
Фариза ақын туған жері Нарынның өткен тарихынан сыр шертіп, оны
кейінгі ұрпаққа үлгі етіп айтудан жалықпайды. “Бабамның тері тамған
топырағыңнан әрқашан жас жаныма сусын алам ”. Ардақты ердің атын ұмытуды,
әрдайым естен шығармауды қасиет көрген кейіпкер үні:
Ардагер Махамбеттей ақын ұлың
Шөлдеген құмдарыңды жырға малды
Талай жан сенде азаттық аңсап өтті
Исатай бостандық деп жар сап өтті [117, 7]
( “Нарын”)
деп жар салады. Жырларының желісі Нарынмен мұңды – шерлі көрінер батыр ақын
Махамбеттің күрескерлік мүддесі де қалың жұрт – қара орман тағдырына
алаңмен, “құсалықпен өтті ғой”...
Алақандай Нарында
Ата менен ана бар,
Іні менен аға бар,
Қатын менен бала бар
Қарындас халқым жана бар [139, 90].
(“Нарында”)
Нарын жұртының кешелі – бүгінді тарихын баяндау арқылы қоғам дамуының
кекін – келбетін поэзия тілінде жарқ еткізіп, жария етудің эмоцияналды
лирика тудыруда стильдік ерекшелігі де бар. Махамбет дәстүрінің екпінді,
әуенді мақамын бұзбай, тіпті тақырып, мазмұн барысын да толықтай сақтай
отырып, одан әрі дамытқан ақынның бірі – Фариза екенін төмендегі шумақтар
тағы да дәлелдей түседі:
Еділдің бойы – ен тоғай-
Жайлаған біздің ел талай
Аймағым десем, кім сенер?
Бытқылда қалған Нарынды,
Қыздары көркем, әні – үлгі,
Жігерін жаудың құм етіп,
Егеулі найза қолға алған
Атаны көріп оқ жонған... [ 122, 142]
(“Ей, құм Нарын,құм Нарын ”)
- деп келетін үрдіс үлгісі бүгін де сақталғандығына куә боламыз. Махамбет
арман еткен “ел қондыру, мал толтыру” сынды “ұлы арман” мұрагерлерінің
шаттық қуанышы, салтанатты тұрмысында әлі де мұң басым. Лирикалық
кейіпкердің аруақты ерге айтар назын алаң көңілдің ала бұлты торлаған:
Тазарар түрім жоқ менің
Жанымның кірін жумай бір
Махамбеттің рухымен
Бұл айтылған бірдің емес, мыңның атынан сөз алған лирикалық
қаһарманның сөзі деуге толық негіз бар. “Лирикалық герой – ақынның өзі,
ақын өмір сүрген ортаның, оның замандастарының жиынтық, типтік бейнесі.”
[14, 16] деп жазады филолог-ғалым М. Дүйсенов. “Махамбеттің жырлары
қазақтың мол өлең қазынасында тек сұлулығымен ғана емес, қызулығымен қиын
түсер өткірлігімен ерекше тұрған дүние” [14, 15] екенін ескерсек, дәстүр
арнасының тұнығынан қанып ішкен ақынның баба өнегесін сақтай келе, одан әрі
түлете дамытқандығына куәміз. Махамбет жырларындағы күрескерлік рух, сөз
саптаудағы ерен еркіндік, ерлікке үндер қатулы мінез, сол сықылды аздаған
мұң жалатқан қаһарлы ашу т.с.с. ақындық ажыратымды анықтар стиль
айқындығының біраз белгілері Фариза ақын поэзиясында молынан ұшырасады.
Жалпы жыраулар табиғатының тәлімінен өз соқпағын тауып, жол салған және сол
соны даңғылдың арна-жиегін көне сөз сүлейлерінің әшекей-асылдарымен
безендіру – ақын Ф. ңғарсынова суреткерлігінің бір қыры. Ақынға ақынның
еліктеуі бар да, сол еліктеудің ізімен жүре отырып, жаңа бір форма тудыру
бір басқа. Фариза лирикасының Махамбет дәстүрін дамытқандығын сөз еткенде,
біз осы ерекшелікті ескеруіміз керек. Ақын, жыраулар поэзиясына тән
үдемелі екпін Махамбет өлеңдерінде өткен дәуірдің күрес күндеріне сай үгіт-
насихат есебінде туындап отырса, Фариза Оңғарсынова жырларында сол жалынды
уағызды қажет қылар өсиетті сөз өрнегі сақталған. Төмендегі өлең
үзіндісінде Махамбетше толғаған ақын кейіпкердің өз үні, өз дауысы мығымдау
шығатыны аңғарылады:
Аруақтарын шақырып,
Арыстандай атылып,
Жауларын қуған ақырып,
Батырлар туған бұл жерді
Ә улие тұтсам, шетін бе?
Өмірі өткен желдің өтінде
Исатайдың бір белгі
Қалды ма жердің бетінде?
Қалса, бір барып түнейін,...[ 4, 142]
Фариза Оңғарсынова өлеңдерінің өріміне ендеген сайын Махамбет
мектебінің тәрбие-тағылымы барынша биіктей түседі. Өнердің қыран құсы боп
қалықтаған мұзбалақ ақын қай бір кезде Фаризаның түсіне кіріп, аян береді.
( “Алмас қылыш немесе мен Махамбетпен қалай кездестім” поэмасы [1, 115]
Үш кездесуден тұратын ақын түсінде Махамбет – кейіпкерге автор мынаны
айтқызады:
Үмітім сенсің, жас құсым,
Түлеп ұшатын тұғырдан.
Тек шындық күтем мен сенің
Ақ алмас жүзді жырыңнан!
Бұл – аталған эпмкалық туындының соңғы шумағындағы ой түйіні.
Жауынгер ақын, сарбаз суреткер, қазақ өлеңінің ақиығы Махамбетке арналған
ақ жарқын тілектердің тоғысы батыр баба рухына, аруағына табыну сықылды
сипаттармен сараланады. Махамбет салған дәстүр тылсымынан нәр алған ақынның
шабыт шақырар бойтұмары да ер бабаның, азаткер саңлақтың дәл өзі. Олай
деуіміздің себебі мен дәлелі – Махамбет есімі ақынның көптеген
шығармаларында аталып отырады. Ол үшін ақын поэзиясының галереясынан
қысқаша ғана үзіктер келтірсек керек:
а) Қиянаттан күрсінсе,
Батыр – уақыт,
Махамбетше турайтын қақыратып
Айбалта –жыр керек-ақ адамдарға [1, 160].
ә) Дауыл екпіні тасыған бойда
Махамбеттердің ерлігі
Революциямен жалғасып [1, 190].
б) Мынау ұрпақ ішінен шығар сонда
Махамбеті, Абайы, Кенендері [1, 300].
в) Өнер десе бір тыным таппай жаны,
Махамбетті жас-кәрі жаттай ма әлі? [2, 37].
г) Әділетсіз дүниенің қабырғасын
Махамбетше сөгер жан кездесер ме...
Ондай жыр-ем кеселге [2, 75].
д) Ойлаумен жерін, сор халқың,
іздеген түнде жол жарқын
шам-шырақ еткен жапанға жайдай жырларын
Махамбет шығар ол бәлкім? [2, 178].
е) ... жайлылық таппай жер-көктен,
өзіңе тұстас бір мұңдық
Махамбет – сынды ер де өткен.
Махамбеттің де өр басын
Ауылдастары қаққан-ды [2, 308-309].
ж) Далаға кеп Абайлар, Махамбеттер
бүгін кездестіргендей іңкәрларын [2, 343].
Өмірдегі және ең бастысы өнердегі үлгі тұтар ұстазы санаған Махамбет
тұлғасының ақын Фариза Оңғарсынова үшін өнеге – ұлағаты ұшан-теңіз. “Шын
ақын болсаң тартынба, найзағай болып жарқылда” деп түсінде аян берген батыр
бабасының аманатына қылау түсірмей келе жатқан ақынның ақ алмас жүзді жыр-
семсерін абыроймен жоғары ұстары және анық. Фариза Оңғарсынова лирикасында
өрнектердің өрім - өрісін салыстыра тексеруді еңбектің алдағы беттерінен
таба аласыз.
Ақын, жыраулар мұрасының ақын Ф.Оңғарсынова шығармашылығына ықпал –
тәрбиесін өткен дәуір әдебиетінің дәстүр арнасында мейлінше таразыладық.
Көшпенділер әдебиетінің көне замандағы жыр-мұрағатынан үлгі теріп, өз өлең
–күмбезін көтеруге керекті әшекей - өрнектерді екшеп алып, жарату да
шеберлік танымын аңғартса керек. Төл әдебиетіміздің ортақ арнадан тарайтын
дәстүр – жәдігерін жаңа заманға сай жасандырып, жаңғырту, сөйте келе сөз
өнерінің өрісін кеңейтіп, өресін биіктету – нағыз талаптарға тән сын
болмақ. Қазақ әдебиетінің өткен тарихына терең талдаулар жасап, зерделеген
М.Мағауиннің: Қазақ әдебиеті қазіргі Қазақстан жерін жайлаған тайпалар
туғызған бай рухани қазынаның заңды мұрагері. Ол өзіне дейін ғасырлар бойы
жасалған мол мұрадан нәр алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар
игеру, соны соқпақ – сораптар қалыптастыру нәтижесінде кемелденді [21,236]-
деген тұжырымы баяғы заман мұраларына қаратыла айтылса да, бүгінгі дәуір
дидарына әлі де мәнін жоймағаны белгілі, жоймақ та емес. Қорыта айтқанда,
ақын – жыраулар мұрасының өнеге-үрдісі, жарқын жалғасы Фариза Оңғарсынова
лирикасында жемісті желі болып тартылған, өзіндік (стильдік) қолтаңбасын
белгілеген.
Ізденістің шыңырау тереңіне түркі халықтары әдебиеті мен Шығыс
поэзиясы арқылы бойлау – Фариза Оңғарсынова ақындығының бір тіні десек,
халық ауыз әдебиетінің әсері, сондай-ақ жырау ақындар мұрасының ықпалы мен
Махамбет дәстүрінің мектебінен өту-екінші қыры делік.
2. Ф.ОҢҒАРСЫНОВА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ
2.1. Ф.Оңғарсынова және Абай дәстүрі
Енді осы айтылған жалпы атауы төл әдебиет аталатын арнаның алыбы Абай
тағылымынының қай ақын үшін де берері мол, үйретері шексіз. Қазақ өленінің
қаймағы Абай бұлағына бас қоймаған, Абай қайнарынан қанып ішпеген ақын бар
ма, сірә да алашта. Олай болса, Махамбетке мұң шаққан ақынның бір сәт Абай
ағасын іздеуі де ой-идеялары мұраттас өнер алыптарының рухына тағзым ету,
аруағына табыну, тұлғасына сиыну салтынан туындап жатады:
Абай аға!
Биікте ме – қайда жүр аруағың?
Құлағыңа жете ме шағым - әнім?
Көкті кезіп іздер ем - Жерде мені
шырмап қойды шырғалаң шаруа - мұң.
Жердің беті балшық пен былық әлі,
жол табады жылпос пен ұры- қары.
Жұртың даңғой әм надан баяғыша,
мәз болады бір- бірін жығып әлі
Қалқиды әнің - рухыңның кептері ме,
ұстаймын деп әуремін текке,міне.
Дарыныңнан, ойыңнан бермей, маған
тек дертіңді жұқтырып кеткенің не?
[4,198]
(Абайды іздеу)
Абайша толғанған ақынның ұлы Хакімнің:
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын?
Халқым надан болған соң,
Қайда барып оңайын?!
деп торығатын әйгілі өлеңіне жалғас жауап сынды оқылады осы өлең. Һмір
философиясы, әлеуметтік жай-күй, саясатағымының сарыны, көңіл-күй кірбіңі
мен шырайы, табиғат тамашасы, қызығы мол жылдар, адамзат ажары мен адами
тәрбие т.с.с. жіктей берсең жүйесі сарқылмас тақырып пен деяның тізгініне
тәуелді лириканың күллісінде және баршаға Абай – ұстаз. Абай үлгісімен
жазылған туындылар шоғыры өзгелер сынды Фариза поэзиясында да жиі
ұшырасады. Әсіресе, Абай үрдісімен жазылған шығармаларға ақынның Қыр
келбеті , Күз көрінісі , Елес, Даланы жалғыз жайланып , Толқындар
бұрқанады, Жаз, Қырдағы қыс, Нөсер, Күз, Жыл мезгілдері т.б.
өлеңдері жатады. Табиғат тартуын Абайша жырға қосқан ақын лирикасынан
поэзия патшасының қолтаңбасы айқын аңғарылады. Абайдың Жазғытұрымы
аталатын өлеңіндегідей бедерленген пейзаждық суреттер картинасы Фариза
Оңғарсынованың төмендегі туындысында ұлы суреткер дәстүрін жаңғырта
қайталайды:
Мал өріп: сиыр сайға, жылқы-қырға,
жазыққа түйе атаулы ұмтылуда .
Қой – ешкі көк беткейде жамбастайды.
кіргендей шалғынға емес ұрты құмға.
Күн нұры шашып бүкіл аймаққа құт,
сайларда бу кілкиді қаймақтанып.
Құнанға жайдақ мінген бозбалалар
келеді, малды өріске айдап салып [4,191]
(Елес)
Ұлы Абайда табиғат құбылыстарын жансызға жан бітіріп – кейіптеу тәсілімен
өрнектеу басты роль атқарса, осы үрдісті бұлжытпай түрлендіре, өң бере
бедерлеу – Фариза Оңғарсынова ақындығының және бір қыры. Мысалы, Абайдағы:
Азалы ақ көрпесін сілке тастап,
Жер күлімдер, өзіне шырай беріп.
Фариза:
Жер – ару серпігенде түн көрпесін
Маужырап қарап тұрды күн елжіреп.
Абай:
Таң атқан соң шығарын күннің біліп,
Өңі қашар,бола алмас бұрынғыдай.
Фариза:
Таң бұзып тынышымды жіберді деп,
Жазғы түн кетерінде түнерді кеп.
Абай:
Гүл мен ағаш майысып қарағанда,
Сыбдыр қағып, бұраңдап ағады су.
Фариза:
Самал жел сыбырласа, сыр ұрласа,
Өзен де мың бұралып жатыр ағып.
Қалың ағаш жапырағы
Сыбырласып өзді-өзі.
Фариза:
Гүл бөлеп хош иіске атырабын
Ағаштар жайып салды жапырағын.
Кейіптеудің келісті үлгілерін Абайдың аудармаларында жиірек кездестіреміз:
Жапырағы сарғайып, өлімсіреп,
Байғұстың кім тыңдайды жылағанын? (Крыловтан)
Фаризада:
Ақ қайыңдар жылайды жапырағын
Байқаусыз шашып алып.
Жыл маусымының мейір – шапағатын немесе сүреңсіз мезеттерін суреттеуде Абай
ақын теңеу сөздерді ұғымды пайдаланса, сол тәсіл, сол әдіс Фариза
лирикасына да тән. Мәселен, Абайда:
Арыстанның жалыңдай бұйра толқын
Айдаһардай бүктеліп, жүз толғанып.
Фаризада:
Түнімен долы дауыл құрыстанған
Секілді арыстандай жыны ұстаған.
Абайда:
Анамыздай жер иіп, емізгенде,
Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер.
Фаризада:
Құрақ әлсіз сыңсиды, ардағынан
Айырылған аналардай.
Абайда:
Қайыршы шал – кемпірдей түсі кетіп
Жапырағынан айырылған ағаш, қурай.
Фаризада:
Түнерді аспан, кірпігін таңға жұмбай.
Ашуланса, өш алар кемпірінен
Қазақтың шалдарындай.
Абайда:
Бурадай бұрқ –сарқ етіп долданғанда,
Алты қанат ақ орда үй шайқалды.
Фаризада:
Толқындар бұрқанады
Бірін-бірі тепкілеп шалып жығып,
Буралардай тістескен санын жұлып.
Осы үзінділердегі теңеулер ақындардың тек табиғат лирикасынан ғана
алынған. Егер де тақырыбына қарай сұрыптап, теріп, тізсек, құнарлы сөз
әшекейінің сарқылмасы және анық.
Жоғарыда келтірілген мысалдардан Абай ақындығының Фариза лирикасына
қатысты әсер - әдібін аңғарғандаймыз. Табиғатты жырлауда қазақ өлеңін
классикалық дәрежеге көтерген Абайдың дәстүр-тәлімін (кейіптеу, теңеу,
суреттеу тәсілдері мен амалы) ақын Ф.Оңғарсынова өз туындыларында жаңарта
жаңғыртты. Көңіл-күй, философиялық толғамдар мен қоғамдық-әлеуметтік
тақырыптағы өлеңдерде де Абайдың Фаризаға жақындығы бар. Замана жайынан ой
толғаған сондай өлеңдердің сыршылдығынан гөрі сыншылдығы басым боп
келеді.Көңіл күй қошынан азаматтық әуенге ауысу мәнері Абай лирикасына тән
қалып болса, бұл жерде Фариза Оңғарсынова дана – ұстазға кәдуілгі шәкірт.
Адамның ішкі сыр-әлемін қоршаған ортаның әсері арқылы жеткізу,
психологиялық ахуалдың аужайын өзге тіршілік нышандарымен құбылта бейнелеу-
шын суреткердің талайына сын. Мысалы, Абайдағы:
Көк ала бұлт сөгіліп,
Күн жауады кей шақта,
Өне бойың егіліп,
Жас ағады аулақта
деп келетін көңілдің сан алуан түйткілдері лирикада сұлу, шебер, нәзік
оралымдармен әдемі көрінсе, осы сынды әсем де сырлы, мұңлы өрімдер Фариза
ақында:
Жуса да жас омырауды,
Жоқ ешкімнен келер көмек
Өмір көші қоңыраулы
Көшіп жатыр сенен бөлек
деп жырланады. Дәстүр жалғастығы Фариза Оңғарсынова лирикасының тіліне де
сәулесін шашқан. Абайша ой толғаған ақынның кейбір сәттерде сөз саптау
қолданысында да данагөй дарынның өрнек-ізі аңғарылады. Мысалы, Абайдағы
“Сәулең болса кеудеңде, мына сөзге көңіл бол” деп келетін өлең-сөз сүрлеуі
Фаризада” Сәлең боса санаңда, жаңсақ басқан жандарға шалқаңнан түсіп
шамданба” түрінде түрленген. Осы сықылды ұлы ақын өлеңдерінің ұйқасына
ұқсас немесе соның екінші бір нұсқасындай сыңғырлаған тармақтар Фариза
ақында біркелкі бар екен. Абайдағы “Көңілде алаң басылса”, “Көк бұлттан
ашылса”, Фаризада “Көңілдің бұлты ашылды”; Абайда “Жас жүрек жайып
саусағын, талпынған шығар айға алыс”; Фаризада “бір жәрдем содан болардай,
санаға созып қолдарын”; т.б. Лирика табиғатында жүрек сөзінің көп
қолданылатынын ескерсек, Абай түрлеген ажарлы айқындаулардың (эпитет)
көшелі жалғасы Фариза туындыларында толымды сипат танытады. Мәселен, Абай
туғызған “жас жүрек”, “жүрек кірсіз”, “асау жүрек”, “жүрекке жылы тиіп”,
“жүрегі жаралы”, “қысылды жүрек”, “ыстық жүрек”, “шын жүрек – бір жүрек”,
“жүрекке ыстық”, “өз жүрегім”, “жүрегі жұмсақ”, “жүректің көзі”, “жүректе
айна”, “өртенген жүрек”, “ит жүрек”, “сорлы жүрек”, “жау жүрек жомарт”,
“жалын жүрек”, “үрпиген жүрек”, “арыстан жүректі”, “ет жүрек”,
“кірлеген жүрек”, “ынталы жүрек”, “ақылды, асыл жүрек”, “жүрегім мұз”,
“жүректе қайрат”, “ауру жүрек”, “қан жүрек”, “жылы жүрек”, “ғаділетті
жүрек”, “сұм жүрек”, “жүректің отты шағы”, “ақ жүрек”, “қаналанған
жүрек”, тәрізді сипаттамалар ақын Фаризада да нәзік кеңінен өркен жайып,
өзгере, өндене тамыр жайған. Айталық, “нәзік жүрек”, “өзімшіл асау өр
жүрек”, “албырт жүрек”, “жас жүрек”, “теңіздей жүрек”, “аналық жүрек ”,
“жабыққан жүрек”, “қос жүрек”, “жүрек оты”, “дірілдеген жүрек”,
“жүрегім кекті”, “талықсыған жүрегім”, “сүйген жүрек”, “тас екен
жүректерің”, “жүректің жасы”, “жүрегімдегі қорғасын”, “шыңғырған
жүректей”, “титтей жүрегің”, “жүрек емі”, “мұңы бір жүректер”,
“жүректер махаббаттай”, “құйттай, жалғыз жүрек”, “жүрегін оттай”,
“жүрегім егіз”, “байғұс жүрек”, “жұдырықтай жүрек”, “қызыл жүрек”,
“жүрек көзім”, “жалын жүрек”, “балапан жүрек”, “дарын жүрек”... тағысын
тағы теріп, термелей берсек, түгесілмесі анық. Жоғарыда байқағамыздай осы
мысалдардан дәстүр ынтымақтастығы айқын аңғарылады. Әр алуан лирикалық
шығармалар тудыруда “жүректің” қаншылықты ұғым мен мәнге ие болып, жаңа
мазмұнды эпитеттердің өмірге келгенін байыптадық. Ой – образды ойнатуда
ауыстыру (метафора) мен теңеудің де рөлі жүрекке байланысты бейнелілік
мағынасын байыта түскен. Мысалы, Абайда “Жүрегі – айна, көңілі - ояу” деп
келетін тіркес Фаризада “ Жүрек – күн, жаны - сырнай” немесе “Жүрек –
қырау сен жоқта, мұз - денем” деп келеді. Сол сықылды Абайда “Жүрек –
теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас” делінсе, Фаризада “Жүрегім – алау, от
дене”, “Жүрек – қыз, сезім - жеңге” болып түр түлеген. Жүрек сөзімен
байланысты құбылтудың не бір түрін жасап, байытуда Фариза шеберлік
байқатады. Абай көзін ашқан бастаудың арнасын кеңітіп, ағысын түзеген ақын
– лириктің бейнелеу-суреттеу амалы сан тарау: “ Жүрек - жаз”, “Жүректер -
жалын”, “Жанартаудай - жүрегі”, “Жүрегім – тұйық мекен”, “жүрегім -
желкен”, “жүрегі – ашық жарадай”, “жүрегін оттай жандырып”, “жүрегім –
жалғыз құс-бағым”, “жүрек емес жүрегім - антеннадай”, “жүрегіңде – от
сезім”, “жүрегі - мұң”, “ жүрек – темір жылымай”, “жүрегі жолбарыстай”
т.с.с. бірде ауыстыру, бірде теңеу кейде екеуі де араласып келетін өлең –
сөз құралдарының Ф. Оңғарсынова поэзиясының жайқала жапырақ жайғаны анық.
Жүрекке қатысты Абай тағлымын жаңғыртудың ізгі ізденістері Фариза
лирикасында поэзия алыбының аталы сөзімен, асыл ойымен орайлас, сабақтасып
отырады. Абай өрнегі:
Жүрегімді қан қылды
Өткен өмір, өлген жан.
Фаризада:
Мәз екен деме күлгенге-
Қансырап қалған жүрегім.
Абайда:
Көздің жасы, жүректің қаныменен
Ерітуге болмайды ішкі мұзын.
Фаризада:
Қайғылы, шерлі жаныммен,
Жүректен аққан қаныммен.
Абайда:
Қор қылуға құдіреттен
Жүрегіме түсті өрт.
Фаризада:
Жүректің бәрін өрт етпес
Шерменен шыққан жалын дем...
Абайда:
Жүректегі жалынды көзден жас қып,
Ағызғаным болады ол неге сеп?
Фаризада:
Жүректің жасын жасырып,
Күрсініп тұрса жыр – кеудем?
Ұлы Абай мұхитының тереңіне бойлаған сайын аңғарылар бір байлам
даралығы – ол жүрекке арнап сөз айту. Қай тақырыпта толғанса да, жүрекке
жүгініп ой тоғыту, жүрекке сеніп сыр ағыту, жүрек арқылы мұқым жұрттың
жағдаятын жеткізу – Абай ақындығының асқар биік шыңы. Абай данагөйдің
философиялық трактатындағы (он жетінші қара сөз) қайрат, ақыл және жүрек
үшеуінің өнерлерін айтысып, ғылымға келіп жүгінуін былай қойғанда,
поэзиядағы жүрекке қатысты өлең атауларының өзі – ақ мен мұндалайды.
Оқылық: “Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек” (он жетінші қара сөздің
нұсқасы), “Жүрегім, ойбай, соқпа енді...”, “Жүрегім менің қырық
жамау...”, “Жүрегім нені сезесің...”, “Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі –
асыл тас...”, “Жүректе көп қазына бар, бәрі жақсы...” (аударма). Міне,
осылайша өлең тізгінін жүрекке бағындыра ұстау үрдісі Фариза стиліне де тән
тәсіл. Оқылық: “Лүпілдей соқты жас жүрек ... ”, “Өзімді жүрегіңнің есі
қылдың...”, “Жүрегім алқынады...”, “Тынбайды жүрек алқынын ”, “Өзіңменен
жрегім... ”, “шаршадым жүрегіме...”, “Жүректі қайрау”, “Жүрек сенсің...”,
“Жүрегімнің келеді жорамалы”, “Жүректі оймен қамалап”. Абай игерген
жүректің ақылмен, қайратпен айтысы тәрізді идеялық мұраттастық Фаризаның
“Айтыс” (цикл) атанған туындысында кездеседі. Сол шығармада Ақыл: “- Ей,
жүрек! Есіңді жи, күңіренбе, жараңды жаспен жума, күліп емде! ” деп Жүрекке
келелі кеңес береді. Ал Абайдың айтары бәрімізге жақсы таныс: “Жүрегіңнің
түбіне терең бойла!” атты аталы қағида, баталы сөз. Жүректің адамтанудағы
басты қуаты мен қызметінің ерекшелігіне келсек, өнер данасы Әл-Фарабидің:
“Жүрек басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін
ми келеді, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес, екінші, өйткені ол барлық
басқа мүшелерді билейтін болса, оның өзін жүрек билейді” [143, 289-290]
деген тұжырымына бас шұлғитынымыз жәнерас. Демек, тірі адам санасының
тәңірі – жүрек болғаны да. Абай жүрегінің сыр – сипатына назар аударған
абайтанушы ғалымдардың: “Абайдың жүрекке ерекше мән бере қарайтын соны
көзқарасы жалпы қазақ әдебиетінің тарихында бұрын – соңды орын алмаған
философиялық- гуманистік негіздері тың құбылысты, жаңа бағытты аңғартады.
Жүрек жайында пікір қозғағанда ақынның алға қояр басты мұраттарының бірі –
жүректің адам өмірінде атқарар қызметіне айрықша гуманистік мән - мағына
бере жырлауында жатыр ” [24, 113].
“Абай поэзиясының тілінде адамның жан тебіренісін, көңіл толғанысын,
жүрек лүпілін, сезімнің сан құбылып ойнақшуын көрсететін сипаттамалар,
эпитет, метафора және басқа бейнелі сөздер өте көп кездеседі. Мысалы, Абай
поэзиясында жүрек, көңіл секілді ұғымдарға берілген тың анықтамалар,
эпитеттер мол екені зерттеушілер назарын айрықша аударып келеді. Осылардың
көбін ақын өзі туралы өз көңіл күйін, сезімін жеткізу мақсатымен айтқан”
[26 197].
“Ақын жүрегі! Өзге адамның көкірегі тек өз сезімінің ғана ұясы болса,
ақын жүрегі баршаның кеудесін кеулеген жел – құздың өтінде тұрады, солардың
дертінің тамыршысы, сертінің сарапшысы болады. Барлық жүректердің дүбірі
мен дүрсілігіне ол өз пернесінің дірілін қосады. Барлық адамдар қылығындағы
жақсылық пен жамандық, ізгілік пен зұлымдық ақын жүрегінен жаңғырық табады.
Соны текетірес күрес алаңына айналдырады. Онсыз ақында тіршілк жоқ ” [ 25,
245].
“Адамның ішкі дүниесі абстракт нәрсе болса, оның символы материалдық
дүниеден алынып отырғандығын күшейте түсу үшін Абай жүректі “заттандырып”
алады: жүрек киім, төсек сияқты жамаулы болып та келеді (Жүрегім менің
қырық жамал қиянатшыл дүниеден), жылқы сияқты асау болып та келеді (Асау
жүрек аяғын шалыс басқан), адамның өзі сияқты асыл болып та келеді (ақылды,
асыл жүрек сөзі майда), сондай-ақ жылы да, ыстық та, мұз да, сұм да болып
келе береді. Бұл сипаттардағы жүректердің барлығы адамның, лирикалық
кейіпкердің өзінің символы” [26, 92].
Бұл айтылған қағида – тұжырымдардан жүректің Абайдағы бар болмыс-
бітімін, қадыр-қасиетін танығандай боламыз. Абай жүрегінің Фариза
Оңғарсынова лирикасындағы лұғатын дәстүр жалғастығының әдемі көрінісіндей
қабылдаған жөн сияқты. Ендеше, зерттеушілер пікіріндегі зерделі ойлардың
Фаризаға да, оның шығармашылығына да толық қатысы болғаны айдай анық,
күндей ажарлы шындық.
Қоғам өмірінің әлеуметтік көрінісін жырлауда Фариза ақын Абаймен әр
уақыт үндес, әрдайым бауырлас. Бұл тақырыптағы әңгімені автордың өзі
былайша өрбітеді: “ Әдебиет тарихында өздерінің алдына қоғамдық-әлеуметтік
мәселелерді қойған ақындар бар. Әдейі қойған. Мәселен, Некрасов,
Маяковский, қазақ топырағында Абай, Махамбет. Бұл – лириканың үлгісі.
Өйткені поэзия жан күйі мен ақыл-ойдың ұштасуынан туады. Мұндай ақындардың
көпшілігі реалистік үлкен поэмалар жаза алды ” [28, 186].
Сөз жоқ, қаламгердің мұндай пайым-танымның жемісіндей болып, талай
тұшымды туындылары дүниеге келді. Лирикада саяси-әлеуметтік мәселелерді
заман шындығының айнасындай етіп, сыншылдықпен жырлауды қалыпқа салған Абай
жаңашылдығының бір қыры десек, сол дәстүрді жоғалтпай, жеткере жалғастырушы
ақындар ішінде, әрине, Фариза да бар. Мысалы, Абайдың әлеуметтік
тақырыптағы лирикасының биік дәрежедегі дамуы, шоң шыңы “Сегіз аяққа ”
шоғырланғанын, жинақталғанын байқай алсақ, осылайша (яғни, Абайша) заман
жайынан ой аңдату, сыр шерту – Фаризаның “Абайды іздеу”, “Жолдан таю”,
“Тамұқтың табалдырығы”, “Заман құлқы ”, “Араша түспесе де адалдыққа”,
“Ойға шақыру ”, “Шындық”, “Жағымпаздар”, “Заман”, “Әкімдер”, “Адам
құны”, “Тақ маңы”, “Биіктіге айтылар сөз”, “Әкімнің ойы”, “Әкімдік”,
“Қара өлең”, “Менің халқым”, “Тақ пен тіл”, “Құзыр ” аталған
шығармаларында ұлы ақын дәстүрін дамыта түскен. Аталған өлеңдерден дәуір
шындығының самал желі еседі. Бұл туындыларда ел басқарған ақылсыз әкімнің,
бәлеқор мен жалақордың, сөзге ерген ерменің, жағымпаздар мен жылпостардың
Абай заманынан таныс “бойы бұлғаң” қысқа күнде қырық құбылған пенделердің
бейнесі қылаң береді. “Шарасыздық ” аталған өлеңдегі “Мұңдасым да қалмады,
сырласым да, жалғыз қалып отырмын қыр басында” деген жолдарың:
Сөзімді ұғар елім жоқ
Моласындай бақсының
Жалғыз қалдым – тап шыным!
сынды элегиямен ұштасатынын аңғару қиын емес. Терең барлап, анық аңдап
үңілген сайын, Абай әлемінің сөнбес Күні өз шәкірттеріне тағылымдық
шапағатын, өнерпаздық өнегесін, суреткерлік сәулесін аямай, шаша түседі.
Өлең - өнер. Өлеңін өнегесі, ақындық өнердің мерейін тасытатын шақ –
ақынның айнала қоршаған ортадан алар әсері өткен мен бүгіннің байланысы
арқылы өрбісе ғана баянды болмақ. Бұл қиын да күрделі әдеби процесс Фариза
лирикасында абырой биігінен қоныс тапқан. Ақынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz