Республикалық телеарналар және олардағы авторлық телебағдарламалар әлеуеті
Республикалық телеарналар және олардағы авторлық телебағдарламалар әлеуеті
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-6
І. Республикалық телеарналар және олардағы авторлық телебағдарламалар әлеуеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -28
Республикалық телеарналар мен телебағдарламалар және олардың даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-14
0.1 Телебағдарламалардың мазмұндық және жанрлық сипаттары ... ... ... 14-23
0.2 Қазақстандық және шетелдік телеарналардағы рейтингі жоғары авторлық бағдарламалар: ұқсастықтары мен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... 23-28
ІІ. Отандық авторлық бағдарламалардың ақпараттық кеңістігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-58
2.1 Авторлық телебағдарламаларды тарату және Қазақстандағы ақпарат нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-39
2.2 Авторлық телебағдарламаларды дайындау процесі (тақырып таңдау, сценарий дайындау, жүргізуші рөлі) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 40- 48
2.3 Телеарнадағы авторлық бағдарламалардың берілу тәсілі, обьективтілігі
көтеретін жүгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48 -58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63-64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысы - студенттің ізденуі арқылы жүзеге асатын дүние. Диплом жұмысына арқау болған тақырыбымның жан-жақты зерттелу аясын теория мен тәжірибенің ұштастырылуы арқылы ашуды жөн санадым. Бұл зерделеніп отырған тақырыпты жіті түсінуге мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінде жаһанды ақпарат нарығы билеп отыр. Кім ақпараттан құлағдар, сол әлемнің қожасы деген сөздің түп-төркінінің қайдан шыққаны белгілі. Қоғамды жан-жақты ақпаратпен қамтамасыз етіп отырған Бұқаралық ақпарат құралдарының жүйелі түрде күнделікті қалың қауыммен қауышуы, оны жеке тұлғаны әлеуметтендіруші алғашқы институттар - отбасы, дін, мәдениет ошақтарымен қатар бір орынға қойды. БАҚ арқылы адамдар өздерін жалпы әлеуметтік, жалпы әлемдік процестердің бір бөлшегі ретінде әрі өзінің қоғамға, мемлекетке, саясат әлеміне қатысы барлығын сезінеді. Осы тұрғыдан алғанда Авторлық телебағдарламалардың жасалу технологиясы атты зерттеу жұмысымның тақырыбы өзекті екені сөзсіз. Себебі, телевизия басқа Бұқаралық ақпарат құралдарының арасында қоғамның ерекше назарындағы ақпарат саласы. Телеарнаның негізгі қызметі - идеологиялық ықпалында жатыр десек, зерттеу жұмысымыздың Авторлық телебағдарламалардың жасалу технологиясы деп аталуы бекер емес. Қазіргі кезде көрермен сұранысының өсуі, телеарналар санының артуы, техниканың жаңашылдығы жоғарылаған сайын телебағдарламалардың да жасалу технологиясы мен берілу формасы да өзгеріп, даму үстінде. Журналистика саласын сөз еткенде аталмыш тақырыпты аттап өту мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының нысаны. Әр кезеңнің өз талабы болатынын ескерсек, телевидение саласындағы авторлық телебағдарламалар өзінің тура мағынасындағы уақыт үні іспетті. Ел өмірінің елеулі кезеңіндегі толып жатқан өзгерістер аумағында көрермен талабы мен талғамы да айтарлықтай өзгерді. Соның нәтижесінде арналардағы телебағдарламалардың жұмыс процесі, оны жүзеге асырудың кәсіби принциптері де жаңаша сипат алып, өзгеше мән-мазмұнға ие болды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: БАҚ халықтың үні ретінде сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға сақ болсын деген тұжырымы журналистиканың жаңаша жұмыс тәсіліндегі негізгі қағидаға ұласты [1].
Жылдар бойы қатып-семіп қалған енжар ережелерді бүгінгі күннің тыныс-тіршілігіндегі батыл шешімдер алмастырды. Зерттеу жұмысымның нысаны - авторлық телебағдарламалардың жасалу технологиясы. Авторлық телебағдарламалардағы бастапқы этаптар (авторлық телебағдарламалардың қалыптасуы, отандық және шетелдік арналардағы авторлық телебағдарламалардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарына сараптама, сценарийдің жазылуы, тележурналистика жанрларының авторлық телебағдарламаларда көрінісі табуы және автор әрі жүргізушінің шеберлігі мен рөлі) турасындағы зерттеулер жұмысыма арқау болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Телевидение саласындағы авторлық телебағдарламалардың орны мен рөлі ерекше. Отандық телеарналарда авторлық телебағдарламаларға деген сұраныстың артуы осының айғағы. Журналистиканың басты қызметіне халықты ақпаратпен қамтамасыз ету әрі қоғамдық пікір туғызуын жатқызамыз. Ал біздің зерттеу жұмысымыздың басты өзегіне айналған авторлық телебағдарламалар аталған екі функцияны қатар атқарады. Көгілдір экрандағы белгілі бір тұлғаның немесе топтың авторлығымен шыққан авторлық бағдарламалар дегеніміз не? Аталмыш бағдарлама қалай жасалады? Оның қоғамдағы рөлі қандай? деген сауалдарды зерттеу жұмысыма негіз ете отырып, зерттеудің басты мақсатын айқындау. Ал міндеттері төмендегідей:
:: Еліміздегі авторлық телебағдарламалардың даму эволюциясын анықтау;
:: Авторлық телебағдарламалардың жанрлық ерекшеліктерін пайымдау;
:: Телеарналардағы авторлық бағдарламаларға анализ жасау;
:: Авторлық телебағдарлама авторының алғашқы қадамы мен жүргізушінің шеберлігін анықтау;
:: Студенттің жеке шығармашылығындағы авторлық телетуындыға сипаттама беру;
Жұмыстың жаңашылдығы. Барлық ақпарат тарату құралдары ішіндегі кенжесі деп есептелінетін телевидение саласында зерттелмеген тың тақырыптар көп. Зерртеу жұмысы барысында біз авторлық телебағдарламалардың жасалу технологиясын осы салада әбден төселген сценарий авторлары мен жүргізушілердің кеңестерін назарға ала отырып, авторлық бағдарламаны қалай сәтті шығаруға болады деген сауалға жауап іздедік. Көрермен көзіне көп іліге бермейтін кадр сыртындағы бағдарлама алды дайындықтар дәлірек айтқанда, бағдарламаның жасалу жолдары мен еліміз бен шетелдегі авторлық туындылар қалай жүзеге асады деген мәселелердің шешімін табамыз. Ал жұмыстың жаңашылдығы телевизия саласында көп зерттеле қоймаған тың тақырыптың алынуы.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Эфирдегі хабарларды зерттеу барысында біз теория мен практикалық жұмысты бір арнаға тоғыстырдық. Қандай да бір хабарды зерттеу үшін оның телевизиялық нұсқасын көру керек. Ал көру үшін оның тарихы мен шығармашылық және техникалық топ атқаратын жұмысын бес саусақтай білу керек.
Практика жүзінде көрген-білгенімізді зерттеушілер еңбегімен, мұрағат материалдарымен толықтыра отырып, теория жүзінде пайдаландық. Теорияны тәжірибемен ұштастырмай ешқандай биік нәтижелерге қол жеткізу мүмкін емес.
Зерттеу барысында көз жеткізгендей, авторлық телебағдарламалардың бастауы автордың ұсынған идеясының өзектілігінен бері қарай, түсірілген дүниені өңдейтін қызметкерге дейінгі аралықты қамтитын үлкен ұжымдық еңбектің арқасында ғана сәтті туынды пайда болатынын ұғындық. Авторлық телешоуымен аты әлемге танылған Опра Уинфридің, бірнеше тілді меңгеріп авторлық бағдарламасына әлемдік деңгейдегі тұлғаларды басты кейіпкері болатын Владимир Познерді де алатын болсақ, екеуіде алғаш телевизия саласының бірнеше сатысынан өтіп, яғни үлкен тәжірибе қорын жинап қана аталған авторлық телебағдарламаларын жүзеге асырғандығын көреміз. Бұл біздің жоғары да келтірген теория тәжірибемен ұштаспай, өзінің нәтижесін бермейді деген сөзімізге дәлел болады.
Зерттеудің нәтижелері төмендегідей. Кеңестік қызыл империяның күйреуі, саяси-экономикалық сілкіністер, қоғамдық-экономикалық қатынастардың өзгеруі, хабарлардың идеясын өзгертіп, мазмұнын жаңартса да, түрі, мақсаты өзгермек емес, ол - ел қамы, азаттық туының абыройы әрі ұлттық мүдде. Біздің халық құрғақ, нақты сөзден гөрі көркем сөзді нақтырақ түсінеді, тез қабылдайды. Бұл ақылгөйшілік емес, қазақ журналистері өз азаматтық позициясын, өз төрелігін айта алады. Ол одан қоғамдық тұлғаны тәрбиелеп шығарады деген еді еліміздегі тұңғыш БАҚ мәселелерін зерттейтін Журналистика институтының директоры Намазалы Омашев. Сондықтан да, өз ойы, пікірі, азаматтық ұстанымы бар еліміздің телеарналарында жас буын қалыптасып, авторлық телетуындыларын көрермен назарына ұсынатыны сөзсіз. Әрі авторлық телебағдарламалардың халыққа жол тартуы, шетелден келіп жатқан көшірмелердің азаюына үлкен серпін бермек деген нәтижеге келіп отырмыз.
Дипломның құрылымы және көлемі. Зерттеу жұмысы екі негізгі бөлімнен тұрады. Авторлық телебағдарламалардың қалыптасуы мен дамуы тақырыбындағы бірінші бөлім үш бөлімшеге бөлінген. Ал, Авторлық телебағдарламаларды тарату жүйесі және жасау жолдары атты екінші бөлім екі бөлімше бойынша қарастырылып, сараптама жасалған. Соңында диплом жұмысына қорытынды баға мен арнайы қосымша беті беріледі.
І. Республикалық телеарналар және олардағы авторлық телебағдарламалар әлеуеті
0.1 Республикалық телеарналар мен телебағдарламалар және олардың даму эволюциясы
Авторлық телебағдарламаларға кезек бермес бұрын алдымен тележурналистика аурасына енген дұрыс секілді. Дарыны мен бар білігін телевизия сферасының қалыптасып, дамуына сарп еткендер әр кезеңде де баршылық. Пайда болғанына бір ғасырдан асқан бұл сала осы уақыт аралығында жер жүзіндегі барша халықтың сенімді серігіне айналып үлгерді. Телевизия адамзаттың күнделікті тіршілігінен бастап басқа да орын алып жатқан оқиғалармен қамтылған. Телевизия бүгінде әлем бойынша мыңдаған каналдар арқылы таратылатын жаһандық сфера.
Қоғам өмірінде соңғы жылдары орын алған бетбұрыстар өткен тарихымыз бен жылдар көрігінде сомдалған рухани мұраларымызды бүгінгі көзқарас тұрғысынан зерделеп, ой елегінен откізу талабын алға тартып отыр. Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан бері қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалык саяси өмірінде жасалған бетбұрыстар мен бірге, ақпарат тарату жүйесінде де елеулі өзгерістер болды.
Бүгінгі күнде еліміз еліміз әлемдік ақпараттық кеңістікке еніп, әлемнің әр түкпірінен жедел хабар алу мүмкіндігіне ие болумен қатар, қоғам өмірінде күнделікті өтіп жатқан әр оқиғаның бір сәттің ішінде жер шарына таралу шапшаңдығына қол жеткізді. Ғылым мен тәжірибеде ақпараттың еркін тасқыны ( свободный поток информации) деген ұғым қалыптасып, орнықты.
Ақпарат көздерінің көп болуы жұртшылықтың кез келген оқиға барысымен тез әрі жан-жақты хабардар болуына ықпал етеді десек те, шет елдің ақпарат агенттіктері болсын, арналары болсын Қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарына бәсекелестік туғызатынын жоққа шығаруға болмайды. Сонымен қатар еліміздің хабар тарату жүйелеріне жан-жақтан құйылып жатқан ақпарат тасқынының қалтарысынды жат пиғылдағы идеологиялардың бұғып жүргенін де естен шығармауымыз керек.
Осынау әлемдік бұқаралық ақпарат кеңістігінде жұтылып кетпей, өз үндерін жоғалтпай, уақытпен үндесе жұмыс істеу еліміздің ақпарат құралдарының бірінші кезектегі міндеті . Ол үшін халықтың көкейінде жүрген сұрауларды, оларды толғандырған мәселелерді таныр қырағы көз бен жеткізе білер өткір тіл, тыңдай білер құлақ керек дер едік. Бұл, әрине, еліміздің ақпарат тарату жүйесінде қуатты құралдардың бірі қазақ телеарналарына да қатысты мәселе.
Қандай да бір мемлекеттің өзіндік ұлттық болмысын, мәдениетін, тыныс-тіршілігін сырт елдерге танытатын өзіндік үні болады. Сол өзіндік үнді танытып, барша жұртшылыққа паш етер негізгі құрал - ұлттық телеарналар десек, артық айтқандық емес.
Ұлттық телеарналар тарихи, танымдық, ағартушылық бағыттағы әдеби хабарларды ұйымдастыра отырып,көрермен қауымның ой-өресінің кеңеюіне, рухани толысыуына жол ашады. Сонымен қатар мәдениетіміз бен рухани өміріміздің сұранысын қанағаттандырып, өзіндік жаңа серпіліс беретін негізгі күш - осы телеарналар екендігі жасырын емес. Ендеше, телеарна - көрермен қауымның рухани сұранысын қанағаттандыратын тәрбиенің бірден бір қайнар бұлағы, күрделі психологиялық құрал.
Ал, бүгінгі ұлттық телеарналар осынау абыройлы да аса жауапты міндетті өз дәрежесінде сезініп, орындап жүр ме? Міне, біздің қолға алып отырған курстық жұмысымыздың мақсаты да осы.
Алла Тағала берген есептеулі күнін әркім әртүрлі өйтіп-бүйтіп өткізіп жатқан мына заман - аузы қисық болса да телевизия сөйлейтін заман. Қазір ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермей, айтқаны болып тұрған ең бір құдіреті күшті құрал да - теледидар.
Кез келген мемлекеттің телехабары қандай ауанда, қандай бағытта, қай тілде сөйлесе, сол мемлекеттің халқының бүкіл психологиясы, бүкіл жан дүниясы, тіпті мына фәниге, бүкіл қоғамға көзқарасы солай қалыптасады. Кез келген мемлекеттің телеарналары негізінен қай тілде сөйлесе, ол мемлекеттің халқы түп-түгел сол тілде сөйлеуге көшіп кеткенін өздері де байқамай қалады. Ақиқатын айтқанның айыбы жоқ: Қазақстанның Алланың пәрменімен әлмисақтан бекітілген иесі де, киесі де қазақ халқы десек, бүгінде сол қазақтың негізгі ұлттық басты ерекшеліктеріне телеарналар арқылы адам айтқысыз кесір-қиянат келіп отыр. Ақыры, қайырын берсін дейік, бірақ Қазақстандағы телеарналар дәл мына бағытымен кете берсе, қазекемнің тілі де, ділі де, діні де қандай күйге түсерін кім біліпті?! Сірә, біздің күн санап, жыл санап осындай күйге түсіп бара жатқанымызды байқаған болуы керек, Елбасымыздың өзі өткен жылы бір сөзінде кім бүйтіп өзінің эфирлік кеңістігін басқаларға беріп қояды деп реніш білдіргені бар.
Иә, Қазақстанда адам шошырлық жын-жыбырды, қантөгісті, адамды азаптап өлтірудің, жезөкшеліктің, салдақылықтың, жиренішті жыныстық қатынастың неше алуан түрін көрсетіп, жарық дүнияға көзін жаңа ашқан сәбилерімізді қаласа ата-анасын да өлтіре салатын сезімсіз бір мақұлыққа айналдыру үшін, ана тілін, дінін ұмыттыру үшін күндіз-түні жүзге жуық телеарналар жұмыс істеп жатыр. Оларға енді тоқтау салуға біздің үкіметтің де күші келмейтін шығар деген де ойға кетесің. Ресейдің мұндай телеарналарына эфирлік кеңістігімізді беріп, сол Ресейдің газет-журналдарын ауылдарымыз бен қалаларымызға қардай боратуға рұқсат етіп қоюымызды қалай түсінеміз? Өйткені Өзбекстан, Әзірбайжан, Тәжікстан, Түрікменстан сияқты бізбен тілі, діні бір бауырлас республикалардың бәрінде Ресей ақпарат құралдарын емін-еркін таратуға қатаң тыйым салынған. Өйткені олар бұл телеарналар мен газет-журналдар қайда жүрсе де тек Ресейдің сая - сатын жүргізіп, орыстың ғана ойлағанын, солардың көздеген мақсатын, орыстың тілін насихаттайтынын жақсы біледі. Ал қазақ атқамінерлері соны не білмейді, не біле тұра Ресейдің ақпараттық көрпесінің астына кіруді қалайды. Ресейден азаттық алдық деген сөзді айтуға да қорқып, егемен ел болғалы тәуелсіздік алғаннан бері, тәуелсіз болдық деген бас-аяғы жоқ сөздерді қазақтың құлағына құйып тастағандар да - солар.
Иә, қазақтан басқалардың бәрі азаттығын, бостандығы мен муста - қиллиғын алған бойда бүкіл телеарналарын ана тіліне көшіріп алды. Бұл олардың үлкен саяси көрегендігі болды. Ал Қазақстан ше? Алла кешірсін, кейде Қазақстандағы әлгі құжынаған орысша телеарналарды айтпағанда, мемлекеттік болып саналатын Қазақстан, Хабар, Ел арналар қай елдің арналары деген де ойға кететін болдық. Ащы да болса шындықты айтайық, бұл үш арна Ресейден азаттық алған Қазақстан деген елдікі деуге ауызы құрғыр жуыспайды. Неге дейсіз ғой? Егер Қазақстанда осы елдің Алладан кейінгі иесі болуға тиісті қазақ ұлтының саны 67 пайызға жуық болса және мұнда қазақша емін-еркін сөйлеп, емін-еркін қазақша жазатын өзбек, ұйғыр, татар, түріктердің өзі бір қауым ел болса, бұл телеарналар неге негізінен орыс тілінде сампылдайды. Бұл әуелі қазақты, қала берді, әлгі мұсылман қауымын кемсіту емес пе? Бұның бәрі қастігерлікпен, яғни қаскөйлікпен жасалып отырған жоқ па? Бұған енді тоқтау салатын кез жетті! Олай дейтініміз, сонау 90-шы жылдардың бірінші жартысында-ақ ішімізде журналист, филология ғылымдарының кандидаты, марқұм Батырхан Дәрімбетов, белгілі тележурналист Жұмаш Кенебай бар бірнеше адам телеарналардағы осы сұмдықтарды, қазақ тіліндегі хабарлардың 50 пайызға да жетпейтінін айтып, талай телеарналармен соттасқан кездеріміз де, ашық пікірталасқа шыққан кездеріміз де болды. Бірақ соның бірде-бірінде сол кездегі үкімет басшылары тарапынан еш қолдау көрмей, қайта сот орындары бізді сол орысша телеарна басшыларының аяғына жығып берді. Ақыры, шаршап қойдық. Біздің қолында билігі барлардың ішінде әлі де солардан асып кете қоймағанын көзіміз көріп те жүр.
Біз теледидарды әп деп азаттық алғаннан бастап ұлтымыздың бет-бейнесін, яғни ұлттық тілімізді, ұлттық дәстүрімізді, ұлттық тәрбиемізді көрсетудің басты құралы етіп пайдалануды ойлаған жоқпыз. Бұл сол кезде қателігіміз болды ма, әлде өз ұлтына жаны ашымайтын кейбір жоғарыдағылардың қаскөйлігі болды ма - ол жағы әлі күнге беймағлұм. Ал көршілес Өзбекстан, Әзірбайжан, Тәжікстан, Түрікменстан, анау Армения, Грузия, Эстония, Латвия, Литвалар Ресейден бостан болысымен-ақ бүкіл ақпарат құралдарын өз тіліне көшіріп алды. Қазір осы елдердің қай-қайсысында да телеарналар тәулігіне әрі кеткенде жарты не бір сағаттан артық орысша сөйлемейді. Сонау жылдары 50х50 деген талап қойылды. Сол кезде біз оу, қазақты былай қойғанда, бұл елде өзбегі, ұйғыры, татары, әзірбайжаны бар көпшілігі қазақша біледі ғой, неге қазақ тіліне 50-ақ пайыз беріледі? деп өкпелеп жүрсек, сол 50 пайыз қазақшаның өзі түн ортасы ауа, тауық бір-екі шақырғаннан кейін барып берілетін болды. Сол кезде жоғарыдағылар бірден қазақшаға көшуге болмайды, ол үшін 4-5 жыл керек деген гәп таратты. Тәуелсіздік алған жылы туған сәбилер қазір 20-ға келіп, көпшілігі орысша ғана сөйлейтін болды. Ал 25 жылда ұрпақ ауысады. Ендеше, біз тілімізді көркейтудің басты құралы теледидарымыз бұлайша жұмыс істеп жатқанда енді бес жылдан соң тұтас бір ұрпағымыз түгел орысша сөйлеуге көшіп болады. Сосын оларды қазақшаға үйрету үшін тағы 25 жыл керек болады. Бірақ ол кезде не қазақша үйрететін кадр - лар жетіспеушілігіне ұшыраймыз, не ұрпағымыз өз тілін қажет етпейтін ұрпаққа айналуы мүмкін. Оның айтпауға болмайтын тағы бір себебі бар.
Ол бүгінгі қазақ тілінің шұбарлануына және теледидардағы қазақ
тілі - орысшаның аудармасы болып кеткеніне тікелей байланысты. Бұған телеарна басшылығындағылардың жауапсыздығы тікелей себеп болуда. Әне бір жылдары тап осы мәселені көтергенімізде белгілі журналист Қайнар Олжай Хабар арнасына қосымша стилист редакторлар шақырып, біраз жұмыс істеген-ді. Кейін ол да қалды.
Енді әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоғын көрген журналистер таза қазақша сөз саптауға бас қатырып жатпай, баяғы таз қалпына қайта түсті. Әйтпесе, осы күнгі телеарналардағыдай ол пәленбай метр биіктікті бағындырды, пәленбай теңгені құрады, пәленбай өрт оқиғасы тіркелді, көліктен шығу алдыңғы есік арқылы, кіру артқы есік арқылы жүргізіледі қар жауады деп күтілуде деген аударма сандырақ тіл қайдан шығып жатыр. Бұның бәрі орыстың составляет столько-то тенге, зарегистрирован... случаев пожара, вход производится через переднюю дверь, ожидается снег-інің аудармасы ғой.
Спорт жөнінде... қателікке бой алдырды, допты тартып ала алды, аспандаған доптың жерге түсетіні анық деген сияқты сөз білмейтін комментаторлар қаптап кетті. Есі дұрыс қазақ солай сөйлей ме? Демек, бұл біздің тіліміздің шырайынан, шұрайлылығынан, сөз саптау ерекшелігінен, ақпа-төкпе шешендігінен, бейнелілігінен жұрдай болуы ең әуелі телеарналардан бастау деген сөз.
Иә, бізде бүгінде құжат толтыру, заң-зәкүндер мен әртүрлі қаулы-қарарларды Парламентте отырған қалаулылар орыс тілінде қабылдап, ол сосын қазақшаға тәржімеленеді. Ол қазақшаны түсіну үшін орысша білуің керек. Оны айта-айта көбіміз көбікауыз атанғалы қаш-ш-ан! Дүнияда, ең сорақысы, әсіресе, тележурналистердің өзі қазақша сөз саптаудан қалып, ана тілімізді орысшаның аудармасына айналдырғаны жүректі жүдетіп бітті ғой. Бұл әңгімеге тағы бірде ораламыз. Айтайық дегеніміз, Қазақстан теледидары қашанда қазақтың бет-бейнесі екенін, бұл елдің иесі қазақ екенін көрсетіп тұруы керек. Шебер тележурналист мемлекет басшылығы жүргізіп отырған сыртқы, ішкі саясатты дәріптей отырып-ақ қазақтың ұлттық ерекшеліктерін (тілін, дінін, дәстүрін, тәрбиесін), адамгершілік қасиеттерін өзге ұлттарға, әсіресе, орыстарға өнегелеп оты - руы керек. Ұлттығымызға жат, жиренішті нәрселерді неге көрсетесіңдер дегенімізде кейбір тележурналист қазақтар онда тұрған ешнәрсе жоқ, әркім қажетін өзі таңдап алады дегенін де естідік. Бұл не деген надандық! Әркім теледидардан ойына келгенін істеп, аузына келгенін айта берсе, оны көрген ұрпақ не болады?
Керек десеңіз, елімізде 130-дан астам ұлт тұрады деп лепіртетін де - Қазақстан телеарналары. Олар айтқан кейбір этникалық топтардың саны жүзден, мыңнан аспайды. Тележурналистер Қазақстан халықтарына жатқызып жүргендердің көбі - бүгін келіп, ертең кетіп жатқан шетелдіктер.
Қазақстан халықтарына жатқы - зып жүргендердің ішінде абазиндер - 64, австриялықтар - 45, алеуттер - 8, голландықтар - 21, испандар - 34, кубалықтар - 50, нивхлар - 8, амери - калықтар - 98, ағылшындар - 81 адам ғана. Осыларды қосып біздің тележурналистер көп ұлтты Қазақстан деп көпіртеді. Мына тұрған Ресейде бір ұлттың саны бірнеше миллионнан аспаса орыс - тар оларды санатқа қоспайды. Санатқа қосса Россия только для русских деп айқайлайтындарды шығарып, өзге азиат - тарды ұрғызып-соққызып қоюды әдетке айналдырды. Қазір Қазақстанның орыстары зейнетақысын азсынса да, жергілікті өкіметке айтқан талабы орыдалмаса да Ресейге - Медведев пен Путинге шағымданатын әдет тауып алды. Ал біздің телеарналар соларды қайталап көрсетеді. Бұл қалай? Бұл басқа орыстарға бірнәрсе болса сендер де сөйтіңдер деп ақыл берудің бір түрі емес пе?
Айтпасқа болмайтын бір жайт бар. Неге екені белгісіз, осыған дейін Қазақстандағы мемлекеттік деп аталатын телеарналардың басшылары тек орыстілділерден қойылып келді. Бұл үрдіс қазақшаға мұрнын шүйіре қарайтын, бүгінде Швейцария асып кеткен Храпуновтың зайыбы Л.Бекетованы басшы қоюдан басталды. Күндіз-түні орысша сампылдаған жүзден астам арнаны айтпағанда мемлекеттікі деп есептелетін Хабар, Еларна, Қазақстан арналарының үшеуінің де басшылары орысша сөйлейтіндер болды. Бірақ Ау, бұ қалай? Еліміздің телеарналарын қазақи тілді, ана тілінен сусындап өскен таза қазақ басқаруына болмайды ма? деп не журналистер, не жай қазақтың үн шығарғанын көрген емеспіз. Жалпы, заманымыздың ең қуатты насихат құралы ТV басшылығын орыс тілінде сөйлейтіндердің қолына беріп қою ұлттық дәстүрімізді, діліміз бен тілімізді көмуге күрек беріп қоюмен бірдей. Қазір бұл арналарда қазақшаның азайып кетуіне, міне, осы себеп болып отырған болуы керек. Қазақша азайып кетті дейміз-ау, телеарналар ең болмаса қазақтарға шым-шымдап берілген уақытты да ұтырлы пайдалана да білмейді. Білмейді дейміз-ау, бұл кейде той-томалақшыл қазақтарға осы да жарайды деген кемсітушілік пе деп те қорқамыз.
Әйтпесе, қараңызшы, әлгі Екі жұлдыз, Бір жарым жұлдыздарды айтпағанда, бірі Әзіл студио, бірі Шіркін, лайф, Құрдастар деген көрсетілімдерді көріп отырған сырт көз қазақты сайқымазақ, ешнәрсенің байыбына терең бара алмайтын, бас десе құлақ дейтін топас, надан бір тобыр екен деп қалуына әбден болады. Оларды көріп отырып, қазақ атаулыдан бір тағылымды іс, тәрбиелі түйсік, ордалы ой шығады деп ойлаудың өзі қате. Бұл шоу-моулар шынында да осы телеарналардың жарнамаларында көрсетілетініндей, қазақ деген тек үйме табақ қазы-қартаны, майы шылқыған бауырсақ пен ақ самаурынды алдына қойып, ішіп-жеуден басқаны білмейтін біреулер екен деген ойға жетелейді. Эфирімізді Ресей саясатының қара бұлтындай басып алған телеарналарды айтпағанда, әлгі Хабар, Еларна, Қазақстан мемарналарында балалар киімін, памперсін, ойыншықтар мен дәрі-дәрмектерді жарнамалау сәттерінде қазақтың қаракөз сәбилері емес, балпанақтай-балпанақтай, көзі көкпеңбек орыс балалары мен орыс әйелдері ғана көрсетіледі. Ал КТК арнасын Наша казашасы үшін-ақ не сотқа беріп, не мүлде жаптырып тастайтын уақыт әлдеқашан болды.Сірә, бұлай қазақ халқын қорлау, кемсіту, әжуалау жер бетінде жоқ шығар. Соған үндемей отырған 10 миллион қазақтан Алға, Қазақстан, Елімізде тыныштық! деп айқайлаудан басқа бірнәрсе шығады деп ойлау да қате сияқты. Бұл үнсіздік біздің ең бір намыссыз, ең бір нәмәрт, ең бір мәңгүрт ұлтқа айналып бара жатқанымыздың айқын айғағы десек, баж еткіштер тағы да баж етсін! Бірақ ұлттық мәселелерді тамағымыздың тоқтығымен, киіміміздің бүтіндігімен өлшеуге болмайды. Онда адам баласы шөбі, суы мол, жылы қорасы, үстінде жабуы барлығына риза малдан не айырмашылығы болады? Ал тіпті Қазақстанның Тәуелсіздік күні деп атап жүрген мейрам күні осы КТК телеарнасы қазақты масқаралайтын Келін деген кесапат киноны көрсетуі қалай? Сонда әншейінде ішкі-сыртқы саясаттың ішек-қарнын ақтарып, бүкіл АҚШ пен Еуропаның аузынан шыққанын қағып алып, қайталап отыратын КТК-дағылардың соған саяси сауаты жетпей немесе аңқаулықпен сөйтті деп ойлайсыз ба? Қателесесіз. Бұның аржағында үлкен астар жатыр.
КТК-ға қазір ешкімнің күші келмейді. Қайталап айтайық. Соңғы кездері негізгі тілі қазақша шыққан, ең әуелі орыс пен Батыстың емес, қазақтың салт-дәстүрін, мәдениетін бірінші орынға қоятын, жан дүниесі қазақы адамдарды басшылық қызметке қою үрдісі бас - талды. Мұндай игі үрдіс жалғасын таба беруі тиіс. Өйткені ХХІ ғасырда қазақты не қазақ қылатын, не мәңгүрт-мазаққа айналдыратын тек теледидар ғана. Басқа ешбір заң-зәкүн бұл орайда дәрменсіз. Өз еліңнің телеарнасындағы ана тіліңнің, оған берілген уақыттың аздығын, көрсетіліп жатқан дүниелердің түкке тұрғысыз жеңіл-желпілігін көргенде ішіңді ит тырнап, жүрегің аузыңа тығылғандай болмайсың ба? Жалпы, қазақ телеарналарының басшылары орысша ойлап, орысша сөйлейтіндер емес, ұлттық намысты ту ететін нағыз патриот болуы тиіс. Ал жартысы орысша, жартысы қазақша Ағайындар, анау Жаным деп аталатын, сырақұмар жартылай жалаңбұт қыз, зинаһар әке, қазақ кемпірін кейуана ретінде көрсетпек түгіл, барып тұрған есуас қып көрсететін кемпір, қатыгез бала, көргенсіз әйел, қарындасымен көңілдес аға туралы қазақты азғындатуға, азғын ұлт ретінде көрсететін мұндай фильмдерді қазаққа жаны ашитын басшы болса теледидардан көрсетпек түгіл сын сойылымен сойып салғызар еді. Не режиссер мен сценарийшінің бетіне лақтырар еді.
Бұның бәрін оқып отырған өзінше намысшыл, өзінше патриот, ел тыныштығының күзетшілері бізді мынау бір барды көре алмайтын, жоқты бере алмайтын білгішсінген біреу ғой дері сөзсіз.
Оларды тыңдасаң, біз өзімізде болып жатқанның бәрін керемет, бәрін оң өзгеріс, бәрі дұрыс, бәрі жөн деп мақтай беруіміз керек. Қазекем өзін-өзі мақтау - өлімнің қара басы дегенді бекер айтқан жоқ. Мақтап-мақтап өзіңді де, басшыларыңды да құртып жіберуге болады. Біздің телеарналар қазір тек мақтауға арналған. Ең әрі кеткенде айтатыны - жол салынбаған, ауызсу жоқ, қысқа даяр емес, ауылды су алып кетті, оған әкім кінәлі. Әкім болғанда облыс не аудан әкімі, не сол саланың министрі емес, ауылдық әкім мен аудандағы әлдебір саланың ғана басшылары. Олардың да аты атала бермейді. Ал Жаңалықтардан еститініміз - еліміздің ішкі, сыртқы саясатындағы көрегендіктер ғана және жол бойындағы заң бұзушылықтар, біреуді машина басып кеткені, әлдебір елде автобус аударылып 5-6 адам өліп, 10 шақтысы жараланғаны, әлдебір үйде өрт шыққаны туралы ғана. Бірауыз сөзбен айтқанда, қазақ телеарналарында қазақ ұлтының бүгінгі тілдік, әлеуметтік, ділдік, дәстүрлік, ұлттық мәдениеті, ұлттық тәрбиесі қандай күйде екені туралы ащы шындық айтылмайды. Оның орнына арзан күлкі, арзан әжуа, бет-аузын қисаңдатып орысша араластырып сөйлеу ғана. Оны телеарна журналистері ток-шоу, топ-шоу, реалити-шоу, бизнес-шоу, тың идея деп зыпылдатады.
Соның бәрінде қазақ ұлтына құйттай пайдалы нәрсе болса бұйырмасын! Керісінше, қазақ ТV-лары Спой мен Дом-2-ның көшірмелерін, қостілді, үштілділікті насихаттау ғана. Әйтпесе анау Екі жұлдыз дегенді екі тілде көрсету қай орысқа қажет болды. Бұл бағдарламаның қазақ жұртына қандай үлгі-өнегелік маңызы бар? Тіпті сол Екі жұлдызда көрнекті сазгер Кеңес Дүйсекеевтің, даусы қуатты, орындаушылық машығы мықты Бақтияр Тайлақбаевтың, жүрегі де, жаны да, үні де мақпалдай Мақпал Жүнісованың жүретін жері ме?! Екі жұлдыз лайық болса ешқашан бауырлар, ағайын, халқым, қазақ халқы демей, бисмилласын қазақстандықтар, казахстанцы деп бастайтындарға ғана лайық шығар.
Біз телевидение арқылы 20 жыл бойы орыстың өнегесін, АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінің небір жабайылық, кәпірлік тәрбиесін уағыздап, насихаттап келеміз.
Иә, әрбір 25 жылда ұрпақ ауысады. Сол 25 жыл ішінде халыққа қандай үгіт-насихат жүргізілсе, оның ұрпағы енді сонша уақыт сондай тілде, сондай өнегеде тіршілік ететін болады. Оны түзетіп, дұрыстау үшін тағы 25 жыл керек. Сонда 50 жыл! Біз Ресейдің боданында 70 жылдан астам құлдықтың 20-шы ғасырлық формасында күн өткіздік. Біздің бүгінгі өмір сүру, тіршілік ету әрекетіміздің ешқайсысы қазақы емес. Біздің ұлтшылмыз, қазақымыз деп жүрген азаматтарымыздың өзі таза қазақы үрдістерді білмейді, олар таза қазақы тәрбие емес, советтік-орыстық тәрбиемен өсті. Біз соңғы 20 жылда, яғни, 1991 жылы және одан бермен туған ұл-қыздарымызға қазақы, ұлттық тәрбие беріп, ұлттық тілде сөйлеуге үйретуіміз керек еді. Оның бас - ты құралы теледидар еді! Ол әп дегеннен мынадай күйге түсті! Қазір көшеде орысша сөйлеп, той-томалақта, мейрамдарда ағылшынша өлең айтуды сән көретін ұл-қыздарымыз - сол 1991-ден бері, яғни азаттық деп айтуға аузымыз бармай, тәуелсіздік, егемендік деп аталатын заманда туғандар. Олардың түгелге жуығы қазақша мақал-мәтелден, қазақтың ұлттық ән-күйлерінен мақрұм байғұстар. Қазақша сөйлейтіндерінің тілі ал, бер, бар, жоқ, бардым, келдім, көрдім-нің, саламатсыз ба-ның о жақ, бұ жағы ғана. Біз соған да мәз боламыз. Енді олардан таза қазақ жасау үшін тағы да кемінде 25 жыл керек! Ол үшін де ең әуелі теледидарды қазақшалау қажет. Біз кейбір орыстілділерді орысша сөйлегенмен жаны қазақша, қазаққа іштартып тұрады дейміз. Ол - өтірік. Тілі орысша шыққан, ұлттық өнерден сусындамаған, орыстың әнін айтып, биін билеп өскен, достары орыс, орысша сөйлейтін адам болам десе де ешқашан таза қазақ бола алмайды. Олардың ойлау формасы да орысша! Қазақстанда тұрып, қазақ жерінің нанын жеп, тұзын татып, суын ішіп отырған орыстар үш-ақ әріптен тұратын нан, тұз, екі-ақ әріптен тұратын, су деген қазақшаны өздері де айтпайды, балаларына да айтқызбайды. Бұның аржағында үлкен сұрқия саясат жатыр! Және оларды қазаққа дос деудің өзі - үлкен білместік! Орыстар, керек десеңіз, теледидардан екі тілде қазақша-орысша беріліп жатқан хабарларды да тыңдамай, басқа арнаға бұрай салады. Ойлан, қазақ! Ойлан, ТV!
0.2 Телебағдарламалардың мазмұндық және жанрлық сипаттары
Экрандық туындының сценарийі жазылғанға дейін оның жанрлық сипаты анықталынатыны белгілі. Журналистика саласын үш жанрға бөліп қарастырамыз: ақпараттық, аналитикалық және көркем-әдеби. Аталған жанрлардың формасына түспеген телебағдарламаны тележурналистика ережелеріне сай келмейді деуіміз осыдан болар. Жанрмен дұрыс әрі сәтті жұмыс істей білу - журналистің кәсіби квалификациялығының бұлтартпас дәлелі болмақ.
Ақпараттық жанр - газет бетіндегі матермалдар мен радио-, телеэфирінің 50 пайызынан астамын құрайтын журналистикадағы басты жанрлардың бірі. Оған хроника, шағын және кеңейтілген ақпараттар, сұхбат, есеп, суреттеме, репортаж жатады. Бұлардың бәріне қойылатын талаптар ортақ. Ақпараттық жанр дәлелдер мен дәйектерден тұрады және оның құрамында әдеби көркемдеуіш құралдар қолданылмайды. Күнделікті фактілер туралы баяндайды. Егер аталған жанрды орынды, дұрыс қолдана білсе, онда олардың мүмкіндігі шексіз. Ақпараттағы жанрдағы материалдар субъективті көзқарастан, жеке тұлғаның өзіндік қорытындысынан ада болғандықтан әлем журналистикаысн зерттеушілер оны жарияланымның жоғары формасы деп атайды.
Барлық журналистік шығармалардың негізі - дерек болып табылады. Дерек - бұл орын алған оқиға. Деректер ақпараттың негізі болып табылады. Деректер: нақты, таза шындыққа құрылған, қоғамдық мәнге ие және қарапайым қасиеттерге ие болуы тиіс.
Деректерден ақпарат қалыптасады:
Ақпаратты қабылдау стереотипінің үш сатысы бар:
+ Бірінші сатысы - ақпарат санаға онша әсер етпей тек бір сәтке ғана реципиенттің қиялын қобалжытады.
+ Екінші сатысы - ақпарат сана мен сезімге сәл әсер етеді, реципиенттің назарын аудартады.
+ Үшінші саты - сана-сезімде қалған ақпарат, ол реципиентте нақты әрекетпен аяқталатын, шындық негізінде белсенді шығармашылық лебіз туғызады.
+ Ақпараттық жанрлар телеграфтық стльдегі нақты деректердің нақты уақыт контекстінде мазмұндалатын, ақпаратты тасмалдаудың ерекше әдіс-тәсілдерімен ерекшеленеді. Ақпараттық жарнларға жататындар: хроникалық ақпарат, кеңейтілген ақпарат, қысқа жазба, есеп, эпистолярлық жанр, сұхпат және репортаж.
Хроникалық ақпарат - не? Қашан? Қайда? Деген сұрақтарға жауап береді және 2-15 жолға дейінгі көлемге ие болады. Ресми және ресми емес газеттердің бірінші-екінші жолақтарында басылады. Хроникалық ақпараттың тілі - әдеби, стилі - құрғақ, ресми сарында жазылады.
Кеңейтілген ақпараттың көлемі 30-150 жол. Хроникалық ақпаратқа қарағанда мұнда түсініктеме болуы мүмкін. Түсініктеме - бұл деректің кеңейтілген түсінігі, оның түсініксіз немесе нақтыланбаған жақтарын түсіндіру.
Түсініктеменің түрлері:
1. Кеңейтілген түсініктеме - деректің кеңейтіліп түсіндірілуі.
2. Маманның түсініктемесі - дерек маманмен, одан әрі құзыретті адаммен түсіндіріледі.
3. Полярлы түсініктеме - дәл осы саланың бірнеше мамандарымен деректің түсіндірілуі.
4. Синхронды түсініктеме - айту барысында тілші мәтінімен түсіндіоілуі.
5. Нақты түсініктеме - ұсақ бөлшектеріне дейін деректерді түсіндіру.
Кеңейтілген түсініктемеде сондай-ақ қосымша бөлшектер, кейіпкер және тағы басқалар болуы мүмкін.
Қысқа жазба - журналистикадағы ең ескі жанр. Хроникалық және кеңейтілген ақпараттан қысқа жазба авторлық прзициясымен ерекшелінеді. Өйткені оның негізі - оқырманның хаты болып табылады. Егер ақпаратта уақыт факторы маңызды болса, қызқа жазбада әртүрлі уақыт өлшеміндегі деректің өзі маңызды.
Ілікпе сөз - бұл қандай-да бір сөз сөйлеуге қысқаша сезімдік лебіз. Ілікпе сөздің негізгі қасиеті көңіл болып табылады.
Эпистолярлық жанр - бұл оқырмандардың хаттары, журналистиканың белсенді жанрларының бірі. Хаттар барлық кезең мен дәуірде, журналистиканың пайда болуының алғашқы күндерінен бастап барлық материалдардың негізі болды. Эпистолярлық жанр түрлері: ұсыным-хат, өтініш-хат, сұрақ-хат, жауап-хат, ашық-хаттағы басқа болып бөлінеді.
Жанр дегеніміз - белгілі бір газет, журнал материалдарының, радио, телевизия хабарларының көріну, өмір сүру формасы. Журналистиканың теориясында публицистикалық жанрды түрге бөлу былайша: біріншіден, заттың (нысанның) танымдығы, көріністегі өзіндік ерекшелігі (заметка, корреспонденцияға - факті мен оқиғаның тікелей қатыстылығы, ал сұхбат пен рецензияға - бейнелеп көрсетудің тән екендігі); екіншіден, танымдық - тәрбиелік мақсаттары; үшіншіден, әрекетті көрсетудегі кең ауқымдылық немесе түйін мен қорытындының ауқымдылығы; төртіншіден, өзіндік айқындаушы - мәнерлеуші құралдары (әдеби тілі, стилі, бейнелігі) қарастырылады.
Шын мәнінде, телевизиялық шығарма жанрын айқындау - осы айтылған жайлардағы қандай да бір жекелілік белгілер емес, олардың бәрінің жиынтығы нәтижесінде болатын құбылыс. Басқаша айтқанда, жанрлық бірлікте болу барлық төрт белгіге қатысты. Осыдан мынадай шығатын қорытынды, публицистика жанры (ақпараттық, талдамалы және көркем), тек мынадай жағдайда ғана - материалдың документальдығы, ойдан шығарылмағандығы, дәлділігімен бөлек кезеңде, үнемі бір - бірімен байланыста болады. Жанр типін айқындау кезінде, оны көріністің негізінде жататын құбылыс пен объективтік процестерге байланысты қарап, айқындаған жөн.
Хабарда журналистер тек қана фактіні баяндаумен ғана шектелмейді, бір мезгілде оған талдау жасауға ұмтылады, оны басқалармен салыстырады, жағдай мен құбылысқа баға береді, проблеманы шешу жолдарын ұсынады. Талдамалы жанр ақпараттық жанрмен салыстырғанда материалды беруде кеңдігімен, ойлауда ауқымдылығымен, өмірлік, маңызды құбылыстарды зерттеумен айрықшыланады. Белгілі бір кезеңдегі бір типті фактілерді жинақтау кезінде автор оларды қорытындылау мен маңызды проблемасын барлық қырынан айқындауға ұмтылыс танытады. Талдамалы жанрлар заттағы танымдық, нысанды кескіндеу, дәл белгілеу, танымдық - тәрбиелік міндетімен, оқиғаны кең түрде көрсетуімен, ауқымды түйін және қорытындысымен, әдеби - стилистикалық құралдар характерімен, айқындаушы - көркемдеуші құралдарымен де ерекшеленеді.
Жанрдың осы тобына жататындардың ішінде негізгілердің бірі корреспонденция жанры, онда нақтылы материалда тар ауқымдылығымен салыстырғанда, аналитикалық планда тақырыптың актуальділігі айқындалып, қандай да бір проблема шешіледі. Корреспонденция хабарлама түрінде де болып: онда, шетелдегі тілшілердің хабарламасы, жаңа бір құбылыстар, ғылыми жаңалықтар өндірістік тәжірибелер әңгіме арқауына айналуы мүмкін. Ол толық заметканы көз алдымызға елестетіп әрі белгілі бір тақырыптағы материалды кең қамтуыменен де ерекшеленеді. Талдамалы корреспонденция суреттелген құбылыстың себебін ашады, мысалы ситуация қақтығыс. Материалдағы фактіні талдау негізіне көпшілігіне жаңа бір тосын проблемалар әрі саяси өмірдегі және әлеуметтік - экономикалық саладағы өткір сұрақтар қойылып жатады. Мұндай корреспонденциялар телепублицистикада қойылымдық деп аталынады. Ал кейде журналист көрермендермен бірлікте кейбір фактілерді бағалап, салыстырып, талдап жатады, осының негізінде корреспонденция - толғау өмірге келеді.
Тезис - айғақты басты элементтердің бірі, әрі ол айғаққа шыншыл түрде бірлікте жайғасады. Тезис екі жағдайда толыққанды болып шығады: а) ол дәл және айқын берілуі тиіс, онда екіұштылық не айқын еместік болмауға тиіс; б) тезис айғақтың бүкіл өн бойында онымен бірлікте болуға тиіс. Ал антитезис термині, айғаққа қарсы пікір, әрі ол айғаққа қарсы логикалық қорытындыны бірлікте туындатады. Осыдан үштік триада формасы шығады: тезис - антитезис - синтез. Автордың қарама - қарсы пікір көзқарастарының соқтығысынан, оқиғаның дамуы динамикалық сипат алып, ол жан - жақты ашылып, ең соңында оның ішкі қайшылықтары жарыққа шығады.
Талдамалы жанрлардың құрылымындағы басты орындардың бірін дәлелдеме иемденеді. Дәлелдеменің өн бойынан автордың логикалық пікірін байқауға мүмкіндік мол. Дәлелдеме арқылы қандай да бір пікірдегі логикалық түйінді не тезистегі жалғандық пен шындықтың дәлелін, әлде айғақты логикалық процестің жиынтығын және психологиялық процестегі көз жеткізуді байқап, түйсінуге болады. Солай етіп, дәлелдер, бір жағынан авторлық пікірдің сыртқы түрін қайталайды, ал, екінші жағынан - аса маңызды психологиялық функцияны, көрерменнің шындыққа көзін жеткізу мен авторлық бекітілімнің дұрыстығын дәлелдеуге бірлікте қатысады. Құрылымдағы дәлелдеме жүйелі болу үшін, мүмкіндігінше риторикалық қағида негізіне сүйенген орынды. Оны біздің жыл санауымыздың I-ші ғасыр Рим риториктері жасап кеткен. Олар жасаған жүйе бір - бірімен байланысты бес бөлімнен тұрады: 1) табу - дәлелді іздеу және таңдау; 2) тұрған орын - дәлелдің жүйелілігі, әрі оның мәтінде орналасуы; 3) айтылу - дәлелді сөйлеу, сөзді таңдау және риторикалық фигуралар; 4) есте сақтау; 5) айту.
Риториктер дәлелдерді мынадай логикалық жүйемен келтіруді ұсынған: 1) кіріспе; 2) баяндау (проблеманың қойылымы); 3) дәлелдеу; 4) мәлімдеу; 5) дербес тақырыптың мазмұны; 6) қорытынды.
Талдамалы жанрға - корреспонденция, әңгіме, пікірталас, түсініктеме, шолу, баспасөз конференциясы жатады.
Талдамалы жанрлар құрамына кіретін әңгіме, баспасөз конференциясы және пікірталас диалогтық характерге ие бола отырып, өздерінің сұхбаттық шежірелерінен ажырамайды.
Әдебиетте әңгіме терминінің сан алуан түсіндірмелері бар. Біз, бұл жерде хабарға қатысушы бірнеше адамның, бір оқиға немесе мәселе жайлы кезектесіп, өзара пікір алысу, бір - бірлерін толықтыруларын айтып отырмыз. Ал әңгімеге қатысушы журналист ол сұхбат алушы емес, хабарды жүргізуші әлде модератор (айтылып жатқан пікірге аудиторияның қатысушылығын оятатын, пікір сайысына қатысушыларды бір тақырып аясынан шықпай ой - толғауға мәжбүр етуші) деп те аталады. Ол әңгімеге қатысушы әрі оның ұйымдастырушысы: оның рөлі студиядағы қонақтардың әрбірінің өз пікірлерін айтуларына жағдай туғызу.
Солай етіп, әңгіме - талдамалы публицистиканың хабарламаны диалогтық формада жеткізетін спецификалық телевизия жанры. Әңгіме теледидардың кез келген бағдарламаларында кездесіп жатады. Ол қоғамда қызығушылық тудыратын: саяси, экономикалық, әлеуметтік, адамгершілік - этикалық, ғылыми және өзге де тақырыптарға арналады. Кейде ол пікірталасқа дейін ұласады. Ақиқат ауылы хабарында Бейбіт Құсанбек өткір мәселені - саяси партияларды қалай құру керек деген әңгімені қозғады. Ол Алаш партиясының бұрынғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-6
І. Республикалық телеарналар және олардағы авторлық телебағдарламалар әлеуеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -28
Республикалық телеарналар мен телебағдарламалар және олардың даму эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-14
0.1 Телебағдарламалардың мазмұндық және жанрлық сипаттары ... ... ... 14-23
0.2 Қазақстандық және шетелдік телеарналардағы рейтингі жоғары авторлық бағдарламалар: ұқсастықтары мен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... 23-28
ІІ. Отандық авторлық бағдарламалардың ақпараттық кеңістігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-58
2.1 Авторлық телебағдарламаларды тарату және Қазақстандағы ақпарат нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-39
2.2 Авторлық телебағдарламаларды дайындау процесі (тақырып таңдау, сценарий дайындау, жүргізуші рөлі) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 40- 48
2.3 Телеарнадағы авторлық бағдарламалардың берілу тәсілі, обьективтілігі
көтеретін жүгі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48 -58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63-64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысы - студенттің ізденуі арқылы жүзеге асатын дүние. Диплом жұмысына арқау болған тақырыбымның жан-жақты зерттелу аясын теория мен тәжірибенің ұштастырылуы арқылы ашуды жөн санадым. Бұл зерделеніп отырған тақырыпты жіті түсінуге мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінде жаһанды ақпарат нарығы билеп отыр. Кім ақпараттан құлағдар, сол әлемнің қожасы деген сөздің түп-төркінінің қайдан шыққаны белгілі. Қоғамды жан-жақты ақпаратпен қамтамасыз етіп отырған Бұқаралық ақпарат құралдарының жүйелі түрде күнделікті қалың қауыммен қауышуы, оны жеке тұлғаны әлеуметтендіруші алғашқы институттар - отбасы, дін, мәдениет ошақтарымен қатар бір орынға қойды. БАҚ арқылы адамдар өздерін жалпы әлеуметтік, жалпы әлемдік процестердің бір бөлшегі ретінде әрі өзінің қоғамға, мемлекетке, саясат әлеміне қатысы барлығын сезінеді. Осы тұрғыдан алғанда Авторлық телебағдарламалардың жасалу технологиясы атты зерттеу жұмысымның тақырыбы өзекті екені сөзсіз. Себебі, телевизия басқа Бұқаралық ақпарат құралдарының арасында қоғамның ерекше назарындағы ақпарат саласы. Телеарнаның негізгі қызметі - идеологиялық ықпалында жатыр десек, зерттеу жұмысымыздың Авторлық телебағдарламалардың жасалу технологиясы деп аталуы бекер емес. Қазіргі кезде көрермен сұранысының өсуі, телеарналар санының артуы, техниканың жаңашылдығы жоғарылаған сайын телебағдарламалардың да жасалу технологиясы мен берілу формасы да өзгеріп, даму үстінде. Журналистика саласын сөз еткенде аталмыш тақырыпты аттап өту мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының нысаны. Әр кезеңнің өз талабы болатынын ескерсек, телевидение саласындағы авторлық телебағдарламалар өзінің тура мағынасындағы уақыт үні іспетті. Ел өмірінің елеулі кезеңіндегі толып жатқан өзгерістер аумағында көрермен талабы мен талғамы да айтарлықтай өзгерді. Соның нәтижесінде арналардағы телебағдарламалардың жұмыс процесі, оны жүзеге асырудың кәсіби принциптері де жаңаша сипат алып, өзгеше мән-мазмұнға ие болды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: БАҚ халықтың үні ретінде сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға сақ болсын деген тұжырымы журналистиканың жаңаша жұмыс тәсіліндегі негізгі қағидаға ұласты [1].
Жылдар бойы қатып-семіп қалған енжар ережелерді бүгінгі күннің тыныс-тіршілігіндегі батыл шешімдер алмастырды. Зерттеу жұмысымның нысаны - авторлық телебағдарламалардың жасалу технологиясы. Авторлық телебағдарламалардағы бастапқы этаптар (авторлық телебағдарламалардың қалыптасуы, отандық және шетелдік арналардағы авторлық телебағдарламалардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарына сараптама, сценарийдің жазылуы, тележурналистика жанрларының авторлық телебағдарламаларда көрінісі табуы және автор әрі жүргізушінің шеберлігі мен рөлі) турасындағы зерттеулер жұмысыма арқау болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Телевидение саласындағы авторлық телебағдарламалардың орны мен рөлі ерекше. Отандық телеарналарда авторлық телебағдарламаларға деген сұраныстың артуы осының айғағы. Журналистиканың басты қызметіне халықты ақпаратпен қамтамасыз ету әрі қоғамдық пікір туғызуын жатқызамыз. Ал біздің зерттеу жұмысымыздың басты өзегіне айналған авторлық телебағдарламалар аталған екі функцияны қатар атқарады. Көгілдір экрандағы белгілі бір тұлғаның немесе топтың авторлығымен шыққан авторлық бағдарламалар дегеніміз не? Аталмыш бағдарлама қалай жасалады? Оның қоғамдағы рөлі қандай? деген сауалдарды зерттеу жұмысыма негіз ете отырып, зерттеудің басты мақсатын айқындау. Ал міндеттері төмендегідей:
:: Еліміздегі авторлық телебағдарламалардың даму эволюциясын анықтау;
:: Авторлық телебағдарламалардың жанрлық ерекшеліктерін пайымдау;
:: Телеарналардағы авторлық бағдарламаларға анализ жасау;
:: Авторлық телебағдарлама авторының алғашқы қадамы мен жүргізушінің шеберлігін анықтау;
:: Студенттің жеке шығармашылығындағы авторлық телетуындыға сипаттама беру;
Жұмыстың жаңашылдығы. Барлық ақпарат тарату құралдары ішіндегі кенжесі деп есептелінетін телевидение саласында зерттелмеген тың тақырыптар көп. Зерртеу жұмысы барысында біз авторлық телебағдарламалардың жасалу технологиясын осы салада әбден төселген сценарий авторлары мен жүргізушілердің кеңестерін назарға ала отырып, авторлық бағдарламаны қалай сәтті шығаруға болады деген сауалға жауап іздедік. Көрермен көзіне көп іліге бермейтін кадр сыртындағы бағдарлама алды дайындықтар дәлірек айтқанда, бағдарламаның жасалу жолдары мен еліміз бен шетелдегі авторлық туындылар қалай жүзеге асады деген мәселелердің шешімін табамыз. Ал жұмыстың жаңашылдығы телевизия саласында көп зерттеле қоймаған тың тақырыптың алынуы.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Эфирдегі хабарларды зерттеу барысында біз теория мен практикалық жұмысты бір арнаға тоғыстырдық. Қандай да бір хабарды зерттеу үшін оның телевизиялық нұсқасын көру керек. Ал көру үшін оның тарихы мен шығармашылық және техникалық топ атқаратын жұмысын бес саусақтай білу керек.
Практика жүзінде көрген-білгенімізді зерттеушілер еңбегімен, мұрағат материалдарымен толықтыра отырып, теория жүзінде пайдаландық. Теорияны тәжірибемен ұштастырмай ешқандай биік нәтижелерге қол жеткізу мүмкін емес.
Зерттеу барысында көз жеткізгендей, авторлық телебағдарламалардың бастауы автордың ұсынған идеясының өзектілігінен бері қарай, түсірілген дүниені өңдейтін қызметкерге дейінгі аралықты қамтитын үлкен ұжымдық еңбектің арқасында ғана сәтті туынды пайда болатынын ұғындық. Авторлық телешоуымен аты әлемге танылған Опра Уинфридің, бірнеше тілді меңгеріп авторлық бағдарламасына әлемдік деңгейдегі тұлғаларды басты кейіпкері болатын Владимир Познерді де алатын болсақ, екеуіде алғаш телевизия саласының бірнеше сатысынан өтіп, яғни үлкен тәжірибе қорын жинап қана аталған авторлық телебағдарламаларын жүзеге асырғандығын көреміз. Бұл біздің жоғары да келтірген теория тәжірибемен ұштаспай, өзінің нәтижесін бермейді деген сөзімізге дәлел болады.
Зерттеудің нәтижелері төмендегідей. Кеңестік қызыл империяның күйреуі, саяси-экономикалық сілкіністер, қоғамдық-экономикалық қатынастардың өзгеруі, хабарлардың идеясын өзгертіп, мазмұнын жаңартса да, түрі, мақсаты өзгермек емес, ол - ел қамы, азаттық туының абыройы әрі ұлттық мүдде. Біздің халық құрғақ, нақты сөзден гөрі көркем сөзді нақтырақ түсінеді, тез қабылдайды. Бұл ақылгөйшілік емес, қазақ журналистері өз азаматтық позициясын, өз төрелігін айта алады. Ол одан қоғамдық тұлғаны тәрбиелеп шығарады деген еді еліміздегі тұңғыш БАҚ мәселелерін зерттейтін Журналистика институтының директоры Намазалы Омашев. Сондықтан да, өз ойы, пікірі, азаматтық ұстанымы бар еліміздің телеарналарында жас буын қалыптасып, авторлық телетуындыларын көрермен назарына ұсынатыны сөзсіз. Әрі авторлық телебағдарламалардың халыққа жол тартуы, шетелден келіп жатқан көшірмелердің азаюына үлкен серпін бермек деген нәтижеге келіп отырмыз.
Дипломның құрылымы және көлемі. Зерттеу жұмысы екі негізгі бөлімнен тұрады. Авторлық телебағдарламалардың қалыптасуы мен дамуы тақырыбындағы бірінші бөлім үш бөлімшеге бөлінген. Ал, Авторлық телебағдарламаларды тарату жүйесі және жасау жолдары атты екінші бөлім екі бөлімше бойынша қарастырылып, сараптама жасалған. Соңында диплом жұмысына қорытынды баға мен арнайы қосымша беті беріледі.
І. Республикалық телеарналар және олардағы авторлық телебағдарламалар әлеуеті
0.1 Республикалық телеарналар мен телебағдарламалар және олардың даму эволюциясы
Авторлық телебағдарламаларға кезек бермес бұрын алдымен тележурналистика аурасына енген дұрыс секілді. Дарыны мен бар білігін телевизия сферасының қалыптасып, дамуына сарп еткендер әр кезеңде де баршылық. Пайда болғанына бір ғасырдан асқан бұл сала осы уақыт аралығында жер жүзіндегі барша халықтың сенімді серігіне айналып үлгерді. Телевизия адамзаттың күнделікті тіршілігінен бастап басқа да орын алып жатқан оқиғалармен қамтылған. Телевизия бүгінде әлем бойынша мыңдаған каналдар арқылы таратылатын жаһандық сфера.
Қоғам өмірінде соңғы жылдары орын алған бетбұрыстар өткен тарихымыз бен жылдар көрігінде сомдалған рухани мұраларымызды бүгінгі көзқарас тұрғысынан зерделеп, ой елегінен откізу талабын алға тартып отыр. Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан бері қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалык саяси өмірінде жасалған бетбұрыстар мен бірге, ақпарат тарату жүйесінде де елеулі өзгерістер болды.
Бүгінгі күнде еліміз еліміз әлемдік ақпараттық кеңістікке еніп, әлемнің әр түкпірінен жедел хабар алу мүмкіндігіне ие болумен қатар, қоғам өмірінде күнделікті өтіп жатқан әр оқиғаның бір сәттің ішінде жер шарына таралу шапшаңдығына қол жеткізді. Ғылым мен тәжірибеде ақпараттың еркін тасқыны ( свободный поток информации) деген ұғым қалыптасып, орнықты.
Ақпарат көздерінің көп болуы жұртшылықтың кез келген оқиға барысымен тез әрі жан-жақты хабардар болуына ықпал етеді десек те, шет елдің ақпарат агенттіктері болсын, арналары болсын Қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарына бәсекелестік туғызатынын жоққа шығаруға болмайды. Сонымен қатар еліміздің хабар тарату жүйелеріне жан-жақтан құйылып жатқан ақпарат тасқынының қалтарысынды жат пиғылдағы идеологиялардың бұғып жүргенін де естен шығармауымыз керек.
Осынау әлемдік бұқаралық ақпарат кеңістігінде жұтылып кетпей, өз үндерін жоғалтпай, уақытпен үндесе жұмыс істеу еліміздің ақпарат құралдарының бірінші кезектегі міндеті . Ол үшін халықтың көкейінде жүрген сұрауларды, оларды толғандырған мәселелерді таныр қырағы көз бен жеткізе білер өткір тіл, тыңдай білер құлақ керек дер едік. Бұл, әрине, еліміздің ақпарат тарату жүйесінде қуатты құралдардың бірі қазақ телеарналарына да қатысты мәселе.
Қандай да бір мемлекеттің өзіндік ұлттық болмысын, мәдениетін, тыныс-тіршілігін сырт елдерге танытатын өзіндік үні болады. Сол өзіндік үнді танытып, барша жұртшылыққа паш етер негізгі құрал - ұлттық телеарналар десек, артық айтқандық емес.
Ұлттық телеарналар тарихи, танымдық, ағартушылық бағыттағы әдеби хабарларды ұйымдастыра отырып,көрермен қауымның ой-өресінің кеңеюіне, рухани толысыуына жол ашады. Сонымен қатар мәдениетіміз бен рухани өміріміздің сұранысын қанағаттандырып, өзіндік жаңа серпіліс беретін негізгі күш - осы телеарналар екендігі жасырын емес. Ендеше, телеарна - көрермен қауымның рухани сұранысын қанағаттандыратын тәрбиенің бірден бір қайнар бұлағы, күрделі психологиялық құрал.
Ал, бүгінгі ұлттық телеарналар осынау абыройлы да аса жауапты міндетті өз дәрежесінде сезініп, орындап жүр ме? Міне, біздің қолға алып отырған курстық жұмысымыздың мақсаты да осы.
Алла Тағала берген есептеулі күнін әркім әртүрлі өйтіп-бүйтіп өткізіп жатқан мына заман - аузы қисық болса да телевизия сөйлейтін заман. Қазір ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермей, айтқаны болып тұрған ең бір құдіреті күшті құрал да - теледидар.
Кез келген мемлекеттің телехабары қандай ауанда, қандай бағытта, қай тілде сөйлесе, сол мемлекеттің халқының бүкіл психологиясы, бүкіл жан дүниясы, тіпті мына фәниге, бүкіл қоғамға көзқарасы солай қалыптасады. Кез келген мемлекеттің телеарналары негізінен қай тілде сөйлесе, ол мемлекеттің халқы түп-түгел сол тілде сөйлеуге көшіп кеткенін өздері де байқамай қалады. Ақиқатын айтқанның айыбы жоқ: Қазақстанның Алланың пәрменімен әлмисақтан бекітілген иесі де, киесі де қазақ халқы десек, бүгінде сол қазақтың негізгі ұлттық басты ерекшеліктеріне телеарналар арқылы адам айтқысыз кесір-қиянат келіп отыр. Ақыры, қайырын берсін дейік, бірақ Қазақстандағы телеарналар дәл мына бағытымен кете берсе, қазекемнің тілі де, ділі де, діні де қандай күйге түсерін кім біліпті?! Сірә, біздің күн санап, жыл санап осындай күйге түсіп бара жатқанымызды байқаған болуы керек, Елбасымыздың өзі өткен жылы бір сөзінде кім бүйтіп өзінің эфирлік кеңістігін басқаларға беріп қояды деп реніш білдіргені бар.
Иә, Қазақстанда адам шошырлық жын-жыбырды, қантөгісті, адамды азаптап өлтірудің, жезөкшеліктің, салдақылықтың, жиренішті жыныстық қатынастың неше алуан түрін көрсетіп, жарық дүнияға көзін жаңа ашқан сәбилерімізді қаласа ата-анасын да өлтіре салатын сезімсіз бір мақұлыққа айналдыру үшін, ана тілін, дінін ұмыттыру үшін күндіз-түні жүзге жуық телеарналар жұмыс істеп жатыр. Оларға енді тоқтау салуға біздің үкіметтің де күші келмейтін шығар деген де ойға кетесің. Ресейдің мұндай телеарналарына эфирлік кеңістігімізді беріп, сол Ресейдің газет-журналдарын ауылдарымыз бен қалаларымызға қардай боратуға рұқсат етіп қоюымызды қалай түсінеміз? Өйткені Өзбекстан, Әзірбайжан, Тәжікстан, Түрікменстан сияқты бізбен тілі, діні бір бауырлас республикалардың бәрінде Ресей ақпарат құралдарын емін-еркін таратуға қатаң тыйым салынған. Өйткені олар бұл телеарналар мен газет-журналдар қайда жүрсе де тек Ресейдің сая - сатын жүргізіп, орыстың ғана ойлағанын, солардың көздеген мақсатын, орыстың тілін насихаттайтынын жақсы біледі. Ал қазақ атқамінерлері соны не білмейді, не біле тұра Ресейдің ақпараттық көрпесінің астына кіруді қалайды. Ресейден азаттық алдық деген сөзді айтуға да қорқып, егемен ел болғалы тәуелсіздік алғаннан бері, тәуелсіз болдық деген бас-аяғы жоқ сөздерді қазақтың құлағына құйып тастағандар да - солар.
Иә, қазақтан басқалардың бәрі азаттығын, бостандығы мен муста - қиллиғын алған бойда бүкіл телеарналарын ана тіліне көшіріп алды. Бұл олардың үлкен саяси көрегендігі болды. Ал Қазақстан ше? Алла кешірсін, кейде Қазақстандағы әлгі құжынаған орысша телеарналарды айтпағанда, мемлекеттік болып саналатын Қазақстан, Хабар, Ел арналар қай елдің арналары деген де ойға кететін болдық. Ащы да болса шындықты айтайық, бұл үш арна Ресейден азаттық алған Қазақстан деген елдікі деуге ауызы құрғыр жуыспайды. Неге дейсіз ғой? Егер Қазақстанда осы елдің Алладан кейінгі иесі болуға тиісті қазақ ұлтының саны 67 пайызға жуық болса және мұнда қазақша емін-еркін сөйлеп, емін-еркін қазақша жазатын өзбек, ұйғыр, татар, түріктердің өзі бір қауым ел болса, бұл телеарналар неге негізінен орыс тілінде сампылдайды. Бұл әуелі қазақты, қала берді, әлгі мұсылман қауымын кемсіту емес пе? Бұның бәрі қастігерлікпен, яғни қаскөйлікпен жасалып отырған жоқ па? Бұған енді тоқтау салатын кез жетті! Олай дейтініміз, сонау 90-шы жылдардың бірінші жартысында-ақ ішімізде журналист, филология ғылымдарының кандидаты, марқұм Батырхан Дәрімбетов, белгілі тележурналист Жұмаш Кенебай бар бірнеше адам телеарналардағы осы сұмдықтарды, қазақ тіліндегі хабарлардың 50 пайызға да жетпейтінін айтып, талай телеарналармен соттасқан кездеріміз де, ашық пікірталасқа шыққан кездеріміз де болды. Бірақ соның бірде-бірінде сол кездегі үкімет басшылары тарапынан еш қолдау көрмей, қайта сот орындары бізді сол орысша телеарна басшыларының аяғына жығып берді. Ақыры, шаршап қойдық. Біздің қолында билігі барлардың ішінде әлі де солардан асып кете қоймағанын көзіміз көріп те жүр.
Біз теледидарды әп деп азаттық алғаннан бастап ұлтымыздың бет-бейнесін, яғни ұлттық тілімізді, ұлттық дәстүрімізді, ұлттық тәрбиемізді көрсетудің басты құралы етіп пайдалануды ойлаған жоқпыз. Бұл сол кезде қателігіміз болды ма, әлде өз ұлтына жаны ашымайтын кейбір жоғарыдағылардың қаскөйлігі болды ма - ол жағы әлі күнге беймағлұм. Ал көршілес Өзбекстан, Әзірбайжан, Тәжікстан, Түрікменстан, анау Армения, Грузия, Эстония, Латвия, Литвалар Ресейден бостан болысымен-ақ бүкіл ақпарат құралдарын өз тіліне көшіріп алды. Қазір осы елдердің қай-қайсысында да телеарналар тәулігіне әрі кеткенде жарты не бір сағаттан артық орысша сөйлемейді. Сонау жылдары 50х50 деген талап қойылды. Сол кезде біз оу, қазақты былай қойғанда, бұл елде өзбегі, ұйғыры, татары, әзірбайжаны бар көпшілігі қазақша біледі ғой, неге қазақ тіліне 50-ақ пайыз беріледі? деп өкпелеп жүрсек, сол 50 пайыз қазақшаның өзі түн ортасы ауа, тауық бір-екі шақырғаннан кейін барып берілетін болды. Сол кезде жоғарыдағылар бірден қазақшаға көшуге болмайды, ол үшін 4-5 жыл керек деген гәп таратты. Тәуелсіздік алған жылы туған сәбилер қазір 20-ға келіп, көпшілігі орысша ғана сөйлейтін болды. Ал 25 жылда ұрпақ ауысады. Ендеше, біз тілімізді көркейтудің басты құралы теледидарымыз бұлайша жұмыс істеп жатқанда енді бес жылдан соң тұтас бір ұрпағымыз түгел орысша сөйлеуге көшіп болады. Сосын оларды қазақшаға үйрету үшін тағы 25 жыл керек болады. Бірақ ол кезде не қазақша үйрететін кадр - лар жетіспеушілігіне ұшыраймыз, не ұрпағымыз өз тілін қажет етпейтін ұрпаққа айналуы мүмкін. Оның айтпауға болмайтын тағы бір себебі бар.
Ол бүгінгі қазақ тілінің шұбарлануына және теледидардағы қазақ
тілі - орысшаның аудармасы болып кеткеніне тікелей байланысты. Бұған телеарна басшылығындағылардың жауапсыздығы тікелей себеп болуда. Әне бір жылдары тап осы мәселені көтергенімізде белгілі журналист Қайнар Олжай Хабар арнасына қосымша стилист редакторлар шақырып, біраз жұмыс істеген-ді. Кейін ол да қалды.
Енді әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоғын көрген журналистер таза қазақша сөз саптауға бас қатырып жатпай, баяғы таз қалпына қайта түсті. Әйтпесе, осы күнгі телеарналардағыдай ол пәленбай метр биіктікті бағындырды, пәленбай теңгені құрады, пәленбай өрт оқиғасы тіркелді, көліктен шығу алдыңғы есік арқылы, кіру артқы есік арқылы жүргізіледі қар жауады деп күтілуде деген аударма сандырақ тіл қайдан шығып жатыр. Бұның бәрі орыстың составляет столько-то тенге, зарегистрирован... случаев пожара, вход производится через переднюю дверь, ожидается снег-інің аудармасы ғой.
Спорт жөнінде... қателікке бой алдырды, допты тартып ала алды, аспандаған доптың жерге түсетіні анық деген сияқты сөз білмейтін комментаторлар қаптап кетті. Есі дұрыс қазақ солай сөйлей ме? Демек, бұл біздің тіліміздің шырайынан, шұрайлылығынан, сөз саптау ерекшелігінен, ақпа-төкпе шешендігінен, бейнелілігінен жұрдай болуы ең әуелі телеарналардан бастау деген сөз.
Иә, бізде бүгінде құжат толтыру, заң-зәкүндер мен әртүрлі қаулы-қарарларды Парламентте отырған қалаулылар орыс тілінде қабылдап, ол сосын қазақшаға тәржімеленеді. Ол қазақшаны түсіну үшін орысша білуің керек. Оны айта-айта көбіміз көбікауыз атанғалы қаш-ш-ан! Дүнияда, ең сорақысы, әсіресе, тележурналистердің өзі қазақша сөз саптаудан қалып, ана тілімізді орысшаның аудармасына айналдырғаны жүректі жүдетіп бітті ғой. Бұл әңгімеге тағы бірде ораламыз. Айтайық дегеніміз, Қазақстан теледидары қашанда қазақтың бет-бейнесі екенін, бұл елдің иесі қазақ екенін көрсетіп тұруы керек. Шебер тележурналист мемлекет басшылығы жүргізіп отырған сыртқы, ішкі саясатты дәріптей отырып-ақ қазақтың ұлттық ерекшеліктерін (тілін, дінін, дәстүрін, тәрбиесін), адамгершілік қасиеттерін өзге ұлттарға, әсіресе, орыстарға өнегелеп оты - руы керек. Ұлттығымызға жат, жиренішті нәрселерді неге көрсетесіңдер дегенімізде кейбір тележурналист қазақтар онда тұрған ешнәрсе жоқ, әркім қажетін өзі таңдап алады дегенін де естідік. Бұл не деген надандық! Әркім теледидардан ойына келгенін істеп, аузына келгенін айта берсе, оны көрген ұрпақ не болады?
Керек десеңіз, елімізде 130-дан астам ұлт тұрады деп лепіртетін де - Қазақстан телеарналары. Олар айтқан кейбір этникалық топтардың саны жүзден, мыңнан аспайды. Тележурналистер Қазақстан халықтарына жатқызып жүргендердің көбі - бүгін келіп, ертең кетіп жатқан шетелдіктер.
Қазақстан халықтарына жатқы - зып жүргендердің ішінде абазиндер - 64, австриялықтар - 45, алеуттер - 8, голландықтар - 21, испандар - 34, кубалықтар - 50, нивхлар - 8, амери - калықтар - 98, ағылшындар - 81 адам ғана. Осыларды қосып біздің тележурналистер көп ұлтты Қазақстан деп көпіртеді. Мына тұрған Ресейде бір ұлттың саны бірнеше миллионнан аспаса орыс - тар оларды санатқа қоспайды. Санатқа қосса Россия только для русских деп айқайлайтындарды шығарып, өзге азиат - тарды ұрғызып-соққызып қоюды әдетке айналдырды. Қазір Қазақстанның орыстары зейнетақысын азсынса да, жергілікті өкіметке айтқан талабы орыдалмаса да Ресейге - Медведев пен Путинге шағымданатын әдет тауып алды. Ал біздің телеарналар соларды қайталап көрсетеді. Бұл қалай? Бұл басқа орыстарға бірнәрсе болса сендер де сөйтіңдер деп ақыл берудің бір түрі емес пе?
Айтпасқа болмайтын бір жайт бар. Неге екені белгісіз, осыған дейін Қазақстандағы мемлекеттік деп аталатын телеарналардың басшылары тек орыстілділерден қойылып келді. Бұл үрдіс қазақшаға мұрнын шүйіре қарайтын, бүгінде Швейцария асып кеткен Храпуновтың зайыбы Л.Бекетованы басшы қоюдан басталды. Күндіз-түні орысша сампылдаған жүзден астам арнаны айтпағанда мемлекеттікі деп есептелетін Хабар, Еларна, Қазақстан арналарының үшеуінің де басшылары орысша сөйлейтіндер болды. Бірақ Ау, бұ қалай? Еліміздің телеарналарын қазақи тілді, ана тілінен сусындап өскен таза қазақ басқаруына болмайды ма? деп не журналистер, не жай қазақтың үн шығарғанын көрген емеспіз. Жалпы, заманымыздың ең қуатты насихат құралы ТV басшылығын орыс тілінде сөйлейтіндердің қолына беріп қою ұлттық дәстүрімізді, діліміз бен тілімізді көмуге күрек беріп қоюмен бірдей. Қазір бұл арналарда қазақшаның азайып кетуіне, міне, осы себеп болып отырған болуы керек. Қазақша азайып кетті дейміз-ау, телеарналар ең болмаса қазақтарға шым-шымдап берілген уақытты да ұтырлы пайдалана да білмейді. Білмейді дейміз-ау, бұл кейде той-томалақшыл қазақтарға осы да жарайды деген кемсітушілік пе деп те қорқамыз.
Әйтпесе, қараңызшы, әлгі Екі жұлдыз, Бір жарым жұлдыздарды айтпағанда, бірі Әзіл студио, бірі Шіркін, лайф, Құрдастар деген көрсетілімдерді көріп отырған сырт көз қазақты сайқымазақ, ешнәрсенің байыбына терең бара алмайтын, бас десе құлақ дейтін топас, надан бір тобыр екен деп қалуына әбден болады. Оларды көріп отырып, қазақ атаулыдан бір тағылымды іс, тәрбиелі түйсік, ордалы ой шығады деп ойлаудың өзі қате. Бұл шоу-моулар шынында да осы телеарналардың жарнамаларында көрсетілетініндей, қазақ деген тек үйме табақ қазы-қартаны, майы шылқыған бауырсақ пен ақ самаурынды алдына қойып, ішіп-жеуден басқаны білмейтін біреулер екен деген ойға жетелейді. Эфирімізді Ресей саясатының қара бұлтындай басып алған телеарналарды айтпағанда, әлгі Хабар, Еларна, Қазақстан мемарналарында балалар киімін, памперсін, ойыншықтар мен дәрі-дәрмектерді жарнамалау сәттерінде қазақтың қаракөз сәбилері емес, балпанақтай-балпанақтай, көзі көкпеңбек орыс балалары мен орыс әйелдері ғана көрсетіледі. Ал КТК арнасын Наша казашасы үшін-ақ не сотқа беріп, не мүлде жаптырып тастайтын уақыт әлдеқашан болды.Сірә, бұлай қазақ халқын қорлау, кемсіту, әжуалау жер бетінде жоқ шығар. Соған үндемей отырған 10 миллион қазақтан Алға, Қазақстан, Елімізде тыныштық! деп айқайлаудан басқа бірнәрсе шығады деп ойлау да қате сияқты. Бұл үнсіздік біздің ең бір намыссыз, ең бір нәмәрт, ең бір мәңгүрт ұлтқа айналып бара жатқанымыздың айқын айғағы десек, баж еткіштер тағы да баж етсін! Бірақ ұлттық мәселелерді тамағымыздың тоқтығымен, киіміміздің бүтіндігімен өлшеуге болмайды. Онда адам баласы шөбі, суы мол, жылы қорасы, үстінде жабуы барлығына риза малдан не айырмашылығы болады? Ал тіпті Қазақстанның Тәуелсіздік күні деп атап жүрген мейрам күні осы КТК телеарнасы қазақты масқаралайтын Келін деген кесапат киноны көрсетуі қалай? Сонда әншейінде ішкі-сыртқы саясаттың ішек-қарнын ақтарып, бүкіл АҚШ пен Еуропаның аузынан шыққанын қағып алып, қайталап отыратын КТК-дағылардың соған саяси сауаты жетпей немесе аңқаулықпен сөйтті деп ойлайсыз ба? Қателесесіз. Бұның аржағында үлкен астар жатыр.
КТК-ға қазір ешкімнің күші келмейді. Қайталап айтайық. Соңғы кездері негізгі тілі қазақша шыққан, ең әуелі орыс пен Батыстың емес, қазақтың салт-дәстүрін, мәдениетін бірінші орынға қоятын, жан дүниесі қазақы адамдарды басшылық қызметке қою үрдісі бас - талды. Мұндай игі үрдіс жалғасын таба беруі тиіс. Өйткені ХХІ ғасырда қазақты не қазақ қылатын, не мәңгүрт-мазаққа айналдыратын тек теледидар ғана. Басқа ешбір заң-зәкүн бұл орайда дәрменсіз. Өз еліңнің телеарнасындағы ана тіліңнің, оған берілген уақыттың аздығын, көрсетіліп жатқан дүниелердің түкке тұрғысыз жеңіл-желпілігін көргенде ішіңді ит тырнап, жүрегің аузыңа тығылғандай болмайсың ба? Жалпы, қазақ телеарналарының басшылары орысша ойлап, орысша сөйлейтіндер емес, ұлттық намысты ту ететін нағыз патриот болуы тиіс. Ал жартысы орысша, жартысы қазақша Ағайындар, анау Жаным деп аталатын, сырақұмар жартылай жалаңбұт қыз, зинаһар әке, қазақ кемпірін кейуана ретінде көрсетпек түгіл, барып тұрған есуас қып көрсететін кемпір, қатыгез бала, көргенсіз әйел, қарындасымен көңілдес аға туралы қазақты азғындатуға, азғын ұлт ретінде көрсететін мұндай фильмдерді қазаққа жаны ашитын басшы болса теледидардан көрсетпек түгіл сын сойылымен сойып салғызар еді. Не режиссер мен сценарийшінің бетіне лақтырар еді.
Бұның бәрін оқып отырған өзінше намысшыл, өзінше патриот, ел тыныштығының күзетшілері бізді мынау бір барды көре алмайтын, жоқты бере алмайтын білгішсінген біреу ғой дері сөзсіз.
Оларды тыңдасаң, біз өзімізде болып жатқанның бәрін керемет, бәрін оң өзгеріс, бәрі дұрыс, бәрі жөн деп мақтай беруіміз керек. Қазекем өзін-өзі мақтау - өлімнің қара басы дегенді бекер айтқан жоқ. Мақтап-мақтап өзіңді де, басшыларыңды да құртып жіберуге болады. Біздің телеарналар қазір тек мақтауға арналған. Ең әрі кеткенде айтатыны - жол салынбаған, ауызсу жоқ, қысқа даяр емес, ауылды су алып кетті, оған әкім кінәлі. Әкім болғанда облыс не аудан әкімі, не сол саланың министрі емес, ауылдық әкім мен аудандағы әлдебір саланың ғана басшылары. Олардың да аты атала бермейді. Ал Жаңалықтардан еститініміз - еліміздің ішкі, сыртқы саясатындағы көрегендіктер ғана және жол бойындағы заң бұзушылықтар, біреуді машина басып кеткені, әлдебір елде автобус аударылып 5-6 адам өліп, 10 шақтысы жараланғаны, әлдебір үйде өрт шыққаны туралы ғана. Бірауыз сөзбен айтқанда, қазақ телеарналарында қазақ ұлтының бүгінгі тілдік, әлеуметтік, ділдік, дәстүрлік, ұлттық мәдениеті, ұлттық тәрбиесі қандай күйде екені туралы ащы шындық айтылмайды. Оның орнына арзан күлкі, арзан әжуа, бет-аузын қисаңдатып орысша араластырып сөйлеу ғана. Оны телеарна журналистері ток-шоу, топ-шоу, реалити-шоу, бизнес-шоу, тың идея деп зыпылдатады.
Соның бәрінде қазақ ұлтына құйттай пайдалы нәрсе болса бұйырмасын! Керісінше, қазақ ТV-лары Спой мен Дом-2-ның көшірмелерін, қостілді, үштілділікті насихаттау ғана. Әйтпесе анау Екі жұлдыз дегенді екі тілде көрсету қай орысқа қажет болды. Бұл бағдарламаның қазақ жұртына қандай үлгі-өнегелік маңызы бар? Тіпті сол Екі жұлдызда көрнекті сазгер Кеңес Дүйсекеевтің, даусы қуатты, орындаушылық машығы мықты Бақтияр Тайлақбаевтың, жүрегі де, жаны да, үні де мақпалдай Мақпал Жүнісованың жүретін жері ме?! Екі жұлдыз лайық болса ешқашан бауырлар, ағайын, халқым, қазақ халқы демей, бисмилласын қазақстандықтар, казахстанцы деп бастайтындарға ғана лайық шығар.
Біз телевидение арқылы 20 жыл бойы орыстың өнегесін, АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінің небір жабайылық, кәпірлік тәрбиесін уағыздап, насихаттап келеміз.
Иә, әрбір 25 жылда ұрпақ ауысады. Сол 25 жыл ішінде халыққа қандай үгіт-насихат жүргізілсе, оның ұрпағы енді сонша уақыт сондай тілде, сондай өнегеде тіршілік ететін болады. Оны түзетіп, дұрыстау үшін тағы 25 жыл керек. Сонда 50 жыл! Біз Ресейдің боданында 70 жылдан астам құлдықтың 20-шы ғасырлық формасында күн өткіздік. Біздің бүгінгі өмір сүру, тіршілік ету әрекетіміздің ешқайсысы қазақы емес. Біздің ұлтшылмыз, қазақымыз деп жүрген азаматтарымыздың өзі таза қазақы үрдістерді білмейді, олар таза қазақы тәрбие емес, советтік-орыстық тәрбиемен өсті. Біз соңғы 20 жылда, яғни, 1991 жылы және одан бермен туған ұл-қыздарымызға қазақы, ұлттық тәрбие беріп, ұлттық тілде сөйлеуге үйретуіміз керек еді. Оның бас - ты құралы теледидар еді! Ол әп дегеннен мынадай күйге түсті! Қазір көшеде орысша сөйлеп, той-томалақта, мейрамдарда ағылшынша өлең айтуды сән көретін ұл-қыздарымыз - сол 1991-ден бері, яғни азаттық деп айтуға аузымыз бармай, тәуелсіздік, егемендік деп аталатын заманда туғандар. Олардың түгелге жуығы қазақша мақал-мәтелден, қазақтың ұлттық ән-күйлерінен мақрұм байғұстар. Қазақша сөйлейтіндерінің тілі ал, бер, бар, жоқ, бардым, келдім, көрдім-нің, саламатсыз ба-ның о жақ, бұ жағы ғана. Біз соған да мәз боламыз. Енді олардан таза қазақ жасау үшін тағы да кемінде 25 жыл керек! Ол үшін де ең әуелі теледидарды қазақшалау қажет. Біз кейбір орыстілділерді орысша сөйлегенмен жаны қазақша, қазаққа іштартып тұрады дейміз. Ол - өтірік. Тілі орысша шыққан, ұлттық өнерден сусындамаған, орыстың әнін айтып, биін билеп өскен, достары орыс, орысша сөйлейтін адам болам десе де ешқашан таза қазақ бола алмайды. Олардың ойлау формасы да орысша! Қазақстанда тұрып, қазақ жерінің нанын жеп, тұзын татып, суын ішіп отырған орыстар үш-ақ әріптен тұратын нан, тұз, екі-ақ әріптен тұратын, су деген қазақшаны өздері де айтпайды, балаларына да айтқызбайды. Бұның аржағында үлкен сұрқия саясат жатыр! Және оларды қазаққа дос деудің өзі - үлкен білместік! Орыстар, керек десеңіз, теледидардан екі тілде қазақша-орысша беріліп жатқан хабарларды да тыңдамай, басқа арнаға бұрай салады. Ойлан, қазақ! Ойлан, ТV!
0.2 Телебағдарламалардың мазмұндық және жанрлық сипаттары
Экрандық туындының сценарийі жазылғанға дейін оның жанрлық сипаты анықталынатыны белгілі. Журналистика саласын үш жанрға бөліп қарастырамыз: ақпараттық, аналитикалық және көркем-әдеби. Аталған жанрлардың формасына түспеген телебағдарламаны тележурналистика ережелеріне сай келмейді деуіміз осыдан болар. Жанрмен дұрыс әрі сәтті жұмыс істей білу - журналистің кәсіби квалификациялығының бұлтартпас дәлелі болмақ.
Ақпараттық жанр - газет бетіндегі матермалдар мен радио-, телеэфирінің 50 пайызынан астамын құрайтын журналистикадағы басты жанрлардың бірі. Оған хроника, шағын және кеңейтілген ақпараттар, сұхбат, есеп, суреттеме, репортаж жатады. Бұлардың бәріне қойылатын талаптар ортақ. Ақпараттық жанр дәлелдер мен дәйектерден тұрады және оның құрамында әдеби көркемдеуіш құралдар қолданылмайды. Күнделікті фактілер туралы баяндайды. Егер аталған жанрды орынды, дұрыс қолдана білсе, онда олардың мүмкіндігі шексіз. Ақпараттағы жанрдағы материалдар субъективті көзқарастан, жеке тұлғаның өзіндік қорытындысынан ада болғандықтан әлем журналистикаысн зерттеушілер оны жарияланымның жоғары формасы деп атайды.
Барлық журналистік шығармалардың негізі - дерек болып табылады. Дерек - бұл орын алған оқиға. Деректер ақпараттың негізі болып табылады. Деректер: нақты, таза шындыққа құрылған, қоғамдық мәнге ие және қарапайым қасиеттерге ие болуы тиіс.
Деректерден ақпарат қалыптасады:
Ақпаратты қабылдау стереотипінің үш сатысы бар:
+ Бірінші сатысы - ақпарат санаға онша әсер етпей тек бір сәтке ғана реципиенттің қиялын қобалжытады.
+ Екінші сатысы - ақпарат сана мен сезімге сәл әсер етеді, реципиенттің назарын аудартады.
+ Үшінші саты - сана-сезімде қалған ақпарат, ол реципиентте нақты әрекетпен аяқталатын, шындық негізінде белсенді шығармашылық лебіз туғызады.
+ Ақпараттық жанрлар телеграфтық стльдегі нақты деректердің нақты уақыт контекстінде мазмұндалатын, ақпаратты тасмалдаудың ерекше әдіс-тәсілдерімен ерекшеленеді. Ақпараттық жарнларға жататындар: хроникалық ақпарат, кеңейтілген ақпарат, қысқа жазба, есеп, эпистолярлық жанр, сұхпат және репортаж.
Хроникалық ақпарат - не? Қашан? Қайда? Деген сұрақтарға жауап береді және 2-15 жолға дейінгі көлемге ие болады. Ресми және ресми емес газеттердің бірінші-екінші жолақтарында басылады. Хроникалық ақпараттың тілі - әдеби, стилі - құрғақ, ресми сарында жазылады.
Кеңейтілген ақпараттың көлемі 30-150 жол. Хроникалық ақпаратқа қарағанда мұнда түсініктеме болуы мүмкін. Түсініктеме - бұл деректің кеңейтілген түсінігі, оның түсініксіз немесе нақтыланбаған жақтарын түсіндіру.
Түсініктеменің түрлері:
1. Кеңейтілген түсініктеме - деректің кеңейтіліп түсіндірілуі.
2. Маманның түсініктемесі - дерек маманмен, одан әрі құзыретті адаммен түсіндіріледі.
3. Полярлы түсініктеме - дәл осы саланың бірнеше мамандарымен деректің түсіндірілуі.
4. Синхронды түсініктеме - айту барысында тілші мәтінімен түсіндіоілуі.
5. Нақты түсініктеме - ұсақ бөлшектеріне дейін деректерді түсіндіру.
Кеңейтілген түсініктемеде сондай-ақ қосымша бөлшектер, кейіпкер және тағы басқалар болуы мүмкін.
Қысқа жазба - журналистикадағы ең ескі жанр. Хроникалық және кеңейтілген ақпараттан қысқа жазба авторлық прзициясымен ерекшелінеді. Өйткені оның негізі - оқырманның хаты болып табылады. Егер ақпаратта уақыт факторы маңызды болса, қызқа жазбада әртүрлі уақыт өлшеміндегі деректің өзі маңызды.
Ілікпе сөз - бұл қандай-да бір сөз сөйлеуге қысқаша сезімдік лебіз. Ілікпе сөздің негізгі қасиеті көңіл болып табылады.
Эпистолярлық жанр - бұл оқырмандардың хаттары, журналистиканың белсенді жанрларының бірі. Хаттар барлық кезең мен дәуірде, журналистиканың пайда болуының алғашқы күндерінен бастап барлық материалдардың негізі болды. Эпистолярлық жанр түрлері: ұсыным-хат, өтініш-хат, сұрақ-хат, жауап-хат, ашық-хаттағы басқа болып бөлінеді.
Жанр дегеніміз - белгілі бір газет, журнал материалдарының, радио, телевизия хабарларының көріну, өмір сүру формасы. Журналистиканың теориясында публицистикалық жанрды түрге бөлу былайша: біріншіден, заттың (нысанның) танымдығы, көріністегі өзіндік ерекшелігі (заметка, корреспонденцияға - факті мен оқиғаның тікелей қатыстылығы, ал сұхбат пен рецензияға - бейнелеп көрсетудің тән екендігі); екіншіден, танымдық - тәрбиелік мақсаттары; үшіншіден, әрекетті көрсетудегі кең ауқымдылық немесе түйін мен қорытындының ауқымдылығы; төртіншіден, өзіндік айқындаушы - мәнерлеуші құралдары (әдеби тілі, стилі, бейнелігі) қарастырылады.
Шын мәнінде, телевизиялық шығарма жанрын айқындау - осы айтылған жайлардағы қандай да бір жекелілік белгілер емес, олардың бәрінің жиынтығы нәтижесінде болатын құбылыс. Басқаша айтқанда, жанрлық бірлікте болу барлық төрт белгіге қатысты. Осыдан мынадай шығатын қорытынды, публицистика жанры (ақпараттық, талдамалы және көркем), тек мынадай жағдайда ғана - материалдың документальдығы, ойдан шығарылмағандығы, дәлділігімен бөлек кезеңде, үнемі бір - бірімен байланыста болады. Жанр типін айқындау кезінде, оны көріністің негізінде жататын құбылыс пен объективтік процестерге байланысты қарап, айқындаған жөн.
Хабарда журналистер тек қана фактіні баяндаумен ғана шектелмейді, бір мезгілде оған талдау жасауға ұмтылады, оны басқалармен салыстырады, жағдай мен құбылысқа баға береді, проблеманы шешу жолдарын ұсынады. Талдамалы жанр ақпараттық жанрмен салыстырғанда материалды беруде кеңдігімен, ойлауда ауқымдылығымен, өмірлік, маңызды құбылыстарды зерттеумен айрықшыланады. Белгілі бір кезеңдегі бір типті фактілерді жинақтау кезінде автор оларды қорытындылау мен маңызды проблемасын барлық қырынан айқындауға ұмтылыс танытады. Талдамалы жанрлар заттағы танымдық, нысанды кескіндеу, дәл белгілеу, танымдық - тәрбиелік міндетімен, оқиғаны кең түрде көрсетуімен, ауқымды түйін және қорытындысымен, әдеби - стилистикалық құралдар характерімен, айқындаушы - көркемдеуші құралдарымен де ерекшеленеді.
Жанрдың осы тобына жататындардың ішінде негізгілердің бірі корреспонденция жанры, онда нақтылы материалда тар ауқымдылығымен салыстырғанда, аналитикалық планда тақырыптың актуальділігі айқындалып, қандай да бір проблема шешіледі. Корреспонденция хабарлама түрінде де болып: онда, шетелдегі тілшілердің хабарламасы, жаңа бір құбылыстар, ғылыми жаңалықтар өндірістік тәжірибелер әңгіме арқауына айналуы мүмкін. Ол толық заметканы көз алдымызға елестетіп әрі белгілі бір тақырыптағы материалды кең қамтуыменен де ерекшеленеді. Талдамалы корреспонденция суреттелген құбылыстың себебін ашады, мысалы ситуация қақтығыс. Материалдағы фактіні талдау негізіне көпшілігіне жаңа бір тосын проблемалар әрі саяси өмірдегі және әлеуметтік - экономикалық саладағы өткір сұрақтар қойылып жатады. Мұндай корреспонденциялар телепублицистикада қойылымдық деп аталынады. Ал кейде журналист көрермендермен бірлікте кейбір фактілерді бағалап, салыстырып, талдап жатады, осының негізінде корреспонденция - толғау өмірге келеді.
Тезис - айғақты басты элементтердің бірі, әрі ол айғаққа шыншыл түрде бірлікте жайғасады. Тезис екі жағдайда толыққанды болып шығады: а) ол дәл және айқын берілуі тиіс, онда екіұштылық не айқын еместік болмауға тиіс; б) тезис айғақтың бүкіл өн бойында онымен бірлікте болуға тиіс. Ал антитезис термині, айғаққа қарсы пікір, әрі ол айғаққа қарсы логикалық қорытындыны бірлікте туындатады. Осыдан үштік триада формасы шығады: тезис - антитезис - синтез. Автордың қарама - қарсы пікір көзқарастарының соқтығысынан, оқиғаның дамуы динамикалық сипат алып, ол жан - жақты ашылып, ең соңында оның ішкі қайшылықтары жарыққа шығады.
Талдамалы жанрлардың құрылымындағы басты орындардың бірін дәлелдеме иемденеді. Дәлелдеменің өн бойынан автордың логикалық пікірін байқауға мүмкіндік мол. Дәлелдеме арқылы қандай да бір пікірдегі логикалық түйінді не тезистегі жалғандық пен шындықтың дәлелін, әлде айғақты логикалық процестің жиынтығын және психологиялық процестегі көз жеткізуді байқап, түйсінуге болады. Солай етіп, дәлелдер, бір жағынан авторлық пікірдің сыртқы түрін қайталайды, ал, екінші жағынан - аса маңызды психологиялық функцияны, көрерменнің шындыққа көзін жеткізу мен авторлық бекітілімнің дұрыстығын дәлелдеуге бірлікте қатысады. Құрылымдағы дәлелдеме жүйелі болу үшін, мүмкіндігінше риторикалық қағида негізіне сүйенген орынды. Оны біздің жыл санауымыздың I-ші ғасыр Рим риториктері жасап кеткен. Олар жасаған жүйе бір - бірімен байланысты бес бөлімнен тұрады: 1) табу - дәлелді іздеу және таңдау; 2) тұрған орын - дәлелдің жүйелілігі, әрі оның мәтінде орналасуы; 3) айтылу - дәлелді сөйлеу, сөзді таңдау және риторикалық фигуралар; 4) есте сақтау; 5) айту.
Риториктер дәлелдерді мынадай логикалық жүйемен келтіруді ұсынған: 1) кіріспе; 2) баяндау (проблеманың қойылымы); 3) дәлелдеу; 4) мәлімдеу; 5) дербес тақырыптың мазмұны; 6) қорытынды.
Талдамалы жанрға - корреспонденция, әңгіме, пікірталас, түсініктеме, шолу, баспасөз конференциясы жатады.
Талдамалы жанрлар құрамына кіретін әңгіме, баспасөз конференциясы және пікірталас диалогтық характерге ие бола отырып, өздерінің сұхбаттық шежірелерінен ажырамайды.
Әдебиетте әңгіме терминінің сан алуан түсіндірмелері бар. Біз, бұл жерде хабарға қатысушы бірнеше адамның, бір оқиға немесе мәселе жайлы кезектесіп, өзара пікір алысу, бір - бірлерін толықтыруларын айтып отырмыз. Ал әңгімеге қатысушы журналист ол сұхбат алушы емес, хабарды жүргізуші әлде модератор (айтылып жатқан пікірге аудиторияның қатысушылығын оятатын, пікір сайысына қатысушыларды бір тақырып аясынан шықпай ой - толғауға мәжбүр етуші) деп те аталады. Ол әңгімеге қатысушы әрі оның ұйымдастырушысы: оның рөлі студиядағы қонақтардың әрбірінің өз пікірлерін айтуларына жағдай туғызу.
Солай етіп, әңгіме - талдамалы публицистиканың хабарламаны диалогтық формада жеткізетін спецификалық телевизия жанры. Әңгіме теледидардың кез келген бағдарламаларында кездесіп жатады. Ол қоғамда қызығушылық тудыратын: саяси, экономикалық, әлеуметтік, адамгершілік - этикалық, ғылыми және өзге де тақырыптарға арналады. Кейде ол пікірталасқа дейін ұласады. Ақиқат ауылы хабарында Бейбіт Құсанбек өткір мәселені - саяси партияларды қалай құру керек деген әңгімені қозғады. Ол Алаш партиясының бұрынғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz