ЖАҢА КЕЗЕҢДЕГІ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ СИПАТЫНЫҢ ЖУРНАЛИСТИКАДАҒЫ КӨРІНІСІ
ЖАҢА КЕЗЕҢДЕГІ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ СИПАТЫНЫҢ ЖУРНАЛИСТИКАДАҒЫ КӨРІНІСІ
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-7
1 Қазіргі журналистикадағы ұлттық мәдениет сипаты ... ...8-22
1.1 Ұлттық мәдениет және ғаламдық өркениет диалектикасы ... ... ... ... ... ... ...8-15
1.2 Жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипатының журналистикадағы көрінісі ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-22
2 Ұлттық мемлекет келешегі: Елбасы жолдауы негізінд ... 23-53
2.1 Ел келешегі жастарда: Елбасы жолдауы негізінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...23-39
2.2 Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет ... ... ... ... 39-53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54-5 7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58-60
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақ - Еуразия сахарасында өмір сүрген байырғы көптеген ру-тайпалардың ұзақ тарихи даму барысында біртіндеп біртұтастанып, ХV ғасырда дербес ұлт болып қалыптасқан ұлт. Ұлттық сана мен психология Қазақ хандығының немесе Қазақ мемлекетінің құрылуына негіз болған басты фактор. Қазақ ұлты өздеріне тән этномәдениет негізінде қалыптасқандықтан оны мәдениеттік ұлт, әсте, мүдделі топтардың жиынтығы емес деп санаймыз. Өйткені, Қазақ хандығы көшпелі мал шаруашылығы экономикасы негізінде 1465 жылы құрылды, ол кездегі қазақта жалпы елді ортақ бір мүддеге ұйыстыратын күшті экономикалық құрылым мен негізгі тетігі болған жоқ, бірақ оларда ортақ саяси мүдде мен этномәдени бірлік мықты болды. Міне, осы негізде Қазақ хандығы өмірге келді және дамыды. Американдық ғалым Данке Воигхт. А. Ростов: Іс жүзінде субъективті факторлар әдетте (ұлт) анықтамасының шынайы негізі болады, ал Объективті шарт-жағдай әдеттегі түсініктерден әлдеқайда көп болады [1], - деген екен. Объектившілік жақтаушылары ұлттарды анықтауда қандастық және географиялық қағидаларға сүйеніп, ұлттың қалыптасуы тарих дамуының табиғи (натуралды) туындысы деп есептейді. Бұрынғы кеңестік ғалым Р.Ф. Итс: Ұлт деген ортақ биологиялық генезден шыққан адамдар тобы [2], - деп түсіндіреді. Ал Сталиннің ұлт жөніндегі анықтамасы көпке мәлім. Қытай ғалымы Ван Ичжоу ұлт жөніндегі әртүрлі анықтамаларды қорытып: Ұлт деген ерекше бір аумақта, мәдени және тілдік ортада пайда болады, ол үнемі қандастық, патриархалдық қатынастар арқылы ғана топтасып, белгілі ортақ тұлғаға (共同体) айналады. Ол өзінің дамып тереңдеуі барысында формациялық өзерістерге ұшырауы немесе (негізгі) буынан ажырап қалуы мүмкін, бірақ олардағы тарихта жетілген ұлттық сүйіспеншіліктерін үзіп тастау мүмкін емес. Соңғысы сонау баста-ақ ұлттың өмір сүруі мен ұлттық ынтымақтастықтың белгісі мен тірегіне айналған [3], - деп пайымдайды. Бұл пайым қазақ сияқты ұлттардың тарихи болмысына жауап бере алады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақтың ұлттық мәдениет ерекшеліктері олар өмір сүрген ортақ географиялық аумақта, тарихи тіршілік формасы мен тұрмыс формасы негізінде қалыптасқан. Қазіргі заманғы этнографияда мәдениет тұрғысынан ұлттық ортақ тұлғаны анықтайтын әдістер көп қолданылады. Бұл жөнінде Антони Смистің(Antony Smith) тамаша пайымы бар. Ол: Ұлт дегеніміз мәдениеттік және қоғамдық ұғым, ол бір мәдениеттің және саясаттың өзегі, осы өзек ортақ мифті, жадыны, белгіні және дәстүрді тұтастай алып, аса беделді ортақ тұлға жасайды [4], - дейді. Осындай көзқарас ұсынатындар, ұлтты мәдени, психологиялық тұрғыдан қарастырады да, мемлекет деген - ол саяси бірлік пен құқықтық ұғым, ұлттың тарихы мемлекеттің тарихынан ұзақ, кеңістігі одан да кең, ішкі мазмұны тіпті де гуманизмдік болады, ұлт пен мемлекет байланысты болуы мүмкін, сондай-ақ бір ұлт бірнеше мемлекетте тұруы да ықтимал. Қайда болса да оларды бір ұлт екенін айшықтап тұратын басты ерекшеліктер: олардағы ортақ тілі, ортақ ойлау жүйесі, ділі (менталитеті), психологиясы, әдет-ғұрыптары, дүниетанымы, тарихи жадысы және құндылық талғамдары деп санайды. Осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, айтылған ұлттық ерекшеліктер қазақ халқында Қазақ хандығы құрылғанға дейін негізінен қалыптасқан және Қазақ хандығы тұсында дамып жетілгенін байқаймыз. Мұны біз ұлттың ең негізгі ерекшеліктерін салыстыру арқылы анық байқаймыз. Бұдан тақырыптың өзектілігі туындары хақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін этносаралық қарым-қатынас, тарихи тамырлары мен қалыптасуы, қазақстандық үлгісі туралы бірқатар ғалымдар зерттеулерінде, қоғамдық-саяси шаралар туралы публицистикалық, ғылыми мақалаларда сөз болады. Алайда айтар ойы мен арнасы кең - ұлтаралық қатынас табиғатын толық ашу үшін бұл жеткіліксіз. Сондықтан, ұлтаралық татулық пен қоғамдық келісім мен негізгі идеясы жүйелі түрде жан-жақты әрі терең қарастырылуы қажет. Журналистика саласында арнайы зерттеудің нысанасына айналдыру міндеті осыдан туындайды.
Біз өз жұмысымызда негізгі бағыттарда ізденіс жасауға, зерттеу жүргізуге тырыстық.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Осы жайттарды айқындау үшін біздің алдымыздағы басты мақсат - зерттеу еңбектерді, мақалаларды оқып қана қоймай қазіргі журналистикадағы ұлттық мәдениет сипатын айқындауға тырыстық. Сонымен қатар, тақырып аясында ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет диалектикасы жаңа бағытта талданды. Осы негізде мынадай міндеттерді алға тартамыз:
* Қазіргі журналистикадағы ұлттық мәдениет сипаты жайлы ғылыми тұжырымдарды басшылыққа алу;
* Ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет диалектикасы бірлігі мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындау;
* Жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипаты жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашу;
* Ұлттық мемлекет келешегін Елбасы жолдауы негізінде баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет бірлігіндегі қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аудару;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын таныту.
Аталған мақсат-міндеттерді тиісті деңгейінде орындау қазіргі қазақ журналистикасындағы ұлттық мәдениет сипаты мен ғаламдық өркениет диалектикасы, жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипатының журналистикадағы көрінісі, ұлттық мемлекет келешегі жайлы жазылған мақалалар, олардың көтерген тақырыптары мен идеялық ұстанымы талданады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет мәселесі әлеуметтік негізде жүйелі түрде зерделенді. Ел келешегін жастар арқылы болжау принципі, ерекшелігі талданды. Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет мәселесінің толыққанды зерттеу нысанасына айналуы жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады. Мысалы:
* Қазіргі қазақ журналистикасындағы ұлттық мәдениет сипатын ашуда ғылыми бағыттар басшылыққа алынды;
* Ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Журналистикадағы ұлттық мәдениет жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
* Ұлттық мәдениеттің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Ұлттық сана, ұлттық дәстүрдің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыс нысаны мен пәні: Жұмыстың басты нысаны - қазіргі қазақ журналистикасындағы ұлттық мәдениет мәселелері негізінде ғылыми-әлеуметтік сұрақтарды қарастыруға көңіл қойдық.
Сонымен қатар, тақырыпқа қатыст әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген публицистикалық мақалалар алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін ХІХ В.Гумбольдт еңбектері, бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді.
Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу әдісі: Журналистикадағы ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет диалектикасы: ұлттық мемлекеттің келешегі, қоғамда алар орнын, жалпы қоғамдық мәнін зерттеуде әлеуметтік-теориялық негіздеме арқылы хронологиялық, салыстырмалы-салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай ақ, мектепте тіл курстарын оқытуда, жоғары оқу орындарында мемлекеттік тіл мәртебесін көтеруде, арнайы курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
* Қазіргі қазақ журналистикасындағы ұлттық мәдениет сипатын ашуда ғылыми бағыттар басшылыққа алынды;
* Ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Журналистикадағы ұлттық мәдениет жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
* Ұлттық мәдениеттің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Ұлттық сана, ұлттық дәстүрдің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Қазіргі журналистикадағы ұлттық мәдениет сипаты
1.1 Ұлттық мәдениет және ғаламдық өркениет диалектикасы
Қазіргі заман мәдениетінде өзектілік танытып отырған мәдениет пен өркениет арақатынасы. Сонау романтизм дәуірінде алға көлденең тартылған осы бір мәселе бірнеше жүзжылдықты артқа тастап тағы да қайта көтерілгені заңды. Өйткені адамзат қазір технологиялық төңкеріліс куәгері болып отыр.
Батыс-христиан мәдени аймағындағы өркениет ұғымын білдіретін "цивилизация" сөзі "civil" - "азаматтық" деген түбірден шыққан. Ал оның түп этимологиясы "сыпайы", бойына "тәрбиелі мінез баулынған адам" дегенге апарады. Ал, шығыстық, нақтырақ алар болсақ, араб-мұсылмандық мәдени аймақта басым көзқарастар бойынша, арабтың тамаддун деген сөзі өркениет деген мағынаны білдірген. Ал сол сөздің этимологиялық тамыры мадина - қала деген сөзден шығып жатыр. Сол дериват түбірден құралған тамаддун - қалалық болу, қалада жиналу деген мағынаны беретін болған. Қарап отырсақ, араб-мұсылман дискурсивтілігінде мәдениет (маданият) пен өркениет (немесе "тамаддунның") бір түбір сөзден таралып, бір негізгі құндылықты - қалалық өмір құндылығын паш етеді екен. Сондықтан болар, кейбір ғалымдар бұл сөздің лексикалық мағынасына мән беріп, өркениетті материалдық даму аясындағы мән-мағына тұрғысында түсіндіреді. Демек, өркениеттің негізгі белгілеріне олар көбінде материалдық жетістіктерді - қалалар, қатынас жолдарын, керемет зәулім сарайлар мен ғимараттардың салынуын жатқызады.
Өркениет ұғымы алғашқы қауымдық қоғамның орнына келген тарихи кезеңге қатысты қолданылатындығы да белгілі. Л. Морган мен Ф. Энгельстің (ХІХ ғ.) өркениетті тағылық пен варварлықтан соң келген, қоғамдық құрылыстың реттелуімен сипатталатын, сондықтан да жоғары сапалы қоғамның даму сатысы деп қарастыруы кездейсоқ емес. Мәдениет пен өркениет арақатынасы (бұл арақатынастың рефлексиясы емес, арақатынастың өзі) алғаш рет мәдениетті - адамның индивидуалдық-тұлғалық шығармашылық потенциалымен, ал өркениетті - азаматтық қоғамның тарихи процессімен байланыстыра бастаған Қайта Өрлеу кезеңінен көрініс тапты.
Ағартушылық кезеңде мәдениет өмірдің индивидуалды-тұлғалық және азаматтық-қоғамдық құрылымы деп қаралып, осыдан мәдениет пен өркениеттік даму процессі бір-бірімен сәйкес ендірілді. Өркениет терминін еркіндік, әділдік, құқықтық тәртіп орнаған азаматтық қоғамды, яғни, қоғамның белгілі бір сапалық көрсеткіштерін, оның дамуының дәрежесін белгілеу үшін француз ағартушылары енгізді.
Шындап келгенде, "өркениет" ұғымы адамзат мәдениетіндегі "қалалық революция" (Л. Уайт) нәтижесінде орнықты. Қала - кейінірек "өркениет" деп аталған мәдениет түрінің орталығына айналды. Сол қалалар бастапқыда қолөнершілердің жинақталып тұрып жатқан мекені ретінде пайда болған еді. Қолөнершілер - бір кәсіпке арнайы маманданған адамдар шоғыры - қаланың алғашқы тұрғызушысы да, қаланың алғашқы тұрғыны да.
Жалпы, қолөнер мал шаруашылығы мен жер өңдеумен салыстыра алғанда сол дәуірдің инновациялық, жаңашыл әрекет түрі, жаңашыл экономика түрі болған еді дей аламыз. Өйткені, мал шаруашылығын былай қойғанның өзінде, тіпті, жермен айналысқан шаруашылық түрінің өзі де адамның көне әрі дағдылы, табиғи қажеттілік негізінде дүниеге келген, табиғаттан барды - жан-жануар мен жерді игеру негізінде пайда болған әрекет түрі. Ал қолөнер болса, шындығында, мән-мағынасы жағынан нағыз шығармашылық, жасампаздық танытатын әрекет түрі. Себебі ол табиғаттағы даяр дүниені алып, соны пайдалану немесе өңдеуді місе тұтпай, сол табиғатта бұрын-соңды болмағанды туындататын болған әрі қолөнер бұйымдары көбінде тікелей өмірлік қажеттіліктерді өтей де қоймаған нағыз мәдени бұйымтай болған. Соның нәтижесінде адамның өзіндік санасының өсуі орын алды, оның жаңа типі қалыптасты. Табиғаттан басыбайлы тәуелділік жібін үзгенін сезінген жаңа сана формуласын Протагор былай деп берген екен: "Адам барлық заттардың - бардың да, жоқтың да - өлшемі".
Сонымен, нағыз қолөнершілер гильдиясы қалыптасқанда, яғни қолөнер әскери жорықтар мен жер өңдеу өнімдеріне керек-жарақтыны берумен ғана шектелмей, өз алдына кәсіби маманданған әрекет түріне айналғанда, көпшілік тұтынатын тауарды жасау ісін жолға қойғанда, сауда-саттық алмасу-айырбас мүмкіндігін беретін ақшалай делдалдыққа әкелгенде ғана қала қалыптасып, оның төңірегінде өркениеттілік үрдістер басталады. Ауыс-түйісті есептесу үшін ғылымдар ішіндегі ең дерексіз ғылым - математика дүниеге келеді. Жинақталған білім-ақпарат қорын келесі ұрпаққа мирас етудің жаңа тәсілі - хат, жазу-сызу пайда болады. Одан соң сол хатты таныту қажеттілігінен туындаған білім берудің әлеуметтік институты дамиды. Дінге қызмет етуден біржола кете қоймағанымен, ғылым, өнер бірте-бірте өз дербестігін сезіне бастайды. Сөйтіп, қолөнер дамыған жерде сауда-саттық қарым-қатынасы, есеп-қисап, жазу-сызу өрбиді, қалалар салынады, онда кәсіби мамандану процесі жүреді, білім беру ісі жолға қойылады, мемлекеттік қызмет түрлері көрініс табады. Бұдан біз термин этимологиясының бекерден бекер қала ұғымымен байланыстырылмағандығын мойындаймыз.
Өркениет ұғымының анықтамаларының көптігі, оны түсіндіру барысында қалыптасқан көзқарастар мен сол көзқарас иелерінің негізін қалаған мәдениеттанулық мектептерінің де көптігі қарастырылып отырған феноменнің күрделі екендігін танытады. Бастапқыда өркениетті "алғашқы қауымдық құрылыс кезеңі" деп жалпылай атап қоятын адамзат тарихының, мәдениетінің ең ұзақ та ең дерек-мағлұматы мардымсыз даму сатысына қарсы қою арқылы анықтап жүрді. Өркениетті, Г. Чайлд пікіріне сүйенсек, алғашқы қауымдық ұжымнан түбегейлі түрде ажырататын он негізгі өлшем бар көрінеді. Олар төмендегідей:
- адамдардың отырықшы ірі қонысының - қаланың болуы;
- өндіріс құралдарының жетілдірілуі;
- салық жүйесінің қалыптасуы;
- сауда-саттық, тауар айналымын қосқандағы экономика дамуының өрбуі;
- кәсіби маманданудың жүзеге асуы;
- жазу-сызудың пайда болуы;
- бірнеше ғылым түрлерінің дамуы (арифметика, геометрия, астрономия, философия);
- дамыған өнер түрлерінің кезігуі;
- әлеуметтік жіктердің пайда болуы;
- мемлекет институтының қалыптасуы.
Біздің пікірімізше, бұл өлшем-критерийлердің заманы әлдеқашан өтті, оны қазіргі қоғамдағы мәдениеттерге экстраполяциялаудың еш жөні жоқ. Өйткен себебі, біріншіден, жоғарыда баса айтқанымыздай, Г. Чайлд өркениеттіліктің бұл өлшемдерін архаикалық қоғаммен салыстыру үшін қолданған. Екіншіден, бүгінгі таңда осы аталған шамаларды өз дамуы барысында басынан өткізбеген бірде-бір мемлекет жоқ.
Айта кететін бір жай, өркениет өлшемін берген осы бір теория болсын, осы іспеттес, басқалары болсын өркениетке дейінгі қоғамды дәл суреттеп бере алмайды. Өйткені ол дәуір өркениетті дәуірден жүз есеге жуық ұзақ уақытты қамтиды. Антропогенезбен пара-пар келетін культурогенез, соңғы археологиялық мәліметтерге сүйенсек, 4 миллион жыл шамасын алып жатыр. Ондай ірі уақыт масштабын игеру мүмкін емес әрі ол туралы заттай-материалды айғақтар, жазба мағлұматтар жоқ деуге болады. Соның нәтижесінде ол дәуірді зерттеуге ғалымдар аса қатты ынтықтық танытып та отырған жоқ. Зерттеген күннің өзінде ол туралы тек болжам айту ғана мүмкін.
Қазақ тіліндегі "өркениет" сөзінің "өркендеу", "өсу" деген мағыналық коннотациясы да өркениеттің мәдени дамудың белгілі бір алдыңғысынан гөрі кеңірек аймақты қамтып, көбірек байланыстар орнатып, жан-жағына таралуын білдіретіндігінен де біз тегі мәдениеттен өрбіген жаңа қоғамдық сатыны өркениет ұғымына сыйдырамыз. Өркениеттің де өзіндік кезеңдік ерекшеліктері бар. Мысалы, Г. Чайлдтың келтірілген өлшемдерін қазіргі өркениетті даму сатысына - ақпараттық өркениет сатысына сай дей алмаспыз. Қазіргі өркениеттілік өлшемдерін талдаушыларға, бұрынғыдай біржақтылық емес, мәдени релятивизм тән.
Американдық мәдениеттанушылар О. Тофллер мен Д. Беллдің адамзат тарихын индустрияға дейінгі, индустриалдық және постиндустриалдық дәуір деп үш сатыға бөлуі мәдени-экономикалық өзгерістер негізінде қоғамның өндіріс күштерінің өзгерісін көрсетеді.
Мәдениет философиясы аясында болсын, мәдениеттанулық теориялардың қайсыбірінде болсын мәдениет пен өркениетті антипод ретінде көрсету ыңғайы кездесіп отыратындығына қарамастан, мәдениет өркениет негізін құрайтындығын ешкім жоққа шығара алмайды. Өркениетті мәдениеттің сыртқы жамылғысы, бүркеніші деп қарайтын да ұстанымдар жеткілікті. Егер біз Шпенглерше мәдениетті рух ұғымы төңірегінде түсіндірер болсақ, онда өркениетті сол рухтың объективті заттық әлемде танылуы үшін керекті өзіндік бір тірі ағза деп аламыз. Рух түсінігіне сай, оның салыстырмалы тұрақтылығы туралы айта аламыз, ендеше, мәдениет туралы да мәңгілік категориясы тұрғысынан сөз ете аламыз. Ал сол рухтың материалдық қабығын құрастырып отырған өркениет үнемі өзгерістегі шындық. Себебі онсыз өркениеттің өзгермелі ортаға бейімделу мүмкіндігі азаяр еді.
Өркениет - ашық жүйе. Ал ашық жүйе әрқашан жаңа ақпаратқа ие, ал ақпаратты өңдеу үзіліссіз үрдісті талап етеді. Өркениеттің негізгі қызметтерінің бірі - қарым-қатынас, коммуникация қызметі. Өркениет өзінен басқа келесі бір өркениеттермен әрдайым түрлі деңгейлерде қарым-қатынаста болып отырады. Қарым-қатынас - өркениет болмысының міндетті шарты, тіршілік ету көзі. Өркениет теориясының іргесін қалаушылардың бірі А. Тойнбидің пікірінше, өркениетті қиыншылығы мол жол күтіп тұр. Адам жаңа нәрселерді жаратудан еш жалыққан емес, себебі бұл оның тумысынан берілген қасиеті. Сол жасампаз адамның шеберлігінің көрінісі болып табылатын өркениет үшін де жаңашылдық өркениеттілік өзегі.
Өркениет генезисі адамның өзіндік табиғат шектеулерін жеңуіне байланысты екі аспектіде көрінеді. Бір жағынан адам өзіне ішкі табиғатты бағындырып, қоғамдық болмыс дамуының ықпалынан босатылады, ал екінші жағынан, қоғамдық мәннің пайда болуы, адамнан өзінің жеке, ішкі табиғатына қожалық етуді талап етеді. Осы аспектілердің тұтастығы өркениет шартындағы қоғам мен адам дамуынан тұрады, олар біріге отырып қоғамдық байлықтың өндіріс үрдісін құрайды. Өркениет - бұл заңды нәтиже және адамдардың жасампаз іс-әрекеттерінің жемісі. Тек қоғамдық байлықтың жиналуы ғана адам өмірінен өркениеттік сапаның нышанын сездіреді. Өркениет құндылықтары - әлемдік байланыстардың дамуын қамтамасыз ететін әмбебап құндылықтар.
Сонымен, қорытындылай келе өркениет дегеніміз не, өркениет пен мәдениет арасында айырмашылық бар ма деген сынды ашық та даулы сұрақтар төңірегінде жалпы мәдениет философиясы, одан өрбіген мәдениеттану өз бастауын тапқан десек жалған айтпаған болар едік. Өркениет - тірнек ретінде мәдениеттің ұзақ мерзімді тариxи дамуының нәтижесі. Ең бастысы мынау - "цивилизация" ("өркениет") терминін тайпалық санадан (трайбализмнен) босанып шыққан адамға қатысты айтуға болатындығы (М. Маклюэн).
Бір жағынан, мәдениеттің ішкі мәндерін ұғыну, мәдени көптүрліліктің кең көкжиегін игеру, қандай да болмасын мәдениеттің ішкі құрылымымен танысу, қоғамның тарихи болмысының ритмдерін және болашақтағы перспективаларды түсіну, мәдениет пен өркениет арақатынасын әлеуметтік-ғылыми және гуманитарлық танымның өзекті мәселелерінің бірі етті.
Қандай да бір идея өзінің заманына сай, ондағы сұраныс-талапқа сай туары сөзсіз. Гарвард университетінің профессоры С. Хантингтонның өркениеттер қақтығысы туралы мәдениеттанымдық болжал-гипотезасымен келісуге де, келіспеуге де болады. Бірақ оның айтқандарының "жаны барлығы" даусыз. С. Хантингтонның айтуы бойынша, ХІХ ғасырдағы қақтығыстар, негізінен, әскерін ұлғайтпақшы болған, экономикалық күш-қуатын нығайтқысы келген, ең бастысы, өз иелігіне жаңа жерлер қамтығысы келген императорлар, монархтар арасында батыс аймақта жүріп отырыпты. Ал ХХ ғасыр екі идеологиялық жүйе арасындағы текетірестік орбитасына әлемнің көптеген мемлекеттерін тартып, жұмыр жерді қаққа бөле жаздапты. Сараптап қарасақ, ел билеушілер, ұлттар, мемлекеттер, идеологиялар арасындағы бүкіл әлемді отымен шарпып өткен қақтығыстар, көбінде, батыс өркениетінің еншісінде болған екен.
ХХІ ғасыр, Хантингтонның сәуегейлігіне сүйенер болсақ, авансценаға батыстық емес өркениеттердің белсенді түрде шығуына байланысты туындайтын өркениетаралық жанжал дауына душар болмақ. Ол, әсіресе, "қарт" Еуропа мен балаң еуропалық емес өркениеттер арасындағы айқас болмақ. Хантингтонның айтуынша, бүгінгі әлем өркениеттік өзіндік сананың өсуі, өркениеттік бірегейлену (идентификация) үрдісінде жүрсе керек. Ал оның ақыр аяғы дау-дамайсыз бітпейді деген үрейлі болжам тағы бар Сонда бірегейлігін сезінген өркениеттер қақтығыспай тұра аламайды ма екен?! Жаһандық келеңсіз оқиғалардың алдын алу мүмкін бе екен?! Жаһандық маңызы бар өмірлік мәселе дәл сол бір превентивті шаралар (жанжалдың алдын алу шаралары) туралы болмақ.
Жанжал, соғыс теорияларын уағыздау арқылы көп бүлік жасауға болады, бірақ адамдарды ымыраластыруға оның күші келмесі анық, тіпті, мүлдем келмейді десек болады. Сондықтан гарвардтық ғалымның концепциясы екінің бірінің аузында жүрген бүгінгі шақта одан сәл ертерек дүниеге келген М. Бахтиннің диалогизм идеясын ұмыт етпесе де, сырт қалдырып қоюдың еш жөні жоқ. Ырду-дырдудан көз ашпаған алмағайып әлемде бейбітшіліктің мамыражай күйін орнатар жалғыз мүмкіндік - мәдениетаралық диалог.
Мәдениет қашанда мәдениеттер шекараcында, олардың біруақыттылығында, олардың диалогының арқасында өмір сүреді әрі дамиды. Әрбір мәдениет басқа бір мәдениеттің сұранысының жауабы ретінде, сол бір басқа мәдениеттің қажеттілігі ретінде туындайды. Мәдениеттің "пешенесіне" өзінің болмысынан тыс басқа әлемде өмір сүру жазылған, диалог - мәдениеттің тағдыры.
М. Бахтин мәдениет концепциясын өзінің диалогизм принципіне сүйене отырып тұжырымдайды. Ол үшін мәдениет - сұхбаттық мүмкіншілігі ұлан-асыр ашық құндылықтар жүйесі. Мәдениеттің болмыстық сұхбаттылығының негізінде мүмкін болған мәдениеттер сұхбатын адамдар арасындағы диалог іспеттес қарастыруға болады ма? Иә, өйткені мәдениет адамның белсенді іс-әрекетінің, еркін шығармашылығының, оның өзіндік ішкі мәндік қасиетінің көрінісі. Мәдениет - адамның шығармашылығының нәтижесі болғандықтан да тікелей адам іс-әрекетімен байланысып жатыр. Адам қолынан шыққан, адам санасының жемісі болып табылатын барлық нәрселер сияқты, мәдениет те өз бойына тұлғалық бастаманы толығымен сыйғызады.
Қазіргі адамзат баласы мыңдаған халықтардың жүздеген мемлекеттеріне біріккен неше миллиардтаған саны бар жұртшылық. Олардың бәріне ортақ не болуы мүмкін? Олардың бәрін ортақтастыратын нәрсе - мәдени сұхбат, мәдениетаралық коммуникация. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мәдени-әлеуметтік өмірде өзінің нақты орнын таба білген мәдениеттер сұхбаты идеясы - қазіргі заманның көкейтесті тақырыбына айналып отыр. Ондай биік мақсатты идеяға адамзат бірден келе қоймағаны мәлім. Адам болмысы - қарым-қатынас тұңғиығы. Мәдениеттер сұхбаты - өркениеттілік еншісі. Өйткені, өркениет - өркендеген мәдениет, коммуникация құралдары қалыптасқан, алыс-беріске түскен мәдениет.
Мәдениеттің өркендеуі, яғни өркениеттілік сатысы адам сезімдерінен алынған әсерлердің көшірілу, қосарлану, яғни бекітілу түрлерінің көбеюінен, коммуникация, байланыс жолдарының дамуынан да айқын көрінеді. Ендеше, түрлі тілдердің бөтендігін (бірін-бірі жатсынуын), алуан мәдениеттердің алшақтығын аттап өтудің құралы ретіндегі аударма ісі де - өркениеттің өнімі. Яғни, аударма - мәдени байланыстың, мәдени ортақтасудың, мәдени сұхбаттың негізгі әрі пәрменді құралы. Аударма - өркениеттілік талабы, себебі, тек өркендеген, қанат жайып, қиыр шарлар кезі келген, өрісін кеңейткен, "оңы мен солын", яғни "өзінікі" мен "өзгенікін" танып қалған мәдениетте ғана аудару ісі қолға алынады.
Әрбір мәдениет басқа мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысын кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Мәдениеттер сұхбаты мәдениеттерді байытады, өйткені "Басқа" - менің шегім емес, менің басқа мүмкіншілігім. Мұндай презумпция қандай да болмасын мәдени-әлеуметтік эгоцентризмге жол бермейді. Олай болатын болса, бүгінгі таңда өркениетаралық, халықаралық, ұлтаралық және т.б. шиеленістерді тежеудің бірден бір тиімді әдісі мәдениеттер сұхбаты болып отыр.
Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті - оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу - адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз - қарым-қатынаста болу деген сөз.
Сонымен, өркениет - өркен жайған, өскен мәдениет, яғни мәдениеттің жаңа бір даму сатысы, жаңа бір сапалық түрөзгерісі. Тіпті, керек десеңіздер, егер мәдениет жаратылыстық қажеттілік түріндегі оқшаулану, бөлектену, яғни өзіндік идентификация (бірегейлену) талабынан туса, өркениет сол "жекешіл", "өзімшіл" мәдениеттің Басқаларды танып, мойындап, Басқаларға "ашылуы", диалогқа ықылас таныту кезеңі. Өйткені өсу-өну-өркендеу дарашылдықтың жеке өзінің қатысуымен болатын үдеріс емес, ол қайткен күнде Басқаның болуын, оның қатынасын талап етеді.
Ендеше, өркениеттілік сана жатқа деген толеранттылықты қалыптастырудан басталса керек. Аталған толеранттылық, яғни Басқаның "басқалығына" деген төзімділік, басқаны "жат" болғаны үшін ғана кемсітуге жол бермеу - толысқан мәдениеттің, демек, өркениеттің шығар биігі. Өзге мәдениетті қабылдауға деген даярлық толерантты сананың болуынан басталады. Ол толеранттылық мәдениетте бірден, туа біте қалыптаспайды. Оны мәдениет бойына егу, баулу қажет.
Жас нәрестенің өз жақындарынан, туыстарынан басқа жат адамды жатырқап, бөтенсінетіндігі сияқты, "буыны қатпаған" мәдениеттерде ксенофобияның болуы дұрыс болмаса да орынды. Сәбидің өсе келе көп адамдар арасына түсуінен бастап, қауымдасуынан (социализациялануынан) бастап Басқа алдындағы қорқыныш орнын Басқаға деген қызығушылық, Басқалармен қоса әрекеттену тиімділігін түсіну басатындығы сияқты, мәдениет те өркениеттілік сатысында мәдени қауымдастық өміріне, оның өзіндік талаптарына ден қояды. Нәтижесінде, меніңше, аралас-қораласы көп мәдениетте өркениеттік толеранттылық, сұхбатқа ынталы сана қалыптасады. Сол сияқты, Жорж Мунэн айтпақшы, адамзаттың түрлі мәдениеттерінің когнитивті тәжірибесінен хабардар мәдениеттің тілі аударуға ыңғайлы тіл болып табылады екен.
"Мәдениет - ұлттық, ал өркениет - халықаралық категория. Мәдениет бір ғана ұлттың дін, мораль, құқық, ақыл-ой, эстетика, тіл, экономика және тұрмыс-тіршілігінің үйлесімді жиынтығы. Өркениет болса, дамудың ортақ деңгейінде тұрған көптеген ұлттардың қоғамдық өмірінің жиынтығы" (Зия Көкалып. Түрікшілдіктің негіздері. А.,2000. 130 б.).
Әрбір мәдениет басқа мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысын кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Мәдениеттер сұхбаты мәдениеттерді байытады, өйткені "Басқа" - менің шегім емес, менің басқа мүмкіншілігім. Мұндай презумпция қандай да болмасын мәдени-әлеуметтік эгоцентризмге жол бермейді. Олай болатын болса, бүгінгі таңда өркениетаралық, халықаралық, ұлтаралық және т.б. шиеленістерді тежеудің бірден бір пәрменді құралы - мәдениеттер сұхбаты болып отыр. Мәдениеттер сұхбаты туралы ойлар Ф. Розенцвейг, Ф. Эбнер, Г. Марсель, М. Бубер, К. Ясперс және т.б. дайындаған диалог, коммуникация идеясы негізінде М. Бахтиннің, В. Библердің - шығармаларының арқасында көпшілікке танымал болып, ақыр аяғы бүгінгі күн саясатының бірінші маңызды мәселесіне де айналды. Міне, философия, мәдениеттану сынды "абстрактілі" ғылыми пәндердің қажеттілігі қайда жатыр ...
Қара жер бетінде үлкенді-кішілі өзендер бар да, солардың барлығы дерлік суын құятын алып теңіздер, мұхиттар да бар емес пе?! Сол сияқты, мүмкін, ғаламдану мұхит бейнесін танытса, оны мүмкін етіп отырған өзендер ұлттық мәдениеттер шығар?
Қалай дегенмен де, дәл қазір, біз жаһандану процессін, глобализм принципін біржақты дәріптеп, даурыға мақтауға да, немесе кінәлап, даттауға да болмайтын өте күрделі күйдеміз. Бір білетініміз - жаһанданудың алғышарттарының бүгінгі таңда пісіп-жетіліп қалғандығы. Ал біз және басқалар осы бір ұлы сынға дайынбыз ба, дайын емеспіз бе - ол көп те жан-жақты ізденістерді қажет ететін үлкен сұрақ белгісі. Алдыңғы тараушада кеңінен талқыланған өркениет мәселесін жаһандану үрдістерімен байланыстыра қараудың өз қисыны бар деп ойлаймын.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, өркениетті алғашқы кезекте алғашқы қауымдық құрылыс кезеңімен теңдестірілген тағылық дәуіріне қарама-қарсы қойып қарастыру сарыны басым болды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы капиталистік экономиканың қарқынды дамуы нәтижесінде пайда болған индустриалдық қоғамның негізгі сипаттамасына ("тұтынушылық ғасыры") сай өркениетті адамның мәдени болмысының техника-технологиялық өрбу кезеңі деп анықтаудан туған "мәдениет" және "өркениетті" антиподты дихотомия ретінде тұжырымдаудың (О. Шпенглер, неміс мәдениет философиясының өкілдері, орыс мәдени-философиялық мектеп өкілдерінің кейбіреулері...) да уақыты өткен сияқты. Ендігі жерде "ақпараттық революция" екпінінен жаратылған постиндустриалдық қоғамға сай "телекоммуникациялық өркениет" концептуалды тұрғыдан мүлдем басқа негізде, яғни ақпарат құралдарының күрделенуі нәтижесі ретінде қарастырылуы керек.
Бірте-бірте мәдениет жайлы өркениеттің рухани мазмұны, өркениеттің рухы деген ой қалыптасуда, мәдениет пен өркениеттің бір-біріне келіспейтіндігі айқындалуда. Бүгінгі таңда, мәдениет әлемі - тарихи дамудың түп негізі, өркениеттің негізі екендігі баршаға мәлім.
1.2 Жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипатының журналистикадағы көрінісі
Қазіргі журналистика - саналы жанның әлеуетін ашуға, қоғамдық қатынастарды жетілдіруге, қоршаған ортаны философиялық тұрғыдан тануға болысатын, шығармашылық әдіс-амалды дамытуға көмек қолын созатын жанашырлық сипаты басым бірден-бір пән. Сол себептен салыстырымдылық қағидаты, генетика заңдары, табиғи сұрыптау әдісі, гравитация райлары, болжамдық математика амалдары, түрлі-түрлі алгоритмдер қисындық һәм қолданбалы масс-медиаға да жат емес. Бұны біз көбінесе талдамалы жанрлар блогы, журналистика социологиясы, тарихи дәстүр жалғастығы деп, ақпарат саласы мамандары мен жалпы пейілдес көпшілікке ұғымды тілмен әліптеп жүрміз. Қазіргіше айтсақ, ғылыми қызмет пен білім беру үдерісін қатар ұстап отырмыз. Оның бер жағында журналистиканың қалыптасқан классикалық білім беру жүйесі еліміздегі ақпарат құралдарының кадрлық қажетін өтеуге, орын басу принципін ұстануға әзірше бірсыдырғы жарап келеді. Расына көшсек, журналистика факультетінің басты міндеті де сол емес пе? Бүгінгі күні барлық басылымдар тізгінін ұстап отырған жігіттер мен қыздар біздің шәкірттер десек, еш қателеспейміз. Кешегі моноидеологиялық риторика басым заманда да ұлттық баспасөзіміз, журналистика ұясынан түлеп ұшқан қазақтың талантты қаламгерлері қасаң пайымның шеңберінен шығып кетіп отырды. Ұлттың буынын бекітті, зиялы қауымның пікірін шыңдады.
Белгілі бір шекара ауқымында айта білу, жаза білу шеберлігін қалыптастырды. Сондықтан журналист топтың адамы емес, көптің адамы бола білді. Халық алдында үлкен бедел жинады, бұқаралық ақпарат құралдары шын мәнінде қайраткерлік дәрежеге көтерілді. Соның бәріне ол қасиетіңнен айналайын қазақ тілін кібіртіксіз сөйлетудің арқасында, ұлт мүддесін төбеге ту қылып көтеру жолымен жетті. Қазақ журналистикасы халықпен бірге зардап шекті, елмен бірге ұлы мұраттарға ұмтылды, жаза басты, жаңылды, бойын түзеді, қайта қанаттанды. Ол қиын-қыстау кезеңнің өзінде де ұлт, тіл, діл сынды киелі ұғымдарды ешқашан құбылмалы науқанның санспектрлі өтеміне айналдырған емес.
Әр кезеңнің айтар өз сөзі, көздер өз мақсаты, тіпті өз сән-салтанаты бар. Әрине, кешегі моноидеология заманында қазақ журналистикасы да дүрмекке ілесе шауып, билеуші режимнің қызметшісі күнін кешті. Бірақ қызмет ету құлшылық ету, бұдырсыз бас ұру, табансыз табыну дегенді білдірмейді. Ол белгілі бір дәрежеде зиялы қауым мен саяси топ-менеджерлер арасындағы қоғамдық келісім болатын. Кеңестік кезеңнің өзінде күн тәртібіне өткір мәдени, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық проблемалар қоя білетін озық үлгідегі журналистика мен өжет қаламгерлер күн кешкені әмбеге аян. Ал қазіргі демократиялық сипаттағы қоғам орнату дәуірінде баламалы журналистиканың, жарыспалы пікірдің ақпараттық кеңістікте өмір сүруі сол дәстүрдің жалғасы іспеттес және әбден заңды үдерістік құбылыс.
Журналистика әуел бастан - әрі теория, әрі практика, әрі педагогика, әрі басқару тетігі, әрі психология. Оның ұлағат мектебі сонау ерте замандардан жетіліп, шынығып шықты. Біз қазақ журналистикасының тарихын Түркістан уалаятының газетінен таратып жүрміз. Ол қате ұғым. Көсемсөз жанрларының мәтіндері көркем әдебиеттен, қағаз нұсқалы парақшалардан әлдеқайда бұрын дүниеге келген. Журналистиканың кәсіби өнегесі күнделікті диалогтан, бабалар даналығынан, ұлттық нақыл сөздерден, шешендік публицистикадан бастау алып жатыр. Аудиториялық шындық пен өмірлік шындықтың қайнар көзі де солар. Теория мен практиканың алшақтығы да, міне, осы жерден басталады. Дей тұрғанмен жалпы журналистиканы университеттік оқытудың бүгінгі кеңістігінде теория мен практика, тәрбие үрдістерінің жатырқамай, жарасымды табысып жатқаны сантүрліліктің осындай өзара табиғи жарасымы. Талай жүз жылдық тарихы сайрап жатқан осындай ғылым мен білім жүйесі тізеге салып омыруға бейіл бере бермейді, оны әп-сәттік технократтық тар қалыпқа да сыйғыза алмайсыз. Техникалық ғылымның бет-бейнесіне ежелден жалпылық таңбасы басылса, журналистика, филология, тарих, шығыстану сияқты гуманитарлық пәндерде ұлттық ажар, текті қазақы қолтаңба мен мұндалап тұрады. Мұндай айқын категориямен кім де болсын санасуы керек. Ресми статистика қазақ тілін қазір республика халқының 70 пайызы біледі дегенді айтады. Бұл үлес салмақты осы биікке көтеруге де қазақ публицистері мен журналистері аз еңбек сіңірген жоқ. Енді сол жанды цифр қоғамдық тыныс-тіршілікте, тілдің өмір сүру кеңістігінде, ғылыми айналыста, білім мен ғылым менеджментінде нақты көрініс тапқаны жөн.
Тегі, ой алмасуы, идеялар тоғысы екі жақты сипатта болғаны абзал. Бұл - өзіміздің Қазақ ұлттық университетіне аты берілген данышпан әл-Фарабидің ғибраты. Тек Батыстан тасымалдау ұлттық мүдде салтына ғана хош емес, сонымен қабат ғылыми дәстүр шырайына да дақ түсіреді. Біз, мәселен, Бразилия футболын қол соға қабылдай алсақ та, олардың карнавалын көшемізде дүркірете алмаймыз, Қытай экономикалық реформасына бүйрегіміз бұрса да, оның идеологиялық астарын көшіре алмаймыз, Испания әдебиеті мен драмасына іш тартсақ та, олардың корридасын Қазақстанға сүйреп әкеле алмаймыз, Франция мәдениеті мен әдебиетін қаншама құрметтесек те, олардың қазіргі мағрұп саясатына ішіміз жылымайды. Кезінде Ұлы моғолдар дәргейінде өсіп-өнген Индия мәдениеті мен архитектурасы қаншама жанымызға жақын болса да, олардың мүйізді ірі қара мен мешінді пір тұту дағдысын еншілей алмаймыз. Ақиқат жолымен сатылап дамудың географиялық, климаттық, экономикалық, психологиялық ерекшелігі ұлттық менталитет өзгешелігі түрлі-түрлі жолдармен осылайша атырауланады, ал ортақ құндылық деген, міне, осы даралықтардың сәулеттене, бедерлене көрінуі, сөйтіп, басқа халықтардың да игілігіне айналуы. Ешбір мемлекет, ешбір қоғамдық формация таза-тақыр жерде дүниеге келмейді, оның тарихи тамыры, көзінің қарашығындай сақтайтын тілі мен ділі, мәдени және ғылыми жөн-жосығы бар. Олар жоқ болса, мемлекет те жоқ.
Бұл күндері Батыстың қоғамдық қатынастарды ілгерілету жөніндегі мультимәдениет контентінің, рухани ассимляция миссиясының тауы шағылды. Өз мүмкіндіктерін асыра бағалағандарын, тым сыпыра сілтегендерін ағылшын, неміс, француз қайраткерлері де мойындап отыр. Тоқ етер шындыққа тоқтайық - мәдени интервенцияның жалпылық, әмбебаптық қасиеті тым мардымсыз болып шықты. Осы жиырма жыл әлетінде біздің журналистика факультетіне білім мен ғылымның сәулесін шашамыз деп келген жат жұрттықтардың талайын көрдік, талайын тыңдадық. Көңіліміз толмады. Қарабайыр пікір мен қарапайым толғамдар төбешігінен әрі аса алмады. Әлде олар бізді әлі күнге дейін мешеуліктен, ергежейлік бітімнен арылмаған шақалақ деп санап, ортақол мамандарын ғана жібере ме? Қайран жылап кеткен асыл уақыт пен желге ұшқан көл-көсір қаражат! Не десек те, журналистика теориясы мен тәжірибесі жағынан біз Батыстан еш ұтылып тұрғамыз жоқ. Паула Зан, Чарльз Буковски, Дэвид Гейтс, Лари Кинг, Фил Донахью секілді жер-көкке сыйғызбай мадақталып жүрген америка журналистерінің үлгілері бізге пәлендей таңсық емес. Олардың техникалық жарақтануы, таралу кеңістігі, жалтақсыз тыныстауы ғана артық. Ал шеберлік мектебі ретінде оларды біз қабылдай да, мақұлдай да алмаймыз. Мәлімет төңірегінен ұзамай ширақ жазу әр қазақ қаламгерінің қолынан келеді, ал көркем де сұлу кестелеу әр америкалықтың қолынан келмейді. Атлант мұхиты арғы жағындағы журналистиканың білгірі Томас Вулфтың айтуынша, олар роман стиліндегі көркем публицистика мәнерін өткен ғасырдың алпысыншы жылдары ғана меңгерді. Ал біздің баспасөзге, телевизия мен радиоға, интернетжурналистикаға қадам басқан жаңа толқын, факультетімізден тиянақты өнеге алған жас қаламгерлер ағымдағы информацияның өзін көркем дүниеге, эстетикалық жағынан аса өтімді бұйымға айналдырып жіберуге бек шебер. Яғни о баста ұлтымызға табиғаттың өзінен дарыған ұстамдылық, орнықтылық, көркемдік сияқты даралықтар еш жасыған жоқ, тек технологиялар ғана өзгереді.
Көсемсөз бет-пішініне, әдебиет пен өнер эстетикасына, әлбетте, автаркиялық пайым, томаға-тұйықтық жараспайды. Алыс-берістің өзі - еңсе көрсетер бәсеке алаңы. Сондықтан сырттан келтірудің өзі журналистика өндірісіне қадым заманынан белгілі сұрыптау, іріктеу әдісіне негізделгені құп. Қазіргі күні неолибералдар аузынан түспей жүрген мониторинг тәсілі дегеніміздің өзі осы. Еш күмән жоқ, журналистика пәні басқа ғылым салаларымен тығыз байланыста оқытылуы, зерттелуі қажет - ол уақыт талабы, идея жарысы. Атап айтқанда, биология, химия, болжамдық математика, физика, экономика пәндерімен. Мұндай кластерлік оқыту, зерттеу бағдарламасы әзір ешбір елде жоқ, білім беру мен ғылымдағы осы тақылеттес инновациялық ұмтылысты біз бастап берсек, дәнеңеден ұтыла қоймаспыз. Халықаралық байланыс мәселесін де көпвекторлық сипатқа көшірген абзал. Маңдайды дәйім күнбатысқа бұра бергенше, әмісе бір жаққа жығыла бергенше, Жапония, Малайзия, Оңтүстік Корея, Қытай, Иран, Түркия, Индия сияқты елдердің шарттарынан нәсіп алғанымыз қай жағынан болсын әлдеқайда тиімді, әлдеқайда ұтымды.
Елді, ұлттық сананы қарыштата қадам бастыруды көздеген білім мен ғылым прогресін біз әрдайым инабатты мақұлдауға дайынбыз. Жақында қол қойылған Ғылым туралы заң сондай ізгі мақсаттарды нысанаға алады деп ойлаймыз. Нағыз ғылым - тәуекел, эксперимент. Бас шұлғу, мүлгу, манаурау, қайталау емес. Олай болса, орнықты ғылыми эксперименттен, жосықты тәуекелден неге бойымызды алып қашамыз? Қазіргі журналистика заңдылықтары мен тенденцияларын зерттеу ісінде де мода стилін өзіміз неге ұсына алмаймыз? Ондай қарым-қабілет біздің ғылыми қауымдастықта жетіп артылады. Біздіңше, бүгінгі күнгі басты мақсаттардың бірі - қазақ журналистикасының теориясы мен тәжірибесі саласындағы жетістіктерді басқа жұртқа жүйелі таныстыру. Әрине, бөтен елде алақандай ғана мақала жариялата алған жақсы-ақ. Қазір қолыңда мол қаражатың болса, қай шет елде де жылт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-7
1 Қазіргі журналистикадағы ұлттық мәдениет сипаты ... ...8-22
1.1 Ұлттық мәдениет және ғаламдық өркениет диалектикасы ... ... ... ... ... ... ...8-15
1.2 Жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипатының журналистикадағы көрінісі ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-22
2 Ұлттық мемлекет келешегі: Елбасы жолдауы негізінд ... 23-53
2.1 Ел келешегі жастарда: Елбасы жолдауы негізінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...23-39
2.2 Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет ... ... ... ... 39-53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54-5 7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58-60
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақ - Еуразия сахарасында өмір сүрген байырғы көптеген ру-тайпалардың ұзақ тарихи даму барысында біртіндеп біртұтастанып, ХV ғасырда дербес ұлт болып қалыптасқан ұлт. Ұлттық сана мен психология Қазақ хандығының немесе Қазақ мемлекетінің құрылуына негіз болған басты фактор. Қазақ ұлты өздеріне тән этномәдениет негізінде қалыптасқандықтан оны мәдениеттік ұлт, әсте, мүдделі топтардың жиынтығы емес деп санаймыз. Өйткені, Қазақ хандығы көшпелі мал шаруашылығы экономикасы негізінде 1465 жылы құрылды, ол кездегі қазақта жалпы елді ортақ бір мүддеге ұйыстыратын күшті экономикалық құрылым мен негізгі тетігі болған жоқ, бірақ оларда ортақ саяси мүдде мен этномәдени бірлік мықты болды. Міне, осы негізде Қазақ хандығы өмірге келді және дамыды. Американдық ғалым Данке Воигхт. А. Ростов: Іс жүзінде субъективті факторлар әдетте (ұлт) анықтамасының шынайы негізі болады, ал Объективті шарт-жағдай әдеттегі түсініктерден әлдеқайда көп болады [1], - деген екен. Объектившілік жақтаушылары ұлттарды анықтауда қандастық және географиялық қағидаларға сүйеніп, ұлттың қалыптасуы тарих дамуының табиғи (натуралды) туындысы деп есептейді. Бұрынғы кеңестік ғалым Р.Ф. Итс: Ұлт деген ортақ биологиялық генезден шыққан адамдар тобы [2], - деп түсіндіреді. Ал Сталиннің ұлт жөніндегі анықтамасы көпке мәлім. Қытай ғалымы Ван Ичжоу ұлт жөніндегі әртүрлі анықтамаларды қорытып: Ұлт деген ерекше бір аумақта, мәдени және тілдік ортада пайда болады, ол үнемі қандастық, патриархалдық қатынастар арқылы ғана топтасып, белгілі ортақ тұлғаға (共同体) айналады. Ол өзінің дамып тереңдеуі барысында формациялық өзерістерге ұшырауы немесе (негізгі) буынан ажырап қалуы мүмкін, бірақ олардағы тарихта жетілген ұлттық сүйіспеншіліктерін үзіп тастау мүмкін емес. Соңғысы сонау баста-ақ ұлттың өмір сүруі мен ұлттық ынтымақтастықтың белгісі мен тірегіне айналған [3], - деп пайымдайды. Бұл пайым қазақ сияқты ұлттардың тарихи болмысына жауап бере алады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақтың ұлттық мәдениет ерекшеліктері олар өмір сүрген ортақ географиялық аумақта, тарихи тіршілік формасы мен тұрмыс формасы негізінде қалыптасқан. Қазіргі заманғы этнографияда мәдениет тұрғысынан ұлттық ортақ тұлғаны анықтайтын әдістер көп қолданылады. Бұл жөнінде Антони Смистің(Antony Smith) тамаша пайымы бар. Ол: Ұлт дегеніміз мәдениеттік және қоғамдық ұғым, ол бір мәдениеттің және саясаттың өзегі, осы өзек ортақ мифті, жадыны, белгіні және дәстүрді тұтастай алып, аса беделді ортақ тұлға жасайды [4], - дейді. Осындай көзқарас ұсынатындар, ұлтты мәдени, психологиялық тұрғыдан қарастырады да, мемлекет деген - ол саяси бірлік пен құқықтық ұғым, ұлттың тарихы мемлекеттің тарихынан ұзақ, кеңістігі одан да кең, ішкі мазмұны тіпті де гуманизмдік болады, ұлт пен мемлекет байланысты болуы мүмкін, сондай-ақ бір ұлт бірнеше мемлекетте тұруы да ықтимал. Қайда болса да оларды бір ұлт екенін айшықтап тұратын басты ерекшеліктер: олардағы ортақ тілі, ортақ ойлау жүйесі, ділі (менталитеті), психологиясы, әдет-ғұрыптары, дүниетанымы, тарихи жадысы және құндылық талғамдары деп санайды. Осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, айтылған ұлттық ерекшеліктер қазақ халқында Қазақ хандығы құрылғанға дейін негізінен қалыптасқан және Қазақ хандығы тұсында дамып жетілгенін байқаймыз. Мұны біз ұлттың ең негізгі ерекшеліктерін салыстыру арқылы анық байқаймыз. Бұдан тақырыптың өзектілігі туындары хақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін этносаралық қарым-қатынас, тарихи тамырлары мен қалыптасуы, қазақстандық үлгісі туралы бірқатар ғалымдар зерттеулерінде, қоғамдық-саяси шаралар туралы публицистикалық, ғылыми мақалаларда сөз болады. Алайда айтар ойы мен арнасы кең - ұлтаралық қатынас табиғатын толық ашу үшін бұл жеткіліксіз. Сондықтан, ұлтаралық татулық пен қоғамдық келісім мен негізгі идеясы жүйелі түрде жан-жақты әрі терең қарастырылуы қажет. Журналистика саласында арнайы зерттеудің нысанасына айналдыру міндеті осыдан туындайды.
Біз өз жұмысымызда негізгі бағыттарда ізденіс жасауға, зерттеу жүргізуге тырыстық.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Осы жайттарды айқындау үшін біздің алдымыздағы басты мақсат - зерттеу еңбектерді, мақалаларды оқып қана қоймай қазіргі журналистикадағы ұлттық мәдениет сипатын айқындауға тырыстық. Сонымен қатар, тақырып аясында ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет диалектикасы жаңа бағытта талданды. Осы негізде мынадай міндеттерді алға тартамыз:
* Қазіргі журналистикадағы ұлттық мәдениет сипаты жайлы ғылыми тұжырымдарды басшылыққа алу;
* Ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет диалектикасы бірлігі мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындау;
* Жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипаты жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашу;
* Ұлттық мемлекет келешегін Елбасы жолдауы негізінде баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет бірлігіндегі қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аудару;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын таныту.
Аталған мақсат-міндеттерді тиісті деңгейінде орындау қазіргі қазақ журналистикасындағы ұлттық мәдениет сипаты мен ғаламдық өркениет диалектикасы, жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипатының журналистикадағы көрінісі, ұлттық мемлекет келешегі жайлы жазылған мақалалар, олардың көтерген тақырыптары мен идеялық ұстанымы талданады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет мәселесі әлеуметтік негізде жүйелі түрде зерделенді. Ел келешегін жастар арқылы болжау принципі, ерекшелігі талданды. Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мемлекет пен ұлттық мәдениет мәселесінің толыққанды зерттеу нысанасына айналуы жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады. Мысалы:
* Қазіргі қазақ журналистикасындағы ұлттық мәдениет сипатын ашуда ғылыми бағыттар басшылыққа алынды;
* Ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Журналистикадағы ұлттық мәдениет жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
* Ұлттық мәдениеттің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Ұлттық сана, ұлттық дәстүрдің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыс нысаны мен пәні: Жұмыстың басты нысаны - қазіргі қазақ журналистикасындағы ұлттық мәдениет мәселелері негізінде ғылыми-әлеуметтік сұрақтарды қарастыруға көңіл қойдық.
Сонымен қатар, тақырыпқа қатыст әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген публицистикалық мақалалар алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін ХІХ В.Гумбольдт еңбектері, бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді.
Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу әдісі: Журналистикадағы ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет диалектикасы: ұлттық мемлекеттің келешегі, қоғамда алар орнын, жалпы қоғамдық мәнін зерттеуде әлеуметтік-теориялық негіздеме арқылы хронологиялық, салыстырмалы-салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай ақ, мектепте тіл курстарын оқытуда, жоғары оқу орындарында мемлекеттік тіл мәртебесін көтеруде, арнайы курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
* Қазіргі қазақ журналистикасындағы ұлттық мәдениет сипатын ашуда ғылыми бағыттар басшылыққа алынды;
* Ұлттық мәдениет пен ғаламдық өркениет мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Журналистикадағы ұлттық мәдениет жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашылды;
* Ұлттық мәдениеттің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Ұлттық сана, ұлттық дәстүрдің қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Қазіргі журналистикадағы ұлттық мәдениет сипаты
1.1 Ұлттық мәдениет және ғаламдық өркениет диалектикасы
Қазіргі заман мәдениетінде өзектілік танытып отырған мәдениет пен өркениет арақатынасы. Сонау романтизм дәуірінде алға көлденең тартылған осы бір мәселе бірнеше жүзжылдықты артқа тастап тағы да қайта көтерілгені заңды. Өйткені адамзат қазір технологиялық төңкеріліс куәгері болып отыр.
Батыс-христиан мәдени аймағындағы өркениет ұғымын білдіретін "цивилизация" сөзі "civil" - "азаматтық" деген түбірден шыққан. Ал оның түп этимологиясы "сыпайы", бойына "тәрбиелі мінез баулынған адам" дегенге апарады. Ал, шығыстық, нақтырақ алар болсақ, араб-мұсылмандық мәдени аймақта басым көзқарастар бойынша, арабтың тамаддун деген сөзі өркениет деген мағынаны білдірген. Ал сол сөздің этимологиялық тамыры мадина - қала деген сөзден шығып жатыр. Сол дериват түбірден құралған тамаддун - қалалық болу, қалада жиналу деген мағынаны беретін болған. Қарап отырсақ, араб-мұсылман дискурсивтілігінде мәдениет (маданият) пен өркениет (немесе "тамаддунның") бір түбір сөзден таралып, бір негізгі құндылықты - қалалық өмір құндылығын паш етеді екен. Сондықтан болар, кейбір ғалымдар бұл сөздің лексикалық мағынасына мән беріп, өркениетті материалдық даму аясындағы мән-мағына тұрғысында түсіндіреді. Демек, өркениеттің негізгі белгілеріне олар көбінде материалдық жетістіктерді - қалалар, қатынас жолдарын, керемет зәулім сарайлар мен ғимараттардың салынуын жатқызады.
Өркениет ұғымы алғашқы қауымдық қоғамның орнына келген тарихи кезеңге қатысты қолданылатындығы да белгілі. Л. Морган мен Ф. Энгельстің (ХІХ ғ.) өркениетті тағылық пен варварлықтан соң келген, қоғамдық құрылыстың реттелуімен сипатталатын, сондықтан да жоғары сапалы қоғамның даму сатысы деп қарастыруы кездейсоқ емес. Мәдениет пен өркениет арақатынасы (бұл арақатынастың рефлексиясы емес, арақатынастың өзі) алғаш рет мәдениетті - адамның индивидуалдық-тұлғалық шығармашылық потенциалымен, ал өркениетті - азаматтық қоғамның тарихи процессімен байланыстыра бастаған Қайта Өрлеу кезеңінен көрініс тапты.
Ағартушылық кезеңде мәдениет өмірдің индивидуалды-тұлғалық және азаматтық-қоғамдық құрылымы деп қаралып, осыдан мәдениет пен өркениеттік даму процессі бір-бірімен сәйкес ендірілді. Өркениет терминін еркіндік, әділдік, құқықтық тәртіп орнаған азаматтық қоғамды, яғни, қоғамның белгілі бір сапалық көрсеткіштерін, оның дамуының дәрежесін белгілеу үшін француз ағартушылары енгізді.
Шындап келгенде, "өркениет" ұғымы адамзат мәдениетіндегі "қалалық революция" (Л. Уайт) нәтижесінде орнықты. Қала - кейінірек "өркениет" деп аталған мәдениет түрінің орталығына айналды. Сол қалалар бастапқыда қолөнершілердің жинақталып тұрып жатқан мекені ретінде пайда болған еді. Қолөнершілер - бір кәсіпке арнайы маманданған адамдар шоғыры - қаланың алғашқы тұрғызушысы да, қаланың алғашқы тұрғыны да.
Жалпы, қолөнер мал шаруашылығы мен жер өңдеумен салыстыра алғанда сол дәуірдің инновациялық, жаңашыл әрекет түрі, жаңашыл экономика түрі болған еді дей аламыз. Өйткені, мал шаруашылығын былай қойғанның өзінде, тіпті, жермен айналысқан шаруашылық түрінің өзі де адамның көне әрі дағдылы, табиғи қажеттілік негізінде дүниеге келген, табиғаттан барды - жан-жануар мен жерді игеру негізінде пайда болған әрекет түрі. Ал қолөнер болса, шындығында, мән-мағынасы жағынан нағыз шығармашылық, жасампаздық танытатын әрекет түрі. Себебі ол табиғаттағы даяр дүниені алып, соны пайдалану немесе өңдеуді місе тұтпай, сол табиғатта бұрын-соңды болмағанды туындататын болған әрі қолөнер бұйымдары көбінде тікелей өмірлік қажеттіліктерді өтей де қоймаған нағыз мәдени бұйымтай болған. Соның нәтижесінде адамның өзіндік санасының өсуі орын алды, оның жаңа типі қалыптасты. Табиғаттан басыбайлы тәуелділік жібін үзгенін сезінген жаңа сана формуласын Протагор былай деп берген екен: "Адам барлық заттардың - бардың да, жоқтың да - өлшемі".
Сонымен, нағыз қолөнершілер гильдиясы қалыптасқанда, яғни қолөнер әскери жорықтар мен жер өңдеу өнімдеріне керек-жарақтыны берумен ғана шектелмей, өз алдына кәсіби маманданған әрекет түріне айналғанда, көпшілік тұтынатын тауарды жасау ісін жолға қойғанда, сауда-саттық алмасу-айырбас мүмкіндігін беретін ақшалай делдалдыққа әкелгенде ғана қала қалыптасып, оның төңірегінде өркениеттілік үрдістер басталады. Ауыс-түйісті есептесу үшін ғылымдар ішіндегі ең дерексіз ғылым - математика дүниеге келеді. Жинақталған білім-ақпарат қорын келесі ұрпаққа мирас етудің жаңа тәсілі - хат, жазу-сызу пайда болады. Одан соң сол хатты таныту қажеттілігінен туындаған білім берудің әлеуметтік институты дамиды. Дінге қызмет етуден біржола кете қоймағанымен, ғылым, өнер бірте-бірте өз дербестігін сезіне бастайды. Сөйтіп, қолөнер дамыған жерде сауда-саттық қарым-қатынасы, есеп-қисап, жазу-сызу өрбиді, қалалар салынады, онда кәсіби мамандану процесі жүреді, білім беру ісі жолға қойылады, мемлекеттік қызмет түрлері көрініс табады. Бұдан біз термин этимологиясының бекерден бекер қала ұғымымен байланыстырылмағандығын мойындаймыз.
Өркениет ұғымының анықтамаларының көптігі, оны түсіндіру барысында қалыптасқан көзқарастар мен сол көзқарас иелерінің негізін қалаған мәдениеттанулық мектептерінің де көптігі қарастырылып отырған феноменнің күрделі екендігін танытады. Бастапқыда өркениетті "алғашқы қауымдық құрылыс кезеңі" деп жалпылай атап қоятын адамзат тарихының, мәдениетінің ең ұзақ та ең дерек-мағлұматы мардымсыз даму сатысына қарсы қою арқылы анықтап жүрді. Өркениетті, Г. Чайлд пікіріне сүйенсек, алғашқы қауымдық ұжымнан түбегейлі түрде ажырататын он негізгі өлшем бар көрінеді. Олар төмендегідей:
- адамдардың отырықшы ірі қонысының - қаланың болуы;
- өндіріс құралдарының жетілдірілуі;
- салық жүйесінің қалыптасуы;
- сауда-саттық, тауар айналымын қосқандағы экономика дамуының өрбуі;
- кәсіби маманданудың жүзеге асуы;
- жазу-сызудың пайда болуы;
- бірнеше ғылым түрлерінің дамуы (арифметика, геометрия, астрономия, философия);
- дамыған өнер түрлерінің кезігуі;
- әлеуметтік жіктердің пайда болуы;
- мемлекет институтының қалыптасуы.
Біздің пікірімізше, бұл өлшем-критерийлердің заманы әлдеқашан өтті, оны қазіргі қоғамдағы мәдениеттерге экстраполяциялаудың еш жөні жоқ. Өйткен себебі, біріншіден, жоғарыда баса айтқанымыздай, Г. Чайлд өркениеттіліктің бұл өлшемдерін архаикалық қоғаммен салыстыру үшін қолданған. Екіншіден, бүгінгі таңда осы аталған шамаларды өз дамуы барысында басынан өткізбеген бірде-бір мемлекет жоқ.
Айта кететін бір жай, өркениет өлшемін берген осы бір теория болсын, осы іспеттес, басқалары болсын өркениетке дейінгі қоғамды дәл суреттеп бере алмайды. Өйткені ол дәуір өркениетті дәуірден жүз есеге жуық ұзақ уақытты қамтиды. Антропогенезбен пара-пар келетін культурогенез, соңғы археологиялық мәліметтерге сүйенсек, 4 миллион жыл шамасын алып жатыр. Ондай ірі уақыт масштабын игеру мүмкін емес әрі ол туралы заттай-материалды айғақтар, жазба мағлұматтар жоқ деуге болады. Соның нәтижесінде ол дәуірді зерттеуге ғалымдар аса қатты ынтықтық танытып та отырған жоқ. Зерттеген күннің өзінде ол туралы тек болжам айту ғана мүмкін.
Қазақ тіліндегі "өркениет" сөзінің "өркендеу", "өсу" деген мағыналық коннотациясы да өркениеттің мәдени дамудың белгілі бір алдыңғысынан гөрі кеңірек аймақты қамтып, көбірек байланыстар орнатып, жан-жағына таралуын білдіретіндігінен де біз тегі мәдениеттен өрбіген жаңа қоғамдық сатыны өркениет ұғымына сыйдырамыз. Өркениеттің де өзіндік кезеңдік ерекшеліктері бар. Мысалы, Г. Чайлдтың келтірілген өлшемдерін қазіргі өркениетті даму сатысына - ақпараттық өркениет сатысына сай дей алмаспыз. Қазіргі өркениеттілік өлшемдерін талдаушыларға, бұрынғыдай біржақтылық емес, мәдени релятивизм тән.
Американдық мәдениеттанушылар О. Тофллер мен Д. Беллдің адамзат тарихын индустрияға дейінгі, индустриалдық және постиндустриалдық дәуір деп үш сатыға бөлуі мәдени-экономикалық өзгерістер негізінде қоғамның өндіріс күштерінің өзгерісін көрсетеді.
Мәдениет философиясы аясында болсын, мәдениеттанулық теориялардың қайсыбірінде болсын мәдениет пен өркениетті антипод ретінде көрсету ыңғайы кездесіп отыратындығына қарамастан, мәдениет өркениет негізін құрайтындығын ешкім жоққа шығара алмайды. Өркениетті мәдениеттің сыртқы жамылғысы, бүркеніші деп қарайтын да ұстанымдар жеткілікті. Егер біз Шпенглерше мәдениетті рух ұғымы төңірегінде түсіндірер болсақ, онда өркениетті сол рухтың объективті заттық әлемде танылуы үшін керекті өзіндік бір тірі ағза деп аламыз. Рух түсінігіне сай, оның салыстырмалы тұрақтылығы туралы айта аламыз, ендеше, мәдениет туралы да мәңгілік категориясы тұрғысынан сөз ете аламыз. Ал сол рухтың материалдық қабығын құрастырып отырған өркениет үнемі өзгерістегі шындық. Себебі онсыз өркениеттің өзгермелі ортаға бейімделу мүмкіндігі азаяр еді.
Өркениет - ашық жүйе. Ал ашық жүйе әрқашан жаңа ақпаратқа ие, ал ақпаратты өңдеу үзіліссіз үрдісті талап етеді. Өркениеттің негізгі қызметтерінің бірі - қарым-қатынас, коммуникация қызметі. Өркениет өзінен басқа келесі бір өркениеттермен әрдайым түрлі деңгейлерде қарым-қатынаста болып отырады. Қарым-қатынас - өркениет болмысының міндетті шарты, тіршілік ету көзі. Өркениет теориясының іргесін қалаушылардың бірі А. Тойнбидің пікірінше, өркениетті қиыншылығы мол жол күтіп тұр. Адам жаңа нәрселерді жаратудан еш жалыққан емес, себебі бұл оның тумысынан берілген қасиеті. Сол жасампаз адамның шеберлігінің көрінісі болып табылатын өркениет үшін де жаңашылдық өркениеттілік өзегі.
Өркениет генезисі адамның өзіндік табиғат шектеулерін жеңуіне байланысты екі аспектіде көрінеді. Бір жағынан адам өзіне ішкі табиғатты бағындырып, қоғамдық болмыс дамуының ықпалынан босатылады, ал екінші жағынан, қоғамдық мәннің пайда болуы, адамнан өзінің жеке, ішкі табиғатына қожалық етуді талап етеді. Осы аспектілердің тұтастығы өркениет шартындағы қоғам мен адам дамуынан тұрады, олар біріге отырып қоғамдық байлықтың өндіріс үрдісін құрайды. Өркениет - бұл заңды нәтиже және адамдардың жасампаз іс-әрекеттерінің жемісі. Тек қоғамдық байлықтың жиналуы ғана адам өмірінен өркениеттік сапаның нышанын сездіреді. Өркениет құндылықтары - әлемдік байланыстардың дамуын қамтамасыз ететін әмбебап құндылықтар.
Сонымен, қорытындылай келе өркениет дегеніміз не, өркениет пен мәдениет арасында айырмашылық бар ма деген сынды ашық та даулы сұрақтар төңірегінде жалпы мәдениет философиясы, одан өрбіген мәдениеттану өз бастауын тапқан десек жалған айтпаған болар едік. Өркениет - тірнек ретінде мәдениеттің ұзақ мерзімді тариxи дамуының нәтижесі. Ең бастысы мынау - "цивилизация" ("өркениет") терминін тайпалық санадан (трайбализмнен) босанып шыққан адамға қатысты айтуға болатындығы (М. Маклюэн).
Бір жағынан, мәдениеттің ішкі мәндерін ұғыну, мәдени көптүрліліктің кең көкжиегін игеру, қандай да болмасын мәдениеттің ішкі құрылымымен танысу, қоғамның тарихи болмысының ритмдерін және болашақтағы перспективаларды түсіну, мәдениет пен өркениет арақатынасын әлеуметтік-ғылыми және гуманитарлық танымның өзекті мәселелерінің бірі етті.
Қандай да бір идея өзінің заманына сай, ондағы сұраныс-талапқа сай туары сөзсіз. Гарвард университетінің профессоры С. Хантингтонның өркениеттер қақтығысы туралы мәдениеттанымдық болжал-гипотезасымен келісуге де, келіспеуге де болады. Бірақ оның айтқандарының "жаны барлығы" даусыз. С. Хантингтонның айтуы бойынша, ХІХ ғасырдағы қақтығыстар, негізінен, әскерін ұлғайтпақшы болған, экономикалық күш-қуатын нығайтқысы келген, ең бастысы, өз иелігіне жаңа жерлер қамтығысы келген императорлар, монархтар арасында батыс аймақта жүріп отырыпты. Ал ХХ ғасыр екі идеологиялық жүйе арасындағы текетірестік орбитасына әлемнің көптеген мемлекеттерін тартып, жұмыр жерді қаққа бөле жаздапты. Сараптап қарасақ, ел билеушілер, ұлттар, мемлекеттер, идеологиялар арасындағы бүкіл әлемді отымен шарпып өткен қақтығыстар, көбінде, батыс өркениетінің еншісінде болған екен.
ХХІ ғасыр, Хантингтонның сәуегейлігіне сүйенер болсақ, авансценаға батыстық емес өркениеттердің белсенді түрде шығуына байланысты туындайтын өркениетаралық жанжал дауына душар болмақ. Ол, әсіресе, "қарт" Еуропа мен балаң еуропалық емес өркениеттер арасындағы айқас болмақ. Хантингтонның айтуынша, бүгінгі әлем өркениеттік өзіндік сананың өсуі, өркениеттік бірегейлену (идентификация) үрдісінде жүрсе керек. Ал оның ақыр аяғы дау-дамайсыз бітпейді деген үрейлі болжам тағы бар Сонда бірегейлігін сезінген өркениеттер қақтығыспай тұра аламайды ма екен?! Жаһандық келеңсіз оқиғалардың алдын алу мүмкін бе екен?! Жаһандық маңызы бар өмірлік мәселе дәл сол бір превентивті шаралар (жанжалдың алдын алу шаралары) туралы болмақ.
Жанжал, соғыс теорияларын уағыздау арқылы көп бүлік жасауға болады, бірақ адамдарды ымыраластыруға оның күші келмесі анық, тіпті, мүлдем келмейді десек болады. Сондықтан гарвардтық ғалымның концепциясы екінің бірінің аузында жүрген бүгінгі шақта одан сәл ертерек дүниеге келген М. Бахтиннің диалогизм идеясын ұмыт етпесе де, сырт қалдырып қоюдың еш жөні жоқ. Ырду-дырдудан көз ашпаған алмағайып әлемде бейбітшіліктің мамыражай күйін орнатар жалғыз мүмкіндік - мәдениетаралық диалог.
Мәдениет қашанда мәдениеттер шекараcында, олардың біруақыттылығында, олардың диалогының арқасында өмір сүреді әрі дамиды. Әрбір мәдениет басқа бір мәдениеттің сұранысының жауабы ретінде, сол бір басқа мәдениеттің қажеттілігі ретінде туындайды. Мәдениеттің "пешенесіне" өзінің болмысынан тыс басқа әлемде өмір сүру жазылған, диалог - мәдениеттің тағдыры.
М. Бахтин мәдениет концепциясын өзінің диалогизм принципіне сүйене отырып тұжырымдайды. Ол үшін мәдениет - сұхбаттық мүмкіншілігі ұлан-асыр ашық құндылықтар жүйесі. Мәдениеттің болмыстық сұхбаттылығының негізінде мүмкін болған мәдениеттер сұхбатын адамдар арасындағы диалог іспеттес қарастыруға болады ма? Иә, өйткені мәдениет адамның белсенді іс-әрекетінің, еркін шығармашылығының, оның өзіндік ішкі мәндік қасиетінің көрінісі. Мәдениет - адамның шығармашылығының нәтижесі болғандықтан да тікелей адам іс-әрекетімен байланысып жатыр. Адам қолынан шыққан, адам санасының жемісі болып табылатын барлық нәрселер сияқты, мәдениет те өз бойына тұлғалық бастаманы толығымен сыйғызады.
Қазіргі адамзат баласы мыңдаған халықтардың жүздеген мемлекеттеріне біріккен неше миллиардтаған саны бар жұртшылық. Олардың бәріне ортақ не болуы мүмкін? Олардың бәрін ортақтастыратын нәрсе - мәдени сұхбат, мәдениетаралық коммуникация. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мәдени-әлеуметтік өмірде өзінің нақты орнын таба білген мәдениеттер сұхбаты идеясы - қазіргі заманның көкейтесті тақырыбына айналып отыр. Ондай биік мақсатты идеяға адамзат бірден келе қоймағаны мәлім. Адам болмысы - қарым-қатынас тұңғиығы. Мәдениеттер сұхбаты - өркениеттілік еншісі. Өйткені, өркениет - өркендеген мәдениет, коммуникация құралдары қалыптасқан, алыс-беріске түскен мәдениет.
Мәдениеттің өркендеуі, яғни өркениеттілік сатысы адам сезімдерінен алынған әсерлердің көшірілу, қосарлану, яғни бекітілу түрлерінің көбеюінен, коммуникация, байланыс жолдарының дамуынан да айқын көрінеді. Ендеше, түрлі тілдердің бөтендігін (бірін-бірі жатсынуын), алуан мәдениеттердің алшақтығын аттап өтудің құралы ретіндегі аударма ісі де - өркениеттің өнімі. Яғни, аударма - мәдени байланыстың, мәдени ортақтасудың, мәдени сұхбаттың негізгі әрі пәрменді құралы. Аударма - өркениеттілік талабы, себебі, тек өркендеген, қанат жайып, қиыр шарлар кезі келген, өрісін кеңейткен, "оңы мен солын", яғни "өзінікі" мен "өзгенікін" танып қалған мәдениетте ғана аудару ісі қолға алынады.
Әрбір мәдениет басқа мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысын кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Мәдениеттер сұхбаты мәдениеттерді байытады, өйткені "Басқа" - менің шегім емес, менің басқа мүмкіншілігім. Мұндай презумпция қандай да болмасын мәдени-әлеуметтік эгоцентризмге жол бермейді. Олай болатын болса, бүгінгі таңда өркениетаралық, халықаралық, ұлтаралық және т.б. шиеленістерді тежеудің бірден бір тиімді әдісі мәдениеттер сұхбаты болып отыр.
Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті - оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу - адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз - қарым-қатынаста болу деген сөз.
Сонымен, өркениет - өркен жайған, өскен мәдениет, яғни мәдениеттің жаңа бір даму сатысы, жаңа бір сапалық түрөзгерісі. Тіпті, керек десеңіздер, егер мәдениет жаратылыстық қажеттілік түріндегі оқшаулану, бөлектену, яғни өзіндік идентификация (бірегейлену) талабынан туса, өркениет сол "жекешіл", "өзімшіл" мәдениеттің Басқаларды танып, мойындап, Басқаларға "ашылуы", диалогқа ықылас таныту кезеңі. Өйткені өсу-өну-өркендеу дарашылдықтың жеке өзінің қатысуымен болатын үдеріс емес, ол қайткен күнде Басқаның болуын, оның қатынасын талап етеді.
Ендеше, өркениеттілік сана жатқа деген толеранттылықты қалыптастырудан басталса керек. Аталған толеранттылық, яғни Басқаның "басқалығына" деген төзімділік, басқаны "жат" болғаны үшін ғана кемсітуге жол бермеу - толысқан мәдениеттің, демек, өркениеттің шығар биігі. Өзге мәдениетті қабылдауға деген даярлық толерантты сананың болуынан басталады. Ол толеранттылық мәдениетте бірден, туа біте қалыптаспайды. Оны мәдениет бойына егу, баулу қажет.
Жас нәрестенің өз жақындарынан, туыстарынан басқа жат адамды жатырқап, бөтенсінетіндігі сияқты, "буыны қатпаған" мәдениеттерде ксенофобияның болуы дұрыс болмаса да орынды. Сәбидің өсе келе көп адамдар арасына түсуінен бастап, қауымдасуынан (социализациялануынан) бастап Басқа алдындағы қорқыныш орнын Басқаға деген қызығушылық, Басқалармен қоса әрекеттену тиімділігін түсіну басатындығы сияқты, мәдениет те өркениеттілік сатысында мәдени қауымдастық өміріне, оның өзіндік талаптарына ден қояды. Нәтижесінде, меніңше, аралас-қораласы көп мәдениетте өркениеттік толеранттылық, сұхбатқа ынталы сана қалыптасады. Сол сияқты, Жорж Мунэн айтпақшы, адамзаттың түрлі мәдениеттерінің когнитивті тәжірибесінен хабардар мәдениеттің тілі аударуға ыңғайлы тіл болып табылады екен.
"Мәдениет - ұлттық, ал өркениет - халықаралық категория. Мәдениет бір ғана ұлттың дін, мораль, құқық, ақыл-ой, эстетика, тіл, экономика және тұрмыс-тіршілігінің үйлесімді жиынтығы. Өркениет болса, дамудың ортақ деңгейінде тұрған көптеген ұлттардың қоғамдық өмірінің жиынтығы" (Зия Көкалып. Түрікшілдіктің негіздері. А.,2000. 130 б.).
Әрбір мәдениет басқа мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысын кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Мәдениеттер сұхбаты мәдениеттерді байытады, өйткені "Басқа" - менің шегім емес, менің басқа мүмкіншілігім. Мұндай презумпция қандай да болмасын мәдени-әлеуметтік эгоцентризмге жол бермейді. Олай болатын болса, бүгінгі таңда өркениетаралық, халықаралық, ұлтаралық және т.б. шиеленістерді тежеудің бірден бір пәрменді құралы - мәдениеттер сұхбаты болып отыр. Мәдениеттер сұхбаты туралы ойлар Ф. Розенцвейг, Ф. Эбнер, Г. Марсель, М. Бубер, К. Ясперс және т.б. дайындаған диалог, коммуникация идеясы негізінде М. Бахтиннің, В. Библердің - шығармаларының арқасында көпшілікке танымал болып, ақыр аяғы бүгінгі күн саясатының бірінші маңызды мәселесіне де айналды. Міне, философия, мәдениеттану сынды "абстрактілі" ғылыми пәндердің қажеттілігі қайда жатыр ...
Қара жер бетінде үлкенді-кішілі өзендер бар да, солардың барлығы дерлік суын құятын алып теңіздер, мұхиттар да бар емес пе?! Сол сияқты, мүмкін, ғаламдану мұхит бейнесін танытса, оны мүмкін етіп отырған өзендер ұлттық мәдениеттер шығар?
Қалай дегенмен де, дәл қазір, біз жаһандану процессін, глобализм принципін біржақты дәріптеп, даурыға мақтауға да, немесе кінәлап, даттауға да болмайтын өте күрделі күйдеміз. Бір білетініміз - жаһанданудың алғышарттарының бүгінгі таңда пісіп-жетіліп қалғандығы. Ал біз және басқалар осы бір ұлы сынға дайынбыз ба, дайын емеспіз бе - ол көп те жан-жақты ізденістерді қажет ететін үлкен сұрақ белгісі. Алдыңғы тараушада кеңінен талқыланған өркениет мәселесін жаһандану үрдістерімен байланыстыра қараудың өз қисыны бар деп ойлаймын.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, өркениетті алғашқы кезекте алғашқы қауымдық құрылыс кезеңімен теңдестірілген тағылық дәуіріне қарама-қарсы қойып қарастыру сарыны басым болды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы капиталистік экономиканың қарқынды дамуы нәтижесінде пайда болған индустриалдық қоғамның негізгі сипаттамасына ("тұтынушылық ғасыры") сай өркениетті адамның мәдени болмысының техника-технологиялық өрбу кезеңі деп анықтаудан туған "мәдениет" және "өркениетті" антиподты дихотомия ретінде тұжырымдаудың (О. Шпенглер, неміс мәдениет философиясының өкілдері, орыс мәдени-философиялық мектеп өкілдерінің кейбіреулері...) да уақыты өткен сияқты. Ендігі жерде "ақпараттық революция" екпінінен жаратылған постиндустриалдық қоғамға сай "телекоммуникациялық өркениет" концептуалды тұрғыдан мүлдем басқа негізде, яғни ақпарат құралдарының күрделенуі нәтижесі ретінде қарастырылуы керек.
Бірте-бірте мәдениет жайлы өркениеттің рухани мазмұны, өркениеттің рухы деген ой қалыптасуда, мәдениет пен өркениеттің бір-біріне келіспейтіндігі айқындалуда. Бүгінгі таңда, мәдениет әлемі - тарихи дамудың түп негізі, өркениеттің негізі екендігі баршаға мәлім.
1.2 Жаңа кезеңдегі ұлттық мәдениет сипатының журналистикадағы көрінісі
Қазіргі журналистика - саналы жанның әлеуетін ашуға, қоғамдық қатынастарды жетілдіруге, қоршаған ортаны философиялық тұрғыдан тануға болысатын, шығармашылық әдіс-амалды дамытуға көмек қолын созатын жанашырлық сипаты басым бірден-бір пән. Сол себептен салыстырымдылық қағидаты, генетика заңдары, табиғи сұрыптау әдісі, гравитация райлары, болжамдық математика амалдары, түрлі-түрлі алгоритмдер қисындық һәм қолданбалы масс-медиаға да жат емес. Бұны біз көбінесе талдамалы жанрлар блогы, журналистика социологиясы, тарихи дәстүр жалғастығы деп, ақпарат саласы мамандары мен жалпы пейілдес көпшілікке ұғымды тілмен әліптеп жүрміз. Қазіргіше айтсақ, ғылыми қызмет пен білім беру үдерісін қатар ұстап отырмыз. Оның бер жағында журналистиканың қалыптасқан классикалық білім беру жүйесі еліміздегі ақпарат құралдарының кадрлық қажетін өтеуге, орын басу принципін ұстануға әзірше бірсыдырғы жарап келеді. Расына көшсек, журналистика факультетінің басты міндеті де сол емес пе? Бүгінгі күні барлық басылымдар тізгінін ұстап отырған жігіттер мен қыздар біздің шәкірттер десек, еш қателеспейміз. Кешегі моноидеологиялық риторика басым заманда да ұлттық баспасөзіміз, журналистика ұясынан түлеп ұшқан қазақтың талантты қаламгерлері қасаң пайымның шеңберінен шығып кетіп отырды. Ұлттың буынын бекітті, зиялы қауымның пікірін шыңдады.
Белгілі бір шекара ауқымында айта білу, жаза білу шеберлігін қалыптастырды. Сондықтан журналист топтың адамы емес, көптің адамы бола білді. Халық алдында үлкен бедел жинады, бұқаралық ақпарат құралдары шын мәнінде қайраткерлік дәрежеге көтерілді. Соның бәріне ол қасиетіңнен айналайын қазақ тілін кібіртіксіз сөйлетудің арқасында, ұлт мүддесін төбеге ту қылып көтеру жолымен жетті. Қазақ журналистикасы халықпен бірге зардап шекті, елмен бірге ұлы мұраттарға ұмтылды, жаза басты, жаңылды, бойын түзеді, қайта қанаттанды. Ол қиын-қыстау кезеңнің өзінде де ұлт, тіл, діл сынды киелі ұғымдарды ешқашан құбылмалы науқанның санспектрлі өтеміне айналдырған емес.
Әр кезеңнің айтар өз сөзі, көздер өз мақсаты, тіпті өз сән-салтанаты бар. Әрине, кешегі моноидеология заманында қазақ журналистикасы да дүрмекке ілесе шауып, билеуші режимнің қызметшісі күнін кешті. Бірақ қызмет ету құлшылық ету, бұдырсыз бас ұру, табансыз табыну дегенді білдірмейді. Ол белгілі бір дәрежеде зиялы қауым мен саяси топ-менеджерлер арасындағы қоғамдық келісім болатын. Кеңестік кезеңнің өзінде күн тәртібіне өткір мәдени, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық проблемалар қоя білетін озық үлгідегі журналистика мен өжет қаламгерлер күн кешкені әмбеге аян. Ал қазіргі демократиялық сипаттағы қоғам орнату дәуірінде баламалы журналистиканың, жарыспалы пікірдің ақпараттық кеңістікте өмір сүруі сол дәстүрдің жалғасы іспеттес және әбден заңды үдерістік құбылыс.
Журналистика әуел бастан - әрі теория, әрі практика, әрі педагогика, әрі басқару тетігі, әрі психология. Оның ұлағат мектебі сонау ерте замандардан жетіліп, шынығып шықты. Біз қазақ журналистикасының тарихын Түркістан уалаятының газетінен таратып жүрміз. Ол қате ұғым. Көсемсөз жанрларының мәтіндері көркем әдебиеттен, қағаз нұсқалы парақшалардан әлдеқайда бұрын дүниеге келген. Журналистиканың кәсіби өнегесі күнделікті диалогтан, бабалар даналығынан, ұлттық нақыл сөздерден, шешендік публицистикадан бастау алып жатыр. Аудиториялық шындық пен өмірлік шындықтың қайнар көзі де солар. Теория мен практиканың алшақтығы да, міне, осы жерден басталады. Дей тұрғанмен жалпы журналистиканы университеттік оқытудың бүгінгі кеңістігінде теория мен практика, тәрбие үрдістерінің жатырқамай, жарасымды табысып жатқаны сантүрліліктің осындай өзара табиғи жарасымы. Талай жүз жылдық тарихы сайрап жатқан осындай ғылым мен білім жүйесі тізеге салып омыруға бейіл бере бермейді, оны әп-сәттік технократтық тар қалыпқа да сыйғыза алмайсыз. Техникалық ғылымның бет-бейнесіне ежелден жалпылық таңбасы басылса, журналистика, филология, тарих, шығыстану сияқты гуманитарлық пәндерде ұлттық ажар, текті қазақы қолтаңба мен мұндалап тұрады. Мұндай айқын категориямен кім де болсын санасуы керек. Ресми статистика қазақ тілін қазір республика халқының 70 пайызы біледі дегенді айтады. Бұл үлес салмақты осы биікке көтеруге де қазақ публицистері мен журналистері аз еңбек сіңірген жоқ. Енді сол жанды цифр қоғамдық тыныс-тіршілікте, тілдің өмір сүру кеңістігінде, ғылыми айналыста, білім мен ғылым менеджментінде нақты көрініс тапқаны жөн.
Тегі, ой алмасуы, идеялар тоғысы екі жақты сипатта болғаны абзал. Бұл - өзіміздің Қазақ ұлттық университетіне аты берілген данышпан әл-Фарабидің ғибраты. Тек Батыстан тасымалдау ұлттық мүдде салтына ғана хош емес, сонымен қабат ғылыми дәстүр шырайына да дақ түсіреді. Біз, мәселен, Бразилия футболын қол соға қабылдай алсақ та, олардың карнавалын көшемізде дүркірете алмаймыз, Қытай экономикалық реформасына бүйрегіміз бұрса да, оның идеологиялық астарын көшіре алмаймыз, Испания әдебиеті мен драмасына іш тартсақ та, олардың корридасын Қазақстанға сүйреп әкеле алмаймыз, Франция мәдениеті мен әдебиетін қаншама құрметтесек те, олардың қазіргі мағрұп саясатына ішіміз жылымайды. Кезінде Ұлы моғолдар дәргейінде өсіп-өнген Индия мәдениеті мен архитектурасы қаншама жанымызға жақын болса да, олардың мүйізді ірі қара мен мешінді пір тұту дағдысын еншілей алмаймыз. Ақиқат жолымен сатылап дамудың географиялық, климаттық, экономикалық, психологиялық ерекшелігі ұлттық менталитет өзгешелігі түрлі-түрлі жолдармен осылайша атырауланады, ал ортақ құндылық деген, міне, осы даралықтардың сәулеттене, бедерлене көрінуі, сөйтіп, басқа халықтардың да игілігіне айналуы. Ешбір мемлекет, ешбір қоғамдық формация таза-тақыр жерде дүниеге келмейді, оның тарихи тамыры, көзінің қарашығындай сақтайтын тілі мен ділі, мәдени және ғылыми жөн-жосығы бар. Олар жоқ болса, мемлекет те жоқ.
Бұл күндері Батыстың қоғамдық қатынастарды ілгерілету жөніндегі мультимәдениет контентінің, рухани ассимляция миссиясының тауы шағылды. Өз мүмкіндіктерін асыра бағалағандарын, тым сыпыра сілтегендерін ағылшын, неміс, француз қайраткерлері де мойындап отыр. Тоқ етер шындыққа тоқтайық - мәдени интервенцияның жалпылық, әмбебаптық қасиеті тым мардымсыз болып шықты. Осы жиырма жыл әлетінде біздің журналистика факультетіне білім мен ғылымның сәулесін шашамыз деп келген жат жұрттықтардың талайын көрдік, талайын тыңдадық. Көңіліміз толмады. Қарабайыр пікір мен қарапайым толғамдар төбешігінен әрі аса алмады. Әлде олар бізді әлі күнге дейін мешеуліктен, ергежейлік бітімнен арылмаған шақалақ деп санап, ортақол мамандарын ғана жібере ме? Қайран жылап кеткен асыл уақыт пен желге ұшқан көл-көсір қаражат! Не десек те, журналистика теориясы мен тәжірибесі жағынан біз Батыстан еш ұтылып тұрғамыз жоқ. Паула Зан, Чарльз Буковски, Дэвид Гейтс, Лари Кинг, Фил Донахью секілді жер-көкке сыйғызбай мадақталып жүрген америка журналистерінің үлгілері бізге пәлендей таңсық емес. Олардың техникалық жарақтануы, таралу кеңістігі, жалтақсыз тыныстауы ғана артық. Ал шеберлік мектебі ретінде оларды біз қабылдай да, мақұлдай да алмаймыз. Мәлімет төңірегінен ұзамай ширақ жазу әр қазақ қаламгерінің қолынан келеді, ал көркем де сұлу кестелеу әр америкалықтың қолынан келмейді. Атлант мұхиты арғы жағындағы журналистиканың білгірі Томас Вулфтың айтуынша, олар роман стиліндегі көркем публицистика мәнерін өткен ғасырдың алпысыншы жылдары ғана меңгерді. Ал біздің баспасөзге, телевизия мен радиоға, интернетжурналистикаға қадам басқан жаңа толқын, факультетімізден тиянақты өнеге алған жас қаламгерлер ағымдағы информацияның өзін көркем дүниеге, эстетикалық жағынан аса өтімді бұйымға айналдырып жіберуге бек шебер. Яғни о баста ұлтымызға табиғаттың өзінен дарыған ұстамдылық, орнықтылық, көркемдік сияқты даралықтар еш жасыған жоқ, тек технологиялар ғана өзгереді.
Көсемсөз бет-пішініне, әдебиет пен өнер эстетикасына, әлбетте, автаркиялық пайым, томаға-тұйықтық жараспайды. Алыс-берістің өзі - еңсе көрсетер бәсеке алаңы. Сондықтан сырттан келтірудің өзі журналистика өндірісіне қадым заманынан белгілі сұрыптау, іріктеу әдісіне негізделгені құп. Қазіргі күні неолибералдар аузынан түспей жүрген мониторинг тәсілі дегеніміздің өзі осы. Еш күмән жоқ, журналистика пәні басқа ғылым салаларымен тығыз байланыста оқытылуы, зерттелуі қажет - ол уақыт талабы, идея жарысы. Атап айтқанда, биология, химия, болжамдық математика, физика, экономика пәндерімен. Мұндай кластерлік оқыту, зерттеу бағдарламасы әзір ешбір елде жоқ, білім беру мен ғылымдағы осы тақылеттес инновациялық ұмтылысты біз бастап берсек, дәнеңеден ұтыла қоймаспыз. Халықаралық байланыс мәселесін де көпвекторлық сипатқа көшірген абзал. Маңдайды дәйім күнбатысқа бұра бергенше, әмісе бір жаққа жығыла бергенше, Жапония, Малайзия, Оңтүстік Корея, Қытай, Иран, Түркия, Индия сияқты елдердің шарттарынан нәсіп алғанымыз қай жағынан болсын әлдеқайда тиімді, әлдеқайда ұтымды.
Елді, ұлттық сананы қарыштата қадам бастыруды көздеген білім мен ғылым прогресін біз әрдайым инабатты мақұлдауға дайынбыз. Жақында қол қойылған Ғылым туралы заң сондай ізгі мақсаттарды нысанаға алады деп ойлаймыз. Нағыз ғылым - тәуекел, эксперимент. Бас шұлғу, мүлгу, манаурау, қайталау емес. Олай болса, орнықты ғылыми эксперименттен, жосықты тәуекелден неге бойымызды алып қашамыз? Қазіргі журналистика заңдылықтары мен тенденцияларын зерттеу ісінде де мода стилін өзіміз неге ұсына алмаймыз? Ондай қарым-қабілет біздің ғылыми қауымдастықта жетіп артылады. Біздіңше, бүгінгі күнгі басты мақсаттардың бірі - қазақ журналистикасының теориясы мен тәжірибесі саласындағы жетістіктерді басқа жұртқа жүйелі таныстыру. Әрине, бөтен елде алақандай ғана мақала жариялата алған жақсы-ақ. Қазір қолыңда мол қаражатың болса, қай шет елде де жылт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz