ҚР мәдени саясаты тұжырымдамасы немесе Жалпықазақстандық мәдениетті қалыптастырудың БАҚ негізінде насихатталуы
ҚР мәдени саясаты тұжырымдамасы немесе Жалпықазақстандық мәдениетті қалыптастырудың БАҚ негізінде насихатталуы
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-7
І. Ақпараттық қоғам жағдайындағы жалпықазақстандық мәдениетті қалыптастыру мәселелері
1.1 Жалпықазақстандық мәдениеттің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-22
1.2 Жалпықазақстандық мәдениет ақпарат кеңістігінде және мәдениетаралық сұхбат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-36
ІІ. ҚР мәдени саясаты тұжырымдамасы немесе Жалпықазақстандық мәдениетті қалыптастырудың БАҚ негізінде насихатталуы
2.1 ҚР мәдени саясаты тұжырымдамасындағы жалпықазақстандық мәдениет түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36-40
2.2 Жалпықазақстандық мәдениеттің әлемдік деңгейде БАҚ арқылы насихатталу негізі - ЭКСПО көрмесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40-50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51-53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54-57
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Адамзат мәдениеті өзінің мыңдаған жылдар бойыңдағы дамуында тас балтадан космосты игеруге дейінгі жолды жүріп өтті. Ол ешқашан да қозғалыссыз қалған емес: пайда болып, бір аймақтан екінші аймаққа таралып дамыды, өткен ұрпақтан қазіргі және болашақ ұрпаққа беріліп, әр yaқыттa да материалдық және рухани жағынан толығып отырды. Демек, өзгерістер мәдениеттің бөлінбейтін бөлшегі мен қасиеті болып табылады және өз құрамына мәдени құбылыстардың ішкі трансформациясын, олардың уақыттағы өзгеруін, сонымен қатар, өзара байланыс, арақатынас, кеңістіктегі қозғалыс және т. б. сияқты сыртқы өзгерістерді де енгізеді. Осының арқасында мәдениеттегі қозғалыс, оның бір жағдайдан екіншісіне өту құбылыстары жүріп отырады.
Мәдени өзгерістер процесінде мәдени тәжірибенің әр түрлі элементтері туындайды, қалыптасады. Бұл элементтердің маңызы, ықпалы мен таралуы көбінесе олардың пайда болу көзімен тығыз байланысты болып табылады.
Өткен заман ескеpткішері арқылы көрініс тапқан құндылықтар мен символдар жаңа мәдениеттің маңызды факторларына айналып қана қоймай, келешек ұрпаққа өз мағынасын аша отырып, жаңаруы тиіс. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп, ұзақ уақыт бойы сақталатын мәдени мұра элементтері мәдени бірегейлікті қамтамасыз ететін тірекке айналады. Сонымен қатар, олар сақталып қана қоймай, келешек ұрпаққа өз мағынасын аша отырып, жаңаруы тиіс. Өткен заманның мәдени мұраларына назар аудару қоғамда қалыптасқан, әдеттегі мағыналар, нормалар мен құндылықтарды дамытуды қамтамасыз етуі керек. Бұл мағыналар, нормалар мен құндылықтар мыңдаған жылдар бойындағы бақылаудағы конондер, яғни ережелер мен үлгілерге айналады, оларды ұстану әдеттегі тұрмыс жағдайларын қамтамасыз етеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп, ұзақ жылдар бойы сақталатын мәдени мұра элементтері мәдениеттік болмыстылықты қамтамасыз етеді. Болмыстылық құрамына тек мәдениеттің дәстүрлі құбылыстары ғана еніп қоймай, сонымен қатар, айтарлықтай маңызды элементтер: мағыналар, нормалар мен құндылықтар, қоғамдық институттар да кіреді [1, 99 -111 б].
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде ұлтаралық татулықтың салтанат құруы - біз мемлекеттің негізін құрайтын қазақ халқының саяси мәдениетінің биік деңгейге көтерілгенінің белгісі. Ғасырлар бойы қазақтардың тарихи мекенінде әралуан мәдениеттің, дін мен дәстүрлерді ұстанған көптеген халықтардың тағдыры тоғысты. Нәтижесінде 140 этнос пен 40 конфессия өкілдері қазақтармен қоян-қолтық бейбіт өмір сүретіндей айрықша жағдай қалыптасты. Сонымен қатар, түрлі этностардың ұзақ уақыт қатар өмір сүруі қоғамда төзімділіктің орнықты дәстүрлерін қалыптастырды. Тәуелсіздікке ие болған алғашқы күннен бастап қазақстандық қоғамды ұйыстыру, барлық этностық топтардың тең құқықты өмір сүруін қамтамасыз ету мемлекеттің ұлттық саясатының іргелі бағыттарына айналды. Өтпелі кезеңнің күрделі жағдайында мемлекеттің мақсатты және дәйекті саясатының арқасында Қазақстанда этносаралық негіздегі қақтығыс, тұрақсыздық пен қоғамдағы жіктелу бола қойған жоқ. Этностық емес, азаматтық қауымдастық құруға бағытталған бастапқы таңдау келісім мен тұрақтылықтың іргетасы болып қаланды. Этностық ерекшелігіне қарамастан елдегі барлық азаматтардың мүдделерін тоғыстыру ең дұрыс жол екендігін уақыт көрсетіп берді.
Қазіргі таңда Қазақстанда әлемдік қоғамдастық тарапынан жоғары бағаға ие болған этносаралық келісімнің өзіндік үлгісі қалыптасты. Бұдан тақырыптың өзектілігі туындары хақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін этносаралық қарым-қатынас, тарихи тамырлары мен қалыптасуы, қазақстандық үлгісі туралы бірқатар ғалымдар зерттеулерінде, қоғамдық-саяси шаралар туралы публицистикалық, ғылыми мақалаларда сөз болады. Алайда айтар ойы мен арнасы кең - ұлтаралық қатынас табиғатын толық ашу үшін бұл жеткіліксіз. Сондықтан, ұлтаралық татулық пен қоғамдық келісім мен негізгі идеясы жүйелі түрде жан-жақты әрі терең қарастырылуы қажет. Журналистика саласында арнайы зерттеудің нысанасына айналдыру міндеті осыдан туындайды.
Біз өз жұмысымызда негізгі бағыттарда ізденіс жасауға, зерттеу жүргізуге тырыстық.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Қазақстандық мәдениет мәдени өзгерістердің ең кең тараған бастау көзі болып табылады. Мәдени ықпалдардың сипаты, дәрежесі мен тиімділігін негізінен төмеңдегі факторлар арқылы анықтауға болады:
1. Байланыстардың интенсивтілігі (мәдениеттердің жиі қарым - қатынаста, өзара байланыста болуы басқа мәдениет элементтерін өз бойына сіңіріп алуға алып келеді);
2. Мәдениетаралық байланыстардың шарттары (мәжбүрлі байланыстар мәдениеттердің өзара алыстауын туындатады);
3. Қоғамның жіктелу дәрежесі (жаңалықтарды қабылдауға дайын мәдени - әлеуметтік топтардың болуы);
4. Басқа мәдениеттерді қабылдау қабілеті (мәдени контекстің өзгеруіне байланысты өзін бейімдеу қабілеті); [ 2, 218 б.]
Мәдени динамика бүгінгі күннің ақпараттық төңкерілісі үстінде бұрын - соңды болып көрмеген қатты қарқынға ие болып отыр. Сондықтан да болар, қазірде мәдени динамикадан гөрі ғаламшарлық деңгейді танытатын жаһандану ұғымы кең танымал болып кетті.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында жалпықазақстандық мәдениет мәселесі әлеуметтік негізде жүйелі түрде зерделенді. Қазақ халқының өзіндік даму эволюциясы, идеясы, ұнамсыз қылықтарды мінеп-сынаудағы астарлап айту принципі, ерекшелігі талданды. Жалпықазақстандық мәдениет мәселесінің толыққанды зерттеу нысанасына айналуы жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады. Мысалы:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алынды;
* Жалпықазақстандық мәдениет мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Жалпықазақстандық мәдениет жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
* Жалпықазақстандық мәдениетнің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әлеуметтік қоғамдағы маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Жалпықазақстандық мәдениетнің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыс нысаны мен пәні: Жұмыстың басты нысаны - қазақ халқы, жалпықазақстандық мәдениет мәселелері негізінде ғылыми-әлеуметтік сұрақтарды қарастыруға көңіл қойдық.
Сонымен қатар, тақырыпқа қатысты әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген публицистикалық мақалалар алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Біздің зерттеу жұмысымызға Ф.Розенцвейг, Ф.Эбнер, Г.Марсель, М.Бубер, К.Ясперс ерекше мән берді.
Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау М.Бахтиннің, В.Библердің, Э. Гуссерльдің т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу әдісі: Жалпықазақстандық мәдениетнің бұқаралық ақпарат құралдарындағы көрінісін, қоғамда алар орнын, жалпы қоғамдық мәнін зерттеуде әлеуметтік-теориялық негіздеме арқылы хронологиялық, салыстырмалы-салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай ақ, мектепте тіл курстарын оқытуда, жоғары оқу орындарында мемлекеттік тіл мәртебесін көтеруде, арнайы курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алынды;
* Жалпықазақстандық мәдениет мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Жалпықазақстандық мәдениет жайлы баспаөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
* Жалпықазақстандық мәдениетнің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Жалпықазақстандық мәдениетнің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. Ақпараттық қоғам жағдайындағы жалпықазақстандық мәдениетті қалыптастыру мәселелері
1.1 Жалпықазақстандық мәдениеттің мәні мен мазмұны
Қазақ мәдениетінің тарихы, оның рухани болмысы, бүгінгі мәдени ахуалдағы қарама-қайшылықтар және оның болашағы қай кезде болмасын қоғам назарынан тыс қалмады. Ұлттық мәдениетімізді танып, білуге, оны бағалауға қазақтың біртуар тұлғалары - Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев қалдырған ой-пікірлер тұжырымдамалық негіз болса, М. Әуезов, Е. Бекмаханов, М. Ғабдуллин, С. Қасқабасов, Ә. Марғұлан, Б. Қазыханова, Б. Байжігітов, Н. Сәрсенбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде одан әрі дамытылды. Сан ғасырлар бойы ұлттық болмысымызға ықпал еткен отаршылдық пен тоталитарлық саясат мәдени мешеулікке алып келді.
Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз өз еңбектерінде халықты рухани-адамгершілікке бағдарлаған. Әл-Фараби замандастарына қайырымды, ізгілікті қаланың қажеттілігін айтса, Жүсіп Баласағұн қоғамда әрбір адамның әділетті болуын көксеген, Абай қазақ баласына Адам бол! деп нақты кеңесін берді, ал дана Шәкәрім әлеуметтік болмыстың, адам өмірінің түп қазығы ар- ұятта, ұжданда деп білген. Осылардың барлығы түптеп келгенде еркіндікті сүйетін, еркін ойлайтын тұлға қалыптастыруға саяды. Қазақ халқының мәдениетін осы сипаттары ерекшелеп, еліміздің әлемдік кеңістіктегі орнын анықтап отыр.
Тәуелсіздік алғаннан бері уақыт аралығында қазақ халқының қоғамдық санасындағы түбегейлі өзгерістер тағдыр тәлкегімен ұмытыла бастаған ұлттық салт-дәстүрлерімізді және төл мәдениетімізді жаңғыртты. Еліміздің алдында мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылуы тиіс жаңа міндеттер тұр: ұлттық мәдениет негізін құрайтын құндылықтарды қайтару; ұлттық тіл мен дәстүрді қайта жаңғырту; тарихи шындықты қалпына келтіру; тарихи сананы қалыптастыру арқылы мәңгүрттік жағдайдан арылу; қазақ халқының асыл мұрасын барша халық, әсіресе еліміздің ертеңі - жас ұрпақ меңгеру және т.б. Осы міндеттерді шешу арқылы бәсекелестікке төтеп бере алатын, ұлттық намысы мен жігері бар, ұлттық құндылықтарға бай қазақ мәдениетін барша жұртшылыққа таныта аламыз.
Қазақстан бүгінгі таңда қарама-қайшылыққа толы қоғамда өмір сүріп жатқандықтан, осы кезең үшін рухани-адамгершілік бағдарлардың жұтаңдануы тән. Осы келеңсіз жағдайдан арылу үшін бала тәрбиесінде ұлттық рухани- мәдени мұраларды игерту қажет. Ал, жаһандану үдерістерімен келген тұтынушылық психологиясы мен дарашылдық, өзімшілдік қасиеттер қазіргі жастардың санасын улайтыны анық. Сол себепті, қоғамда кісілік, ізгілік, қайырымдылық, құт, береке, төзімділік сияқты осыған дейін бәрінен жоғары тұрған құндылықтар өзгеріске ұшырауда.
Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Қазақстан мәдениетінің алдында мемлекеттік дамудың 3 бағыты тұрды: Кеңестік заман мәдени саясаты бағытын жалғастыру. Мәдени дамудың қазақстандық жаңа үлгісін қалыптастыру. Мәдени дамудың батыстық үлгісін қабылдау.
Бастапқыда Қазақстанда осы үш бағыт қатар жүрді. Ұлттың өткен тарихы мен дәстүрлі рухани дүниетанымдық тұғырларын қалпына келтіруге ұмтылушылықпен қатар қазіргі заманға сай озық батыстық өркениеттік құндылықтар мен жаңашылдықтар жөн-жосықсыз қабылданды. Кейінірек қоғамда осы үшеуіне ортақ белгілері бар мәдениет үлгісі қалыптаса бастады. Оған Қазақстандағы көпұлттылық өз ықпалын тигізбей қойған жоқ. Ал, дәстүрлі еуроцентрлік көзқарас ұлттың рухани құндылықтарының жұтаңдануына жеткізді.
Сондықтан да бүгінгі күннің басты міндеті ұлттық дәстүрді заман талабына сай өзгерте отырып, жаңартуды жүзеге асыру болып отыр. Қазіргі таңда республикада болып жатқан оқиғалар ұлттық-саяси өзіндік сананың, рухани мәдениеттің, ана тілінің және т.б. жаңарып жатқанын дәлелдеп отыр. Мысалы, қазақ халқының кезінде ұмыт болған ұлттық салт-дәстүрлері, әдет- ғұрыптары қазір ұлттық моральдық-адамгершілік құндылықтар ретінде қабылдануда. Ұмыт болған құндылықтарымыз оралды, тіліміз бен ділімізді сақтап қала алдық [4].
Өзінің мәдениетін, тарихи даму жолын түсіну, өзінің әлеуеттік қабілеттері мен шынайы қызығушылықтарын уақыттың тарихи-саяси мәнмәтінінде сезіну қазақстандықтардың ұлттық-саяси өзіндік санасының басты компонентін құрайды. Нәтижесінде әр тұлғада ұлттық құндылықтар мен құндылықты бағдарлар туындайды. Этникалық мәдениетті зерттеуші ғалымдар оған әрбір ұлттың тыныс-тіршілігіндегі ерекшеліктерді сақтаушы негіз, бастау деп сипаттама бере отыра, оны ұмытқан, немесе жоғалтқан халық өз келбетінен, ерекшелігінен айырылары анық деп санаған.
Қазақстанның жаңа түсінігіндегі тұтастық түрлі ұлттар тағдырының әр алуандылығы мен өзара тәуелділігі ретінде қарастырылады, олардың дамуына жаңа серпін береді, ұлттық-саяси өзіндік санасының қалыптасуына және шынайы ұлттық құндылықтарды анықтауына жаңа түзетулер енгізеді.
Ұлттық-саяси өзіндік санада дәстүрлі ұлттық мәдениетті, сондай-ақ көне құндылықты түсініктерді жаңаша сезіну мен жаңарту осы өзгерістердің бастама негізі болып табылады. Сондықтан да ұлттық мәдениетті жаңарту қазіргі қоғам дамуындағы басты үрдіс болып есептеледі. Және жаңадан ұлттық мәдениет пен ана тілінің бірегейлігін сезіну қажеттіліктері пайда болады [5]. Осы мақсатта еліміздің білім беру ұйымдары білім алушыларда ұлттық рухты және ұлттық мәдениетті қалыптастыруда. Бұл істе тарихтағы ақ таңдақтарды, келеңсіз құбылыстарды жоққа шығармай, ұрпаққа мұра етіп қалдырған халықтың бай мәдени мұрасын игеру үшін, келешекке қадам жасау үшін өткенді саналы түрде саралап, талдауды қажет етеді.
Әрбір ұлттың ұлттық-саяси өзіндік санасындағы жетістік, қоғамдық өмірдің қай саласында болмасын, көп жағдайда бір ұлттың басқа ұлттан үстемдігінің көрсеткіші ретінде емес, өз ұлтының қазақстандық, адамдық өркениет процесіне қосқан үлесі ретінде қарастырылады. Қазақ жерін мекен етіп отырған қандай да бір ұлттың мәдениеті ескерілмеген жағдайда заманауи Қазақстан толық болмайды. Сол сияқты, халықтардың өткен тарихын ерекше құндылық ретінде жаңаша түсіндіру маңызды. Әрине, өткенді ұмытуға болмайды. Тарихта қателіктер мен қылмыстар, мәдени ескерткіштерді қирату сияқты орны толмас олқылықтар болды. Сол себепті де пайдалы іс- тәжірибемен қатар, келеңсіздері де болды, бұл - жеңістің ғана емес, жеңілістің де үлгілері еді. Қалай болғанда да бұлардың қай қайсысы болмасын - құндылықтар. Басқаша айтқанда, өткеннің еншісінде қалғанның барлығы да белгілі бір дәрежеде құндылық сипатқа ие болады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, зайырлы, унитарлық, ұлттық мемлекет құрамыз деген тұста жалпықазақстандық мәдениетіміз қандай болуы керек деген сауал туындап отырғаны заңды. Үш ғасырлық бодандық пен жетпіс жылдан астам уақыт қызыл кеңестік саясат кезінде жоғалтқан қазақы салт- дәстүр, әдет-ғұрып, әдеп пен иман секілді тектілік қасиеттерімізді жаңғырта дамыту - бүгінгі күннің басты талабы. Нағыз Қазақ болудың, Мәңгілік Қазақ елі болудың алғы шарты міне осылар.
Тарихтағы жаңа кезең деп саналатын кезеңде белгілі бір саяси құрылыстар ғана емес, күллі қоғамдық тіршілік тұтастай түгел өзгеріске ұшырайды. Қазақстан бүгінгі таңда жаңару кезеңін басынан өткеруде. Ол ұлттық мемлекет идеясы - ұлттың дәстүрі мен салт-санасына, әдет-ғұрпына, мәдениетін өзіндік өзгерістер әкеледі. Ұлттық сана дегеніміздің өзі де әр адамның жеке азаматтық санасы сияқты, әр ұлттың өз тіршілігін өзі бағдарлауы, өзінің барар жерін, шығар биігін өзі белгілеуі, өзінің алдына өзі мақсат қоя білуі деп түсінеміз. Осыған орай Ә. Кекілбаев айтқандай, дәстүр- әдеппен, әдет-ғұрыппен, мың жылдап қалыптасқан дағдымен күресу есуастық. Бірақ оның бәрін жаңа жағдайға лайықтамай, жаңғыртпай, сол қалпында ұстануға тырысу - өз аяғыңды өзің тұсап, өз қолыңды өзің кісендеумен бара- бар -- деген еді.
Ендеше, қолбайлау болатын жәйттерді жағдайға ыңғайлап жетілдіріп, немесе олардан арылып, жақсы қасиеті мен тәрбиелік мәні бар дәстүрімізді қайтадан жаңғыртып, жарқыратып аша түсу қажет. Біздің ұлттық салт-дәстүріміз бен психологиямызда тәуір қасиеттермен қатар аяққа тұсау болатын кемшіліктер де жеткілікті. Тарихқа көз салсақ, отызыншы жылдары тап жауларын құрту жолындағы күресте шаш ал десе, бас алған солақай саясаткерлер ұлт зиялыларын жау санады, ата-бабадан қалған ұлттық салт-сана, мәдени мұралар қызыл идеологияның құрбаны болды. Соның зардабын бүгінгі күнге дейін тартып келеміз: ана тілімізден айырылып қала жаздадық, ұлттық мұраларды жастарымыз мұражайдағы жәдігерлер арасынан көретін жағдайға жеттік, батысқа еліктеген бауырларымыз ана тілінде сөйлемек тұрмақ, қазақпын деп айтуға намыстанатын болды. Мәдениетті ұлттық салт-дәстүр мен әдет- ғұрыптан бөлек алып қарау, ол орны толмас қателікке ұрындырады.
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті кеңес дәуірі тұсында тоталитарлық режимнің қысымымен мазмұны пролетарлық, түрі ұлттық социалистік мәдениет деген ұранмен мәдени геноцидті бастан кешірді. Оның салдары ұлттық сананың маргиналдануына әкелді. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 90-жылдардың алғашқы жартысында халқымыздың ұлттық дәстүрлерін қайта жаңғырту барысында бұқаралық сипатта көптеген іс-шаралар атқарылды. Ал соңғы жылдарда нарықтық экономиканың өмірге терең енуі мен батыстық өркениеттің жемісі -- бұқаралық мәдениеттің жаппай ықпалы мен тегеуріні дәстүрлі мәдениеттің дамуына барынша кері әсерін тигізуде.
Ұмыт қалған дәстүрлер мен ұлттық дүниетаным ғылыми тұрғыда зерттеле бастады. М. Әлімбай, М.С. Мұқанов, Х. Арғынбаев, С. Қасқабасов, К.Н. Меңлібаев, С.Ж. Наурызбева, А. Сейдімбек, А.С. Сырғақбаева, Н. Шаханова т.б. еңбектерінде дәстүр философиялық, мәдениеттанымдық тұрғыда жан- жақты қарастырылады. Қазақ ұлтының этностық ерекшелігін байыптаса, бұл халық - ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластыратын, ізетті келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан, дархандықты даласынан, даналыққа бабасынан, пәктікті баласынан алған халық.
Ұмыт болған дәстүрлеріміз, әдет-ғұрыптарымыз жаңғыртылып, наурыз, ораза айт, құрбан айт мерекелері жыл сайын тойлана бастады. Шындыққа шөліркеген халық тарихи ақтандақтардың беті ашылуына байланысты кезінде кеңестік идеологияның қысымымен бұрмаланған жәйттермен және есімдермен қайта қауышты. Сан ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ ұлтының асыл дүниесі - мәдени-рухани мұрасы қайта игеріле бастады. Қоғамның қазіргі таңда тәлім- тәрбие, үлгі өнегеге салт дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, діни салт жоралары осының барлығы Қазақстанның әр аймағында әртүрлі деңгейде аталып өтеді.
Ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлер жүйесін жаңғырту арқылы ғана кез- келген халық өзінің рухани мәдениеті мен өзіндік дүниетанымын қалыптастыра алады. Ата-бабадан қалған дәстүрге, мәдени мұра мен рухани құндылықтарға деген немқұрайлылық, ассимиляциялармен сипатталатын ұлттық трансформацияның келенсіз құбылыстарына әкеліп соқтырады. Ал мәдени мұраға деген ілтипаттық және оны байыту жалпы адамзаттық, әлемдік мәдениетке қосылған үлес болып табылады. Әлемдік өркениетке бірігу және өзіндік атсалысу осы ұлттық ерекшеліктерді сақтай отырып, оны дамыту арқылы ғана жүзеге асады [7].
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өз Жолдауында: Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Патшалықтың, төңкеріс дүмпуі мен тоталитаризмнің барлық ауыртпалығы мен қиыншылықтарына қарамастан, біздің еліміздің аумағында тұратын қазақтар және басқа да халықтардың өкілдері өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтай алды. Тәуелсіздік жылдарында жаһандану мен вестернденуге қарамастан, біздің мәдени іргетасымыз беки түсті. Қазақстан - бірегей ел. Біздің қоғамда әртүрлі мәдени элементтер бір-бірімен біріккен және бірін-бірі толықтырып тұрады, біріне-бірі нәр беріп тұрады.Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қойып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек -- деген болатын [3].
Сондықтан да егеменді ел болып, өз тіліміз бен дініміздің тізгіні өз қолымызға берілген кезде қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін, оның тұнып жатқан асылдарын жинақтап, өскелең ұрпаққа жеткізу - аға ұрпақ алдында тұрған үлкен міндет. Бүгінгі таңда, Қазақстан реформалау мен жаңару жолына түскен кезде, ұлт өз таңдауын жасау барысында түрлі құбылыстар мен қызығушылықтарға, сол сияқты қалыптасқан әлеуметтік-саяси, этникалық, ұлттық және өзге де таптаурындарға тап болуы мүмкін. Ол өткендегі түсініктерді шынайылық ретінде басшылыққа алуы және өзге ұлттар және халықтармен қайшылыққа түсуі ықтимал. Құндылықтарды және құндылықты бағдарлануды таңдаудағы қателіктер кей кезде басқа ұлттарға зиян келтіре отырып, ұлтты оқшаулауы тіпті дара биліктен айыруы мүмкін. Сондықтан, қоғамда келеңсіздіктер тудырмау үшін өз ұлттық мүдделер мен құндылықтарды анықтаудың басқа критерилерін анықтау керек.
Жалпықазақстандық құндылықтар дегеніміз Қазақстан халқының материалдық-мәдени, әлеуметтік-саяси жетістіктері, қазақстандықтардың, Қазақстандағы өзге де субъектілердің халықтар арасында бейбітшілік сақтау мен табиғатты қорғаудағы, ұлтаралық келісімді бекітудегі, жалпықазақстандық мақтаныш сезімі, сондай-ақ көпұлтты Қазақстанның дамуы үшін тиімді жағдайлар жасаудағы жалпыға ортақ принциптерін жүзеге асыру.
Сол себепті жалпықазақстандық құндылықтар өз бастауын ұлттық мүдделер мен қызығушылықтардан алады және олардың ұлттық құндылықтардан ерекшелігі - ол жеке бір халықтың ғана емес, қазақ жерін мекендейтін барлық халықтардың мүдделерін қорғайды. Бұл жалпықазақстандық құндылықтарды елдегі саяси-әлеуметтік құндылықтар жүйесінің жоғары деңгейі ретінде сипаттайды. Өскелең ұрпақ білім мен ұлттық тәрбие негіздерін өзінің ұлттық мектебінен алатыны сөзсіз. Ұлттық мектеп - ұлттық рухта тәрбие беретін орын. Өз ұлтын сүйе білу - ол Ұлтжандылық! Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары ел Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында көрсетілген:
Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн. Олай болса, басты мақсат - жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу [8]. Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тәрбиелеу үшін:
1. оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;
2. жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;
3. ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;
4. жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз (1-қосымша).
Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет-ғұрпын, мәдениетін түсінуінің маңызы зор болмақ. Өз халқына және өзінің туған жеріне деген сүйіспеншілігі өз халқы өмір сүретін ортаға деген сезіммен ұласып жатуын мектеп қабырғасында үйрету - әр баланың ұлттық рухта қанаттануының негізі болмақ. Ұлттық рухты бойына сіңіре отырып, халықтың әдет-ғұрып, салт-санасының байлығын меңгеру барысында патриоттық сезім, Отанға деген сүйіспеншілік қалыптасады. Бұл мақсатта білім беру органдарымен бір деңгейде отбасы институты да тұр.
Отбасы - адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген күннен бастап, осында ер жетіп, тәрбие алады. Сондықтан да отбасы - адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсерін өмірдегі еш нәрсемен салыстыруға болмайды. Өйткені ата-ананың балаға деген сүйіспеншілік пен махаббатқа толы тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең, бесігіңді түзе деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын ашып тұр.
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір- бірімен рухани жақындығы, оларды ортақ мақсат біріктіреді. Отбасы - бейне бір шағын мемлекет десек, әр мемлекеттің сыртқы және ішкі саясаты, ұстанатын рәміздері болатыны сияқты, әр отбасының да өзіне тән сипаты болады. Сондықтан қазақ халқы отбасының бірлігіне, тұтастығына көп көңіл бөлген, сыртқы ықпалдан қорғаған, отбасының ар-намысын бәрінен биік қойған. Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, ұрпақтарын адалдыққа, отансүйгіштікке, кешірімділікке және толеранттылыққа тәрбиелеген. Ата-ана үшін балиғаттық жасқа толған балаларын үй болуға, өз шаңырағын көтеруге, яғни үлкен өмірге әзірлеуі өте жауапты міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-тәттілік, береке-бірлігі жарасқан жылы ұяға айналуы, босағасы берік, болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі, көрген өнегесіне байланысты.
Қазақ отбасында бала үлгі тұтар жандар - алдымен әке, содан кейін анасы десек, бұлар - балаларына үлгі-өнеге беретін өмірдегі отбасындағы ұстаздары. Сондықтан ата-ана баласына Атаның баласы болма, адамның баласы бол деген бата беру арқылы ұрпағына жауапкершілік артады. Мейірімділік пен имандылық орнаған отбасында тәрбиеленген бала өмірде тіл алғыш, адал, тиянақты, ұқыпты болып өсері анық. Тәрбие басы әдептілік деп білген ата-ана баласына үлкенді сыйлауды, сыпайы болуды, ешкімді мұқатпауды үйреткен. Отбасында еңбекке тәрбиелеу, баулу мен кәсіптік бағдар беру баланың қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы білім алуға деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Қазақ отбасы баланы қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру, олардың тәртіп және мінез құлық тәжірибесін қалыптастыру, Отанға, халқына, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін тәрбиелеу арқылы адамгершілікке баулыды.
Отбасының ұйытқысы, берекесі - әйел. Әйелдің еріне, туған-туысына, бала-шағасына деген махаббаты, жан жылуы қамқорлығы қас-қабағынан, қимылынан, қарым-қатынасынан сезіліп тұруы тиіс. Балалар үшін әке беделі аналарының сөзі, іс-қимылы, қас-қабағы арқылы қалыптасады. Осы әрекетінің өтеуі - балаларының өзіне деген сүйіспеншілігінен көрінеді, отбасындағы беделін нығайтып, биіктете береді. Әр ата-ана балалары үшін отбасылық мәдениеттің үлгісі бола білуі тиіс. Олай болмаған кезде ата-ана отбасында өз беделдерін жоғалтуы мүмкін, бала-шағаның жүрегіне жаман әдеттің ұрығын егеді. Отбасы қоғамдағы ұсақ топ ретінде келесі қызметтерді іске асырады:
1. репродуктивтік (бала табу арқылы қоғамды қалпына келтіру);
2. экономикалық (өндіру және тұтыну);
3. қорғаныс қызметі (отбасы мүшелерінің денсаулығына, материалдық игіліктермен қамтамасыз етуге, қауіп-қатерден қорғауға қамқорлық жасау);
4. балаларды оқыту-тәрбиелеу;
5. эмоциялық (ерлі-зайыптылардың бірін-бірі сүюі);
6. әлеуметтендіру қызметі (балаларды қоғамдық тәртіпке, мінез-құлыққа т.б. баулу).
Сондай-ақ, қазақ отбасында адам зиялылығының негізі - ақыл-ой тәрбиесі деп есептелінді. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорымен қаруландыру, негізі ойлау операцияларын меңгерту, зиялылық біліктері мен дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешілді. Көп мәдениетті тұлғаға, ең алдымен, төл мәдениетін игеру шарт. Ол ұлттық тәрбие арқылы беріледі. Адамзаттық құндылықтарға, әлемдік мәдениетке құштарланғанда табан тірер тұғыр − төл мәдениеттің, өзгелердің өркениетіне тәнті болғанда − мақтаныш ететінің де ұлттық рухани қазынаң. Ұлт мәдениетсіз өмір сүре алмайды. Мәдениет те ұлтсыз болмайды. Жойылып кеткісі келмеген қай ұлт болмасын ең алдымен мәдениетін сақтап, дамытып, туындатып отыруы керек. Төл мәдениетін қорғамайтын ұлт − ертеңін ойламайтын ұлт.
Мәдениеттің де басты қызметі − этносты қорғау, сақтап қалу. Себебі мәдениет − этностың қуат өрісі, панасы, бар болмысы, тыныс-тіршілігі. Айналып келгенде, этносты қанша көп болса да адамдар емес, мәдениет қана сақтай алады. Мәдениет арқылы халық өзінің тарихи тағдырынан тамырын үзбейді. Ұлттық мәдениет − этностық құндылықтар, рәміздер мен наным- сенімдердің, мінез- құлық үлгілерінің құр әшейін жиынтығы емес, сол ұлттың рухани өмірінің басқаларға ұқсамайтын кескін-келбеті. Мәдениетті болу үшін тілдік сана қажет. Ана тілін, мемлекеттік және шетел тілдерін білу ғана дүниенің бар құбылысын, бояуын, әуенін санаға құюға мүмкіндік береді. Тілдік сана негізінен әдебиет арқылы қалыптасады. Әуелі қазақ әдебиетін, сонымен қатар әлемдік әдебиетті білудің маңызы ерекше болмақ. Әлемдік әдебиет қазақ тіліне толық аударылып болмағаны белгілі. Ол қазынамен таныс болу үшін алдымен орыс тіліне жүгінетініміз сондықтан. Соңғы жылдары классикалық әдебиетті, дәуір қаламгерлерінің шоқтығы биік шығармаларын қазақ тілінде меңгеруімізге қажетті жағдайлар жеткілікті демегенмен, жасалып келеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен өмірге келген Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы бойынша әлем әдебиетіндегі көркем шығармалардың жүзге жуық озық үлгілері қазақ тілінде жарыққа шықты. Егер әлем әдебиетімен таныс болу парасатты, мәдениетті, тәлімді адамды тәрбиелеуге ықпал етсе, қазақ әдебиетін білу мұның сыртында ұлтжандылық пен ұлттық мақтаныш сезімін асқақтататынын ұмытпауымыз керек.
Анасының әлдиімен айтылған бесік жыры - жас сәбидің құлағына шалынатын алғашқы әдеби нұсқа. Әжесі айтатын ертегі арқылы балдырған ауыз әдебиетінің үлгілерін санасына сіңіреді. Сол бесік жыры, сол ғажайып ертегі ұл-қызымызға қай тілде жетті, өз ұлтының қазынасы ма, мәселе осы арада. Ана тілінде бесік жырын естімей өскен адам этносының әдебиетіне де жете мән бермейді. Бесік жыры - ұлт әдебиетіне баспалдақ болса, ұлт әдебиеті -- әлемдік әдебиетке бастар жол. Қазақтың кейінгі ұрпақтары бесік жырын ана тілінде естімей өскендіктен кезінде мәңгүрттікке ұрынды. Асанқайғыдан бастап, Сұлтанмахмұтпен аяқталатын бес ғасырлық жыр дастан дүлдүлдерінің туындыларын оқымай өскен ұрпақтың бойында ұлттық сезім кемшін түсіп жатты. Абайды әлемге енді танытып жатырмыз, ал өзіміз танып болдық па? Ендеше, тілдік сана зияткерлік пен мәдениеттіліктің бір белгісі екен.
Төл мәдениет иесі - тарихи сана белгілерін мол меңгерген адам. Айналып келгенде, тарихи сана - этностық және жалпы мемлекеттік сананың негізі. Ұлттық ой-сана, этностың мыңдаған жылдық аңыз-әфсанасы, бейне-белгілері, наным-сенімдері халықтың тарихын білу арқылы ғана ерекшеленеді. Туған жердің, онда өмір сүріп отырған халықтардың, бір кездегі жасаған мемлекеттердің шежіресін білу тарихи сабақтастықты, тамыр тереңдігін, талай жылдардан бері іргелес қоныстанған халықтар тағдырының ортақтастығын білдіреді.
Тарихты тану дәрежеміз бүған дейін қалай болғаны белгілі. Әлемдік тарих бізге мәдениеттердің өзара ықпалының, этносаралық байланыстардың тарихы, сәулет пен қолөнердің тарихы ретінде емес, қанды шайқастардың, мемлекеттер қақтығысының, таптар күресінің тарихы күйінде оқытылып келгені өкінішті. Бір ғана мысал, жүйелеп оқысақ, Ұлы Жібек жолы тарихының өзі бізге талай өркениеттерден мағлұмат берер еді. Осындай өркениеттердің ізі болып табылатын төл тарихымызды оқығанда ең алдымен мәдениет тарихына ерекше маңыз берілуі тиіс. Пән мәдениеттер тарихын, әлемдік және ұлттық философия, дәстүрлер мен әдет-ғүрыптар тарихын оқытудан бағытын жазбаса, рухани дамыған, сан қырлы мәдениетті меңгерген, әрі бағалай білетін адам-дарды тәрбиелеуге едәуір ықпал етпек.
Тарихи сананы қалыптастыру − тарихи танымның дұрыс қалыптасуына тәуелді. Ал тарихты тану, қазіргі деректерді білу ғана емес, сол тарихи окиғалар мен деректерді талдау арқылы ақиқатқа жету. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстан тарихы әлі де болса толық танылмай жатыр десек, артық айтқандық болмаса керек. Бұған тарихты идеологияның құралына айналдырған кешегі кеңестік жүйенің негізгі себеп болғаны белгілі.
Қазақстанда діннің мемлекеттен жолы бөлек. Сондықтан мемлекеттік білім беру саласы діни сананы қалыптастыруды мақсат етпейді. Дегенмен, дін халық рухының, оның, мәдениетінің ажырамас бөлігі, әрі ұлттық сана-сезімді қалыптастырудың маңызды факторының бірі екенін естен шығармаған жөн. Діни құндылықтарды білмей, не бағаламай тұрып мәдениетті, зияткер, ұлтжанды азамат тәрбиелеу ісі толымды болмайды. Елімізде ислам дінінің имандылық-әдептілік, тәлім-тәрбиелік (мысалы, обал-сауап, адал-арам, т.б.) оң әсерінің күшеюі, әрине, қуантпай қоймайды. Ал енді әлемдік дін тарихын білу Қазақстанды мекен ететін көптеген халықтардың адамгершілік мүдде- мақсатының, рухани құлшыныстарының, әдептік-әсемдік талғам-талаптарының ортақтығын көрсетеді. Өзара түсіністік пен төзімділік мәдениетін құқықтық және имандылық тұрғыдан қамтамасыз ету, қоғамда әртүрлі діни сенімді ұстанушыларға байсалды көзқарас қалыптастыру, балалар мен жастардың бойында елімізге сырттан енуші этнодіни экстремизм мен түрлі радикалды ағымдарға қарсы әрекет ете алатын дағдылар қалыптастыру - маңызды міндет.
Көп мәдениет иесіне тән тағы бір ерекшелік - географиялық сана болуға тиіс. Шын мәнінде зияткер, мәдениетті адам болу үшін планеталық, ғаламдық, экологиялық саналар деңгейіне самғаумен бірге кіндік кескен жер, туған өлке, Отан, өз шаңырағын қастерлеу сезімімен қатар тыныстау парыз. Халық Жеріңнің аты - тарихтың хаты деп тегін айтпаған. Ұлытау, Ордабасы, Орбұлақ, Оқжетпес деген сөздерге селт етпейтін, оларды тек жер-су атаулары ретінде ғана қабылдайтын қазақты, тіпті ол Ниагара сарқырамасының биіктігін, Панама каналының ұзындығы мен енін, Оймяконның ең төменгі температурасын жатқа айтып тұрса да, қалай ғана мәдениет иесі дерсің? Жұмыр жердегі еліңнің, ел ортасындағы туған жеріңнің орнын, қасиетін, шежіресін білу - географиялық сана ұғымының негізі болмақ. Географиялық сана елтану, этнография, экология пәндері арқылы да дариды. Аталған пәндер этнос пен мәдениет проблемаларымен өрістес болғандықтан, мәдени-этностық оқыту мен тәлім-тәрбие ісінде ерекше маңызға ие. Бұл - ғылым мен білім берудің мәдениет экологиясы, имандылық экологиясы секілді жаңа бағыттары туралы әңгіменің басы ғана.
Зияткер, рухани әлемі бай адам ғаламдық экология мен Қазақстан экологиясын табиғи ұштастыруға бейімді. Әрбір отандасымызға туған жерді - ортақ үй, Қазақ елін ортақ Отан ретінде сезіну, атамекен мен ел табиғатын аялап, қызғыштай қорғау қасиеттерін дарыту мақсатында жаратылыстану ғылымдарын оқыту мәселесіне көңіл бөлу керек. Бұл пәндерден дәріс беруде елімізге қатысты құбылыстарға баса назар аударып, осы ғылым салаларын дамытудағы қазақстандық ғалымдардың үлесіне ерекше тоқталудың пайдасы айтарлықтай. Шынайы ұлтжандылық, халық үшін мақтаныш сезімдері осыдан туындайды. Төл мәдениет иесіне шынайы көркемдік сана тән. Ұшқыр қиял, нәзік сезім, әсемдікке құштарлық, әдемілікті бағалай білу, көркемдік талғам, өнер туындыларына тәнті болу қасиеттері адам өмірінің мәнін асқақтатады. Білім берудегі саз-әуен мен кескіндеме пәндері, күнделікті өмірдегі театр, кино, теледидар, компьютер мен көркем әдебиет осындай сананы қалыптастыруға қызмет етеді.
Көркемдік сананың ерекшелігі, ол көп жағдайда көркем шығармашылық, ізденіс кезінде үнемі қолданыс табады. Күй шерту, ән шырқау, өлең шығару, кескіндеу, оюлау, мүсіндеу үстінде адам өз халқының мәдениетіне қатыстылығын сезінеді. Сондықтан көркемдік сана мәдени-этностық білім беру мақсаттарына барынша сәйкес келеді.
Қазақстанда мұндай білім жүйесін қалыптастыру үшін этностық білім беру кеңістігі - этностық мәдениеттерді, ұлттық-мәдени қауымдастықтарды дамыту үшін қолайлы негіз, кең өріс қажет. Ол үздіксіз білім берудің қажетті шарты, әрі табиғи құрамы. Адам ғұмыр бойы осы кеңістіктің аясында жүреді. Оған талбесік, отбасы, балабақша, мектеп пен жоғарғы оқу орынын, этностық- мәдени орталық, дәстүрлі мерекелер, халықтық мерейтойларды жатқызуға болады. Қандай озық болмасын, ешқандай мәдениет адамға оның төл мәдениетін алмастыра алмайды. Қазақ мәдениеті - бірегей, қайталанбас, ғажайып құбылыс. Оның уызына жарымаған, тұнығына қанбаған қандасымыз - рухани жарымжан. Сонымен қатар, өз ұлтының парасатты, зияткер өкілі болу үшін адамға әлемдік мәдениетке деген кең көзқарас қажет екенін де естен шығармайық. Көне заманның, ежелгі Шығыстың, Қайта өрлеу дәуірінің өркениетінен, әлемдік мәдениет маржандарынан сүзілген жалпы адамзаттық құндылықтардан мағлұматы бар тұлға ғана өзінің, жан дүниесінде жұмыр жердегі мәдени бауырластықтық бәйтерегін жайқалта алады. Білім беру жүйесінің асыл мұраты осыған қол жеткізу болмақ. Ендеше білім беру жүйесін жаңғыртудың маңызды міндеттерінің бірі - өкілдері бәсекеге қабілетті білімді меңгерген, ой- өрісі дамыған ғана емес, жоғары азаматтық және адамгершілік ұстанымы, отансүйгіштік сезімі мен әлеуметтік жауапкершілігі қалыптасқан зияткер ұлтты қалыптастыру болып табылады [9].
Қазіргі таңда оқушылар арасында өзінің ана тілін, ұлтының мәдениетін өзге ұлттардың, әсіресе батыс мәдениетінен төмен санаушылық, нашаға, темекі мен ішімдікке үйірлік, дөрекілік пен өктемдік, өзімшілдік, қатыгездік, т.б. қылмыстық әрекеттердің жиі кездесіп жатады. Ана сүтімен бойымызға дарыған ұлттық тәрбиенің құдыреті туралы аз айтылған жоқ. Және айтылып та келеді. Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі - әлемде теңдесі жоқ тәрбие. Жалпы ұлттық деген сөздің астарында туған ел мен жерге, тілімізге, дінімізге деген құрмет жатыр.
Ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгiзген қазақтың біртуар азаматы М. Жұмабаев Педагогика еңбегінде Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес. Ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт - тілі болу. Ұлт тілінің рөлі төмендей бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады.
Ұлттық тәрбие мақсаты - ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық болып табылатын құндылықтардың үйлесімді дамып, көркейіп, жалпы адам заттың бүгіні мен келешегіне қызмет ету. Ұлттық тәрбие идеясы өмірлік қажеттіліктен туындап отыр, оны ата-бабалар алдындағы қарыз бен кейінгі ұрпақ алдындағы парыз деп түсінуіміз керек. Сондықтан мұнда мемлекет жасауға ұйытқы болып отырған этнос пен мемлекеттің мүддесі қатар тұруға тиіс. Өйткені, біз бұдан былайғы кезеңде бүкіл адамзат баласы жасаған өркениеттермен қатар дамуға тиіс мәдениеттің (қазақ мәдениетінің) мүшесі болып саналамыз. Ендеше, адамзат баласының осы уақытқа дейін жасаған озық тәжірибелері мен жетістіктерін қолдан келгенше түгел игеріп, қажетімізге пайдалануымыз керек. Сондай-ақ, ағымдағы уақыттың талабы мен сұранысын қанағаттандырып отыру да ұлттық тәрбиедегі негізгі қағиданың біріне айналуға тиіс. Бұл үшін қазақ ұлтын қай тұрғыдан да жаңа дәрежеге, жаңа интеллектуалды сапаға көтере алу тиімді. Ұлттық тәрбие беруге бағытталған қазақ педагогика ғылымының заңдары мен заңдылықтары әлемдік педагогикамен тығыз байланысты. Мұнда тек ұлттық сана-сезім мен ұлттық ерекшеліктерге байланысты тәрбие болмысының өзіндік сипаты болады. Әрбір заңдылықтардың арасында өзара мәнді байланыстар айқын көрінеді:
1. қоғамның экономикалық деңгейі мен саяси даму деңгейі тұрғысынан мектеп пен педагогиканың арасындағы;
2. педагогикалық теорияның даму қарқыны мен тәжірибе арасындағы;
3. қазақ педагогикасы мен басқа ғылымдар (әсіресе, қазақ философиясы, қазақ психологиясы) арасындағы;
4. қоғамның әлеуметтік құрылымы мен қазақ халқының тәрбие жүйесі арасындағы;
5. мектеп, білім беру мен тәрбие мазмұны және қоғамдық сананың басқа формалары (мәдениеті, дін және т.с.с.) арасындағы;
6. қазақ педагогика ғылымының жетістіктері, білім беру міндеттері мен мазмұнының арасындағы;
7. тұлғаны қалыптастыру мен дамытуға ықпал ететін факторлар арасындағы және т.с.с.
Осы заңдылықтардың барлығы қазақ педагогика ғылымының тұтас бірлігін құрайды және өзара тығыз байланыста әрекет етеді [10]. Адамзат баласының ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік төл мәдениетімен ұштасып, ұлт болмысының тікелей көрінісі болып табылатын қымбат дүниесі - оның тілі. Әрбір тіл адам баласының қатынас құралы болуымен қатар, сол халықтың мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік күйін, дүниетанымын бейнелеуде маңызды және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-7
І. Ақпараттық қоғам жағдайындағы жалпықазақстандық мәдениетті қалыптастыру мәселелері
1.1 Жалпықазақстандық мәдениеттің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-22
1.2 Жалпықазақстандық мәдениет ақпарат кеңістігінде және мәдениетаралық сұхбат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22-36
ІІ. ҚР мәдени саясаты тұжырымдамасы немесе Жалпықазақстандық мәдениетті қалыптастырудың БАҚ негізінде насихатталуы
2.1 ҚР мәдени саясаты тұжырымдамасындағы жалпықазақстандық мәдениет түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36-40
2.2 Жалпықазақстандық мәдениеттің әлемдік деңгейде БАҚ арқылы насихатталу негізі - ЭКСПО көрмесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40-50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51-53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54-57
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Адамзат мәдениеті өзінің мыңдаған жылдар бойыңдағы дамуында тас балтадан космосты игеруге дейінгі жолды жүріп өтті. Ол ешқашан да қозғалыссыз қалған емес: пайда болып, бір аймақтан екінші аймаққа таралып дамыды, өткен ұрпақтан қазіргі және болашақ ұрпаққа беріліп, әр yaқыттa да материалдық және рухани жағынан толығып отырды. Демек, өзгерістер мәдениеттің бөлінбейтін бөлшегі мен қасиеті болып табылады және өз құрамына мәдени құбылыстардың ішкі трансформациясын, олардың уақыттағы өзгеруін, сонымен қатар, өзара байланыс, арақатынас, кеңістіктегі қозғалыс және т. б. сияқты сыртқы өзгерістерді де енгізеді. Осының арқасында мәдениеттегі қозғалыс, оның бір жағдайдан екіншісіне өту құбылыстары жүріп отырады.
Мәдени өзгерістер процесінде мәдени тәжірибенің әр түрлі элементтері туындайды, қалыптасады. Бұл элементтердің маңызы, ықпалы мен таралуы көбінесе олардың пайда болу көзімен тығыз байланысты болып табылады.
Өткен заман ескеpткішері арқылы көрініс тапқан құндылықтар мен символдар жаңа мәдениеттің маңызды факторларына айналып қана қоймай, келешек ұрпаққа өз мағынасын аша отырып, жаңаруы тиіс. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп, ұзақ уақыт бойы сақталатын мәдени мұра элементтері мәдени бірегейлікті қамтамасыз ететін тірекке айналады. Сонымен қатар, олар сақталып қана қоймай, келешек ұрпаққа өз мағынасын аша отырып, жаңаруы тиіс. Өткен заманның мәдени мұраларына назар аудару қоғамда қалыптасқан, әдеттегі мағыналар, нормалар мен құндылықтарды дамытуды қамтамасыз етуі керек. Бұл мағыналар, нормалар мен құндылықтар мыңдаған жылдар бойындағы бақылаудағы конондер, яғни ережелер мен үлгілерге айналады, оларды ұстану әдеттегі тұрмыс жағдайларын қамтамасыз етеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп, ұзақ жылдар бойы сақталатын мәдени мұра элементтері мәдениеттік болмыстылықты қамтамасыз етеді. Болмыстылық құрамына тек мәдениеттің дәстүрлі құбылыстары ғана еніп қоймай, сонымен қатар, айтарлықтай маңызды элементтер: мағыналар, нормалар мен құндылықтар, қоғамдық институттар да кіреді [1, 99 -111 б].
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде ұлтаралық татулықтың салтанат құруы - біз мемлекеттің негізін құрайтын қазақ халқының саяси мәдениетінің биік деңгейге көтерілгенінің белгісі. Ғасырлар бойы қазақтардың тарихи мекенінде әралуан мәдениеттің, дін мен дәстүрлерді ұстанған көптеген халықтардың тағдыры тоғысты. Нәтижесінде 140 этнос пен 40 конфессия өкілдері қазақтармен қоян-қолтық бейбіт өмір сүретіндей айрықша жағдай қалыптасты. Сонымен қатар, түрлі этностардың ұзақ уақыт қатар өмір сүруі қоғамда төзімділіктің орнықты дәстүрлерін қалыптастырды. Тәуелсіздікке ие болған алғашқы күннен бастап қазақстандық қоғамды ұйыстыру, барлық этностық топтардың тең құқықты өмір сүруін қамтамасыз ету мемлекеттің ұлттық саясатының іргелі бағыттарына айналды. Өтпелі кезеңнің күрделі жағдайында мемлекеттің мақсатты және дәйекті саясатының арқасында Қазақстанда этносаралық негіздегі қақтығыс, тұрақсыздық пен қоғамдағы жіктелу бола қойған жоқ. Этностық емес, азаматтық қауымдастық құруға бағытталған бастапқы таңдау келісім мен тұрақтылықтың іргетасы болып қаланды. Этностық ерекшелігіне қарамастан елдегі барлық азаматтардың мүдделерін тоғыстыру ең дұрыс жол екендігін уақыт көрсетіп берді.
Қазіргі таңда Қазақстанда әлемдік қоғамдастық тарапынан жоғары бағаға ие болған этносаралық келісімнің өзіндік үлгісі қалыптасты. Бұдан тақырыптың өзектілігі туындары хақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін этносаралық қарым-қатынас, тарихи тамырлары мен қалыптасуы, қазақстандық үлгісі туралы бірқатар ғалымдар зерттеулерінде, қоғамдық-саяси шаралар туралы публицистикалық, ғылыми мақалаларда сөз болады. Алайда айтар ойы мен арнасы кең - ұлтаралық қатынас табиғатын толық ашу үшін бұл жеткіліксіз. Сондықтан, ұлтаралық татулық пен қоғамдық келісім мен негізгі идеясы жүйелі түрде жан-жақты әрі терең қарастырылуы қажет. Журналистика саласында арнайы зерттеудің нысанасына айналдыру міндеті осыдан туындайды.
Біз өз жұмысымызда негізгі бағыттарда ізденіс жасауға, зерттеу жүргізуге тырыстық.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Қазақстандық мәдениет мәдени өзгерістердің ең кең тараған бастау көзі болып табылады. Мәдени ықпалдардың сипаты, дәрежесі мен тиімділігін негізінен төмеңдегі факторлар арқылы анықтауға болады:
1. Байланыстардың интенсивтілігі (мәдениеттердің жиі қарым - қатынаста, өзара байланыста болуы басқа мәдениет элементтерін өз бойына сіңіріп алуға алып келеді);
2. Мәдениетаралық байланыстардың шарттары (мәжбүрлі байланыстар мәдениеттердің өзара алыстауын туындатады);
3. Қоғамның жіктелу дәрежесі (жаңалықтарды қабылдауға дайын мәдени - әлеуметтік топтардың болуы);
4. Басқа мәдениеттерді қабылдау қабілеті (мәдени контекстің өзгеруіне байланысты өзін бейімдеу қабілеті); [ 2, 218 б.]
Мәдени динамика бүгінгі күннің ақпараттық төңкерілісі үстінде бұрын - соңды болып көрмеген қатты қарқынға ие болып отыр. Сондықтан да болар, қазірде мәдени динамикадан гөрі ғаламшарлық деңгейді танытатын жаһандану ұғымы кең танымал болып кетті.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында жалпықазақстандық мәдениет мәселесі әлеуметтік негізде жүйелі түрде зерделенді. Қазақ халқының өзіндік даму эволюциясы, идеясы, ұнамсыз қылықтарды мінеп-сынаудағы астарлап айту принципі, ерекшелігі талданды. Жалпықазақстандық мәдениет мәселесінің толыққанды зерттеу нысанасына айналуы жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады. Мысалы:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алынды;
* Жалпықазақстандық мәдениет мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Жалпықазақстандық мәдениет жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
* Жалпықазақстандық мәдениетнің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әлеуметтік қоғамдағы маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Жалпықазақстандық мәдениетнің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыс нысаны мен пәні: Жұмыстың басты нысаны - қазақ халқы, жалпықазақстандық мәдениет мәселелері негізінде ғылыми-әлеуметтік сұрақтарды қарастыруға көңіл қойдық.
Сонымен қатар, тақырыпқа қатысты әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген публицистикалық мақалалар алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Біздің зерттеу жұмысымызға Ф.Розенцвейг, Ф.Эбнер, Г.Марсель, М.Бубер, К.Ясперс ерекше мән берді.
Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау М.Бахтиннің, В.Библердің, Э. Гуссерльдің т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу әдісі: Жалпықазақстандық мәдениетнің бұқаралық ақпарат құралдарындағы көрінісін, қоғамда алар орнын, жалпы қоғамдық мәнін зерттеуде әлеуметтік-теориялық негіздеме арқылы хронологиялық, салыстырмалы-салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай ақ, мектепте тіл курстарын оқытуда, жоғары оқу орындарында мемлекеттік тіл мәртебесін көтеруде, арнайы курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алынды;
* Жалпықазақстандық мәдениет мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Жалпықазақстандық мәдениет жайлы баспаөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
* Жалпықазақстандық мәдениетнің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Жалпықазақстандық мәдениетнің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. Ақпараттық қоғам жағдайындағы жалпықазақстандық мәдениетті қалыптастыру мәселелері
1.1 Жалпықазақстандық мәдениеттің мәні мен мазмұны
Қазақ мәдениетінің тарихы, оның рухани болмысы, бүгінгі мәдени ахуалдағы қарама-қайшылықтар және оның болашағы қай кезде болмасын қоғам назарынан тыс қалмады. Ұлттық мәдениетімізді танып, білуге, оны бағалауға қазақтың біртуар тұлғалары - Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев қалдырған ой-пікірлер тұжырымдамалық негіз болса, М. Әуезов, Е. Бекмаханов, М. Ғабдуллин, С. Қасқабасов, Ә. Марғұлан, Б. Қазыханова, Б. Байжігітов, Н. Сәрсенбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде одан әрі дамытылды. Сан ғасырлар бойы ұлттық болмысымызға ықпал еткен отаршылдық пен тоталитарлық саясат мәдени мешеулікке алып келді.
Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз өз еңбектерінде халықты рухани-адамгершілікке бағдарлаған. Әл-Фараби замандастарына қайырымды, ізгілікті қаланың қажеттілігін айтса, Жүсіп Баласағұн қоғамда әрбір адамның әділетті болуын көксеген, Абай қазақ баласына Адам бол! деп нақты кеңесін берді, ал дана Шәкәрім әлеуметтік болмыстың, адам өмірінің түп қазығы ар- ұятта, ұжданда деп білген. Осылардың барлығы түптеп келгенде еркіндікті сүйетін, еркін ойлайтын тұлға қалыптастыруға саяды. Қазақ халқының мәдениетін осы сипаттары ерекшелеп, еліміздің әлемдік кеңістіктегі орнын анықтап отыр.
Тәуелсіздік алғаннан бері уақыт аралығында қазақ халқының қоғамдық санасындағы түбегейлі өзгерістер тағдыр тәлкегімен ұмытыла бастаған ұлттық салт-дәстүрлерімізді және төл мәдениетімізді жаңғыртты. Еліміздің алдында мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылуы тиіс жаңа міндеттер тұр: ұлттық мәдениет негізін құрайтын құндылықтарды қайтару; ұлттық тіл мен дәстүрді қайта жаңғырту; тарихи шындықты қалпына келтіру; тарихи сананы қалыптастыру арқылы мәңгүрттік жағдайдан арылу; қазақ халқының асыл мұрасын барша халық, әсіресе еліміздің ертеңі - жас ұрпақ меңгеру және т.б. Осы міндеттерді шешу арқылы бәсекелестікке төтеп бере алатын, ұлттық намысы мен жігері бар, ұлттық құндылықтарға бай қазақ мәдениетін барша жұртшылыққа таныта аламыз.
Қазақстан бүгінгі таңда қарама-қайшылыққа толы қоғамда өмір сүріп жатқандықтан, осы кезең үшін рухани-адамгершілік бағдарлардың жұтаңдануы тән. Осы келеңсіз жағдайдан арылу үшін бала тәрбиесінде ұлттық рухани- мәдени мұраларды игерту қажет. Ал, жаһандану үдерістерімен келген тұтынушылық психологиясы мен дарашылдық, өзімшілдік қасиеттер қазіргі жастардың санасын улайтыны анық. Сол себепті, қоғамда кісілік, ізгілік, қайырымдылық, құт, береке, төзімділік сияқты осыған дейін бәрінен жоғары тұрған құндылықтар өзгеріске ұшырауда.
Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Қазақстан мәдениетінің алдында мемлекеттік дамудың 3 бағыты тұрды: Кеңестік заман мәдени саясаты бағытын жалғастыру. Мәдени дамудың қазақстандық жаңа үлгісін қалыптастыру. Мәдени дамудың батыстық үлгісін қабылдау.
Бастапқыда Қазақстанда осы үш бағыт қатар жүрді. Ұлттың өткен тарихы мен дәстүрлі рухани дүниетанымдық тұғырларын қалпына келтіруге ұмтылушылықпен қатар қазіргі заманға сай озық батыстық өркениеттік құндылықтар мен жаңашылдықтар жөн-жосықсыз қабылданды. Кейінірек қоғамда осы үшеуіне ортақ белгілері бар мәдениет үлгісі қалыптаса бастады. Оған Қазақстандағы көпұлттылық өз ықпалын тигізбей қойған жоқ. Ал, дәстүрлі еуроцентрлік көзқарас ұлттың рухани құндылықтарының жұтаңдануына жеткізді.
Сондықтан да бүгінгі күннің басты міндеті ұлттық дәстүрді заман талабына сай өзгерте отырып, жаңартуды жүзеге асыру болып отыр. Қазіргі таңда республикада болып жатқан оқиғалар ұлттық-саяси өзіндік сананың, рухани мәдениеттің, ана тілінің және т.б. жаңарып жатқанын дәлелдеп отыр. Мысалы, қазақ халқының кезінде ұмыт болған ұлттық салт-дәстүрлері, әдет- ғұрыптары қазір ұлттық моральдық-адамгершілік құндылықтар ретінде қабылдануда. Ұмыт болған құндылықтарымыз оралды, тіліміз бен ділімізді сақтап қала алдық [4].
Өзінің мәдениетін, тарихи даму жолын түсіну, өзінің әлеуеттік қабілеттері мен шынайы қызығушылықтарын уақыттың тарихи-саяси мәнмәтінінде сезіну қазақстандықтардың ұлттық-саяси өзіндік санасының басты компонентін құрайды. Нәтижесінде әр тұлғада ұлттық құндылықтар мен құндылықты бағдарлар туындайды. Этникалық мәдениетті зерттеуші ғалымдар оған әрбір ұлттың тыныс-тіршілігіндегі ерекшеліктерді сақтаушы негіз, бастау деп сипаттама бере отыра, оны ұмытқан, немесе жоғалтқан халық өз келбетінен, ерекшелігінен айырылары анық деп санаған.
Қазақстанның жаңа түсінігіндегі тұтастық түрлі ұлттар тағдырының әр алуандылығы мен өзара тәуелділігі ретінде қарастырылады, олардың дамуына жаңа серпін береді, ұлттық-саяси өзіндік санасының қалыптасуына және шынайы ұлттық құндылықтарды анықтауына жаңа түзетулер енгізеді.
Ұлттық-саяси өзіндік санада дәстүрлі ұлттық мәдениетті, сондай-ақ көне құндылықты түсініктерді жаңаша сезіну мен жаңарту осы өзгерістердің бастама негізі болып табылады. Сондықтан да ұлттық мәдениетті жаңарту қазіргі қоғам дамуындағы басты үрдіс болып есептеледі. Және жаңадан ұлттық мәдениет пен ана тілінің бірегейлігін сезіну қажеттіліктері пайда болады [5]. Осы мақсатта еліміздің білім беру ұйымдары білім алушыларда ұлттық рухты және ұлттық мәдениетті қалыптастыруда. Бұл істе тарихтағы ақ таңдақтарды, келеңсіз құбылыстарды жоққа шығармай, ұрпаққа мұра етіп қалдырған халықтың бай мәдени мұрасын игеру үшін, келешекке қадам жасау үшін өткенді саналы түрде саралап, талдауды қажет етеді.
Әрбір ұлттың ұлттық-саяси өзіндік санасындағы жетістік, қоғамдық өмірдің қай саласында болмасын, көп жағдайда бір ұлттың басқа ұлттан үстемдігінің көрсеткіші ретінде емес, өз ұлтының қазақстандық, адамдық өркениет процесіне қосқан үлесі ретінде қарастырылады. Қазақ жерін мекен етіп отырған қандай да бір ұлттың мәдениеті ескерілмеген жағдайда заманауи Қазақстан толық болмайды. Сол сияқты, халықтардың өткен тарихын ерекше құндылық ретінде жаңаша түсіндіру маңызды. Әрине, өткенді ұмытуға болмайды. Тарихта қателіктер мен қылмыстар, мәдени ескерткіштерді қирату сияқты орны толмас олқылықтар болды. Сол себепті де пайдалы іс- тәжірибемен қатар, келеңсіздері де болды, бұл - жеңістің ғана емес, жеңілістің де үлгілері еді. Қалай болғанда да бұлардың қай қайсысы болмасын - құндылықтар. Басқаша айтқанда, өткеннің еншісінде қалғанның барлығы да белгілі бір дәрежеде құндылық сипатқа ие болады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, зайырлы, унитарлық, ұлттық мемлекет құрамыз деген тұста жалпықазақстандық мәдениетіміз қандай болуы керек деген сауал туындап отырғаны заңды. Үш ғасырлық бодандық пен жетпіс жылдан астам уақыт қызыл кеңестік саясат кезінде жоғалтқан қазақы салт- дәстүр, әдет-ғұрып, әдеп пен иман секілді тектілік қасиеттерімізді жаңғырта дамыту - бүгінгі күннің басты талабы. Нағыз Қазақ болудың, Мәңгілік Қазақ елі болудың алғы шарты міне осылар.
Тарихтағы жаңа кезең деп саналатын кезеңде белгілі бір саяси құрылыстар ғана емес, күллі қоғамдық тіршілік тұтастай түгел өзгеріске ұшырайды. Қазақстан бүгінгі таңда жаңару кезеңін басынан өткеруде. Ол ұлттық мемлекет идеясы - ұлттың дәстүрі мен салт-санасына, әдет-ғұрпына, мәдениетін өзіндік өзгерістер әкеледі. Ұлттық сана дегеніміздің өзі де әр адамның жеке азаматтық санасы сияқты, әр ұлттың өз тіршілігін өзі бағдарлауы, өзінің барар жерін, шығар биігін өзі белгілеуі, өзінің алдына өзі мақсат қоя білуі деп түсінеміз. Осыған орай Ә. Кекілбаев айтқандай, дәстүр- әдеппен, әдет-ғұрыппен, мың жылдап қалыптасқан дағдымен күресу есуастық. Бірақ оның бәрін жаңа жағдайға лайықтамай, жаңғыртпай, сол қалпында ұстануға тырысу - өз аяғыңды өзің тұсап, өз қолыңды өзің кісендеумен бара- бар -- деген еді.
Ендеше, қолбайлау болатын жәйттерді жағдайға ыңғайлап жетілдіріп, немесе олардан арылып, жақсы қасиеті мен тәрбиелік мәні бар дәстүрімізді қайтадан жаңғыртып, жарқыратып аша түсу қажет. Біздің ұлттық салт-дәстүріміз бен психологиямызда тәуір қасиеттермен қатар аяққа тұсау болатын кемшіліктер де жеткілікті. Тарихқа көз салсақ, отызыншы жылдары тап жауларын құрту жолындағы күресте шаш ал десе, бас алған солақай саясаткерлер ұлт зиялыларын жау санады, ата-бабадан қалған ұлттық салт-сана, мәдени мұралар қызыл идеологияның құрбаны болды. Соның зардабын бүгінгі күнге дейін тартып келеміз: ана тілімізден айырылып қала жаздадық, ұлттық мұраларды жастарымыз мұражайдағы жәдігерлер арасынан көретін жағдайға жеттік, батысқа еліктеген бауырларымыз ана тілінде сөйлемек тұрмақ, қазақпын деп айтуға намыстанатын болды. Мәдениетті ұлттық салт-дәстүр мен әдет- ғұрыптан бөлек алып қарау, ол орны толмас қателікке ұрындырады.
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті кеңес дәуірі тұсында тоталитарлық режимнің қысымымен мазмұны пролетарлық, түрі ұлттық социалистік мәдениет деген ұранмен мәдени геноцидті бастан кешірді. Оның салдары ұлттық сананың маргиналдануына әкелді. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 90-жылдардың алғашқы жартысында халқымыздың ұлттық дәстүрлерін қайта жаңғырту барысында бұқаралық сипатта көптеген іс-шаралар атқарылды. Ал соңғы жылдарда нарықтық экономиканың өмірге терең енуі мен батыстық өркениеттің жемісі -- бұқаралық мәдениеттің жаппай ықпалы мен тегеуріні дәстүрлі мәдениеттің дамуына барынша кері әсерін тигізуде.
Ұмыт қалған дәстүрлер мен ұлттық дүниетаным ғылыми тұрғыда зерттеле бастады. М. Әлімбай, М.С. Мұқанов, Х. Арғынбаев, С. Қасқабасов, К.Н. Меңлібаев, С.Ж. Наурызбева, А. Сейдімбек, А.С. Сырғақбаева, Н. Шаханова т.б. еңбектерінде дәстүр философиялық, мәдениеттанымдық тұрғыда жан- жақты қарастырылады. Қазақ ұлтының этностық ерекшелігін байыптаса, бұл халық - ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластыратын, ізетті келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан, дархандықты даласынан, даналыққа бабасынан, пәктікті баласынан алған халық.
Ұмыт болған дәстүрлеріміз, әдет-ғұрыптарымыз жаңғыртылып, наурыз, ораза айт, құрбан айт мерекелері жыл сайын тойлана бастады. Шындыққа шөліркеген халық тарихи ақтандақтардың беті ашылуына байланысты кезінде кеңестік идеологияның қысымымен бұрмаланған жәйттермен және есімдермен қайта қауышты. Сан ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ ұлтының асыл дүниесі - мәдени-рухани мұрасы қайта игеріле бастады. Қоғамның қазіргі таңда тәлім- тәрбие, үлгі өнегеге салт дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, діни салт жоралары осының барлығы Қазақстанның әр аймағында әртүрлі деңгейде аталып өтеді.
Ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлер жүйесін жаңғырту арқылы ғана кез- келген халық өзінің рухани мәдениеті мен өзіндік дүниетанымын қалыптастыра алады. Ата-бабадан қалған дәстүрге, мәдени мұра мен рухани құндылықтарға деген немқұрайлылық, ассимиляциялармен сипатталатын ұлттық трансформацияның келенсіз құбылыстарына әкеліп соқтырады. Ал мәдени мұраға деген ілтипаттық және оны байыту жалпы адамзаттық, әлемдік мәдениетке қосылған үлес болып табылады. Әлемдік өркениетке бірігу және өзіндік атсалысу осы ұлттық ерекшеліктерді сақтай отырып, оны дамыту арқылы ғана жүзеге асады [7].
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өз Жолдауында: Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Патшалықтың, төңкеріс дүмпуі мен тоталитаризмнің барлық ауыртпалығы мен қиыншылықтарына қарамастан, біздің еліміздің аумағында тұратын қазақтар және басқа да халықтардың өкілдері өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтай алды. Тәуелсіздік жылдарында жаһандану мен вестернденуге қарамастан, біздің мәдени іргетасымыз беки түсті. Қазақстан - бірегей ел. Біздің қоғамда әртүрлі мәдени элементтер бір-бірімен біріккен және бірін-бірі толықтырып тұрады, біріне-бірі нәр беріп тұрады.Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қойып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек -- деген болатын [3].
Сондықтан да егеменді ел болып, өз тіліміз бен дініміздің тізгіні өз қолымызға берілген кезде қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін, оның тұнып жатқан асылдарын жинақтап, өскелең ұрпаққа жеткізу - аға ұрпақ алдында тұрған үлкен міндет. Бүгінгі таңда, Қазақстан реформалау мен жаңару жолына түскен кезде, ұлт өз таңдауын жасау барысында түрлі құбылыстар мен қызығушылықтарға, сол сияқты қалыптасқан әлеуметтік-саяси, этникалық, ұлттық және өзге де таптаурындарға тап болуы мүмкін. Ол өткендегі түсініктерді шынайылық ретінде басшылыққа алуы және өзге ұлттар және халықтармен қайшылыққа түсуі ықтимал. Құндылықтарды және құндылықты бағдарлануды таңдаудағы қателіктер кей кезде басқа ұлттарға зиян келтіре отырып, ұлтты оқшаулауы тіпті дара биліктен айыруы мүмкін. Сондықтан, қоғамда келеңсіздіктер тудырмау үшін өз ұлттық мүдделер мен құндылықтарды анықтаудың басқа критерилерін анықтау керек.
Жалпықазақстандық құндылықтар дегеніміз Қазақстан халқының материалдық-мәдени, әлеуметтік-саяси жетістіктері, қазақстандықтардың, Қазақстандағы өзге де субъектілердің халықтар арасында бейбітшілік сақтау мен табиғатты қорғаудағы, ұлтаралық келісімді бекітудегі, жалпықазақстандық мақтаныш сезімі, сондай-ақ көпұлтты Қазақстанның дамуы үшін тиімді жағдайлар жасаудағы жалпыға ортақ принциптерін жүзеге асыру.
Сол себепті жалпықазақстандық құндылықтар өз бастауын ұлттық мүдделер мен қызығушылықтардан алады және олардың ұлттық құндылықтардан ерекшелігі - ол жеке бір халықтың ғана емес, қазақ жерін мекендейтін барлық халықтардың мүдделерін қорғайды. Бұл жалпықазақстандық құндылықтарды елдегі саяси-әлеуметтік құндылықтар жүйесінің жоғары деңгейі ретінде сипаттайды. Өскелең ұрпақ білім мен ұлттық тәрбие негіздерін өзінің ұлттық мектебінен алатыны сөзсіз. Ұлттық мектеп - ұлттық рухта тәрбие беретін орын. Өз ұлтын сүйе білу - ол Ұлтжандылық! Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары ел Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында көрсетілген:
Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн. Олай болса, басты мақсат - жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу [8]. Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тәрбиелеу үшін:
1. оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;
2. жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;
3. ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;
4. жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз (1-қосымша).
Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет-ғұрпын, мәдениетін түсінуінің маңызы зор болмақ. Өз халқына және өзінің туған жеріне деген сүйіспеншілігі өз халқы өмір сүретін ортаға деген сезіммен ұласып жатуын мектеп қабырғасында үйрету - әр баланың ұлттық рухта қанаттануының негізі болмақ. Ұлттық рухты бойына сіңіре отырып, халықтың әдет-ғұрып, салт-санасының байлығын меңгеру барысында патриоттық сезім, Отанға деген сүйіспеншілік қалыптасады. Бұл мақсатта білім беру органдарымен бір деңгейде отбасы институты да тұр.
Отбасы - адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген күннен бастап, осында ер жетіп, тәрбие алады. Сондықтан да отбасы - адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсерін өмірдегі еш нәрсемен салыстыруға болмайды. Өйткені ата-ананың балаға деген сүйіспеншілік пен махаббатқа толы тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең, бесігіңді түзе деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын ашып тұр.
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір- бірімен рухани жақындығы, оларды ортақ мақсат біріктіреді. Отбасы - бейне бір шағын мемлекет десек, әр мемлекеттің сыртқы және ішкі саясаты, ұстанатын рәміздері болатыны сияқты, әр отбасының да өзіне тән сипаты болады. Сондықтан қазақ халқы отбасының бірлігіне, тұтастығына көп көңіл бөлген, сыртқы ықпалдан қорғаған, отбасының ар-намысын бәрінен биік қойған. Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, ұрпақтарын адалдыққа, отансүйгіштікке, кешірімділікке және толеранттылыққа тәрбиелеген. Ата-ана үшін балиғаттық жасқа толған балаларын үй болуға, өз шаңырағын көтеруге, яғни үлкен өмірге әзірлеуі өте жауапты міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-тәттілік, береке-бірлігі жарасқан жылы ұяға айналуы, босағасы берік, болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі, көрген өнегесіне байланысты.
Қазақ отбасында бала үлгі тұтар жандар - алдымен әке, содан кейін анасы десек, бұлар - балаларына үлгі-өнеге беретін өмірдегі отбасындағы ұстаздары. Сондықтан ата-ана баласына Атаның баласы болма, адамның баласы бол деген бата беру арқылы ұрпағына жауапкершілік артады. Мейірімділік пен имандылық орнаған отбасында тәрбиеленген бала өмірде тіл алғыш, адал, тиянақты, ұқыпты болып өсері анық. Тәрбие басы әдептілік деп білген ата-ана баласына үлкенді сыйлауды, сыпайы болуды, ешкімді мұқатпауды үйреткен. Отбасында еңбекке тәрбиелеу, баулу мен кәсіптік бағдар беру баланың қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы білім алуға деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Қазақ отбасы баланы қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру, олардың тәртіп және мінез құлық тәжірибесін қалыптастыру, Отанға, халқына, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін тәрбиелеу арқылы адамгершілікке баулыды.
Отбасының ұйытқысы, берекесі - әйел. Әйелдің еріне, туған-туысына, бала-шағасына деген махаббаты, жан жылуы қамқорлығы қас-қабағынан, қимылынан, қарым-қатынасынан сезіліп тұруы тиіс. Балалар үшін әке беделі аналарының сөзі, іс-қимылы, қас-қабағы арқылы қалыптасады. Осы әрекетінің өтеуі - балаларының өзіне деген сүйіспеншілігінен көрінеді, отбасындағы беделін нығайтып, биіктете береді. Әр ата-ана балалары үшін отбасылық мәдениеттің үлгісі бола білуі тиіс. Олай болмаған кезде ата-ана отбасында өз беделдерін жоғалтуы мүмкін, бала-шағаның жүрегіне жаман әдеттің ұрығын егеді. Отбасы қоғамдағы ұсақ топ ретінде келесі қызметтерді іске асырады:
1. репродуктивтік (бала табу арқылы қоғамды қалпына келтіру);
2. экономикалық (өндіру және тұтыну);
3. қорғаныс қызметі (отбасы мүшелерінің денсаулығына, материалдық игіліктермен қамтамасыз етуге, қауіп-қатерден қорғауға қамқорлық жасау);
4. балаларды оқыту-тәрбиелеу;
5. эмоциялық (ерлі-зайыптылардың бірін-бірі сүюі);
6. әлеуметтендіру қызметі (балаларды қоғамдық тәртіпке, мінез-құлыққа т.б. баулу).
Сондай-ақ, қазақ отбасында адам зиялылығының негізі - ақыл-ой тәрбиесі деп есептелінді. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорымен қаруландыру, негізі ойлау операцияларын меңгерту, зиялылық біліктері мен дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешілді. Көп мәдениетті тұлғаға, ең алдымен, төл мәдениетін игеру шарт. Ол ұлттық тәрбие арқылы беріледі. Адамзаттық құндылықтарға, әлемдік мәдениетке құштарланғанда табан тірер тұғыр − төл мәдениеттің, өзгелердің өркениетіне тәнті болғанда − мақтаныш ететінің де ұлттық рухани қазынаң. Ұлт мәдениетсіз өмір сүре алмайды. Мәдениет те ұлтсыз болмайды. Жойылып кеткісі келмеген қай ұлт болмасын ең алдымен мәдениетін сақтап, дамытып, туындатып отыруы керек. Төл мәдениетін қорғамайтын ұлт − ертеңін ойламайтын ұлт.
Мәдениеттің де басты қызметі − этносты қорғау, сақтап қалу. Себебі мәдениет − этностың қуат өрісі, панасы, бар болмысы, тыныс-тіршілігі. Айналып келгенде, этносты қанша көп болса да адамдар емес, мәдениет қана сақтай алады. Мәдениет арқылы халық өзінің тарихи тағдырынан тамырын үзбейді. Ұлттық мәдениет − этностық құндылықтар, рәміздер мен наным- сенімдердің, мінез- құлық үлгілерінің құр әшейін жиынтығы емес, сол ұлттың рухани өмірінің басқаларға ұқсамайтын кескін-келбеті. Мәдениетті болу үшін тілдік сана қажет. Ана тілін, мемлекеттік және шетел тілдерін білу ғана дүниенің бар құбылысын, бояуын, әуенін санаға құюға мүмкіндік береді. Тілдік сана негізінен әдебиет арқылы қалыптасады. Әуелі қазақ әдебиетін, сонымен қатар әлемдік әдебиетті білудің маңызы ерекше болмақ. Әлемдік әдебиет қазақ тіліне толық аударылып болмағаны белгілі. Ол қазынамен таныс болу үшін алдымен орыс тіліне жүгінетініміз сондықтан. Соңғы жылдары классикалық әдебиетті, дәуір қаламгерлерінің шоқтығы биік шығармаларын қазақ тілінде меңгеруімізге қажетті жағдайлар жеткілікті демегенмен, жасалып келеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен өмірге келген Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы бойынша әлем әдебиетіндегі көркем шығармалардың жүзге жуық озық үлгілері қазақ тілінде жарыққа шықты. Егер әлем әдебиетімен таныс болу парасатты, мәдениетті, тәлімді адамды тәрбиелеуге ықпал етсе, қазақ әдебиетін білу мұның сыртында ұлтжандылық пен ұлттық мақтаныш сезімін асқақтататынын ұмытпауымыз керек.
Анасының әлдиімен айтылған бесік жыры - жас сәбидің құлағына шалынатын алғашқы әдеби нұсқа. Әжесі айтатын ертегі арқылы балдырған ауыз әдебиетінің үлгілерін санасына сіңіреді. Сол бесік жыры, сол ғажайып ертегі ұл-қызымызға қай тілде жетті, өз ұлтының қазынасы ма, мәселе осы арада. Ана тілінде бесік жырын естімей өскен адам этносының әдебиетіне де жете мән бермейді. Бесік жыры - ұлт әдебиетіне баспалдақ болса, ұлт әдебиеті -- әлемдік әдебиетке бастар жол. Қазақтың кейінгі ұрпақтары бесік жырын ана тілінде естімей өскендіктен кезінде мәңгүрттікке ұрынды. Асанқайғыдан бастап, Сұлтанмахмұтпен аяқталатын бес ғасырлық жыр дастан дүлдүлдерінің туындыларын оқымай өскен ұрпақтың бойында ұлттық сезім кемшін түсіп жатты. Абайды әлемге енді танытып жатырмыз, ал өзіміз танып болдық па? Ендеше, тілдік сана зияткерлік пен мәдениеттіліктің бір белгісі екен.
Төл мәдениет иесі - тарихи сана белгілерін мол меңгерген адам. Айналып келгенде, тарихи сана - этностық және жалпы мемлекеттік сананың негізі. Ұлттық ой-сана, этностың мыңдаған жылдық аңыз-әфсанасы, бейне-белгілері, наным-сенімдері халықтың тарихын білу арқылы ғана ерекшеленеді. Туған жердің, онда өмір сүріп отырған халықтардың, бір кездегі жасаған мемлекеттердің шежіресін білу тарихи сабақтастықты, тамыр тереңдігін, талай жылдардан бері іргелес қоныстанған халықтар тағдырының ортақтастығын білдіреді.
Тарихты тану дәрежеміз бүған дейін қалай болғаны белгілі. Әлемдік тарих бізге мәдениеттердің өзара ықпалының, этносаралық байланыстардың тарихы, сәулет пен қолөнердің тарихы ретінде емес, қанды шайқастардың, мемлекеттер қақтығысының, таптар күресінің тарихы күйінде оқытылып келгені өкінішті. Бір ғана мысал, жүйелеп оқысақ, Ұлы Жібек жолы тарихының өзі бізге талай өркениеттерден мағлұмат берер еді. Осындай өркениеттердің ізі болып табылатын төл тарихымызды оқығанда ең алдымен мәдениет тарихына ерекше маңыз берілуі тиіс. Пән мәдениеттер тарихын, әлемдік және ұлттық философия, дәстүрлер мен әдет-ғүрыптар тарихын оқытудан бағытын жазбаса, рухани дамыған, сан қырлы мәдениетті меңгерген, әрі бағалай білетін адам-дарды тәрбиелеуге едәуір ықпал етпек.
Тарихи сананы қалыптастыру − тарихи танымның дұрыс қалыптасуына тәуелді. Ал тарихты тану, қазіргі деректерді білу ғана емес, сол тарихи окиғалар мен деректерді талдау арқылы ақиқатқа жету. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстан тарихы әлі де болса толық танылмай жатыр десек, артық айтқандық болмаса керек. Бұған тарихты идеологияның құралына айналдырған кешегі кеңестік жүйенің негізгі себеп болғаны белгілі.
Қазақстанда діннің мемлекеттен жолы бөлек. Сондықтан мемлекеттік білім беру саласы діни сананы қалыптастыруды мақсат етпейді. Дегенмен, дін халық рухының, оның, мәдениетінің ажырамас бөлігі, әрі ұлттық сана-сезімді қалыптастырудың маңызды факторының бірі екенін естен шығармаған жөн. Діни құндылықтарды білмей, не бағаламай тұрып мәдениетті, зияткер, ұлтжанды азамат тәрбиелеу ісі толымды болмайды. Елімізде ислам дінінің имандылық-әдептілік, тәлім-тәрбиелік (мысалы, обал-сауап, адал-арам, т.б.) оң әсерінің күшеюі, әрине, қуантпай қоймайды. Ал енді әлемдік дін тарихын білу Қазақстанды мекен ететін көптеген халықтардың адамгершілік мүдде- мақсатының, рухани құлшыныстарының, әдептік-әсемдік талғам-талаптарының ортақтығын көрсетеді. Өзара түсіністік пен төзімділік мәдениетін құқықтық және имандылық тұрғыдан қамтамасыз ету, қоғамда әртүрлі діни сенімді ұстанушыларға байсалды көзқарас қалыптастыру, балалар мен жастардың бойында елімізге сырттан енуші этнодіни экстремизм мен түрлі радикалды ағымдарға қарсы әрекет ете алатын дағдылар қалыптастыру - маңызды міндет.
Көп мәдениет иесіне тән тағы бір ерекшелік - географиялық сана болуға тиіс. Шын мәнінде зияткер, мәдениетті адам болу үшін планеталық, ғаламдық, экологиялық саналар деңгейіне самғаумен бірге кіндік кескен жер, туған өлке, Отан, өз шаңырағын қастерлеу сезімімен қатар тыныстау парыз. Халық Жеріңнің аты - тарихтың хаты деп тегін айтпаған. Ұлытау, Ордабасы, Орбұлақ, Оқжетпес деген сөздерге селт етпейтін, оларды тек жер-су атаулары ретінде ғана қабылдайтын қазақты, тіпті ол Ниагара сарқырамасының биіктігін, Панама каналының ұзындығы мен енін, Оймяконның ең төменгі температурасын жатқа айтып тұрса да, қалай ғана мәдениет иесі дерсің? Жұмыр жердегі еліңнің, ел ортасындағы туған жеріңнің орнын, қасиетін, шежіресін білу - географиялық сана ұғымының негізі болмақ. Географиялық сана елтану, этнография, экология пәндері арқылы да дариды. Аталған пәндер этнос пен мәдениет проблемаларымен өрістес болғандықтан, мәдени-этностық оқыту мен тәлім-тәрбие ісінде ерекше маңызға ие. Бұл - ғылым мен білім берудің мәдениет экологиясы, имандылық экологиясы секілді жаңа бағыттары туралы әңгіменің басы ғана.
Зияткер, рухани әлемі бай адам ғаламдық экология мен Қазақстан экологиясын табиғи ұштастыруға бейімді. Әрбір отандасымызға туған жерді - ортақ үй, Қазақ елін ортақ Отан ретінде сезіну, атамекен мен ел табиғатын аялап, қызғыштай қорғау қасиеттерін дарыту мақсатында жаратылыстану ғылымдарын оқыту мәселесіне көңіл бөлу керек. Бұл пәндерден дәріс беруде елімізге қатысты құбылыстарға баса назар аударып, осы ғылым салаларын дамытудағы қазақстандық ғалымдардың үлесіне ерекше тоқталудың пайдасы айтарлықтай. Шынайы ұлтжандылық, халық үшін мақтаныш сезімдері осыдан туындайды. Төл мәдениет иесіне шынайы көркемдік сана тән. Ұшқыр қиял, нәзік сезім, әсемдікке құштарлық, әдемілікті бағалай білу, көркемдік талғам, өнер туындыларына тәнті болу қасиеттері адам өмірінің мәнін асқақтатады. Білім берудегі саз-әуен мен кескіндеме пәндері, күнделікті өмірдегі театр, кино, теледидар, компьютер мен көркем әдебиет осындай сананы қалыптастыруға қызмет етеді.
Көркемдік сананың ерекшелігі, ол көп жағдайда көркем шығармашылық, ізденіс кезінде үнемі қолданыс табады. Күй шерту, ән шырқау, өлең шығару, кескіндеу, оюлау, мүсіндеу үстінде адам өз халқының мәдениетіне қатыстылығын сезінеді. Сондықтан көркемдік сана мәдени-этностық білім беру мақсаттарына барынша сәйкес келеді.
Қазақстанда мұндай білім жүйесін қалыптастыру үшін этностық білім беру кеңістігі - этностық мәдениеттерді, ұлттық-мәдени қауымдастықтарды дамыту үшін қолайлы негіз, кең өріс қажет. Ол үздіксіз білім берудің қажетті шарты, әрі табиғи құрамы. Адам ғұмыр бойы осы кеңістіктің аясында жүреді. Оған талбесік, отбасы, балабақша, мектеп пен жоғарғы оқу орынын, этностық- мәдени орталық, дәстүрлі мерекелер, халықтық мерейтойларды жатқызуға болады. Қандай озық болмасын, ешқандай мәдениет адамға оның төл мәдениетін алмастыра алмайды. Қазақ мәдениеті - бірегей, қайталанбас, ғажайып құбылыс. Оның уызына жарымаған, тұнығына қанбаған қандасымыз - рухани жарымжан. Сонымен қатар, өз ұлтының парасатты, зияткер өкілі болу үшін адамға әлемдік мәдениетке деген кең көзқарас қажет екенін де естен шығармайық. Көне заманның, ежелгі Шығыстың, Қайта өрлеу дәуірінің өркениетінен, әлемдік мәдениет маржандарынан сүзілген жалпы адамзаттық құндылықтардан мағлұматы бар тұлға ғана өзінің, жан дүниесінде жұмыр жердегі мәдени бауырластықтық бәйтерегін жайқалта алады. Білім беру жүйесінің асыл мұраты осыған қол жеткізу болмақ. Ендеше білім беру жүйесін жаңғыртудың маңызды міндеттерінің бірі - өкілдері бәсекеге қабілетті білімді меңгерген, ой- өрісі дамыған ғана емес, жоғары азаматтық және адамгершілік ұстанымы, отансүйгіштік сезімі мен әлеуметтік жауапкершілігі қалыптасқан зияткер ұлтты қалыптастыру болып табылады [9].
Қазіргі таңда оқушылар арасында өзінің ана тілін, ұлтының мәдениетін өзге ұлттардың, әсіресе батыс мәдениетінен төмен санаушылық, нашаға, темекі мен ішімдікке үйірлік, дөрекілік пен өктемдік, өзімшілдік, қатыгездік, т.б. қылмыстық әрекеттердің жиі кездесіп жатады. Ана сүтімен бойымызға дарыған ұлттық тәрбиенің құдыреті туралы аз айтылған жоқ. Және айтылып та келеді. Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі - әлемде теңдесі жоқ тәрбие. Жалпы ұлттық деген сөздің астарында туған ел мен жерге, тілімізге, дінімізге деген құрмет жатыр.
Ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгiзген қазақтың біртуар азаматы М. Жұмабаев Педагогика еңбегінде Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес. Ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт - тілі болу. Ұлт тілінің рөлі төмендей бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады.
Ұлттық тәрбие мақсаты - ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық болып табылатын құндылықтардың үйлесімді дамып, көркейіп, жалпы адам заттың бүгіні мен келешегіне қызмет ету. Ұлттық тәрбие идеясы өмірлік қажеттіліктен туындап отыр, оны ата-бабалар алдындағы қарыз бен кейінгі ұрпақ алдындағы парыз деп түсінуіміз керек. Сондықтан мұнда мемлекет жасауға ұйытқы болып отырған этнос пен мемлекеттің мүддесі қатар тұруға тиіс. Өйткені, біз бұдан былайғы кезеңде бүкіл адамзат баласы жасаған өркениеттермен қатар дамуға тиіс мәдениеттің (қазақ мәдениетінің) мүшесі болып саналамыз. Ендеше, адамзат баласының осы уақытқа дейін жасаған озық тәжірибелері мен жетістіктерін қолдан келгенше түгел игеріп, қажетімізге пайдалануымыз керек. Сондай-ақ, ағымдағы уақыттың талабы мен сұранысын қанағаттандырып отыру да ұлттық тәрбиедегі негізгі қағиданың біріне айналуға тиіс. Бұл үшін қазақ ұлтын қай тұрғыдан да жаңа дәрежеге, жаңа интеллектуалды сапаға көтере алу тиімді. Ұлттық тәрбие беруге бағытталған қазақ педагогика ғылымының заңдары мен заңдылықтары әлемдік педагогикамен тығыз байланысты. Мұнда тек ұлттық сана-сезім мен ұлттық ерекшеліктерге байланысты тәрбие болмысының өзіндік сипаты болады. Әрбір заңдылықтардың арасында өзара мәнді байланыстар айқын көрінеді:
1. қоғамның экономикалық деңгейі мен саяси даму деңгейі тұрғысынан мектеп пен педагогиканың арасындағы;
2. педагогикалық теорияның даму қарқыны мен тәжірибе арасындағы;
3. қазақ педагогикасы мен басқа ғылымдар (әсіресе, қазақ философиясы, қазақ психологиясы) арасындағы;
4. қоғамның әлеуметтік құрылымы мен қазақ халқының тәрбие жүйесі арасындағы;
5. мектеп, білім беру мен тәрбие мазмұны және қоғамдық сананың басқа формалары (мәдениеті, дін және т.с.с.) арасындағы;
6. қазақ педагогика ғылымының жетістіктері, білім беру міндеттері мен мазмұнының арасындағы;
7. тұлғаны қалыптастыру мен дамытуға ықпал ететін факторлар арасындағы және т.с.с.
Осы заңдылықтардың барлығы қазақ педагогика ғылымының тұтас бірлігін құрайды және өзара тығыз байланыста әрекет етеді [10]. Адамзат баласының ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік төл мәдениетімен ұштасып, ұлт болмысының тікелей көрінісі болып табылатын қымбат дүниесі - оның тілі. Әрбір тіл адам баласының қатынас құралы болуымен қатар, сол халықтың мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік күйін, дүниетанымын бейнелеуде маңызды және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz