Көпэтносты қоғамдағы дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісі
Көпэтносты қоғамдағы дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісі
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-7
І. этнос, дін және діни толеранттылық мәселелері
1.1 Этнос концепциясы және дін мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .8-30
1.2 Діни толеранттылық түсінігі және оған жетудің жолдары ... ... ... ... ... ... 30-3 6
ІІ. Көпэтносты қоғамдағы дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісі
2.1 Қазақстандағы конфессияаралық және этникааралық келісім: қазіргі жағдайы және даму бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37-39
2.2 Діннің баспасөз арқылы қоғамға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..39-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-5 0
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51-54
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бүгінде Қазақстан - бірлігі жарасқан, мейманасы тасқан, атағы әлемге асқан мемлекет. Жүз отыз ұлт баласы қазақ шаңырағының астында жиналып, дүрдараз болмай, дүрлікпей, бір үйдің баласындай тату-тәтті ғұмыр кешіп жатыр. Татулық, бірлік, береке, ынтымақ әр елде бола бермейді. Оны әлемнің әр тарапынан ақпарат жеткізіп отырған көк сандықтан көріп отырмыз. Қазақ елі осындай игіліктерге толы жұрт. Кей кездері бір әулеттің балалары сөзге келіп, біріне-бірі өкпе артып жатады. Діні бөлек, ділі басқа халықтарды бір мемлекетте ұйытып отырудың өзі үлкен күш. Бір-бірімен тіл табыстырып, алакөз қылмай, достықты сақтап қалу үшін қазақ билігі талай ауқымды шараларды, беделді бастамаларды қолға алды. Осынау көп ұлтты тұрғындардың Қазақстан атты бір шаңырақ астына топтасуы ұлт Көшбасшысы, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың сұңғыла саясаткерлігі һәм тәуелсіз елімізді әлемдегі дамыған, өркениетті елдердің қатарына қосу жолындағы сындарлы қадамдары жағдайында мүмкін болып отыр.
Тұрақтылық пен келісім дегеніміз не? Ол отбасылық әл-ауқат, қауіпсіздік, баспана. Бейбітшілік - ол әке мен ана қуанышы, ата-аналар денсаулығы және біздің балаларымыздың бақыты. Бейбітшілік - ол тұрақты жұмыс, жалақы және ертеңгі күнге деген сенім. Бейбітшілік пен тұрақтылық - күн сайынғы еңбекпен қорғап, нығайтуды қажет ететін жалпыхалықтық жетістік.
Бейбіт сүйгіш қазақ халқының сан ғасырлардан бергі тарихында аты аңызға айналған ел бастаған хандар мен билері, батырлары елдің амандығын, тыныштығын сақтауға мол үлесін қосқаны мәлім. Осы игі үрдіс қазіргі жаңа ғасырда да өз жалғасын тауып, әлем алдында Қазақстан досқа қамқор, дұшпанға кешірімді, көршілерге мейірімді ел екендігін дәлелдеп келеді. Осы аяулы арман, асыл мұраттың аясында Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тарапынан ауқымды саяси қадам-дар жасалып, бейбітшілік пен достықты нығайтудың жарасымды үлгісі қаланып жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев биылғы жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: Толысқандықтың жаһандық сынынан өту үшін біздің топтаса білуіміз қажет. Біз барлық қазақстандықтар арасындағы сенімді нығайтуға тиіспіз! Бір-бірімізге тағатты болуымыз керек! Бұлар - Қазақстанның болашағына кілттер. Ел бірлігі - ол өміршеңдік оттегі. Біз дем алған кезде оны байқамаймыз, ол өздігінен болады - біз тек өмір сүреміз. Бірлігімізді біздің өзіміз сақтауға тиіспіз. Оны біз үшін ешкім ешқашан сырттан келіп жасамайды, - деді.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда қазақ халқының қалыптасқан сал - тының арқасында бүгінгі таңда діни шыдамдылық пен қоғам өмірінің осы саласындағы бейбіт қатар өмір сүруі сақталуда. Бұған айғақ ретінде шамамен теңдей дәрежеде діни бірлестіктердің санының өсуі мен қазіргі таңға дейін діни негізде айқын қақтығыс жағдайларының орын алмағандығын келтіруге болады. Алайда, бұл қоғам мен дін өзара қатынастарындағы түйіскен мәселелерінің жоқ екендігін білдірмейді. Бірнеше діни бірлестіктер тарапынан елдің қоғамдық-саяси өмірінде кейбір таласты мәселелер пайда болды. Аталмыш мәселе ұлттық құрылыс сұрағында аса өзекті болып табылады. Сондықтан да қайталап айтқаным артық болмас деп ойлаймын, қазіргі таңдағы аймақтағы жағдай мен еліміздің модернизациялану процесі барысында бұл мәселенің талқыланып, кейбір шиеленісті сұрақтарының ше - шімін табу кезек күттірмейді.
Көне дәуірден ұрпақ үшін өмір сүрген ғұлама халық - қазақ халқының ерте дәуірде қиялы мен шығармашылығы өте дамыған күйде болғанын олардың сан мыңдаған туындылары дәлел болса, оның ел бірлігіне де әсері мол болғаны анық. Бұдан тақырыптың өзектілігі туындары хақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін ХІХ В.Гумбольдт еңбектері, бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді.
Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Осы жайттарды айқындау үшін біздің алдымыздағы басты мақсат - зерттеу еңбектерді, мақалалардыарды оқып қана қоймай, көпэтносты қоғамдағы дін, толеранттылыққа жетудегі дін мәселесінің баспасөздегі көрінісін, оның жайын айқындау болмақ. Әрине, бұл жағдайда қазақ халқы талай нәубет жылдары ұлты мен тегіне қарамастан барлық ұлтқа құшағын айқара ашты. Оның пайдасы мен зияны таяқтың екі ұшындай болды. Осы негізде мынадай міндеттерді алға тартамыз:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алу;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындау;
* Дін мәселесі жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашу;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Толеранттылыққа жетудегі қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аудару;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын таныту.
Аталған мақсат-міндеттерді тиісті деңгейінде орындау қазақ халқының тарихи тамырлары мен шығу тегі, этнос сөзінің этнонимі, дін жайлы жазылған мақалалар, олардың көтерген тақырыптары мен идеялық ұстанымы талданады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында көпэтностағы дін мәселесі әлеуметтік негізде жүйелі түрде зерделенді. Көпэтносты қазақ жеріндегі дін мен конфессияаралық келісім өзіндік даму эволюциясы, идеясы, ұнамсыз қылықтарды мінеп-сынаудағы астарлап айту принципі, ерекшелігі талданды. Дін мәселесінің толыққанды зерттеу нысанасына айналуы жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады. Мысалы:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алу;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындау;
* Дін мәселесі жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашу;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Толеранттылыққа жетудегі қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аудару;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыс нысаны мен пәні: Жұмыстың басты нысаны - көпэтностағы қоғамдық дін мәселелері негізінде ғылыми-әлеуметтік сұрақтарды қарастыруға көңіл қойдық.
Сонымен қатар, тақырыпқа қатысты әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген публицистикалық мақалалар алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін ХІХ В.Гумбольдт еңбектері, бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді.
Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу әдісі: Діннің бұқаралық ақпарат құралдарындағы көрінісін, қоғамда алар орнын, жалпы қоғамдық мәнін зерттеуде әлеуметтік-теориялық негіздеме арқылы хронологиялық, салыстырмалы-салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай ақ, мектепте тіл курстарын оқытуда, жоғары оқу орындарында мемлекеттік тіл мәртебесін көтеруде, арнайы курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алынды;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Дін мәселесі жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәні ашылды;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орны пайымдалды;
* Толеранттылыққа жетудегі қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. көпэтносты қоғамдағы дін және діни толеранттылық мәселелері
1.1 Этнос концепциясы мен дін мәселелері
Бізді қоршаған тіршіліктегі құбылыстар мен оқиғалардың өзгеруі өздігінен себеп-салдарсыз болмайды. Ол белгілі бір объективтік заңдылықтар негізінде жүзеге асып жатады. Сол сияқты адамзат та дами келе объективті түрде көптеген әлеуметтік қауымдарға бөлініп кетеді. Солардың бірі этнос болып табылады. Ол әлбетте, таптар мен әлеуметтік топтардан бөлек бір қатар айрықша ерекшеліктермен сипатталады. Өз заманында көне гректер басқа халықтарды атау үшін этнос сөзін қолданған екен. Оның латынша аналогы - natio. Грек тілінде халықты бейнелейтін лаос - тұрғындар, демос - азаматтардың жиынтығы сияқты басқа терминдер де болған, бірақ бұл терминдер әлеуметтік сипатқа ие еді. Орыс тілінде бұл терминнің баламасы ретінде ұзақ уақыт бойы халық ұғымы қолданылған. Народ сөзінің түбірі род екендігі сондай-ақ көрініп тұр емес пе? Этнос термині XIX ғасырдың соңынан бастап қана ғылыми айналымға енгізіле басталған. Бірақ бұл терминнің мазмұнын ашып беруде осы күнге шейін ғалымдардың пікірлерінде бірізділік жоқ.
Кеңес этнографтарының мектебі этнос терминін Примор-диализм аясында қарастырды. Ол бойынша, индивидтердің бір этносқа жататындығының белгілерін анық санамалап беруге болады. Бұл тұрғыдан келгенде этнос объективтік шындық болып табылады, өйткені адам этникалық тегінің негізін табиғаттан немесе қоғамнан табады. Сондықтан этностықты қолдан жасауға яки оны жарандарға таңуға болмайды. Этнос - нақты және регистрацияланатын нышан-белгілерге ие қауымдастық. Эволюциялық-тарихи бағытты ұстанушылар этностарды тарихи үдерістің нәтижесінде пайда болған әлеуметтік қауымдастықтар ретінде қарастырады. Әлеуметтік-биологиялық бағыт этникалықтықты адамның биологиялық мәнімен байланыстырады. Ол бойынша, этникалық тек примордиалдық сипаттас болып келеді, яғни ол адамдарға әуел бастан-ақ тән нәрсе. Этногенездің пассионар-лық теориясы бойынша, этнос - тәртіп пен мінез-құлықтың соны таптаурынды-жаттандылығы негізінде табиғи түрде қалыптасатын ұжым. Мұнда ол өзін барша ұжымдарға қарсы қойып, өзінің өкілдеріне арнап ортақ этникалық дәстүрлерді қалыптастыратын құрылымдық тұтастық ретінде көрінеді[1].
Этностың дуалистік тұжырымдамасын Ю.В.Бромлей ұсынған. Оның пікірінше, тар мағынада этнос өзінің бірлігін және басқалардан айырмашылығын түсінетін, өздік санасы мен өзіндік атауы бар, тарихи территорияда қалыптасқан тұрақты және ортақ мәдениеті-психикасының ерекшеліктеріне ие адамдардың ұрпақтараралық қалыпты жиынтығы. Мұны этникос деп атаған. Ал, кең мағынада (этникостың бөлігі ретіндегі) этнос бір мемлекеттің шегінде өмір сүретін этно-әлеуметтік организм болып табылады.
Пьера ван ден Бергенің (Pierre L. van den Berghe) теориясы бойынша, өзінің гендерін келесі ұрпақтарына бере отырып, бауырлары мен туысқандарының аман қалуы үшін өзін құрбандыққа шалуға дейін бара алатындар өзінің генофондының өсуін қамтамасыз етеді. Мінез-құлықтың осындай типі топты эволюциялық жағынан тұрақтырақ етеді, сондықтан да альтруизм гендері табиғи сұрыпталу арқылы жалғастырылады[2]. Этникалықтықтың құрылымдық теориясы да бар. Мысалы, В.А.Тишков этникалық қауымдастық - бір атауға, мәдениеттің ортақ белгілеріне, шығу тегінің бір екендігі туралы аңыздарға, олай болса бірдей тарихи жадқа ие, өздерін белгілі бір айрықша географиялық территориямен байланыстыратын, сондай-ақ топтық ниеттестік сезімін білдіре алатын адамдар тобы деп түсінеді. Ал, инструментализм тұжырымдамасында этностың анықтамасы берілмеген, ол этникалықтықтан адамдар өз мақсатына жету үшін, әсіресе этникалық элитаның билік пен артықшылықтарға ие болу үшін құрал ретінде пайдаланатынын тілге тиек етуде[3].
Зерттеушілер этностың гомеостатикалық және динамика-лық түрлерін тілге алуда. Біріншісіне табиғатпен қатынасында тепе-теңдікті сақтап, оны аялайтын этнос жатады. Екіншісі - өзінің дамуына табиғатты бұзу мен бағындыру арқылы қол жеткізетін этнос[4]. Дм. Крылов гетерономдық және автономдық этностар жөнінде сөз қозғайды. Бұларға төменде арнайы тоқталып өтеміз.
Мұнда алғашқы зерттеушілердің бірі С.М.Широкогоровтың (1887-1939) анықтамасын тілге тиек етуге болады: Этнос бір тілде сөйлесетін, өзіне тән (өзіндік) тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, рәсімдері мен дәстүрлер жүйесіне ие болған, өзінің тектік бірлігін мойындайтын кісілер тобынан құралады[5]. Осы тәріздес анықтаманы белгілі этнограф П.И.Кушнер де берген. Автордың белгілі бір тарихи дәуірлерде бір халыққа тән болған ерекшеліктердің мүлдем жойылып кетуі немесе көмескі тартуы мүмкін деген пікірін терістеуге болмайды. Кейде, - дейді ол, - көптеген халықтар арасында таралған бір ұлттың белгілері мен ерекшеліктері сол халықтардың бірінің тұрмысына соншалықты орнығып алуының нәтижесінде сол халықтың маңызды этникалық белгісіне айналуы да мүмкін[6].
Бұған мысалды өзіміздің, қазақтың тұрмысынан көптеп кездестіруге болады: толып жатқан кеңестік мерекелерді айтпағанның өзінде, орыстардан келген жаңа жылды 1-ші қаңтарда мейрамдау үрдісі немесе қазақтың бірде-бір шілдеханасы мен қоныс тойының арақ-шарапсыз өтпейтіні, оның атасының асына айналғаны қашан. Сондай-ақ ресми қонақтарды нан-тұзбен қарсы алу қазақта мыңдаған жылдар желісінде өріс алған дәстүр ме еді? Осыларды ойласатын кез келді. Орыста мейрам көп, қазақта айран көп дейтін сөздің мағызын шағып жаңа жылды басқа айға, күнге көшіру керек те шығар. Себебі, мұның христиан дінімен байланысты жақтары да бар ғой. Опера туралы да осыны айтуға болады. Ол Италияда шіркеулік насихаттың бастапқы жоралғыларының бірі ретінде пайда болған. Енді келіп кейбіреулер оны бүкіл халыққа классикалық өнер ретінде таңып-таныту үшін өңешін созып даурығуда.
Белгілі этнограф С.А.Токарев этносты экономикалық және бірқатар әлеуметтік қатынастар түрлерінің нәтижесіне негізделетін кісілер қауымы[7] деп түсіндіреді. Бұл жерде авторлардың экономикалық қатынастар бірлігін этникалық қауымдастықтың белгісі ретінде көрсетуін орынсыз деп білеміз. Себебі, бұл бірлік этностың белгісіне жатпайды. Экономикалық қатынастар бірлігі бір территорияда қалыптасқан этностың кейінгі дәуірлердегі болмысына әсер етіп, топтастыратын факторлар мен алғышарттар болып табылады. Осынау идея көптеген этнологтар тарапынан 1990 жылдардан бастап мойындала бастағандығын атап өткен жөн. Ал шет елдерде мұндай түсінік баяғыда-ақ орныққан болатын. Этностың параметрлері ішінара формациялық факторлармен де аңықталады. Бірақ бұл жайт этникалық қауымдастықтың салыстырмалы түрдегі дербестігін терістей алмайды деген пікірлер тіпті 80 жылдарда анық, ашық айтыла басталған еді. Формациялардың ауысуы тұтастай бір этникалық қауымдастықтың түбегейлі өзгеруіне әкелмесе керек. Этностың кейбір элементтері оның дамуы барысында формациялық процестен озып кетуі мүмкін, ал басқалары өзгеріске ұшыраған факторларға ілесе алмай артта қалуы да ықтимал. Демек, экономикалық қатынастар этностың белгісі бола алмайды деген пікір қалыптасты деп айта аламыз, мұның өзі этнология ғылымының жетістігі болып табылады.
В.И.Козлов этникалық қауымдастықтарды типтендіру проблемасын формациялық тұрғыдан шешеді, этностардың негізгі тарихи бес типін саралайды. Мұндай тұрғыда әлеуметтік-экономикалық параметрлер негізгі өлшем ретінде қаралатыны түсінікті[8].
Рас, адамдардың әлеуметтік-этникалық қауымдастықтары-ның пайда болуы мен алмасып отыруының негізінде материалдық игіліктерді өндіру әдісі жатады деген қағиданы толығымен терістеуге болмас. Бұл ретте Ю.В.Бромлей жаңа этностардың пайда болуы тиісті қоғамдық экономикалық формациялар алмасуының кезеңдеріне тұспа-тұс келеді деп жазады. Мәселен, қазіргі уақытта өмір сүріп жатқан палеогенетикалық этностардың көбісі алғашқы таптық қоғамдар қалыптасқан кезеңдерде пайда болған (армяндар, поляктар, хорваттар, шотландықтар). Қазіргі неогенетикалық этностар негізінен өтпелі дәуірлерде - капитализм қалыптас-қан кезде (ағылшын-канадалықтар, италяндықтар, француздар, бразилиялықтар), ал хакастар мен алтайлықтар - социализм дәуірінде орныға бастаған[9]. Осы тұста этностық белгілер мен этносты құрастыратын факторларды ажырата білген жөн. Ғалымдарымыз тарапынан мойындалған жәйттер мыналар: экономикалық тұрмыс бірлігі шын мәнісінде өз алдына этникалық ерекшелік болып табылмайды. Бірақ белгілі бір территорияда тұрақты экономикалық байланыстардың орны-ғуы этникалық қатынастардың қалыптасуы үшін қажетті объективті алғышарттарды жүзеге келтіреді. Этникалық қа-уымдастықтың қалыптасуының шарттары ретінде материал-дық игіліктерді өндіру процесінде пайда болатын байланыс-тармен бірге адамдық популяцияны өсіріп-өндіретін қаты-настарды - некелік қатынастарды да көрсетуге болады. Осы негізде және сыртқы ортаның әсерімен негізінен мәдениет саласында көрініс беретін таза этникалық белгілер бірте-бірте қалыптаса бастайды. Олардың ішінен ең маңыздысын, қалып-тасып болған этникалық ерекшеліктерді бейнелейтін, солардың мәні мен қорытындысы болып табылатын этникалық өздік сананы (немесе этностылықты) айрықша ажыратып көрсетуге болады.
Этникалықтың пайда болуына жәрдемдесетін факторлар-мен бірқатар оған кері әсер ететін немесе кедергі жасайтын жағдайларды да ажыратуға болады: оған жалпы этникалық мәдениет сипаттарының қалыптасуын баяулататын этнос ішіндегі сословиялық, касталық және басқалай кедергілермен байланысты болып келетін әлеуметтік жылжымалықтың (мобильность) төмен деңгейде болуын жатқызуға болады[10].
Этникалық-мәдени параметрлер тұрақтылығымен сипат-талады. Ал әлеуметтік-экономикалық параметрлер тез-тез өзгеріске ұшырап тұрады. Сол себепті этникалық процестерде бой көрсеткен өзгерістер этностың әлеуметтік-экономикалық тарихындағы секірістерге ілесе алмай қалады. Этникалық процестер негізінен этникалық-әлеуметтік системаның дамуы барысымен сәйкес келеді.
Кей жағдайларда этникалық интеграциялық функцияларды экономикалық формалардан гөрі әлеуметтік-потестарлық (саяси) институттар жақсы атқарады. Белгілі бір халықтың этно-әлеуметтік тарихының бастапқы кезеңдерінде этно-әлеуметтік қауымдастықтың мүшелерін біріктіруде экономи-калық байланыстарға қарағанда потестарлық институттардың (саяси), басқаша айтқанда биліктің, жалпытайпалық, кейіні-ректе жалпымемлекеттік органдардың атқаратын рөлінің, әсіресе феодализм жағдайында экономикалық байланыстар-дың локальдық, жерлестік сипат алуына байланысты арта түскенін зерттеушілер жиі-жиі тілге тиек етеді.
Этностың қалыптасуы және тұтастығының одан әрі сақталуының басты шарты туралы сөз қозғағанда оның бір ғана аймақта тұруын және шекарасының мызғымас болуын көрсете аламыз. Ал адамдарда, оларды басқа ру-тайпалардан, этностардан ерекшелеп тұратын ортақ тіл мен мәдениет қалыптасуы үшін, сол адамдар ұзақ уақыт бедерінде (тіпті қалыптасу кезеңінде де) бір-бірімен араласып, етене жақын тұруы керек. Мұның өзі олардың баршасының ортақ бір өңір-өлкеде тұрғанында ғана жүзеге келетін құбылыс. Ал, бұлардың бәрін ыңғайластыратын факторлар - потестарлық тетіктер.
Демек, Ю.В.Бромлейдің атап көрсеткеніндей, этносты айқындайтын сипаттарға этнос мәдениеті (оның ішінде тіл де) мен психикасы, оның өздік санасы мен өздік атауы жатады. Осы комплекс турадан тура этникалық қасиеттердің ядросын құрайды[11]. Этникалық қауымдастықтар тек этникалық қасиеттер негізінде ғана ерекшеленеді[12].
Сондықтанда этносқа берілген ең көп тараған анықтамаларды жүйелесек:этникалық (этностық) қауымдастық, әдетте ортақ мәдениетке ие болған, бір тілде сөйлесетін, өзінің қауымдастығын және оның басқа қауымдастықтарға жататын кісілерден айырмашылығын түйсініп-сезінетін адамдардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Осы мағынада Н.Н.Чебокса-ров: Этностылық - бұл нақты қоғамдық-экономикалық қатынастар жағдайларында өзара түсінікті тілде сөйлесетін, белгілі бір нақты территорияда өмір сүретін кісілер арасында қалыптасатын және өзінің мәдени ерекшеліктерін, дербес қоғамдық топ екендігін бүкіл өмір бойына ұғынатынкез келген қауымдардан құралады[13] - деп, жазады.
С.И.Королев болса, этникалық қауымға адамзат коғамының ерекше бір түрі ретінде қарап, ол қоғам мүшелерінің сыртқы ортаменқарым-қатынастарының нормалары, биологиялық және қоғамдық жағдаяттар негізінде туындайтын некелік қатынастары, мәмле түрлерінің жиынтығынан тұрады деген пікірді алға тартады[14]. Менің өз басым осы пікірді қолдағым келеді.Бұл сияқты пікірді Л.Н.Гумилев Этногонез және жер биосферасы, Автонекролог, Этностың географиясы еңбектерінде жан-жақты дәлелдей жазған[15]. Оның пікірінше, этносты анықтайтын белгі - бұл жүріс-тұрыстық стереотип (поведенческий стереотип). Мұны қарапайым тұрмыстық деңгейде қабылдау қиын емес. Мысалы, ой, қойлы орыс деген сөз Солтүстік Қазақстан өңірінде жиі қолданылатын еді (бір істе қазақша ыңғайы жоқ деген мағынада). Бірақ стереотиптердің этносқа қарағанда тез өзгеріске ұшырап тұратынын байқамауға болмайды. 70 жыл ішінде Қазақстан қазақтары басқаша-бөгде жүріс-тұрыстық стереотиптер мен стандарттарды қабылдап үлгерді, әлбетте олардың көбісі сырттан алынған, таңылған құбылыстар екеніне дау жоқ. Жалпы алғанда, жүріс-тұрыстық, әдептік стереотипті, әлбетте этностың бірден-бірі деп болмаса да, маңызды белгісі ретінде қабылдауға әбден болады. Бұл дәстүрлермен байланысты, ал дәстүрлер мәдениеттің ең маңызды бөлігі болып табылады.
Кейінгі кезде ғылыми әдебиеттерде этнос - бұл биологиялық даралықтан басқа ешнәрсе емес деген пікірлер[16] пайда бола бастады. Осы тәріздес пікірлермен келіспейтіндігін білдірген көптеген зерттеушілер әрбір этнос биологиялық қауым түрінде белгілі бір адамдық популяциямен байланысты болса да, бірақ ол қоғамдық заңдылықтар негізінде дамиды, сол себепті жаңа этностар биологиялық мутация нәтижесінде пайда болады деген пікірлерді қабылдау мүмкін емес. Этнос қоғамдық процестердің жемісі деп тұжырымдайды.
Біздің және шетел ғалымдарының пікірінше, этнос - бұл әлеуметтік топтардың өмір сүруінің тарихи қалыптасқан айрықша түрі. Мұндай қауым табиғи-тарихи жолдармен пайда болады және дамиды, ол қауымдық топқа жататын кісілердің ерік-жігері мен қалауына байланысты болмастан, өзін-өзі қайтадан жаңарту есебінен дәйім көп ғасырлар бойына өмір сүруге қабілетті[17].
Латын тілі арқылы біздің тілімізге еніп, орныққан ұлт мағынасындағы нация сөзі көбінесе халық немесе этнос терминімен астарлас келеді. Бұл сөз халық жады мен жанынан өшкен жоқ, бірақ ол біздің тілімізде жаңа мағынаға ие болуда. Мұны дөп басып байқаған да - сарабдал саясаткер Н.Назарбаев. Өкінішке орай, бұл сөзді баспасөзде қалай болса солай қолдану белең алуда. Мысалы, Президент тарапынан алға тартылған осынау Ұлт бірлігі Доктринасы қазақ баспасөзінде Қазақстанның Ел бірлігі деп аударылған[18] және басқаша сөз тіркесімен берілген: ...Ұлттық келісім доктрина-сын қабылдау қажеттігін мәлімдеді .... - Ассамблея ана тіліне бет бұрды Жас қазақ, 30 қазан 2009 жыл. - 2 бет, т.б.
Ұлт терминінің орнына халық, ел, қоғам және этнос сөздерін орынсыз қолдана беруге болмайды деп білемін. Сондықтан да түрлі қауымдастықтарды ұлттық қоғамдастыққа біріктірудің әлемдік тәжірибесін және тұтастай алғандағы Дүниедегі, әсіресе Қазақстандағы болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, ұлт ұғымының ғасырлар бедерінде қандай түсінілгендігін және оған бүгінгі таңда қандай мағына беріліп жатқандығын бағамдау қажет-ақ.
Газеттерді парақтағанда, радионы тыңдап, теледидар хабарларын тамашалағанда бірінші болып халық сөзі ойға оралады. Бірақ ол қазіргі қоғамға қаратыла қолданылғанның өзінде де көп мәнге ие. Оның бір мағынасы - қоғамның төменгі топтарын бейнелейді. Халықтың олигархтарға, ақсүйектерге, билік басындағыларға қарсы күресі демеуші ме еді. Бұдан тысқары, халық сөзі белгілі бір гео-әлеуметтік организмге (территориясы мен саяси-экономикалық жүйеге ие) жататын адамдардың жиынтығын белгілеу үшін де қолданылады. Мысалы, кезінде совет халқы деп айтқан едік қой. Қазіргі уақытта да Ресей немесе Қазақстан халқы деп айтылады. Алайда, бір кездері біртұтас болған, қазіргі уақытта ыдырап, жоқ болып кеткен Кеңес Одағы тұрғындарының арасынан қазақтар, армяндар, молдавандар және т.б. топтар бөлініп шықты. Адамдардың бұл қауымдастықтарының әрқайсысын бейнелеу үшін де халық сөзі қолданылуда.
Сол грузин, қазақ т.б. қаратыла айтылатын халық сөзі совет халқы дегендегіге қарағанда басқаша мағына беретіндігі түсінікті болса керек. Нақ осынау мағынаны (жекеленген халық пен оның өзіне ғана тән ерекшеліктерін) білдіру үшін этнологияда айрықша терминдер пайданылады. Олар - этнос деген сөз бен этностық кауымдастық деген сөз тіркесі.
Этнос дегеніміз не? Егер барша қазақтар, айталық француздардан нендей ерекшеліктерімен ерекшелікті тұрады деген сауалды қазіргі уақытта қойсақ, оның жауабы қандай болар еді? Әрине, олардың бір гео-әлеуметтік организмнің құрамында болуы дей алмаймыз, яғни территория мен экономика бірлігі емес. Қазіргі уақытта 5 млн-ға жуық қазақ басқа елдерде тұрып жатыр. Ал, өз елінен ақш-қа оралмастай болып кетіп қалған орыстар көп уақыт бойы, көбінесе өмірінің ақырына дейін орыстар болып қала береді. Белгілі бір қауымдастықтың мүшелерін туыстандыратын, сонымен бірге оларды мұндай басқа қауымдастықтардың өкілдерінен ажыра-тып тұратын бірінші белгі тіл сияқты. Дегенмен де бұл қағида-ның ағылшындар, француздар, испандарға қатысы жоқтай, өйткені олардың тілдерінде басқа қауымдар да сөйлейді.
Халықтар арасындағы айырмашылық ең алдымен мәдениет пен мінез-құлықта көрініс береді. Жоғарыда тілге алынған халықтардың тілі бір, бірақ олардың мәдениеттері басқа-басқа. Иә, тілдік бірлік мәдени қауымдастықтың пайда болуы мен дамуының ең маңызды шарты болып табылады. Сонымен бірге этностың ең маңызды компоненттерін оның өзіндік сана-сезімі мен атауы - этноним құрайды.
Этнос - бұл әлеуметтік қауымдастық. Бірақ оған кей-кейде биологиялық сипат беріліп, қарастырылады. Мұндай ұстаным-ды Ю.Семенов терістейді[19]. Ал, шынтуайтына келгенде балалар ата-аналарынан мәдениет пен этникалық сананы ғана емес, дене құрылымын да мұра етіп алып, алға қарай жалғастырады емес пе? Осыдан барып этникалық қауымдастық негізінен бұл шығу тегінің бірлігі, әрбір этнос - бұл адамдардың айрықша әулеті, тегі деген ұғым келіп шығады. Адамның бір этносқа жататындығы оның қаны бір шығу текпен байланыстыра анықталады. Адамдар өздерінің ата-аналарын басқалармен шатастырып алмайды, қанымыз да осындай, басқа емес деп есептейді. Мұның бәрі этностық текті адамдардың айрықша биологиялық түрі-әулеті ретінде түсінуге үндейді. Адам және оның ұрпақтары өздерінің шығу тегі мәселесін әрдайым есінде сақтайды емес пе? Олар биологиялық ата-аналарын таңдай алмайды. Ортақ ататек әрдайым адамдардың бір-біріне деген бейілділігін күшейте отырып, олардың жақындасуының негізін қалайды. Демек, этникалық тек адам өмірінің объективтік жағдайларының әсерімен қалыптасады екен. Туылғанынан бастап адам белгілі бір этностың бөлшегі болып табылады.
Әрине, егер этностың қалыптасуының алғашқы кезеңінде бірінші орынға адамдардың шығу тегі мен территория бірлігі шықса, кейініректе бұл рөлді ситуацияға қарай тіл, мәдениет, идеология (дін), әлеуметтік-саяси құрылым бірлігі, бір әміршінің құзырында болу сияқтылар алмаса отырып атқарады. Айта кету керек, әдебиетте этнос пен қоғам теңдестіріле қарастырылуда. Олар өзара байланысты болса да, басқа-басқа құрылымдар. Мысалы, немістер ГДР мен ФРГ сияқты түрлі типтес әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық құрылымдарда өмір сүрді емес пе? Демек, этнос қоғамның тілдік-мәдени және биологиялық ерекшеліктерге ие тұрғындарының топтарынан ғана құралады. Сондықтан ол кездегі немістердің қоғамдық құрылымы туралы әңгімелеуге болмас. Бірақ тұтастай алғандағы Германияның қоғамдық құрылымы туралы сөз қозғауға болады. В.Бабаков пен Ю.Семенов этнос пен ұлт ұғымдарын ажырата отырып, этнос территориялық-тілдік және мәдени-психологиялық компонент-терден тұрады, ал ұлт ұғымынан этникалықтық және әлеуметтік процестер орын алады дейді. Бұл тұжырыммен келіспеуге де болады. Археологиялық, этнографиялық және тарихи деректер этнос - бұл адамдардың белгілі бір ұжымы екендігін, ендеше онда, сөз жоқ, әлеуметтік қатынастардың бой көрсетіп жататындығын көрсетеді. Бұл ретте В.П.Торукалоның этнос және оның типтері биологиялық пен әлеуметтіктің бірлігі деген диалектикалық ұстанымын қолдауға болады. Ұлт, дейді ол, әлеуметтік-экономикалық факторлармен анықталады. Олардың ішіде ең бастысы - мемлекет[20]. Бұл мәселелерді зерделеуде жүйелік ұғымдарға жүгінген В.Б.Касевич, этникалық қауымдастық өзін қандық белгілер арқылы ғана емес, мәдени стереотиптердің сипаты арқылы да ажырата түйсініп-түсінеді. Ұлт өмірінде бірінші орында гео-саяси ерекшеліктер тұрады, ал мәдени белгілер екінші орынға ығыстырылады, деп тұжырады. Айта кету керек, мұндай жағдай бірнеше этникалық топтардың негізінде пайда болған ұлт өмірінен ғана орын алады. Ал, моноэтнос-ұлтқа мұндай ерекшелікті телуге болмайды.
Бұл ретте автор тарапынан тілдің рөлі ауызға алынбаған. Шын мәнінде, ол - күллі мәдени стереотиптердің іргетасы, яғни онда этнос пен ұлт өмірінің кристалданған бейнесі көрініс тапқан.
Жалпы алғанда, этнос теориясын ғылымижағынан негіздеуге үлкен үлес қосқан академик Ю.В.Бромлей этностың тарихи дамуы барысында өмір сүру жағдайына байланысты амалдың да өзгеріске ұшырайтындығын мойындайды. Сонымен бірге - деп, атап көрсетеді ол, - кейбір этностар бірнеше тарихи формациялар бедерінде өзінің тұрлаулығын сақтап қала алады.
Тармағынада этнос белгілі бір территорияда тұратын, өзіне тән салыстырмалы түрдегі тұрақты тілі мен мәдениетіне ие болған, сонымен бірге өздерінің бірлігін, басқа қауымдардан айырмашылын ұғынған, қауымдастығының атын айқындап айта алатын кісілердің тарихи қалыптасқан жиынтығы болып табылады[21]. Ол тар мағынада этнос ұғымы Этникос атауына тура келеді - дейді, (көне грек тілінен алынған сөз). Этносты кең мағынада ұлт сөзінің орнына қолдануға болады.
Этностың концепциясы туралы кеңінен сөз қозғаған академик Ю.Бромлей өзінің Этнос және этнография (М.: Наука, 1973)атты монографиясында осынау мәселе жөніндегі пікірлерін тарата баяндады. Олар 1983 жылы жарық көрген Очерки теории этнографии деген еңбекте одан әрі жалғастырылды. Ю.Бромлейдің негізгі ойлары мынаған саяды: 1. Этнос-пан ойкумендік құбылыс (шекара білмейтін, жер-жерлердің бәрінде кездесетін). 2. Адамзат тек қана этнос түрінде өмір сүріп келген және бұдан былай да солай өмір сүре береді. Этнос адамзаттың ең басты әлеуметтік тобы болып табылады. 3. Егер де қазір адамзат баласын түгелімен этносқа бөліп қарайтын болсақ, ол қалдықсыз бөлінеді. 4. Алғашқы қауымдық қоғамда этнос-ру мен тайпа, феодализм дәуірінде ұлыс түрінде (народность терминін біз ұлыс деп алып отырмыз) көрінген. Ал, капитализм мен социализм заманында этностың көрінісі - ұлт. Бұл жаңалық емес, әрине, Сталин тарапынан тұжырымдалған ақиқаттар. 5. Этнос екі түрде өмір сүреді: этникос және кең мағынада алғандағы этнос. Этникос - этникалық қауымның қай жерде жатқанына қарамастан оның барлық өкілдерін бейнелейтін термин. Ал этнос этникалық-әлеуметтік қауым. Мысалы, этносқа Қазақстанда тұратын қазақтар жатады, әлемнің басқа жерлерінде, елдерінде тұрып жатқан қазақтар және барлық қазақтар этникосқа жатады. 6. Эндогамия этностыңбасты белгілерінің бірі (яғни өз тобынан тысқары тұрған бөгде қауымның өкілдерімен некелесуге тыйым салу). Эндогамияның маңызы өте зор. Н.Масанов мұны теріске шығаруға тырысады: Революцияға дейін қазақтарда этникалық эндогамия болмаған, тек діни эндогамия ғана болған. Қазір де басқа этностардың өкілдерімен некеге тұрып жатқан қазақтар қаншама!
Бұл пікірге біз қосыла алмаймыз. Себебі қазақтардың дені, көпшілігі өздерінің ішіндегілермен некелескен, қазір де некеде тұрып жатыр. Ал, басқа этникалық қауымның өкілдері мен тұрмыс құрып жатқандар өте азшылықты құрайды. Шынында да егер қазақтардың көпшілігі басқа этностардың өкілдерімен тұрмыс құрып кетіп жатса, қазақ этносы этнос болып қалар ма еді? Демек, эндогамия этностың басты элементерінің бірі болып табылады.
Мұны мойындамай, жекеленген мысалдар мен фактілерге иек арту, соларды ғана жинақтай келе қорытынды шығару - бұл спекулятивтік философия мен социология өкілдеріне тән қасиет екені ғылыми жұртшылыққа атам заманнан бері мәлім жәйт.
Этнос сөзін тар мағынада түсінудің тиімділігінің дәлелі ретінде бір ұлтқа жататын, бірақ түрлі елдерге тарқалып кеткен кісілер тобының қай жерде тұратындығына қарамастан олардағы жалпы ұлттық белгілердің сақталып қалғандығын көрсету жеткілікті. Мысалы, Қытайда тұратын қазақтар саны 1 млн-ға жуық, Моңғолстанда 96 мың қазақ бар[22]. Олардың бәрінің экономикалық-территориялық және мемлекеттік қатынастарында ортақтық болмаса да, бірақ мәдениеттерінің айрықша белгілерінің жалпылығы тегінің бірлігін ұғыну, ортақ атау және басқа көптеген ұқсас жақтарының бірдейлігі бірлестіріп тұрады. Осы мағынада этносты тар шеңберде түсіну этносты құрайтын кісілердің ішкі ортасының тығыз байланыстылығы арқылы олардың этностық қасиеттерінің өзара бір-біріне өтіп және бірі-бірінің өміршеңдігін қамтамасыз етіп тұрады дегенге саяды.
Этнос қоғамдық институттардан тыс өмір сүрмейді. Осы институттармен бірге этнос Этникалық-әлеуметтік құрылым-дарды құрайды. Ол Әлеуметтік организмдерге көп ретте сәйкес келеді.
Мұндай жалпылық қауымдастық территориялық-саяси ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық бірліктерге де ие болады. Осынау этникалық-әлеуметтік организмдерді типтерге бөлу арқылы, олардың белгілі бір қоғамдық-экономикалық сатыларға тиісті екендігі анықталады. Мысалы, алғашқы қауымдық дәуірде тайпа немесе қандас-туыстар тайпалар тобы; орта ғасырларда ұлыстар тобы; жаңа дәуір үшін, яғни капитализм мен социализм деп аталатын құрылымдар пайда болған кезде ұлт сияқты қауымдық типтерді тілге тиек етуге болады[23]. Сонымен кең мағынада алып қарағанда этнос бір жағынан, этникалық, екінші жағынан, қоғамдық-экономикалық факторлармен айқындалып анықталады[24]. Ғалымдар тарапынан айтылып жүрген этникалық қауымның ең жоғары түрі - ұлт деген пікірдің жаны бар деп білеміз. Этнос пен ұлт ұғымдарының ара жігін ашып көрсету өлшемдеріне байланысты мыналарды айта кеткен жөн: біріншіден, бір этностың құрамынан біртіндеп ондаған ұлттардың бөлініп шығуы табиғатта бар нәрсе. Мысалы, өз уақытында түрік тілінде сөйлейтін тайпалық қауымдардан бөлініп шыққан қазақ, қырғыз, түрікмен, өзбек ұлттары туралы сондай пікірді айтуға болады; екіншіден, этнос ұлттың бір бөлігін білдіруі мүмкін; а) Мысалы, құрамындағы этникалық-діни топтар ретінде шоғырланған татарлар-керәшендерді көрсетуге болады. Керәшендердің дәстүрлі мәдениеті бөлекше. Мұнда, бір жағынан, православие дінінің ықпалын айту керек. Екінші жағынан, ноғай-қыпшақ және фин-угорлық компоненттердің қатыстылығы және бар. Болгарлар арасындағы мұсылмандар мен христиандар да этникалық-діни топтарға жатады; ә) Этникалық-нәсілдік топтар (бұған Америка халқы мысал бола алады); б) Этникалық-территориялық топтар (белгілі бір ұлт өкілдерінің ол немесе бұл территорияда, елде бірыңғай орныға, топтаса өмір сүруі). Сібір мен Астрахань татарлары татар ұлтының сондай этнотерриториялық топтарын құрайды[25]. Сондай-ақ, этнос ұлттың қалыптасуының алдыңғы дәуірін білдіруі мүмкін[26]. Кейде этностың ұлт ұғымы орнына да қолданыла беретіндігін практикадан көріп жүрміз. Сонымен, Этнос ұғымы Ұлт ұғымына қарағанда кең мазмұнға ие екендігін көруге болады. Этностылық ұлттыққа қарағанда көнерек, өйткені ұлт кейінірек пайда болған. Жаңа дәуірде, адамзат дамудың капиталистік сатысына көтерілуіне байланысты этностардан ұлт өсіп шыға бастайды.
Этникалық қауымдардың алуан-алуандылығын анық бейнелеу үшін ғалымдар Этникалық топ, Этнографиялық топ деген категорияларды қолданып жүр.
А.Х.Гаджиевтің пікірінше, Этникалық топ бұл - негізгі этникалық қабаттан тысқарыда өмір сүріп, тіл, традициялық тұрмыс салты бірлігін және өзі жататын ұлт немесе халықтың қоғамдық психологиясының ерекшелігін сақтап қалған этникалық қауымдастықтар болмысының бір түрі болып есептелінеді[27].
Ал, Этнографиялық топ - ол немесе бұл этникалық қауымдар мәдениеті мен тұрмысының базбір ерекшеліктері мен белгілерін сақтап қалған топтың түрі. Әрбір халықтың құрамында сөйлеу мәнері, диалектісі, өзіне тән әдет-ғұрыптары мен тұрмыс мәдениетіне қарай ерекшеленетін этнографиялық топтар болады[28]. Ондай топтар көбінесе бір этностың оқшауланған бөлігі болып табылады. Оның жарқын мысалы - казактар[29]. Сондай-ақ, орыс халқының бір бөлігі болып табылатын некрасовтықтардың тұрмыстық мәдениеті-нің өзгеріске ұшырауы кеңес өкіметі кезіне тура келеді. Себебі, олардың конфессионалдық ерекшеліктерінің шайыла басталуы құдды сол кезеңде белсенді әрі жедел түрде жүзеге асырылды. Дейтұрғанмен, олардың этномәдени ерекшелігі осы күнге дейін өзінің бояуын жоғалтқан емес.
Қазіргі таңда да олар орыс халқының айрықша этнографиялық тобын құрайды[30].
Бұл пікірді жалғастыра ой айтқан автор С.А.Виноградовтың жазуынша, этникалық топ ұғымы бір ұлттың басқа елдегі жергілікті халықпен араласпай өзінің тілі, әдеті, мәдениеті, традицияларын ұзақ уақыт бойы сақтап қалған топтарына қаратыла айтылады.
Қазақстанда тұрып жатқан орыстар, немістер, кәрістер солардың қатарына жатады[31]. 1989 жылы жүргізілген санақ бойынша анықталған Қазақстан мен Орталық Азияда тұрып жатқан жалпы саны 1 млн. 179,5 мыңдай татарлар жөнінде де осыны айтуға болады[32].
Кейінгі кезде әдебиетте және бұқаралық ақпаратқұралдарында диаспора деген ұғым көп қолданылуда.
Бұл сөздің ғылыми мағынасы қоғамдық-саяси тұрғыдан гөрі химиялық, биологиялық процестерді көбірек бейнелейді. Диаспора грек сөзі: I. Химиялық бөлшектерді, бытыраңқы, шашыраңқы бөлшектерді көрсету үшін қолданылады; II.Өсімдіктердің көбеюіне, тарауына ықпал жасайтын олардың кез келген бөлшегі (ұрық, жеміс, бадана, түйнек, т.т.). Мәскеуде 1993 жылы жарыққа шыққан 2 томдық философиялық сөздікте осылай жазылған. Ал, Казақ Совет Энциклопедиясында (3-том, 367-бет) диаспора деген сөз тек химиялық ұғым ретінде түсіндіріледі.
Біз әңгіме етіп отырған мәселе тұрғысынан жанасатын болсақ, диаспора деп өз халқының мемлекеттік құрылымынан, этникалық немесе тарихи отанынан тысқары жерлерде, басқа елдерде тұрып жатқан ұлт өкілдерінің топтарын айтуға болады. Сондықтан да Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті тұрғанда біздің басқа елдерде тұратын қандастарымыздың барлығы қазақ диаспорасына жатады. Бүгінде әр үш қазақтың бірі шет мемлекеттерде тұрады. Оның әр түрлі себептері бар. Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысында екі империя - Ресей мен Қытайдың жасасқан Шәушек шарты бойынша, қазақтардан сұрамай-ақ, шекара сызығын жүргізіп, ағайын-бауырларды екі бөлді де тастады. Сонымен бүгінгі күні Қытайда I миллион 300 мыңға жуық қазақ диаспорасы өмір сүруде. Шекара сызығын жүргізуге байланысты көрші елдерде - Ресей, Өзбекстан, Түрікменстан жерлерінде 2 миллионға жуық қандастарымыз диаспораға айналған. Ал, Кеңес өкіметін орнату, азамат соғысы, таптық күрес, отырықтандыру мен ұжымдастыру зобалаңы, қудалаулар мен қырып-жою кездерінде қаншама қазақ тым-тырақай елін тастай қашып, басқа жерлерді сауғалаған еді.
Ал, Ресей жеріндегі қазақтар диаспора болады да, Қазақстандағы орыстар диаспора болмайтыны қалай? Қазақстанның бұрынғы Премьер-министрі С.Терещенконың Ұлы Ресей мемлекеті тұрғанда Қазақстандағы орыстар диаспора саналмайды деуінің бірден бір себебі - оның империялық санадан арыла алмауында. Ю.Семеновтың Этнос, нация, диаспора атты мақаласы жөнінде де осыны айтуға болады. Ол: Қазақстанның солтүстік облыстарында тұрып жатқан орыстар диаспораға жатпайды, олар Ресейдің шет аймақтарының тұрғындары есептелінеді, - дейді[33].
Ресей, Алмания, Польша, екі Корея, Татарстан, Қытайдағы Шыңжаң-Ұйғыравтономиялы ауданы тұрғанда, Қазақстанды мекендейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-7
І. этнос, дін және діни толеранттылық мәселелері
1.1 Этнос концепциясы және дін мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .8-30
1.2 Діни толеранттылық түсінігі және оған жетудің жолдары ... ... ... ... ... ... 30-3 6
ІІ. Көпэтносты қоғамдағы дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісі
2.1 Қазақстандағы конфессияаралық және этникааралық келісім: қазіргі жағдайы және даму бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37-39
2.2 Діннің баспасөз арқылы қоғамға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..39-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-5 0
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51-54
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бүгінде Қазақстан - бірлігі жарасқан, мейманасы тасқан, атағы әлемге асқан мемлекет. Жүз отыз ұлт баласы қазақ шаңырағының астында жиналып, дүрдараз болмай, дүрлікпей, бір үйдің баласындай тату-тәтті ғұмыр кешіп жатыр. Татулық, бірлік, береке, ынтымақ әр елде бола бермейді. Оны әлемнің әр тарапынан ақпарат жеткізіп отырған көк сандықтан көріп отырмыз. Қазақ елі осындай игіліктерге толы жұрт. Кей кездері бір әулеттің балалары сөзге келіп, біріне-бірі өкпе артып жатады. Діні бөлек, ділі басқа халықтарды бір мемлекетте ұйытып отырудың өзі үлкен күш. Бір-бірімен тіл табыстырып, алакөз қылмай, достықты сақтап қалу үшін қазақ билігі талай ауқымды шараларды, беделді бастамаларды қолға алды. Осынау көп ұлтты тұрғындардың Қазақстан атты бір шаңырақ астына топтасуы ұлт Көшбасшысы, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың сұңғыла саясаткерлігі һәм тәуелсіз елімізді әлемдегі дамыған, өркениетті елдердің қатарына қосу жолындағы сындарлы қадамдары жағдайында мүмкін болып отыр.
Тұрақтылық пен келісім дегеніміз не? Ол отбасылық әл-ауқат, қауіпсіздік, баспана. Бейбітшілік - ол әке мен ана қуанышы, ата-аналар денсаулығы және біздің балаларымыздың бақыты. Бейбітшілік - ол тұрақты жұмыс, жалақы және ертеңгі күнге деген сенім. Бейбітшілік пен тұрақтылық - күн сайынғы еңбекпен қорғап, нығайтуды қажет ететін жалпыхалықтық жетістік.
Бейбіт сүйгіш қазақ халқының сан ғасырлардан бергі тарихында аты аңызға айналған ел бастаған хандар мен билері, батырлары елдің амандығын, тыныштығын сақтауға мол үлесін қосқаны мәлім. Осы игі үрдіс қазіргі жаңа ғасырда да өз жалғасын тауып, әлем алдында Қазақстан досқа қамқор, дұшпанға кешірімді, көршілерге мейірімді ел екендігін дәлелдеп келеді. Осы аяулы арман, асыл мұраттың аясында Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тарапынан ауқымды саяси қадам-дар жасалып, бейбітшілік пен достықты нығайтудың жарасымды үлгісі қаланып жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев биылғы жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: Толысқандықтың жаһандық сынынан өту үшін біздің топтаса білуіміз қажет. Біз барлық қазақстандықтар арасындағы сенімді нығайтуға тиіспіз! Бір-бірімізге тағатты болуымыз керек! Бұлар - Қазақстанның болашағына кілттер. Ел бірлігі - ол өміршеңдік оттегі. Біз дем алған кезде оны байқамаймыз, ол өздігінен болады - біз тек өмір сүреміз. Бірлігімізді біздің өзіміз сақтауға тиіспіз. Оны біз үшін ешкім ешқашан сырттан келіп жасамайды, - деді.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда қазақ халқының қалыптасқан сал - тының арқасында бүгінгі таңда діни шыдамдылық пен қоғам өмірінің осы саласындағы бейбіт қатар өмір сүруі сақталуда. Бұған айғақ ретінде шамамен теңдей дәрежеде діни бірлестіктердің санының өсуі мен қазіргі таңға дейін діни негізде айқын қақтығыс жағдайларының орын алмағандығын келтіруге болады. Алайда, бұл қоғам мен дін өзара қатынастарындағы түйіскен мәселелерінің жоқ екендігін білдірмейді. Бірнеше діни бірлестіктер тарапынан елдің қоғамдық-саяси өмірінде кейбір таласты мәселелер пайда болды. Аталмыш мәселе ұлттық құрылыс сұрағында аса өзекті болып табылады. Сондықтан да қайталап айтқаным артық болмас деп ойлаймын, қазіргі таңдағы аймақтағы жағдай мен еліміздің модернизациялану процесі барысында бұл мәселенің талқыланып, кейбір шиеленісті сұрақтарының ше - шімін табу кезек күттірмейді.
Көне дәуірден ұрпақ үшін өмір сүрген ғұлама халық - қазақ халқының ерте дәуірде қиялы мен шығармашылығы өте дамыған күйде болғанын олардың сан мыңдаған туындылары дәлел болса, оның ел бірлігіне де әсері мол болғаны анық. Бұдан тақырыптың өзектілігі туындары хақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін ХІХ В.Гумбольдт еңбектері, бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді.
Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Осы жайттарды айқындау үшін біздің алдымыздағы басты мақсат - зерттеу еңбектерді, мақалалардыарды оқып қана қоймай, көпэтносты қоғамдағы дін, толеранттылыққа жетудегі дін мәселесінің баспасөздегі көрінісін, оның жайын айқындау болмақ. Әрине, бұл жағдайда қазақ халқы талай нәубет жылдары ұлты мен тегіне қарамастан барлық ұлтқа құшағын айқара ашты. Оның пайдасы мен зияны таяқтың екі ұшындай болды. Осы негізде мынадай міндеттерді алға тартамыз:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алу;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындау;
* Дін мәселесі жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашу;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Толеранттылыққа жетудегі қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аудару;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын таныту.
Аталған мақсат-міндеттерді тиісті деңгейінде орындау қазақ халқының тарихи тамырлары мен шығу тегі, этнос сөзінің этнонимі, дін жайлы жазылған мақалалар, олардың көтерген тақырыптары мен идеялық ұстанымы талданады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында көпэтностағы дін мәселесі әлеуметтік негізде жүйелі түрде зерделенді. Көпэтносты қазақ жеріндегі дін мен конфессияаралық келісім өзіндік даму эволюциясы, идеясы, ұнамсыз қылықтарды мінеп-сынаудағы астарлап айту принципі, ерекшелігі талданды. Дін мәселесінің толыққанды зерттеу нысанасына айналуы жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Әрі жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің өзектілігімен айқындалады. Мысалы:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алу;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындау;
* Дін мәселесі жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәнін ашу;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орнын пайымдау;
* Толеранттылыққа жетудегі қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аудару;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыс нысаны мен пәні: Жұмыстың басты нысаны - көпэтностағы қоғамдық дін мәселелері негізінде ғылыми-әлеуметтік сұрақтарды қарастыруға көңіл қойдық.
Сонымен қатар, тақырыпқа қатысты әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген публицистикалық мақалалар алынды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: Біздің зерттеу жұмысымызға дейін ХІХ В.Гумбольдт еңбектері, бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді.
Жалпы халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.
Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеу әдісі: Діннің бұқаралық ақпарат құралдарындағы көрінісін, қоғамда алар орнын, жалпы қоғамдық мәнін зерттеуде әлеуметтік-теориялық негіздеме арқылы хронологиялық, салыстырмалы-салғастырмалы, жүйелі, комплексті, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні: Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай ақ, мектепте тіл курстарын оқытуда, жоғары оқу орындарында мемлекеттік тіл мәртебесін көтеруде, арнайы курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
* Қазақ халқының тарихи тамырларына, қалыптасу генезисіне және әле қоғамдық даму эволюциясындағы ғылыми бағыттарды басшылыққа алынды;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерін зерттей отырып, оның отандық және әлемдік деңгейде дамуындағы орнын, сондай-ақ әлемдік әдебиет сахнасындағы орнын, өзіндік ерекшелігін айқындалды;
* Дін мәселесі жайлы баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалардың идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-өнегелік мәні ашылды;
* Көпэтностағы қоғамдық дін мәселелерінің баспасөздегі көрінісін талдау үстінде оның әдеби процестегі маңызын көрсету, әлем тарихындағы алар орны пайымдалды;
* Толеранттылыққа жетудегі қоғамдық көкейтесті мәселелердің көркемдлік шешіміне назар аударылды;
* Мәселені салыстыра-салғастыра зерттеп, толық табиғатын танылды.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І. көпэтносты қоғамдағы дін және діни толеранттылық мәселелері
1.1 Этнос концепциясы мен дін мәселелері
Бізді қоршаған тіршіліктегі құбылыстар мен оқиғалардың өзгеруі өздігінен себеп-салдарсыз болмайды. Ол белгілі бір объективтік заңдылықтар негізінде жүзеге асып жатады. Сол сияқты адамзат та дами келе объективті түрде көптеген әлеуметтік қауымдарға бөлініп кетеді. Солардың бірі этнос болып табылады. Ол әлбетте, таптар мен әлеуметтік топтардан бөлек бір қатар айрықша ерекшеліктермен сипатталады. Өз заманында көне гректер басқа халықтарды атау үшін этнос сөзін қолданған екен. Оның латынша аналогы - natio. Грек тілінде халықты бейнелейтін лаос - тұрғындар, демос - азаматтардың жиынтығы сияқты басқа терминдер де болған, бірақ бұл терминдер әлеуметтік сипатқа ие еді. Орыс тілінде бұл терминнің баламасы ретінде ұзақ уақыт бойы халық ұғымы қолданылған. Народ сөзінің түбірі род екендігі сондай-ақ көрініп тұр емес пе? Этнос термині XIX ғасырдың соңынан бастап қана ғылыми айналымға енгізіле басталған. Бірақ бұл терминнің мазмұнын ашып беруде осы күнге шейін ғалымдардың пікірлерінде бірізділік жоқ.
Кеңес этнографтарының мектебі этнос терминін Примор-диализм аясында қарастырды. Ол бойынша, индивидтердің бір этносқа жататындығының белгілерін анық санамалап беруге болады. Бұл тұрғыдан келгенде этнос объективтік шындық болып табылады, өйткені адам этникалық тегінің негізін табиғаттан немесе қоғамнан табады. Сондықтан этностықты қолдан жасауға яки оны жарандарға таңуға болмайды. Этнос - нақты және регистрацияланатын нышан-белгілерге ие қауымдастық. Эволюциялық-тарихи бағытты ұстанушылар этностарды тарихи үдерістің нәтижесінде пайда болған әлеуметтік қауымдастықтар ретінде қарастырады. Әлеуметтік-биологиялық бағыт этникалықтықты адамның биологиялық мәнімен байланыстырады. Ол бойынша, этникалық тек примордиалдық сипаттас болып келеді, яғни ол адамдарға әуел бастан-ақ тән нәрсе. Этногенездің пассионар-лық теориясы бойынша, этнос - тәртіп пен мінез-құлықтың соны таптаурынды-жаттандылығы негізінде табиғи түрде қалыптасатын ұжым. Мұнда ол өзін барша ұжымдарға қарсы қойып, өзінің өкілдеріне арнап ортақ этникалық дәстүрлерді қалыптастыратын құрылымдық тұтастық ретінде көрінеді[1].
Этностың дуалистік тұжырымдамасын Ю.В.Бромлей ұсынған. Оның пікірінше, тар мағынада этнос өзінің бірлігін және басқалардан айырмашылығын түсінетін, өздік санасы мен өзіндік атауы бар, тарихи территорияда қалыптасқан тұрақты және ортақ мәдениеті-психикасының ерекшеліктеріне ие адамдардың ұрпақтараралық қалыпты жиынтығы. Мұны этникос деп атаған. Ал, кең мағынада (этникостың бөлігі ретіндегі) этнос бір мемлекеттің шегінде өмір сүретін этно-әлеуметтік организм болып табылады.
Пьера ван ден Бергенің (Pierre L. van den Berghe) теориясы бойынша, өзінің гендерін келесі ұрпақтарына бере отырып, бауырлары мен туысқандарының аман қалуы үшін өзін құрбандыққа шалуға дейін бара алатындар өзінің генофондының өсуін қамтамасыз етеді. Мінез-құлықтың осындай типі топты эволюциялық жағынан тұрақтырақ етеді, сондықтан да альтруизм гендері табиғи сұрыпталу арқылы жалғастырылады[2]. Этникалықтықтың құрылымдық теориясы да бар. Мысалы, В.А.Тишков этникалық қауымдастық - бір атауға, мәдениеттің ортақ белгілеріне, шығу тегінің бір екендігі туралы аңыздарға, олай болса бірдей тарихи жадқа ие, өздерін белгілі бір айрықша географиялық территориямен байланыстыратын, сондай-ақ топтық ниеттестік сезімін білдіре алатын адамдар тобы деп түсінеді. Ал, инструментализм тұжырымдамасында этностың анықтамасы берілмеген, ол этникалықтықтан адамдар өз мақсатына жету үшін, әсіресе этникалық элитаның билік пен артықшылықтарға ие болу үшін құрал ретінде пайдаланатынын тілге тиек етуде[3].
Зерттеушілер этностың гомеостатикалық және динамика-лық түрлерін тілге алуда. Біріншісіне табиғатпен қатынасында тепе-теңдікті сақтап, оны аялайтын этнос жатады. Екіншісі - өзінің дамуына табиғатты бұзу мен бағындыру арқылы қол жеткізетін этнос[4]. Дм. Крылов гетерономдық және автономдық этностар жөнінде сөз қозғайды. Бұларға төменде арнайы тоқталып өтеміз.
Мұнда алғашқы зерттеушілердің бірі С.М.Широкогоровтың (1887-1939) анықтамасын тілге тиек етуге болады: Этнос бір тілде сөйлесетін, өзіне тән (өзіндік) тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, рәсімдері мен дәстүрлер жүйесіне ие болған, өзінің тектік бірлігін мойындайтын кісілер тобынан құралады[5]. Осы тәріздес анықтаманы белгілі этнограф П.И.Кушнер де берген. Автордың белгілі бір тарихи дәуірлерде бір халыққа тән болған ерекшеліктердің мүлдем жойылып кетуі немесе көмескі тартуы мүмкін деген пікірін терістеуге болмайды. Кейде, - дейді ол, - көптеген халықтар арасында таралған бір ұлттың белгілері мен ерекшеліктері сол халықтардың бірінің тұрмысына соншалықты орнығып алуының нәтижесінде сол халықтың маңызды этникалық белгісіне айналуы да мүмкін[6].
Бұған мысалды өзіміздің, қазақтың тұрмысынан көптеп кездестіруге болады: толып жатқан кеңестік мерекелерді айтпағанның өзінде, орыстардан келген жаңа жылды 1-ші қаңтарда мейрамдау үрдісі немесе қазақтың бірде-бір шілдеханасы мен қоныс тойының арақ-шарапсыз өтпейтіні, оның атасының асына айналғаны қашан. Сондай-ақ ресми қонақтарды нан-тұзбен қарсы алу қазақта мыңдаған жылдар желісінде өріс алған дәстүр ме еді? Осыларды ойласатын кез келді. Орыста мейрам көп, қазақта айран көп дейтін сөздің мағызын шағып жаңа жылды басқа айға, күнге көшіру керек те шығар. Себебі, мұның христиан дінімен байланысты жақтары да бар ғой. Опера туралы да осыны айтуға болады. Ол Италияда шіркеулік насихаттың бастапқы жоралғыларының бірі ретінде пайда болған. Енді келіп кейбіреулер оны бүкіл халыққа классикалық өнер ретінде таңып-таныту үшін өңешін созып даурығуда.
Белгілі этнограф С.А.Токарев этносты экономикалық және бірқатар әлеуметтік қатынастар түрлерінің нәтижесіне негізделетін кісілер қауымы[7] деп түсіндіреді. Бұл жерде авторлардың экономикалық қатынастар бірлігін этникалық қауымдастықтың белгісі ретінде көрсетуін орынсыз деп білеміз. Себебі, бұл бірлік этностың белгісіне жатпайды. Экономикалық қатынастар бірлігі бір территорияда қалыптасқан этностың кейінгі дәуірлердегі болмысына әсер етіп, топтастыратын факторлар мен алғышарттар болып табылады. Осынау идея көптеген этнологтар тарапынан 1990 жылдардан бастап мойындала бастағандығын атап өткен жөн. Ал шет елдерде мұндай түсінік баяғыда-ақ орныққан болатын. Этностың параметрлері ішінара формациялық факторлармен де аңықталады. Бірақ бұл жайт этникалық қауымдастықтың салыстырмалы түрдегі дербестігін терістей алмайды деген пікірлер тіпті 80 жылдарда анық, ашық айтыла басталған еді. Формациялардың ауысуы тұтастай бір этникалық қауымдастықтың түбегейлі өзгеруіне әкелмесе керек. Этностың кейбір элементтері оның дамуы барысында формациялық процестен озып кетуі мүмкін, ал басқалары өзгеріске ұшыраған факторларға ілесе алмай артта қалуы да ықтимал. Демек, экономикалық қатынастар этностың белгісі бола алмайды деген пікір қалыптасты деп айта аламыз, мұның өзі этнология ғылымының жетістігі болып табылады.
В.И.Козлов этникалық қауымдастықтарды типтендіру проблемасын формациялық тұрғыдан шешеді, этностардың негізгі тарихи бес типін саралайды. Мұндай тұрғыда әлеуметтік-экономикалық параметрлер негізгі өлшем ретінде қаралатыны түсінікті[8].
Рас, адамдардың әлеуметтік-этникалық қауымдастықтары-ның пайда болуы мен алмасып отыруының негізінде материалдық игіліктерді өндіру әдісі жатады деген қағиданы толығымен терістеуге болмас. Бұл ретте Ю.В.Бромлей жаңа этностардың пайда болуы тиісті қоғамдық экономикалық формациялар алмасуының кезеңдеріне тұспа-тұс келеді деп жазады. Мәселен, қазіргі уақытта өмір сүріп жатқан палеогенетикалық этностардың көбісі алғашқы таптық қоғамдар қалыптасқан кезеңдерде пайда болған (армяндар, поляктар, хорваттар, шотландықтар). Қазіргі неогенетикалық этностар негізінен өтпелі дәуірлерде - капитализм қалыптас-қан кезде (ағылшын-канадалықтар, италяндықтар, француздар, бразилиялықтар), ал хакастар мен алтайлықтар - социализм дәуірінде орныға бастаған[9]. Осы тұста этностық белгілер мен этносты құрастыратын факторларды ажырата білген жөн. Ғалымдарымыз тарапынан мойындалған жәйттер мыналар: экономикалық тұрмыс бірлігі шын мәнісінде өз алдына этникалық ерекшелік болып табылмайды. Бірақ белгілі бір территорияда тұрақты экономикалық байланыстардың орны-ғуы этникалық қатынастардың қалыптасуы үшін қажетті объективті алғышарттарды жүзеге келтіреді. Этникалық қа-уымдастықтың қалыптасуының шарттары ретінде материал-дық игіліктерді өндіру процесінде пайда болатын байланыс-тармен бірге адамдық популяцияны өсіріп-өндіретін қаты-настарды - некелік қатынастарды да көрсетуге болады. Осы негізде және сыртқы ортаның әсерімен негізінен мәдениет саласында көрініс беретін таза этникалық белгілер бірте-бірте қалыптаса бастайды. Олардың ішінен ең маңыздысын, қалып-тасып болған этникалық ерекшеліктерді бейнелейтін, солардың мәні мен қорытындысы болып табылатын этникалық өздік сананы (немесе этностылықты) айрықша ажыратып көрсетуге болады.
Этникалықтың пайда болуына жәрдемдесетін факторлар-мен бірқатар оған кері әсер ететін немесе кедергі жасайтын жағдайларды да ажыратуға болады: оған жалпы этникалық мәдениет сипаттарының қалыптасуын баяулататын этнос ішіндегі сословиялық, касталық және басқалай кедергілермен байланысты болып келетін әлеуметтік жылжымалықтың (мобильность) төмен деңгейде болуын жатқызуға болады[10].
Этникалық-мәдени параметрлер тұрақтылығымен сипат-талады. Ал әлеуметтік-экономикалық параметрлер тез-тез өзгеріске ұшырап тұрады. Сол себепті этникалық процестерде бой көрсеткен өзгерістер этностың әлеуметтік-экономикалық тарихындағы секірістерге ілесе алмай қалады. Этникалық процестер негізінен этникалық-әлеуметтік системаның дамуы барысымен сәйкес келеді.
Кей жағдайларда этникалық интеграциялық функцияларды экономикалық формалардан гөрі әлеуметтік-потестарлық (саяси) институттар жақсы атқарады. Белгілі бір халықтың этно-әлеуметтік тарихының бастапқы кезеңдерінде этно-әлеуметтік қауымдастықтың мүшелерін біріктіруде экономи-калық байланыстарға қарағанда потестарлық институттардың (саяси), басқаша айтқанда биліктің, жалпытайпалық, кейіні-ректе жалпымемлекеттік органдардың атқаратын рөлінің, әсіресе феодализм жағдайында экономикалық байланыстар-дың локальдық, жерлестік сипат алуына байланысты арта түскенін зерттеушілер жиі-жиі тілге тиек етеді.
Этностың қалыптасуы және тұтастығының одан әрі сақталуының басты шарты туралы сөз қозғағанда оның бір ғана аймақта тұруын және шекарасының мызғымас болуын көрсете аламыз. Ал адамдарда, оларды басқа ру-тайпалардан, этностардан ерекшелеп тұратын ортақ тіл мен мәдениет қалыптасуы үшін, сол адамдар ұзақ уақыт бедерінде (тіпті қалыптасу кезеңінде де) бір-бірімен араласып, етене жақын тұруы керек. Мұның өзі олардың баршасының ортақ бір өңір-өлкеде тұрғанында ғана жүзеге келетін құбылыс. Ал, бұлардың бәрін ыңғайластыратын факторлар - потестарлық тетіктер.
Демек, Ю.В.Бромлейдің атап көрсеткеніндей, этносты айқындайтын сипаттарға этнос мәдениеті (оның ішінде тіл де) мен психикасы, оның өздік санасы мен өздік атауы жатады. Осы комплекс турадан тура этникалық қасиеттердің ядросын құрайды[11]. Этникалық қауымдастықтар тек этникалық қасиеттер негізінде ғана ерекшеленеді[12].
Сондықтанда этносқа берілген ең көп тараған анықтамаларды жүйелесек:этникалық (этностық) қауымдастық, әдетте ортақ мәдениетке ие болған, бір тілде сөйлесетін, өзінің қауымдастығын және оның басқа қауымдастықтарға жататын кісілерден айырмашылығын түйсініп-сезінетін адамдардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Осы мағынада Н.Н.Чебокса-ров: Этностылық - бұл нақты қоғамдық-экономикалық қатынастар жағдайларында өзара түсінікті тілде сөйлесетін, белгілі бір нақты территорияда өмір сүретін кісілер арасында қалыптасатын және өзінің мәдени ерекшеліктерін, дербес қоғамдық топ екендігін бүкіл өмір бойына ұғынатынкез келген қауымдардан құралады[13] - деп, жазады.
С.И.Королев болса, этникалық қауымға адамзат коғамының ерекше бір түрі ретінде қарап, ол қоғам мүшелерінің сыртқы ортаменқарым-қатынастарының нормалары, биологиялық және қоғамдық жағдаяттар негізінде туындайтын некелік қатынастары, мәмле түрлерінің жиынтығынан тұрады деген пікірді алға тартады[14]. Менің өз басым осы пікірді қолдағым келеді.Бұл сияқты пікірді Л.Н.Гумилев Этногонез және жер биосферасы, Автонекролог, Этностың географиясы еңбектерінде жан-жақты дәлелдей жазған[15]. Оның пікірінше, этносты анықтайтын белгі - бұл жүріс-тұрыстық стереотип (поведенческий стереотип). Мұны қарапайым тұрмыстық деңгейде қабылдау қиын емес. Мысалы, ой, қойлы орыс деген сөз Солтүстік Қазақстан өңірінде жиі қолданылатын еді (бір істе қазақша ыңғайы жоқ деген мағынада). Бірақ стереотиптердің этносқа қарағанда тез өзгеріске ұшырап тұратынын байқамауға болмайды. 70 жыл ішінде Қазақстан қазақтары басқаша-бөгде жүріс-тұрыстық стереотиптер мен стандарттарды қабылдап үлгерді, әлбетте олардың көбісі сырттан алынған, таңылған құбылыстар екеніне дау жоқ. Жалпы алғанда, жүріс-тұрыстық, әдептік стереотипті, әлбетте этностың бірден-бірі деп болмаса да, маңызды белгісі ретінде қабылдауға әбден болады. Бұл дәстүрлермен байланысты, ал дәстүрлер мәдениеттің ең маңызды бөлігі болып табылады.
Кейінгі кезде ғылыми әдебиеттерде этнос - бұл биологиялық даралықтан басқа ешнәрсе емес деген пікірлер[16] пайда бола бастады. Осы тәріздес пікірлермен келіспейтіндігін білдірген көптеген зерттеушілер әрбір этнос биологиялық қауым түрінде белгілі бір адамдық популяциямен байланысты болса да, бірақ ол қоғамдық заңдылықтар негізінде дамиды, сол себепті жаңа этностар биологиялық мутация нәтижесінде пайда болады деген пікірлерді қабылдау мүмкін емес. Этнос қоғамдық процестердің жемісі деп тұжырымдайды.
Біздің және шетел ғалымдарының пікірінше, этнос - бұл әлеуметтік топтардың өмір сүруінің тарихи қалыптасқан айрықша түрі. Мұндай қауым табиғи-тарихи жолдармен пайда болады және дамиды, ол қауымдық топқа жататын кісілердің ерік-жігері мен қалауына байланысты болмастан, өзін-өзі қайтадан жаңарту есебінен дәйім көп ғасырлар бойына өмір сүруге қабілетті[17].
Латын тілі арқылы біздің тілімізге еніп, орныққан ұлт мағынасындағы нация сөзі көбінесе халық немесе этнос терминімен астарлас келеді. Бұл сөз халық жады мен жанынан өшкен жоқ, бірақ ол біздің тілімізде жаңа мағынаға ие болуда. Мұны дөп басып байқаған да - сарабдал саясаткер Н.Назарбаев. Өкінішке орай, бұл сөзді баспасөзде қалай болса солай қолдану белең алуда. Мысалы, Президент тарапынан алға тартылған осынау Ұлт бірлігі Доктринасы қазақ баспасөзінде Қазақстанның Ел бірлігі деп аударылған[18] және басқаша сөз тіркесімен берілген: ...Ұлттық келісім доктрина-сын қабылдау қажеттігін мәлімдеді .... - Ассамблея ана тіліне бет бұрды Жас қазақ, 30 қазан 2009 жыл. - 2 бет, т.б.
Ұлт терминінің орнына халық, ел, қоғам және этнос сөздерін орынсыз қолдана беруге болмайды деп білемін. Сондықтан да түрлі қауымдастықтарды ұлттық қоғамдастыққа біріктірудің әлемдік тәжірибесін және тұтастай алғандағы Дүниедегі, әсіресе Қазақстандағы болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, ұлт ұғымының ғасырлар бедерінде қандай түсінілгендігін және оған бүгінгі таңда қандай мағына беріліп жатқандығын бағамдау қажет-ақ.
Газеттерді парақтағанда, радионы тыңдап, теледидар хабарларын тамашалағанда бірінші болып халық сөзі ойға оралады. Бірақ ол қазіргі қоғамға қаратыла қолданылғанның өзінде де көп мәнге ие. Оның бір мағынасы - қоғамның төменгі топтарын бейнелейді. Халықтың олигархтарға, ақсүйектерге, билік басындағыларға қарсы күресі демеуші ме еді. Бұдан тысқары, халық сөзі белгілі бір гео-әлеуметтік организмге (территориясы мен саяси-экономикалық жүйеге ие) жататын адамдардың жиынтығын белгілеу үшін де қолданылады. Мысалы, кезінде совет халқы деп айтқан едік қой. Қазіргі уақытта да Ресей немесе Қазақстан халқы деп айтылады. Алайда, бір кездері біртұтас болған, қазіргі уақытта ыдырап, жоқ болып кеткен Кеңес Одағы тұрғындарының арасынан қазақтар, армяндар, молдавандар және т.б. топтар бөлініп шықты. Адамдардың бұл қауымдастықтарының әрқайсысын бейнелеу үшін де халық сөзі қолданылуда.
Сол грузин, қазақ т.б. қаратыла айтылатын халық сөзі совет халқы дегендегіге қарағанда басқаша мағына беретіндігі түсінікті болса керек. Нақ осынау мағынаны (жекеленген халық пен оның өзіне ғана тән ерекшеліктерін) білдіру үшін этнологияда айрықша терминдер пайданылады. Олар - этнос деген сөз бен этностық кауымдастық деген сөз тіркесі.
Этнос дегеніміз не? Егер барша қазақтар, айталық француздардан нендей ерекшеліктерімен ерекшелікті тұрады деген сауалды қазіргі уақытта қойсақ, оның жауабы қандай болар еді? Әрине, олардың бір гео-әлеуметтік организмнің құрамында болуы дей алмаймыз, яғни территория мен экономика бірлігі емес. Қазіргі уақытта 5 млн-ға жуық қазақ басқа елдерде тұрып жатыр. Ал, өз елінен ақш-қа оралмастай болып кетіп қалған орыстар көп уақыт бойы, көбінесе өмірінің ақырына дейін орыстар болып қала береді. Белгілі бір қауымдастықтың мүшелерін туыстандыратын, сонымен бірге оларды мұндай басқа қауымдастықтардың өкілдерінен ажыра-тып тұратын бірінші белгі тіл сияқты. Дегенмен де бұл қағида-ның ағылшындар, француздар, испандарға қатысы жоқтай, өйткені олардың тілдерінде басқа қауымдар да сөйлейді.
Халықтар арасындағы айырмашылық ең алдымен мәдениет пен мінез-құлықта көрініс береді. Жоғарыда тілге алынған халықтардың тілі бір, бірақ олардың мәдениеттері басқа-басқа. Иә, тілдік бірлік мәдени қауымдастықтың пайда болуы мен дамуының ең маңызды шарты болып табылады. Сонымен бірге этностың ең маңызды компоненттерін оның өзіндік сана-сезімі мен атауы - этноним құрайды.
Этнос - бұл әлеуметтік қауымдастық. Бірақ оған кей-кейде биологиялық сипат беріліп, қарастырылады. Мұндай ұстаным-ды Ю.Семенов терістейді[19]. Ал, шынтуайтына келгенде балалар ата-аналарынан мәдениет пен этникалық сананы ғана емес, дене құрылымын да мұра етіп алып, алға қарай жалғастырады емес пе? Осыдан барып этникалық қауымдастық негізінен бұл шығу тегінің бірлігі, әрбір этнос - бұл адамдардың айрықша әулеті, тегі деген ұғым келіп шығады. Адамның бір этносқа жататындығы оның қаны бір шығу текпен байланыстыра анықталады. Адамдар өздерінің ата-аналарын басқалармен шатастырып алмайды, қанымыз да осындай, басқа емес деп есептейді. Мұның бәрі этностық текті адамдардың айрықша биологиялық түрі-әулеті ретінде түсінуге үндейді. Адам және оның ұрпақтары өздерінің шығу тегі мәселесін әрдайым есінде сақтайды емес пе? Олар биологиялық ата-аналарын таңдай алмайды. Ортақ ататек әрдайым адамдардың бір-біріне деген бейілділігін күшейте отырып, олардың жақындасуының негізін қалайды. Демек, этникалық тек адам өмірінің объективтік жағдайларының әсерімен қалыптасады екен. Туылғанынан бастап адам белгілі бір этностың бөлшегі болып табылады.
Әрине, егер этностың қалыптасуының алғашқы кезеңінде бірінші орынға адамдардың шығу тегі мен территория бірлігі шықса, кейініректе бұл рөлді ситуацияға қарай тіл, мәдениет, идеология (дін), әлеуметтік-саяси құрылым бірлігі, бір әміршінің құзырында болу сияқтылар алмаса отырып атқарады. Айта кету керек, әдебиетте этнос пен қоғам теңдестіріле қарастырылуда. Олар өзара байланысты болса да, басқа-басқа құрылымдар. Мысалы, немістер ГДР мен ФРГ сияқты түрлі типтес әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық құрылымдарда өмір сүрді емес пе? Демек, этнос қоғамның тілдік-мәдени және биологиялық ерекшеліктерге ие тұрғындарының топтарынан ғана құралады. Сондықтан ол кездегі немістердің қоғамдық құрылымы туралы әңгімелеуге болмас. Бірақ тұтастай алғандағы Германияның қоғамдық құрылымы туралы сөз қозғауға болады. В.Бабаков пен Ю.Семенов этнос пен ұлт ұғымдарын ажырата отырып, этнос территориялық-тілдік және мәдени-психологиялық компонент-терден тұрады, ал ұлт ұғымынан этникалықтық және әлеуметтік процестер орын алады дейді. Бұл тұжырыммен келіспеуге де болады. Археологиялық, этнографиялық және тарихи деректер этнос - бұл адамдардың белгілі бір ұжымы екендігін, ендеше онда, сөз жоқ, әлеуметтік қатынастардың бой көрсетіп жататындығын көрсетеді. Бұл ретте В.П.Торукалоның этнос және оның типтері биологиялық пен әлеуметтіктің бірлігі деген диалектикалық ұстанымын қолдауға болады. Ұлт, дейді ол, әлеуметтік-экономикалық факторлармен анықталады. Олардың ішіде ең бастысы - мемлекет[20]. Бұл мәселелерді зерделеуде жүйелік ұғымдарға жүгінген В.Б.Касевич, этникалық қауымдастық өзін қандық белгілер арқылы ғана емес, мәдени стереотиптердің сипаты арқылы да ажырата түйсініп-түсінеді. Ұлт өмірінде бірінші орында гео-саяси ерекшеліктер тұрады, ал мәдени белгілер екінші орынға ығыстырылады, деп тұжырады. Айта кету керек, мұндай жағдай бірнеше этникалық топтардың негізінде пайда болған ұлт өмірінен ғана орын алады. Ал, моноэтнос-ұлтқа мұндай ерекшелікті телуге болмайды.
Бұл ретте автор тарапынан тілдің рөлі ауызға алынбаған. Шын мәнінде, ол - күллі мәдени стереотиптердің іргетасы, яғни онда этнос пен ұлт өмірінің кристалданған бейнесі көрініс тапқан.
Жалпы алғанда, этнос теориясын ғылымижағынан негіздеуге үлкен үлес қосқан академик Ю.В.Бромлей этностың тарихи дамуы барысында өмір сүру жағдайына байланысты амалдың да өзгеріске ұшырайтындығын мойындайды. Сонымен бірге - деп, атап көрсетеді ол, - кейбір этностар бірнеше тарихи формациялар бедерінде өзінің тұрлаулығын сақтап қала алады.
Тармағынада этнос белгілі бір территорияда тұратын, өзіне тән салыстырмалы түрдегі тұрақты тілі мен мәдениетіне ие болған, сонымен бірге өздерінің бірлігін, басқа қауымдардан айырмашылын ұғынған, қауымдастығының атын айқындап айта алатын кісілердің тарихи қалыптасқан жиынтығы болып табылады[21]. Ол тар мағынада этнос ұғымы Этникос атауына тура келеді - дейді, (көне грек тілінен алынған сөз). Этносты кең мағынада ұлт сөзінің орнына қолдануға болады.
Этностың концепциясы туралы кеңінен сөз қозғаған академик Ю.Бромлей өзінің Этнос және этнография (М.: Наука, 1973)атты монографиясында осынау мәселе жөніндегі пікірлерін тарата баяндады. Олар 1983 жылы жарық көрген Очерки теории этнографии деген еңбекте одан әрі жалғастырылды. Ю.Бромлейдің негізгі ойлары мынаған саяды: 1. Этнос-пан ойкумендік құбылыс (шекара білмейтін, жер-жерлердің бәрінде кездесетін). 2. Адамзат тек қана этнос түрінде өмір сүріп келген және бұдан былай да солай өмір сүре береді. Этнос адамзаттың ең басты әлеуметтік тобы болып табылады. 3. Егер де қазір адамзат баласын түгелімен этносқа бөліп қарайтын болсақ, ол қалдықсыз бөлінеді. 4. Алғашқы қауымдық қоғамда этнос-ру мен тайпа, феодализм дәуірінде ұлыс түрінде (народность терминін біз ұлыс деп алып отырмыз) көрінген. Ал, капитализм мен социализм заманында этностың көрінісі - ұлт. Бұл жаңалық емес, әрине, Сталин тарапынан тұжырымдалған ақиқаттар. 5. Этнос екі түрде өмір сүреді: этникос және кең мағынада алғандағы этнос. Этникос - этникалық қауымның қай жерде жатқанына қарамастан оның барлық өкілдерін бейнелейтін термин. Ал этнос этникалық-әлеуметтік қауым. Мысалы, этносқа Қазақстанда тұратын қазақтар жатады, әлемнің басқа жерлерінде, елдерінде тұрып жатқан қазақтар және барлық қазақтар этникосқа жатады. 6. Эндогамия этностыңбасты белгілерінің бірі (яғни өз тобынан тысқары тұрған бөгде қауымның өкілдерімен некелесуге тыйым салу). Эндогамияның маңызы өте зор. Н.Масанов мұны теріске шығаруға тырысады: Революцияға дейін қазақтарда этникалық эндогамия болмаған, тек діни эндогамия ғана болған. Қазір де басқа этностардың өкілдерімен некеге тұрып жатқан қазақтар қаншама!
Бұл пікірге біз қосыла алмаймыз. Себебі қазақтардың дені, көпшілігі өздерінің ішіндегілермен некелескен, қазір де некеде тұрып жатыр. Ал, басқа этникалық қауымның өкілдері мен тұрмыс құрып жатқандар өте азшылықты құрайды. Шынында да егер қазақтардың көпшілігі басқа этностардың өкілдерімен тұрмыс құрып кетіп жатса, қазақ этносы этнос болып қалар ма еді? Демек, эндогамия этностың басты элементерінің бірі болып табылады.
Мұны мойындамай, жекеленген мысалдар мен фактілерге иек арту, соларды ғана жинақтай келе қорытынды шығару - бұл спекулятивтік философия мен социология өкілдеріне тән қасиет екені ғылыми жұртшылыққа атам заманнан бері мәлім жәйт.
Этнос сөзін тар мағынада түсінудің тиімділігінің дәлелі ретінде бір ұлтқа жататын, бірақ түрлі елдерге тарқалып кеткен кісілер тобының қай жерде тұратындығына қарамастан олардағы жалпы ұлттық белгілердің сақталып қалғандығын көрсету жеткілікті. Мысалы, Қытайда тұратын қазақтар саны 1 млн-ға жуық, Моңғолстанда 96 мың қазақ бар[22]. Олардың бәрінің экономикалық-территориялық және мемлекеттік қатынастарында ортақтық болмаса да, бірақ мәдениеттерінің айрықша белгілерінің жалпылығы тегінің бірлігін ұғыну, ортақ атау және басқа көптеген ұқсас жақтарының бірдейлігі бірлестіріп тұрады. Осы мағынада этносты тар шеңберде түсіну этносты құрайтын кісілердің ішкі ортасының тығыз байланыстылығы арқылы олардың этностық қасиеттерінің өзара бір-біріне өтіп және бірі-бірінің өміршеңдігін қамтамасыз етіп тұрады дегенге саяды.
Этнос қоғамдық институттардан тыс өмір сүрмейді. Осы институттармен бірге этнос Этникалық-әлеуметтік құрылым-дарды құрайды. Ол Әлеуметтік организмдерге көп ретте сәйкес келеді.
Мұндай жалпылық қауымдастық территориялық-саяси ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық бірліктерге де ие болады. Осынау этникалық-әлеуметтік организмдерді типтерге бөлу арқылы, олардың белгілі бір қоғамдық-экономикалық сатыларға тиісті екендігі анықталады. Мысалы, алғашқы қауымдық дәуірде тайпа немесе қандас-туыстар тайпалар тобы; орта ғасырларда ұлыстар тобы; жаңа дәуір үшін, яғни капитализм мен социализм деп аталатын құрылымдар пайда болған кезде ұлт сияқты қауымдық типтерді тілге тиек етуге болады[23]. Сонымен кең мағынада алып қарағанда этнос бір жағынан, этникалық, екінші жағынан, қоғамдық-экономикалық факторлармен айқындалып анықталады[24]. Ғалымдар тарапынан айтылып жүрген этникалық қауымның ең жоғары түрі - ұлт деген пікірдің жаны бар деп білеміз. Этнос пен ұлт ұғымдарының ара жігін ашып көрсету өлшемдеріне байланысты мыналарды айта кеткен жөн: біріншіден, бір этностың құрамынан біртіндеп ондаған ұлттардың бөлініп шығуы табиғатта бар нәрсе. Мысалы, өз уақытында түрік тілінде сөйлейтін тайпалық қауымдардан бөлініп шыққан қазақ, қырғыз, түрікмен, өзбек ұлттары туралы сондай пікірді айтуға болады; екіншіден, этнос ұлттың бір бөлігін білдіруі мүмкін; а) Мысалы, құрамындағы этникалық-діни топтар ретінде шоғырланған татарлар-керәшендерді көрсетуге болады. Керәшендердің дәстүрлі мәдениеті бөлекше. Мұнда, бір жағынан, православие дінінің ықпалын айту керек. Екінші жағынан, ноғай-қыпшақ және фин-угорлық компоненттердің қатыстылығы және бар. Болгарлар арасындағы мұсылмандар мен христиандар да этникалық-діни топтарға жатады; ә) Этникалық-нәсілдік топтар (бұған Америка халқы мысал бола алады); б) Этникалық-территориялық топтар (белгілі бір ұлт өкілдерінің ол немесе бұл территорияда, елде бірыңғай орныға, топтаса өмір сүруі). Сібір мен Астрахань татарлары татар ұлтының сондай этнотерриториялық топтарын құрайды[25]. Сондай-ақ, этнос ұлттың қалыптасуының алдыңғы дәуірін білдіруі мүмкін[26]. Кейде этностың ұлт ұғымы орнына да қолданыла беретіндігін практикадан көріп жүрміз. Сонымен, Этнос ұғымы Ұлт ұғымына қарағанда кең мазмұнға ие екендігін көруге болады. Этностылық ұлттыққа қарағанда көнерек, өйткені ұлт кейінірек пайда болған. Жаңа дәуірде, адамзат дамудың капиталистік сатысына көтерілуіне байланысты этностардан ұлт өсіп шыға бастайды.
Этникалық қауымдардың алуан-алуандылығын анық бейнелеу үшін ғалымдар Этникалық топ, Этнографиялық топ деген категорияларды қолданып жүр.
А.Х.Гаджиевтің пікірінше, Этникалық топ бұл - негізгі этникалық қабаттан тысқарыда өмір сүріп, тіл, традициялық тұрмыс салты бірлігін және өзі жататын ұлт немесе халықтың қоғамдық психологиясының ерекшелігін сақтап қалған этникалық қауымдастықтар болмысының бір түрі болып есептелінеді[27].
Ал, Этнографиялық топ - ол немесе бұл этникалық қауымдар мәдениеті мен тұрмысының базбір ерекшеліктері мен белгілерін сақтап қалған топтың түрі. Әрбір халықтың құрамында сөйлеу мәнері, диалектісі, өзіне тән әдет-ғұрыптары мен тұрмыс мәдениетіне қарай ерекшеленетін этнографиялық топтар болады[28]. Ондай топтар көбінесе бір этностың оқшауланған бөлігі болып табылады. Оның жарқын мысалы - казактар[29]. Сондай-ақ, орыс халқының бір бөлігі болып табылатын некрасовтықтардың тұрмыстық мәдениеті-нің өзгеріске ұшырауы кеңес өкіметі кезіне тура келеді. Себебі, олардың конфессионалдық ерекшеліктерінің шайыла басталуы құдды сол кезеңде белсенді әрі жедел түрде жүзеге асырылды. Дейтұрғанмен, олардың этномәдени ерекшелігі осы күнге дейін өзінің бояуын жоғалтқан емес.
Қазіргі таңда да олар орыс халқының айрықша этнографиялық тобын құрайды[30].
Бұл пікірді жалғастыра ой айтқан автор С.А.Виноградовтың жазуынша, этникалық топ ұғымы бір ұлттың басқа елдегі жергілікті халықпен араласпай өзінің тілі, әдеті, мәдениеті, традицияларын ұзақ уақыт бойы сақтап қалған топтарына қаратыла айтылады.
Қазақстанда тұрып жатқан орыстар, немістер, кәрістер солардың қатарына жатады[31]. 1989 жылы жүргізілген санақ бойынша анықталған Қазақстан мен Орталық Азияда тұрып жатқан жалпы саны 1 млн. 179,5 мыңдай татарлар жөнінде де осыны айтуға болады[32].
Кейінгі кезде әдебиетте және бұқаралық ақпаратқұралдарында диаспора деген ұғым көп қолданылуда.
Бұл сөздің ғылыми мағынасы қоғамдық-саяси тұрғыдан гөрі химиялық, биологиялық процестерді көбірек бейнелейді. Диаспора грек сөзі: I. Химиялық бөлшектерді, бытыраңқы, шашыраңқы бөлшектерді көрсету үшін қолданылады; II.Өсімдіктердің көбеюіне, тарауына ықпал жасайтын олардың кез келген бөлшегі (ұрық, жеміс, бадана, түйнек, т.т.). Мәскеуде 1993 жылы жарыққа шыққан 2 томдық философиялық сөздікте осылай жазылған. Ал, Казақ Совет Энциклопедиясында (3-том, 367-бет) диаспора деген сөз тек химиялық ұғым ретінде түсіндіріледі.
Біз әңгіме етіп отырған мәселе тұрғысынан жанасатын болсақ, диаспора деп өз халқының мемлекеттік құрылымынан, этникалық немесе тарихи отанынан тысқары жерлерде, басқа елдерде тұрып жатқан ұлт өкілдерінің топтарын айтуға болады. Сондықтан да Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті тұрғанда біздің басқа елдерде тұратын қандастарымыздың барлығы қазақ диаспорасына жатады. Бүгінде әр үш қазақтың бірі шет мемлекеттерде тұрады. Оның әр түрлі себептері бар. Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысында екі империя - Ресей мен Қытайдың жасасқан Шәушек шарты бойынша, қазақтардан сұрамай-ақ, шекара сызығын жүргізіп, ағайын-бауырларды екі бөлді де тастады. Сонымен бүгінгі күні Қытайда I миллион 300 мыңға жуық қазақ диаспорасы өмір сүруде. Шекара сызығын жүргізуге байланысты көрші елдерде - Ресей, Өзбекстан, Түрікменстан жерлерінде 2 миллионға жуық қандастарымыз диаспораға айналған. Ал, Кеңес өкіметін орнату, азамат соғысы, таптық күрес, отырықтандыру мен ұжымдастыру зобалаңы, қудалаулар мен қырып-жою кездерінде қаншама қазақ тым-тырақай елін тастай қашып, басқа жерлерді сауғалаған еді.
Ал, Ресей жеріндегі қазақтар диаспора болады да, Қазақстандағы орыстар диаспора болмайтыны қалай? Қазақстанның бұрынғы Премьер-министрі С.Терещенконың Ұлы Ресей мемлекеті тұрғанда Қазақстандағы орыстар диаспора саналмайды деуінің бірден бір себебі - оның империялық санадан арыла алмауында. Ю.Семеновтың Этнос, нация, диаспора атты мақаласы жөнінде де осыны айтуға болады. Ол: Қазақстанның солтүстік облыстарында тұрып жатқан орыстар диаспораға жатпайды, олар Ресейдің шет аймақтарының тұрғындары есептелінеді, - дейді[33].
Ресей, Алмания, Польша, екі Корея, Татарстан, Қытайдағы Шыңжаң-Ұйғыравтономиялы ауданы тұрғанда, Қазақстанды мекендейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz