Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романынының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Курстық жұмыс
Тақырыбы:Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романынының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .5-11
1.1. Соматикалық фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-17
1.2. Зооморфтық фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18 -19
1.3. Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-21
1.4. Түр - түстік және сындық фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-25
1.5.Шығарма тіліндегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-52
ІІ. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы
2.1. Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53-60
2.2. Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61-65
2.3. Портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66-68
2.4.Мақал-мәтел, кірме сөздер, көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... .69-89
2.5.Метафора, метонимия,синекдоха ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90-97
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99-100
Кіріспе
Лексикология - сөз байлығын қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығы лексика немесе сөздік құрам делінеді. Лексикология тілдің сөздік құрамын тексеретін ғылым болып табылады.
Лексикологияның зерттейтін обьектісі-сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың қимыл, түр-түстің және тағы да басқа ұғымның атауын сөз дейміз.Сөз белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың барлығына бірдей ортақ түсінікті болып табылады. Адам өзі түсінген, таныған заттарына, ұғымдарына, атау тағады, оны күнделікті тұрмыста қарым-қатына жасау, пікір алысу үшін қолданады.
Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді.
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан қарастыра отырып, әр халықтың өткен тарихымен де байланыстырады. Нақтылып айтқанда, тіл құбылыстарын диахронды және синхронды тұрғыдан зерттейді. Лексикология тіл білімінің фонетика, грамматика, сияқты салаларымен тығыз байланысты.
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады.
Курстық жұмыс тақырыбы - Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метафора, кейіптеу,метонимия, синекдоханың шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан синоним, антонимдерді, омоним сөздердің стильдік ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан эпитет, теңеу, синекдоха, метафора, метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романы
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
* Шығармада теңеу, фразеологизм, мақал - мәтелдердің көп қолданылуы.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің зерттелу жайы
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тиянақты тіркестерді тексеретін тіл білімінің саласы дегенді, екіншісі- бір тілдегі фразеологизм байлығының тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын неғұрлым ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді.
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада қолданылады. 1990ж шыққан Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте фразеологизмге мынадай анықтама берілген: Фразеологизм дегеніміз формасы жағынан синтаксистік құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қайталап қолданылатын, семантикалық және мағыналық байланыста қолданылады
Фразеологизмдер сөйлеу және жазба тілде бағалауыштық қызметімен ерекшеленіп, өзіндік бейнелі, эмоционалды-экспрессивті жағынан айтушы мен тыңдаушы арасында жай хабарласу, ойды көркем жеткізу ғана құралы емес, түрлі сезімдік жақтарына әсер ету мүмкіндігіне ие болатын бірліктер ретінде танылады.
Фразеологизмдердің мұндай ерекше қасиетіне қазақ тіл білімінде І. Кеңесбаев назар аударған. Ғалым І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегі тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркологияға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы атты бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологимдердің теориялық мәселелерін жан- жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Фразеологизмдерге тән үш түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы бірінен ап- айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады. Зерттеушілер бірде тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп бөлсе екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады.Орыс тілі білімінде академик, В.В. Виноградовтың классификациясын негізге алып бөледі.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі.
Фразеологиялық тұтастық. Бұл топқа фразеологизм құрамындағы сөздер бір - бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Фразеологиялық тұлғалардың білдіретін жалпы ұғымымен беретін мағынасына ой жіберсек, оларды құрастырушы сөздердің бірде-бірінің лексика-семантикалық мән мағынасына ешбір қатысы болмай, мүлде басқаша мағынаны білдіреді. Құрамындағы сөздердің мағыналық жігін ажыратуға болмайды.
Фразеологиялық бірлік. Мұнда да фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасаланбауы жағынан елеулі өзгешеліктері болады. Бұлар ең алғашқы еркін тіркесті ауыспалы мағынадан қолданудан шығады. Кейде фразеологиялық тұтастық пен бірліктің арасында айырмашылық байқалмай тұратын фразеологизмдер бар. Фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тізбектерден өздерінің семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгешеленеді.
Фразеологиялық тізбек. Бұл да фразеологиялық бірлік сияқты еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан келіп шыққан. Яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылғанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастаған. Фразеологиялық тізбектердің құрамындағы сөздердің образды мағынада жұмсалуы олардың теңеу, салыстыру сияқты көркемдік мағынада айтылуына байланысты. Алайда ауыспалы мағынада аталған тұрақты сөз тіркестерінің бәрін бірдей фразеологиялық тізбектерге жатқызуға болмайды.
І. Кеңесбаев фразалық тұлғалардың басты үш белгісіне сүйене отырып, қазақ тілінің құрамындағы фразеологизмдерді үлкен екі топқа: фразеологиялық түйдектер, фразеологиялық тіркестер деп бөледі. Және дәстүрлі термин атауларына сай фразеологиялық түйдекке идиом сипатындағы фразеологизмдерді жатқызады. Ал фразеологиялық тіркестердің өзін екіге бөліп:
түйдек тіркеске - оған әуел бастағы еркін тіркесті ауыс мағынада ұолданудан туған, әрі о бастағы мағынасы жоғалмаса да көмескіленген деп айтады.
түйін тіркеске әуел бастағы еркін тіркестің ауыспалы мағынада қолданылатын, бірақ ФТ сыңарларының бастапқы мағынасы көмескіленбей әнтек солғын айтылады деп, мынадай мысалдарды келтіреді.
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 99,104-бет].
Қазақ фразеологиясының теориялық мәселелеріне арналған зерттеулерде көрініс тапқан фразеолгизмдерді сөз табына топтастыру туралы пікірлерде негізінен бірізділік байқалады.
Ә. Қайдар, Р. Жайсақовалар фразеологизмдерді сөз табына қатысына қарай 5 топқа бөледі.
* Есімді фразеологизмдер
* Етістікті фразеологизмдер
* Одағай түріндегі фразеологизмдер
* Адвербиальді түрдегі фразеологимздер
* Сөйлеу штампы түріндегі фразеологизмдер
Ғ. Қалиев, Ә. Болғанбаевтар қазақ тіліндегі фразеологизмдерді сөз табына қатыстылығы жағынан
* Етістік мағыналы фразеологизмдер
* Сындық мағыналы фразеологизмдер
* Заттық мағыналы фразеологизмдер
* Үстеу мағынасындағы фразеологизмдер деп бөледі.
Зерттеуші-ғалым С.Е. Қалиева лингвист ғалымдар пікірлерін саралай отырып проза тілі фразеологизмдерін төмендегідей стильдік қабаттарға бөлген:
жалпыхалықтық тіл фразеологиясы;
әдеби (нормаланған) тіл фразеологиясы. Осы екі үлкен топқа бөлінген фразеологизмдердің арасына қатаң шекара қоюға болмайды. Себебі, көркем әдебиет тілінде кейіпкер бейнесін ашуда екі топтағы фразеологизмдер де тең қолданылады
Фразеология лексикологияның аясында қарастырылып, оқытылып келе жатқандықтан, көп жағдайда бұл пәннің фразеологиялық бірлік деген терминінің аты аты өз затына сай түсіндірілмей келеді. Бұл ретте лексикалық бірлік қандай тілдік теориялық зерттеуге лайық және қажет болса, фразеологиялық бірлік те сондай ғылыми зерттеуге лайық және тұлғалық, мағыналық ерекшеліктеріне қарай тың тұжырымдарға сұранып тұрады.
Профессор Ф.Ш.Оразбаева өзінің Қазіргі қазақ тілі оқулығында фразеологизмдерге анықтама беріп өтеді. Фразеологизмдер- тіл иесі халықтың күллі дүние-ғалым жайлы ұғым- түсініктерінің, өзін қоршаған шындық болмысты тұтастай қабылдауының, мүшелей тануының өзіндік ерекшеліктеріне байланысты тіл- тілде өзгеше өрілетін ғаламның тілдік бейнесін, яғни дүниенің тілдік суретін жасауға қатысатын әсем де әсерлі сөз өрнектері, тілдік метафоралық композициялар. Ғаламның тілдік бейнесі, дүниенің тілдік суреті- белгілі бір халықтың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық-мәдени тәжірибесінің, әлем жайлы білімінің сол халық сөйлейтін тілде көрініс табуы, бейнеленуі, шегенделіп бекітілуі.
Академик Ә.Т. Қайдар лексикалық немесе фразеологиялық бірліктердің ішкі формасы, яғни екінші деңгейдегі мағыналарын этнолингвистикалық мағыналар деп атаған.
Қазақ тілінің лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы фразеологияның шығу арналарын бөліп қарап, олардың негізгелері деп төмендегі құбылыс, ұғым , түсініктерді атап көрсетеді. Көптеген фразеологизмдердің жасалуына адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы бейнесі болған. Мысалы, Жауыр болды (әбден мезі қылды, ығыры шықты ) деген тұрақты тіркестің негізінде көп мініліп, арқасы жара болған аттың бейнесі елестейді. Басында атқа байланысты шыққанмен, қазіргі кезде ол мағынасы ұмытылып, қайта жасалынып,адамға байланысты айтылады. ... Сол сияқты т.б. фразеологизмдердің жасалуына да, сөз жоқ, адам ойында қорытылған. Құбылыстардың нақтылы себеп болғандығын танып білуге болады
Фразеологизмдерді топтау мәселесі І.Кеңесбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Ә.Т. Қайдаров, Р. Жайсақовалар қазақ фразеологизмдерінің құрамдық сипатын ашып, семантикалық-тақырыптық аясын белгілеп, топтастыру принциптерін айқындайды.
Бүгінгі қазақ фразеологиясында зерттеудің үш түрлі бағыты орын алады.
Бірінші бағыт- қазақ фразеолгизмдерін таза тілдік тұрғыдан бір тіл аясында зертеу. Бұл бағытта қазақ тіл білімінде көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді. Әсіресе фразеологизмдерді лексикографиялық өңдеуден өткізудегі І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Ә. Қайдаровтың Мың әсерлі де бейнелі орамдар сияқты еңбектерде көптеген фразеологизмдер этимологиялық тұрғыдан талданып, олардың құрамындағы мағынасы күңгірттенген, тіптен мүлдем белгісізденіп кеткен сөздердің мән-мағынасы ашылды.
Қазақ фразеологиясындағы үстем болып отырған екінші бағыт- қазақ фразеологиясында қазақ тілінің фразеологиялық бірліктерін болмыс, бітімі, құрылымы бөтен тілдердің фразеологизмдердің салғастыра зерттеу ісі. М.Х. Абилғалиева, М. А.Сыздықова, М.А. Жақсыбаева, М.Р. Есімжанова, т.б зерттеулерінде тіларалық фразеологиялық сәйкестіктерді айқындау, интернаионалдық фразеологиялық қорды анықтау, салғастырылушы тілдер фразеологиясындағы ұқсас тұстар мен өзіндік ерекшеліктерді сралау және ұқсастықты тудырушы факторларды айқындау мәселелері көрініс тапты. Бұл бағыт- Ғ. Сағидолланың еңбегінен басталады.
Қазақ фразеологиясындағы үшінші бағыт- фразеологиялық бірліктерді когнитивтік, этнолингвистикалық, лингвомәдениттанымдық, психолингвистикалық аспектіде қарастыру бағыты. Академик Ә.Т.Қайдар, Ж.Манкеева, С. Сәтенова, Б. Ақбердиева, Ш.Сейітова сияқты тілші мамандардың зерттеулері белгілері бір этногенетикалық қауымдастықтың ақиқат турасындағы таным- түсінігін, ментальді әлемін, ғасырлар бойы үзіліссіз жалғасқан ұжымдық тәжірибесін, рухани және материалдық мәдениетін тілі арқылы танып білуде аса маңызды.
Ғалым Мамаева Мәкен Қасымбайқызының 2004 Фразеологизмді сөз тіркесі атты диссертацияның авторефератында Фразеологизмдердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы жайлы қазақ тіл білімінде біраз айтылды.Қазақ тіліндегі қос тағанды фраеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеген пров. С. Сәтенова мұндай фразеологизмнің синтаксистік сипатына арнайы тоқталып, сөз тіркесі құрылымды ҚТФТ, сөйлем түріндегі ҚТФТ деп бөліп қарастырады. Проф. І.Кеңесбаев Фразеологизмді сырт сиқына қарап, яғни белгілі бір қосымшаларды бойына дарыту қалпына қарап, синтаксистік қызметі мен фраеологизмнің мағынасынан бойды аулақ сала талдасақ, формаль тұрғыдан еркін тіркесте болатын барлық белгілерді табуға болады,- деп айтқанымен синтаксистік жағынан қарастырмайды. Бұл айтылған пікір негізінен фразеологизмнің ішкі құрылымына қатысты түсініліп, фравеологизм жайлы зерттеу жұмысын жүргізген ғалымдардығ көбі осы негізде оның ішкі байланысу тәсілін сөз етеді. Фразеологизмдердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы жайлы қазақ тіл білімінде біраз айтылды.
Х . Қожахметова тұрақты тіркес сөйлемнің барлық мүшесі бола алатынын мысалдармен дәлелдесе, Н. Қошанова бұл мәселе бойынша арнайы еңбек жазып, тұрақты тіркестің сөйлем мүшесі болуы-сөйлем аясының кеңеюінің бір жолы деген тұжырымдама жасады. Ғалым атаулық және фразеологиялық тіркестердің грамматикалық байланысу жолдарында да өзгешеліктер бар екенін атап көрсетеді: Фразеологиялық тіркес құрамындағы сөздер қазіргі синтаксистік байланыс тәсілдерінің қай-қайсысы арқылы болса да байланысып, өз ішінде сөйлемнің барлық мүшесі бола алады. Ал атаулық тіркестерде ондай универсалдық, жан-жақтылық жоқ. Ғалым тұрақты тіркестің өзін екі топқа бөледі: фразеологиялық тұрақты тіркестер және атаулық тұрақты тіркестер деп бөледі.
Ғалым Оспанова Фарида Амирбекқызының 2006 ж Фраеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі атты диссертациясының авторефераты.Фразеологизмдердің зерттелу тарихы тым әріден басталғанымен ішкі мазмұнын анықтауда уәж, уәжділік, уәжділік арақатынасы, байланысы төңірегіндегі мәселелер әлі де теориялық тұрғыдан кешенді зерттеуді қажет етеді. Фразеологимздер құрамындағы компоненттердің бірнеше мағыналарының ішіндегі негізгісі деп танылған білгісі халықтың өмірінен, қалыптасуына уәж болады. Фраезологизмдердің қалыптасуына қарай да бірнеше топқа бөлінеді: әдет-ғұрып, наным-сенімге орай; тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғаларға байланысты; жан-жануарларға байланысты; түр-түске қатысты; адамның дене мүшелеріне қатысты; теріңдік өлшемдеріне қатысты; уақытқа байланысты т.б. Фразеологизмдердің мағыналық құрылымын терең зерделеу, уәжділік тұрғысынан қарастырып, оларды құрастырушы сыңарлардың қаншылықты дәрежеде уәжділіктің қатысы бар деген мәселелер арнайы зерттелмеген.
Ғалым Қалиева Самал Ерболқызының 2007Көркем прозадағы фразеологизмдердің қолданылу ерекшеліктері атты авторефератында фразеологизмдердің стильдік ерекшеліктеріне тоқталады.
Фразеологизмдердің кейіпкер бейнесін берудегі тілдік-бейнелілік қызметі атты тараушада қаламгердің қуатты сөз өрнегін кейіпкер бейнесін ашуда қалай қолданылатыны туралы айтылады. Тіліміздегі фразеологизмдер бояуының ерекшелігімен, ұлттық колоритімен кейіпкер бейнесін жан-жақты көрсетуге зор мүмкіндік береді. Бұл орайда фразеологизмдерді шартты түрде бірнеше топқа бөлуге болады.
* фразеологиздердің кейіпкерге мінездеме беруде қолданылуы;
* фразеологизмдердің кейіпкердің ішкі психологиялық жағдайын беруде қолданылуы;
* фразеологизмдердің кейіпкер портретін беруде қолданылуы;
* фразеологизмдердің кейіпкердің нақтылы қимыл-әрекетін беруде қолданылуы.
Ержанова Зохре Қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің этномәдени аспектісі 2010 атты авторефератының Қазақ қолөнерімен байланысты қалыптасқан фразеологиздердің этномәдени негіздері деп аталатын бірінші тарауында қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелу жайы мен қазіргі бағыттары, фразеологизмдерге ұйытқы болған атаулардың бірнеше ғалымдар тоғысында зерттелуі, кәсіби фразеологизмдердің қалыптасу арналары сөз болады. Ғалым фразеологизмдерді
* Тас өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби фразеологизмдер
* Ағаш өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби фразеологимздер
* Үйге қатысты фразеологизмдер
* Киіз үйдің құрамдас бөліктеріне қатысты фразеологизмдер
Ғалым Кәріпжанова Айнұр Оралқызының 2010 жылы жазылған Фразеологиялық коннотация прагмастилистикасы атты кандидатық диссертацияның авторефератында Фразеологизмдердің негізгі және орныққан, жүйеге енген қасиеттері - бейнелілік болуы немесе стилистикалық коннотация құрауы прагмастилистикалық мақсатқа сай үйлеутіруінде. Фразеологиялық тіркестер автордың ойын мәнерлі түрде жеткізу үшін жұмсалатын әсерлі, бейнелі сөздер жиынтығы. Фразеологизмдердің шығарма тілінде өзгеріске ұшырауы автордың өзіне тән стилі әрі көркем тілдің аясының емін-еркін екендігін көрсетеді.фразеологизмдер көркем әдебиетте эмоционалды- экспрессивті әрі прагматикалық қызмет атқарады. Профессор Г.Қосымова: Поэтикалық тіркестерде адамның түр-тұрпатын, ішкі дүниесін, затты, құбылысты ерекше түрлендіріп, жұтындырып, құлпыртып бейнелейтін бөлекше қуат-нәр болады, -дей отырып, поэтикалық фразеологизмдер эпитеттерден, метафоралық тіркестерден, теңеулерден жасалатынын айтады және мұндай фразеологизмдер көріктеуші бейнелі тәсіл, көркемдік нәр беру, эмоциялық уыттылық таныту үшін алынатыны, олардың әрқайсысының астарында жасырын қосымша мағына және прагматикалық бағдар жататынын тұжырымдайды деп жазады.
Ғалым Қалыбаева Қаламқас Сейдуллақызының 2010 Салыстырмалы түркі фразеологиясы атты докторлық диссертацияның авторефератында Жалпы тілдегі фразеологизмдерді мағыналық тақырыптық жағынан топтастыруда қатып қалған белгілі жүйе жоқ. Олай болуы заңды да. Бұл арада біз зерттеуші Г.Смағұлованың Фразеологизмдер сөздер сияқты тіршіліктің барлық саласын қамти алмайды, ол тек өз өрісінде өз жағдайында құбылыстар мен заттар, адамның көңіл күйін эмоционалдық экспрессивтік бағалауда образды елестетумен, туынды номинация жасаумен шектеледідеген пікіріне қосыламыз-деп жазады.
Ғалым Жұбатова Баян Нұрсұлтанқызының 2010 Қазақ тіліндегі араб, парсылық кірме фразеологизмдер атты докторлық диссертацияның авторефератында Қазақ тіл білімінде араб, парсы тілдерінен енген кірме фразеологизмдерге арналған арнайы зерттеулер болмағанымен, кірме бірліктерді лексикалық деңгейде қарастыру түркологтер мен қазақ тілі мамандарының үнемі назарында болды. І.Кеңесбаев калька тәсілмен жасалған фразеологизмдердің зерттелмегенін айта келіп, фразеологизмді әрі синхронды, әрі диахронды тұрғыдан қарстыру міндетін қойған болатын. Сонымен бірге ғалым бірқатар фразалардағы араб, парсы сөздерін түсіндіру арқылы, рухани, мәдени байланыс нәтижесінде тілге енген кірем сөздерді, мағынасы ескіре бастаған фразалардың сыңарларын таратып талдап берудің тіл мәденитеі үшін аса қажет екенін ескерткен еді.
Жазушы С.Жүнісовтың Жапандағы жалғыз үй романында кездесетін фразеологизмдер:
1.1. Соматикалық фразеологизмдер:
1. Жаңа ғана күліп, бипаздап сөйлеген Қарасай да Райханды көргенде тілі күрмеліп, тап алдынан аяқ-қолына жан біткен тірі аруақ шыға келгендей әп-сәтте өңі өзгеріп кетті(Жапандағы жалғыз үй, 10 бет).
Тілі байланды, тілден қалды, тіл-жағы байланды, тілі күрмелді
Қорыққаннан, науқастан, еріксіздіктен, т.б. сөйлей алмай қалды[ҚТФС, 718 бет].
Сөлей алмай қалды мағынасындағы тілі күрмелу тұрақты тіркесі бұл сөйлемде, таңырқай қарап тілінің байланып сөз таппай қалу мағынасында қолданылып тұр. Мұндағы тілі күрмелу фразеологизмі сөйлемнің мағынасын ашуда жазушы тарапынан ұтымды берілген.
2. Хат танитын ғана шала сауатты болғанымен, көкірегінде саңылауы бар, әр нәрседен хабардар Оспан көп ұзамай-ақ оны игеріп кеткен(Жапандағы жалғыз үй, 19 бет).
3. Қонақтар көп қинап, қолқа салмай-ақ өзінің күндегі айтып жүретін өлеңдерін мұрнынан тізіп ағыта жөнелді(Жапандағы жалғыз үй, 21 бет).
Мұрнынан тізді кекесін. Ештеңені қалдырмай қамтыды, тізбектеді[ҚТФС, 521 бет].
4. Бұл үйдегі Дикадан басқа адамдар бастары іскенше ұйықтап тұрады да, жайланып отырып шайға қанып алған соң, әркім өзіне меншікті жұмысымен айналысады(Жапандағы жалғыз үй, 25 бет).
5. Мәз-мейрам боп арсалаңдап жүрген Дика, лезде өзгеріп, қабағына түн орнай қояды(Жапандағы жалғыз үй, 35 бет).
6. Табан аузында жаңа күніндегі құнына қағып әкетеді(Жапандағы жалғыз үй, 45 бет).
Табан аузында. Қолма-қол, кідіріссіз, бөгелместен[ҚТТС, 770 бет].
7. Былтыр Жәлелдің жамбасы жерге тиер-тиместе, қабірі құрғамай жатып-ақ іштегі жақын жұрағаттары Ақбөпеге құда түсіп қойыпты деп өз құлағыммен естігем(Жапандағы жалғыз үй, 48 бет).
Жамбасы жерге тигенше. Өле-өлгенше, ақырғы демі біткенше[ҚТФС, 232 бет].
8. Халелдің екі беті дуылдап шөп қуысында қала берді(Жапандағы жалғыз үй, 50 бет).
Беті ду ете түсті. Қатты қысылды, қызарды, қаны бетіне ойнап шыға келді; ұялды[ҚТФС, 147 бет].
9. Зәрі сынған ызғарлы қар қыраттардың көлеңкесін паналап, жыралардың қуыс-қуысында бұғып жатыр(Жапандағы жалғыз үй, 53 бет).
Зәрі қайтты [сынды]. 1.Уы тарады.
2. Күннің аязы бәсеңдеді, жылына бастады.
3. Ашуы басылды [ҚТФС, 295 бет].
10. - Мал - көздің құрты деген рас-ау, жарықтық! - деп жирен қасқа тайдың мойнын, алқымын қасып отырып, жуаси сөйледі(Жапандағы жалғыз үй, 84 бет).
Көздің құрты. Кісі ынтығы[ҚТФС, 328 бет].
11. Қазірде Халел сол Тамараға барып жүз көрісіп қайтқысы келіп жатыр(Жапандағы жалғыз үй, 86 бет).
Жүз көрісті. Кездесті, бірімен-бірі бетпе-бет жолықты[ҚТФС, 275 бет].
12. Бірақ ешкім оған жағының жігін ашқан жоқ(Жапандағы жалғыз үй, 91 бет).
Жағының жігін ашпау. Жұмған аузын аша алмады;сөйлей алмады[ҚТФС, 225 бет].
13. Бір кезде Дерягин қалың көбеде бұғып жатқан қояннан көз жазып қалды(Жапандағы жалғыз үй, 92 бет).
Көз жазып қалды. Ізінен адасты, қарасынан қол үзді, қапелімде айырылып қалды, жоғалтты[ҚТФС, 328 бет].
14. Қарасайдың көп жылқысы, сиыр, қойы көзге шыққан сүйелдей көрінеді-ау(Жапандағы жалғыз үй, 98 бет).
Көзге сүйел болды, көзге біткен [шыққан] сүйелдей. Жеккөрінішті көрінді[ҚТФС, 326 бет].
15. Тек кейін келе бір-ақ рет адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше деген, анада ғой бір-бірімізді білмей, боқ басына мерт бола жаздадық(Жапандағы жалғыз үй, 100 бет).
Боқ басында [басымда] өлді. Бекерден-бекер, болымсыз нәрседен мерт болды[ҚТФС, 157 бет].
16. Битін сығып, қанын жалағаннан басқа сендерден не күтуге болады(Жапандағы жалғыз үй, 101 бет).
Битін сығып, қанын жалап отыр. Жарымады, тақыр жоқшылықта отыр[ҚТФС, 152 бет].
17. Ешкінің құйрығынша шолтаңдаған шолақ белсенділер шаш ал десе, бас алған жоқ па?!(214 бет).
Шаш ал десе, бас алады. Асыра сілтеді, артық кетті[ҚТТС, 908 бет].
18. - Жолдас бас инжинер, мархабатты мейіріміңізбен мына мен секілді күндіз қарақұсша, түнде жапалақша тынымсыз жарбаңдап ұшып жүрген пақырыңызға көз қырыңызды сала көріңіз(223 бет).
Көз қырын салды. 1.көмектесті, жәрдем берді; 2.жайлап назар аударды[ҚТТС, 405 бет].
19. Келгелі естіп жатырмыз, бар орыс-қазағы бар, сені мақтап ауыздарының суы құриды(227 бет).
Аузының суы құрыды. Соншалықты құмартты, ынтықты[ҚТТС, 73 бет].
20. Шалдар Қарабетте өші бар адамдай, тістерін қайрай түсіп сөйлеп отыр(Жапандағы жалғыз үй, 122 бет).
Тісін қайрады. Ыза болды, кектенді[ҚТФС, 725 бет].
21. Лиза екеуміз өлік шыққан қаралы үйдің адамындай қу тізені құшақтап екі жерде шоқиып қала бердік( 252 бет).
Қу тізесін құшақтады Әйелсіз, бала-шағасыз кісі туралы айтылады[ҚТФС, 463 бет].
22. Дерягиннің мойнына су кетіп, қайтып аузының жігін ашқан жоқ...(Жапандағы жалғыз үй, 286 бет).
Мойнына су кетті [құйылды] Еңсесі түсті, жүні жығылды[ҚТФС, 518 бет].
23. Әкесінің тура аузынан түскендей беті быттиған толық әйелдің өңі өрт сөндіргендей(Жапандағы жалғыз үй, 289 бет).
Аузынан түскендей; аузынан түсе қалғандай Айнымай ұқсаған, сойып терісін қаптап қойғандай[ҚТФС, 85 бет].
24. Ең соңғысын қайырғанда бетіне қан теуіп, қалы жыбыр етті(Жапандағы жалғыз үй, 139 бет).
Бетке қан жүгірді Реңі кірді, өңі кірді, ажарланды, шырайланды[ҚТФС, 145 бет].
25. - Айналайындар-ау, қазақ емессіңдер ме, тым құрымаса құйрықтарыңды жер иіскетсеңдерші, бұларың қалай, - деп Малжан жігіттерді отырғыза алмаған соң, маған бұрылды( 189 бет).
Құйрығы жерге тимеді; құйрығы жер иіскемеді Зыр жүгіріп, дамыл таппады[ҚТФС, 469 бет].
26. Қарашы енді, тісінің қанын маған жаққысы келеді( 196 бет).
27. Жаңа жетілдім бе, үстегі жалбыр тон түсіп, аузымыз аққа, тақымымыз атқа енді тиді ме деп отырған жұрт осындай сұрқылтайды да көрген( 214 бет).
Аузы асқа, ауы атқа тиді; аузы асқа, ауы атқа жарыды Енді ғана бірдеңеге қолы жетті мағынасында айтылады[ҚТФС, 80 бет].
28. Халел құлағын түріп, тағы тыңдады( 219 бет).
Құлақ тосты [түрді] Аңысын аңдады; зейін салды; тыңдады; дерек, хабар күтті[ҚТФС, 473 бет].
29. - Дорогуша, ласточка моя! Қане, ана тұрған аккумуляторлардың біріне қол жалғап жібер, -деп Дерягин Ақбөпенің алдына шынтақтай қисайды( 221 бет).
Қол жалғады 1.Қол ұшын берді, көмектесті. 2. Алып берді[ҚТФС, 447 бет].
30. Автобус іші лық толған дүние - аузы-мұрнынан шығады( 230 бет).
Аузы-мұрнынан келді [шықты] Лық толды[ҚТФС, 83 бет].
31. Үш аяқты мотоциклін биік қақпаға мұрнын сүздіре тақалтты да, фар үстіндегі кілтін алып, қораға итеріп кіргізді(137 бет).
32. Келінге де бүгін шалдың тілі тиді(138 бет).
Тілі тиді. Жаман сөзбен балағаттады[ҚТТС, 844 бет].
33. Бір жерге барайын десең, шоферлер қиқайып, аяғын қия баспайды(143 бет).
Аяғын қия бастырмады. Тізгіндеп ұстады, ешқайда жібермеді, бұрылтпады[ҚТТС, 79 бет].
34. Бірақ қанша шоқырақтап, асыққанмен ымырт үйіріліп көз байлана берді(126 бет).
Көз байланды. Ымырт жабылды,қас қарайып қараңғы түсті[ҚТТС, 404 бет].
35. Жұрттың қолтығына су бүркіп, ушықтырып отырған сол залым( 236 бет).
Қолтыққа су [дем] бүрікті Желіктірді, қайрады, жел берді; шағыстырды, біреуге айдап салды[ҚТФС, 450 бет].
36. - Иә, балам, қолға күрек ұстадың не, сауда жасадың не, бәрі бір көмейдің қамы(Жапандағы жалғыз үй, 145 бет).
37. Өңі өрт сөндіргендей түтігіп барады(Жапандағы жалғыз үй, 146 бет).
Өңі өрт сөндіргендей бұзылды [жібімеді] Өңі қашып сұрланды[ҚТТС, 655 бет].
38. Тегі жаттап алған сөздері болуы керек, аузы-аузына жұқпай асқақ сөйлеп келеді(Жапандағы жалғыз үй, 155 бет).
Аузы-аузына [ерні-ерніне] жұқпады [тимеді] Жыпылдап тез сөйледі[ҚТФС, 81 бет].
39. Халел сөзін әрең құрап, өзінің неге келгенін айтқанда да, аузын жиған жоқ(125 бет).
40. Осы арпалыста жүргенде бір рет машина доңғалағы батпақтан сынық сүйем босап, қатты жерге табан тірегендей болып еді(Жапандағы жалғыз үй, 162 бет).
Сынық қарыс [сүйем] өлшем. Сұқ я ортан қолдың екі буыны бүгіліп барып өлшенеді[ҚТФС, 645 бет].
Табан тіреді 1. Тоқтамға,шешімге келді; негіз етті. 2. Орнықты, жайғасты[ҚТФС, 651 бет].
41. Ақыры төрт класты өлдім-талдым деп жүріп бітіріп, Тұрсын мектептен мүлдем қол үзді(130 бет).
Қол үзді. Байланыс жасаспай кетті; аралары суыды[ҚТТС, 512 бет].
42. Талай күннен бері шала ұйқы боп, қажып жүрген Халелдің қары талып, біраздан соң бойынан әл кете бастады(Жапандағы жалғыз үй, 165 бет).
Қары талды Екі қолы салдырап қалды[ҚТС, 488 бет].
43. Аза бойың қаза болып, төбе шашың тік тұратын аянышты үн(Жапандағы жалғыз үй, 110 бет).
Аза бойы қаза болды [тұрды]; аза бойы тітіреді; аза бойы тік тұрды. Азар да безер болды, жаны түршікті[ҚТФС, 18 бет].
Төбе шашын [құйқасын] үрпитті [шымырлатты]; төбе шашы тік тұрды [шымырлады]; төбесінен суық су құйып жібергендей болды. Шошытты, қорқытты, үрейлендірді; шошыды, тұла бойы түршікті, зәресі ұшты[ҚТФС, 687 бет].
44. Бәрі Бахалов, Бахалов деп аяқтарының ұшымен басып жандары шығып жүр(254 бет).
Аяғының ұшынан басты. Қаймықты, тайсақтады[ҚТТС, 79 бет].
1.2. Зооморфтық фразеологизмдер:
1. Райхан сіздің туған қызыңыз ба? деп түйеден түскендей тоңқ еткізу ұят(Жапандағы жалғыз үй, 65 бет).
Түйеден түскендей қып айтты. Дөрекі, орынсыз сөз айтты[ҚТФС, 702 бет].
Дөрекі, орынсыз сөз айтты мағынасындағы түйеден түскендей тоңқ еткізу, түйеден түскендей қып айтты фразеологизмдеріне негіз болған түйе сөзі. Қазақ халқының ертедегі күн көрісі, тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы төрт түлік малға байланысты болғандығы халықтың психологиясына, сезім дүниесіне, әсіресе тіліне де қатты әсер етті. Белгілі әдебиетші ғалым Б.Кенжебаев былай дейді: Қазақ халқы - малға сыр мінез. Адамның келбетін, түсін, сиқын жақсы-жаман мінезін, қылығын айқындап көрсету үшін, оны малдың мүшелерімен, мінезімен салыстырады, сөйтіп, әр түрлі теңеулер жасайды. Қазақ халқы түйені ардақтап, сөз етуі - тек еті, сүті, жүні пайдалы болғандығынан ғана емес, оның күшті, төзімді көлік екендігінде. Мұндағы сөйлемдегі түйеден түскендей тоңқ еткізу тұрақты сөз тіркесі дөрекі, оғаш, орынсыз мағынасында қолданылып тұр[Фразеология теориясы, Р.Авакова 86-87 бет].
2. Одан әрі екі-үш шақырымдай жер жаяу жүріп, ит мұрны өтпейтін қалың бір жеріне келіп аялдадық(Жапандағы жалғыз үй, 70 бет).
Ит тұмсығы өтпейтін Адам өте алмайтын қалың орман, тоғай, шабындық немесе жайылым шөп; бітік шыққан егін[ҚТФС, 307 бет].
3. Ендігі бар таянышымыз деп үміт еткен сен де ат ізін салмай кеттің(Жапандағы жалғыз үй, 78 бет).
Ат ізін салмады. Қатынаспады, хабарласпады, хабарсыз кетті[ҚТФС, 79 бет].
4. Қолына қыз тиген жігіттер мұндайда жерден жеті қоян тапқандай, қашан аяғы салдырап қалғанша тоқтамай, самайынан тарам-тарам тер ағып, тоқтаусыз билейді(Жапандағы жалғыз үй, 78 бет).
Жерден жеті қоян тапқандай қуанды. Қатты шаттанды[ҚТФС, 259 бет].
5. - Сен ғой, енді базарға бармаймын деп ат-тоныңды ала қашып тұрсың(Жапандағы жалғыз үй, 144 бет).
Ат-тонын ала қашты Азар да безер болды, басын алып қашты[ҚТФС, 77 бет].
6. Табаны жылбысқы май балшыққа тиген машина шыр көбелек айналып барып, төбеге ұрғандай бір орында ызыңдап тұрып қалды(165 бет).
Шыр көбелек айналды. 1. Бір орында тұрып шыр айналды; 2. Бір жерден ұзап кете алмады[ҚТТС, 935 бет].
7. Қыземшектің құбыла жағы қалың қопа. Айналасы ат шаптырымдай(113 бет).
Атшаптырым 1. Шамамен 30-35 шақырымдай қашықтық өлшемі; 2. Бір шеті мен бір шеті өте үлкен, кең[ҚТТС, 65 бет].
8. Иә, сол күні ақ түйенің қарны жарылды(238 бет).
Ақ түйенің қарны жарылды. Ит басына іркіт төгілді, қарқ боп қалды, кенелді[ҚТТС, 30 бет].
9. - Не болсын, ит жеккенге айдалады да, -деп Қарабет ыржың етіп жүре берді(256 бет).
1.3. Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер:
1. Енді, міне, соңғы кезде өз-өзінен қоңылтақсып, көңілі құлазып, үй ішінде бір бұраудың басын сындырмай, тапжылмастан жатып алатынды шығарды(Жапандағы жалғыз үй, 26 бет).
Бір бұраудың басын сындырмады Қол ұшын қимылдатпады, бос жүрді[ҚТТС, 155 бет].
Бір бұраудың басын сындырмады тіркесіне негіз болған бір сөзі болса, сол бір саны қазақ халқында киелі сан есімдердің қатарын бастаушы. Ол туралы қазақ тіліндегі культтік фразеологизмдердің табиғатына ғылыми талдау жасаған ғалым К.Қ. Рысбаева бір санының құдай, алла, жаратушы ием сөздерімен тіркесіп келетінін айтады. Бір құдірет - он сегіз мың ғаламды жаратушыжалғыз Алла, бүкіл дүниені, адамзат пен тіршілікті жаратушы жалғыз - құдай немесе алла болса, бір саны жалғыз сөзімен мағыналас келеді. Бір саны соматизмдермен тіркесіп соңғы, қорытынды деген мағына береді. Мысалы: бір ауыз сөз соңғы сөз, бір беткей айтқанынан қайтпайтын, бір ауыздан түгел, тегіс т.б. Сонымен қоса, бір санымен тіркесіп заттың, нәрсенің мөлшерінің, арасының аз, жақын екенін білдіретін тіркестер де қазақ тілінде көптеп кездеседі[Фразеология теориясы Р.Авакова 167 бет].
2. Қолына қыз тиген жігіттер мұндайда жерден жеті қоян тапқандай, қашан аяғы салдырап қалғанша тоқтамай, самайынан тарам-тарам тер ағып, тоқтаусыз билейді(Жапандағы жалғыз үй, 78 бет).
Жерден жеті қоян тапқандай қуанды. Қатты шаттанды[ҚТФС, 259 бет].
Қуану мағынасын беретін жерден жеті қоян тапқандай тұрақты тіркесінің қалыптасуына қоян мен жеті саны негіз болса керек. Мұндағы қоян береке, молшылықпен байланыстырылады. Ал жеті саны мұндағы дыбыстық үйлесім негізінде немесе қазақ халқындағы киелі жеті санымен байланысты.
Түркі халықтарында жеті санымен астрономиялық терминдер мен түсініктер қалыптасқан.Сонымен қатар, жеті саны түркі тілдерінде туыстық қатынастарды да білдіреді. Мысалы, жеті ата қазақтың ескі рулық жігінде ата, аталастық негізгі орынға ие болған. Бір кісіден тараған аталас қауым жеті атаға жеткенде ақ түйе, боз қасқа сойып, үлкен жиын жасап, бұдан былайғы жерде қыз алып, қыз берісуге болған. Осыдан бері жеті атадан әрі ғана қыз алысу заңы Тәукенің тұсында шыққан. Бертін келе алыс-жақындық өлшемі де осы жетімен өлшеніп, мұсылман дініндегі елдер ең болмағанда әр рудың жеті атасынан бергі шежіресін білуге міндетті болған. Жеті ата қазақ халқы үшін - бала, әке, ата, арғы ата, баба, түп ата, тек ата. Халық әдет-ғұрпында өлген адамның жетісін өткізу салты бар. Қазақ тіліндегі жетісін өткізу фраземасы өлген кісінің артын күту мағынасында қолданылады. Қайтыс болған кісіге жеті күн өткен соң, құдай садақа береді, оны еске алу үшін жұртты жинап ас береді. Жеті санының молшылық, байлық, баршылық мағынасын беретін тілдік фактілер бар. Сонымен қоса, жеті ғалам бүкіл әлем фраземасының мотиві, халық танымындағы жеті ғалам болып саналса, халық дәстүрінде жеті қазына тіркесі де қолданылып жүр[Фразеология теориясы Р.Авакова 178-180 бет].
3. Бұл кезде совхоз басшыларының төрт көзі түгел екен(148 бет).
1.4. Түр - түстік және сындық фразеологизмдер:
1. Келесі күні Ақбөпе ерте тұрып, мұздай киініп алды(Жапандағы жалғыз үй, 50 бет).
Мұздай киінді. Судай жаңа киім киді[ҚТФС, 519 бет].
2. Жамағаты Алтыния да жасынан екі көзінен бірдей дімкәстанып, бертін келе су қараңғы соқыр болды(Жапандағы жалғыз үй, 100 бет).
Су қараңғы. Екі көзі бірдей көрмейтін соқыр[ҚТФС, 631 бет].
3. Қою түнге сүңгіп алыстаған сайын Халелдің жүрегіне әлдебір суық ой кіре бастады(Жапандағы жалғыз үй, 87 бет).
4. Майдың ортасынан ауа, қыс бойы алтындай сақтап келген тұқым бидайды жерге сіңіріп, қалған жарты қабын он шақты үйге қылдай етіп бөлдік(Жапандағы жалғыз үй, 105 бет).
Қылдай бөлді. Тең етіп бөлді[ҚТФС, 490 бет].
5. Аш қасқырлар мотоцикл есік пен төрдей қалғанша бастарын көтермей жылы етке құнығып, табандарын тірей өлермендене жұлқып шоңқаң-шоңқаң етеді(Жапандағы жалғыз үй, 118 бет).
Есік пен төрдей өлшем. 1.Тіпті жақын,бір аттам ғана жер;таяқ тастам жер. 2. Келіскен, үлкен, ұзын[ҚТФС, 218 бет].
6. Әкесі туралы айтылған сөздер жүрегіне мірдің оғындай қадала берді(Жапандағы жалғыз үй, 122 бет).
Сөзі мірдің оғындай Сөзі өңменіңнен өтетін, жанға қатты бататын[ҚТТС, 610 бет].
Қосымша фразеологизмдер:
1 Атай біздің қаққанда қанымызды, сыққанда сөлімізді алды(Жапандағы жалғыз үй, 107 бет).
2. Айналасы бір сүт пісірім уақытта етегін ыстық өткір жел көтерген өрт егінді тып-типыл етіп, бозға түскен соң бойы кішірейіп, алысқа ұзап кете барды(Жапандағы жалғыз үй, 111 бет).
3. - Төріңнен көрің жуық отырып, қайдан таптың бұл кәсіпті, - деп, қымызшы шалды ортаға алып, ойынды-шынды тілін батырып, керіп әкетті(Жапандағы жалғыз үй, 121 бет).
4. Басын қорғаштап, бүк түсе құлаған Дика ағатай-ай, ағатай! дегенде, құлындағы даусы құраққа шығады(Жапандағы жалғыз үй, 129 бет).
5. Оны құлағы шалып қалған кемпірлер тілі келмейтін сөздің тамырына түсінбей, Тұрсынның өзіне Диқай бала, Диқай деп ат қойып алды(Жапандағы жалғыз үй, 133 бет).
6. Соғыс аяқталып, елге ер-азаматтың көбі қайта оралып, белі шойырылған тұрмыс біртіндеп еңсесін қайта көтере бастады(Жапандағы жалғыз үй, 133 бет).
7. Мал соңында салпақтап, осы үйдің отымен кіріп, күлімен шыққан Дика, сағымдай бұлдыраған алдамшы үміттен мүлдем күдерін үзді(Жапандағы жалғыз үй, 136 бет).
8. Қызыл шырайлы, бәденді Жәміштен айнымаған, сойып қаптағандай Халелдің көзіне көзі түскенде Қарасайдың жүні жығылып, тауы шағылып қалды(Жапандағы жалғыз үй, 140 бет).
9. Әңгіме басы жылы басталғанына Жәміш іштей қуанып, әке мен баланы табыстыруға асығып, әңгіме жібін үзіліп қалмаса екен деп жалғай түсті(Жапандағы жалғыз үй, 142 бет).
10. Ниеті - жалғыз ағашты құлатып, машинаны батпақтан шығарып алу болса да, ұрынуға қара таба алмай тұрған жігітке бұл да демеу болды(Жапандағы жалғыз үй, 168 бет).
11. Райхан құрғақта қалған балықтай бұратылып, жанын қоярға жер таппай, домалап жатыр(Жапандағы жалғыз үй, 186 бет).
12. - Түкке тұрғысыз сөзге бола қызыл май боп таласу әлі қалмапты ғой, -деді де орнынан тұрды( 244 бет).
13. Өз атын атағанда кірерге жер таба алмады(Жапандағы жалғыз үй, 324 бет).
14. Ішерге тамағы болмай, дастарқанының жемі таусылып жұтап отырса да, ертеңгі күнге үміттене қарап, аштығын сездірмейді(109 бет).
15. Күшігін алдырған ызалы қасқырлар мөлдір аспанда шолғыншылап қанат қақпай баяу қалықтап жүрген жалғыз кезқұйрыққа қарап жатып сілекейі шұбырды(116 бет).
16. Келімді-кетімді кісі көбейгеннен бері қоңылтақсып тұратын базар сөрелері де бұрынғыдан молыққан. Тіпті бүйірлеріне ақау түскен(121 бет).
17. Қойларды алысқа ұзатпай күн ұзақ қайыра жайып кешке таман үйге әкелуші еді, бүгін өзі түгіл ізі көрінбейді(125 бет).
18. Бар күшіңді салып еңбек еткенде мақтап, арқаңа қаққанда көңілің көкке жеткендей болады екен, апа(128 бет).
19. Отау үйден жан ұшырып Ақбөпе шыққан(129 бет).
20. Қаршадайынан көрген азабы, тартқан мехнаты есіне түсіп, егіліп отыр(130 бет).
21. Сөзінің көбін тура айта алмағанмен, кей жерін өз жанынан қосып, әйтеуір сүйегін бұзбайды(131 бет).
22. Диканың да іші жылып кетті(134 бет).
23. Аяқ астынан қарық болып, жалпақ төбесіне батпайтындай тар фуражкені қоқита киіп, жымың-жымың етті(135 бет).
24. Еркінжұмыс істеп, ел қатарлы жүрем деген ойын мына жатқан аюдай жігіттің сұсы басып кетті(150 бет).
25. Аттары қарқындағанша әжептеуір жер сатылып шығып ем, тағы да гүрс-гүрс мылтық атылғанша болған жоқ, астымдағы ат мұрттай ұшты(159 бет).
26. Белінен шойырылып қансыраған Сұлу мұрт келесі кешке дейін жатып, қас қарая бере мәңгі көзін жұмды(161 бет).
27. Бір орында зыр айналған доңғалақ тікенек қауды көзді ашып-жұмғанша сазбен жентектеп, үгіп жібереді(162 бет).
28. Ә, мейлі, жұрт не десе, о десін, өз көңілімнің ақтығы өзіме аян(166 бет).
29. Бірақ қан сорпа боп шаршап-шалдығып жеткен адам қолы бұдан екі-үш жыл бұрын бойынан жан кетіп қураған қу бұтаққа ілігіпті(171 бет).
30. Қарасай жұлын тұтып шығып кетті(175 бет).
31.Күшігін алдырған қасқырдай аласұрып, жатақтарға қанды көзімен қарайды(183 бет).
32. - Аш есікті, сен ол қызды жасырып отыра алмайсың, -деп сес көрсетіп, тілге келді(184 бет).
33. Қаным қайнап кетті(185 бет).
34. Қашанғы бұлар төбемізге әңгір таяқ ойнатып, басынады(187 бет).
35. Қайтып үйді таба алмай, адасып ауыл сыртына шығып, желбегей қалпында қақаған суықта ұшып өліпті(188 бет).
36. Малжан байдың жаны мұрнының ұшына келді(189 бет).
37. Осы тұста отырғандар тағы да екі ұдай болып, шулап кетті(191 бет).
38. Жүзіктің көзінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романынының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .5-11
1.1. Соматикалық фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-17
1.2. Зооморфтық фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18 -19
1.3. Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-21
1.4. Түр - түстік және сындық фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-25
1.5.Шығарма тіліндегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-52
ІІ. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы
2.1. Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53-60
2.2. Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61-65
2.3. Портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66-68
2.4.Мақал-мәтел, кірме сөздер, көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... .69-89
2.5.Метафора, метонимия,синекдоха ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90-97
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99-100
Кіріспе
Лексикология - сөз байлығын қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығы лексика немесе сөздік құрам делінеді. Лексикология тілдің сөздік құрамын тексеретін ғылым болып табылады.
Лексикологияның зерттейтін обьектісі-сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың қимыл, түр-түстің және тағы да басқа ұғымның атауын сөз дейміз.Сөз белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың барлығына бірдей ортақ түсінікті болып табылады. Адам өзі түсінген, таныған заттарына, ұғымдарына, атау тағады, оны күнделікті тұрмыста қарым-қатына жасау, пікір алысу үшін қолданады.
Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді.
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан қарастыра отырып, әр халықтың өткен тарихымен де байланыстырады. Нақтылып айтқанда, тіл құбылыстарын диахронды және синхронды тұрғыдан зерттейді. Лексикология тіл білімінің фонетика, грамматика, сияқты салаларымен тығыз байланысты.
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады.
Курстық жұмыс тақырыбы - Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метафора, кейіптеу,метонимия, синекдоханың шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан синоним, антонимдерді, омоним сөздердің стильдік ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан эпитет, теңеу, синекдоха, метафора, метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Сәкен Жүнісов Жапандағы жалғыз үй романы
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
* Шығармада теңеу, фразеологизм, мақал - мәтелдердің көп қолданылуы.
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің зерттелу жайы
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тиянақты тіркестерді тексеретін тіл білімінің саласы дегенді, екіншісі- бір тілдегі фразеологизм байлығының тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын неғұрлым ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді.
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада қолданылады. 1990ж шыққан Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте фразеологизмге мынадай анықтама берілген: Фразеологизм дегеніміз формасы жағынан синтаксистік құрылымдармен ұқсас, бірақ олардай жалпы заңдылыққа сай сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпында қайталап қолданылатын, семантикалық және мағыналық байланыста қолданылады
Фразеологизмдер сөйлеу және жазба тілде бағалауыштық қызметімен ерекшеленіп, өзіндік бейнелі, эмоционалды-экспрессивті жағынан айтушы мен тыңдаушы арасында жай хабарласу, ойды көркем жеткізу ғана құралы емес, түрлі сезімдік жақтарына әсер ету мүмкіндігіне ие болатын бірліктер ретінде танылады.
Фразеологизмдердің мұндай ерекше қасиетіне қазақ тіл білімінде І. Кеңесбаев назар аударған. Ғалым І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегі тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркологияға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы атты бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологимдердің теориялық мәселелерін жан- жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Фразеологизмдерге тән үш түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы бірінен ап- айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады. Зерттеушілер бірде тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп бөлсе екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады.Орыс тілі білімінде академик, В.В. Виноградовтың классификациясын негізге алып бөледі.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі.
Фразеологиялық тұтастық. Бұл топқа фразеологизм құрамындағы сөздер бір - бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады. Фразеологиялық тұлғалардың білдіретін жалпы ұғымымен беретін мағынасына ой жіберсек, оларды құрастырушы сөздердің бірде-бірінің лексика-семантикалық мән мағынасына ешбір қатысы болмай, мүлде басқаша мағынаны білдіреді. Құрамындағы сөздердің мағыналық жігін ажыратуға болмайды.
Фразеологиялық бірлік. Мұнда да фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасаланбауы жағынан елеулі өзгешеліктері болады. Бұлар ең алғашқы еркін тіркесті ауыспалы мағынадан қолданудан шығады. Кейде фразеологиялық тұтастық пен бірліктің арасында айырмашылық байқалмай тұратын фразеологизмдер бар. Фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тізбектерден өздерінің семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгешеленеді.
Фразеологиялық тізбек. Бұл да фразеологиялық бірлік сияқты еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан келіп шыққан. Яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылғанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастаған. Фразеологиялық тізбектердің құрамындағы сөздердің образды мағынада жұмсалуы олардың теңеу, салыстыру сияқты көркемдік мағынада айтылуына байланысты. Алайда ауыспалы мағынада аталған тұрақты сөз тіркестерінің бәрін бірдей фразеологиялық тізбектерге жатқызуға болмайды.
І. Кеңесбаев фразалық тұлғалардың басты үш белгісіне сүйене отырып, қазақ тілінің құрамындағы фразеологизмдерді үлкен екі топқа: фразеологиялық түйдектер, фразеологиялық тіркестер деп бөледі. Және дәстүрлі термин атауларына сай фразеологиялық түйдекке идиом сипатындағы фразеологизмдерді жатқызады. Ал фразеологиялық тіркестердің өзін екіге бөліп:
түйдек тіркеске - оған әуел бастағы еркін тіркесті ауыс мағынада ұолданудан туған, әрі о бастағы мағынасы жоғалмаса да көмескіленген деп айтады.
түйін тіркеске әуел бастағы еркін тіркестің ауыспалы мағынада қолданылатын, бірақ ФТ сыңарларының бастапқы мағынасы көмескіленбей әнтек солғын айтылады деп, мынадай мысалдарды келтіреді.
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 99,104-бет].
Қазақ фразеологиясының теориялық мәселелеріне арналған зерттеулерде көрініс тапқан фразеолгизмдерді сөз табына топтастыру туралы пікірлерде негізінен бірізділік байқалады.
Ә. Қайдар, Р. Жайсақовалар фразеологизмдерді сөз табына қатысына қарай 5 топқа бөледі.
* Есімді фразеологизмдер
* Етістікті фразеологизмдер
* Одағай түріндегі фразеологизмдер
* Адвербиальді түрдегі фразеологимздер
* Сөйлеу штампы түріндегі фразеологизмдер
Ғ. Қалиев, Ә. Болғанбаевтар қазақ тіліндегі фразеологизмдерді сөз табына қатыстылығы жағынан
* Етістік мағыналы фразеологизмдер
* Сындық мағыналы фразеологизмдер
* Заттық мағыналы фразеологизмдер
* Үстеу мағынасындағы фразеологизмдер деп бөледі.
Зерттеуші-ғалым С.Е. Қалиева лингвист ғалымдар пікірлерін саралай отырып проза тілі фразеологизмдерін төмендегідей стильдік қабаттарға бөлген:
жалпыхалықтық тіл фразеологиясы;
әдеби (нормаланған) тіл фразеологиясы. Осы екі үлкен топқа бөлінген фразеологизмдердің арасына қатаң шекара қоюға болмайды. Себебі, көркем әдебиет тілінде кейіпкер бейнесін ашуда екі топтағы фразеологизмдер де тең қолданылады
Фразеология лексикологияның аясында қарастырылып, оқытылып келе жатқандықтан, көп жағдайда бұл пәннің фразеологиялық бірлік деген терминінің аты аты өз затына сай түсіндірілмей келеді. Бұл ретте лексикалық бірлік қандай тілдік теориялық зерттеуге лайық және қажет болса, фразеологиялық бірлік те сондай ғылыми зерттеуге лайық және тұлғалық, мағыналық ерекшеліктеріне қарай тың тұжырымдарға сұранып тұрады.
Профессор Ф.Ш.Оразбаева өзінің Қазіргі қазақ тілі оқулығында фразеологизмдерге анықтама беріп өтеді. Фразеологизмдер- тіл иесі халықтың күллі дүние-ғалым жайлы ұғым- түсініктерінің, өзін қоршаған шындық болмысты тұтастай қабылдауының, мүшелей тануының өзіндік ерекшеліктеріне байланысты тіл- тілде өзгеше өрілетін ғаламның тілдік бейнесін, яғни дүниенің тілдік суретін жасауға қатысатын әсем де әсерлі сөз өрнектері, тілдік метафоралық композициялар. Ғаламның тілдік бейнесі, дүниенің тілдік суреті- белгілі бір халықтың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық-мәдени тәжірибесінің, әлем жайлы білімінің сол халық сөйлейтін тілде көрініс табуы, бейнеленуі, шегенделіп бекітілуі.
Академик Ә.Т. Қайдар лексикалық немесе фразеологиялық бірліктердің ішкі формасы, яғни екінші деңгейдегі мағыналарын этнолингвистикалық мағыналар деп атаған.
Қазақ тілінің лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы фразеологияның шығу арналарын бөліп қарап, олардың негізгелері деп төмендегі құбылыс, ұғым , түсініктерді атап көрсетеді. Көптеген фразеологизмдердің жасалуына адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы бейнесі болған. Мысалы, Жауыр болды (әбден мезі қылды, ығыры шықты ) деген тұрақты тіркестің негізінде көп мініліп, арқасы жара болған аттың бейнесі елестейді. Басында атқа байланысты шыққанмен, қазіргі кезде ол мағынасы ұмытылып, қайта жасалынып,адамға байланысты айтылады. ... Сол сияқты т.б. фразеологизмдердің жасалуына да, сөз жоқ, адам ойында қорытылған. Құбылыстардың нақтылы себеп болғандығын танып білуге болады
Фразеологизмдерді топтау мәселесі І.Кеңесбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Ә.Т. Қайдаров, Р. Жайсақовалар қазақ фразеологизмдерінің құрамдық сипатын ашып, семантикалық-тақырыптық аясын белгілеп, топтастыру принциптерін айқындайды.
Бүгінгі қазақ фразеологиясында зерттеудің үш түрлі бағыты орын алады.
Бірінші бағыт- қазақ фразеолгизмдерін таза тілдік тұрғыдан бір тіл аясында зертеу. Бұл бағытта қазақ тіл білімінде көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді. Әсіресе фразеологизмдерді лексикографиялық өңдеуден өткізудегі І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Ә. Қайдаровтың Мың әсерлі де бейнелі орамдар сияқты еңбектерде көптеген фразеологизмдер этимологиялық тұрғыдан талданып, олардың құрамындағы мағынасы күңгірттенген, тіптен мүлдем белгісізденіп кеткен сөздердің мән-мағынасы ашылды.
Қазақ фразеологиясындағы үстем болып отырған екінші бағыт- қазақ фразеологиясында қазақ тілінің фразеологиялық бірліктерін болмыс, бітімі, құрылымы бөтен тілдердің фразеологизмдердің салғастыра зерттеу ісі. М.Х. Абилғалиева, М. А.Сыздықова, М.А. Жақсыбаева, М.Р. Есімжанова, т.б зерттеулерінде тіларалық фразеологиялық сәйкестіктерді айқындау, интернаионалдық фразеологиялық қорды анықтау, салғастырылушы тілдер фразеологиясындағы ұқсас тұстар мен өзіндік ерекшеліктерді сралау және ұқсастықты тудырушы факторларды айқындау мәселелері көрініс тапты. Бұл бағыт- Ғ. Сағидолланың еңбегінен басталады.
Қазақ фразеологиясындағы үшінші бағыт- фразеологиялық бірліктерді когнитивтік, этнолингвистикалық, лингвомәдениттанымдық, психолингвистикалық аспектіде қарастыру бағыты. Академик Ә.Т.Қайдар, Ж.Манкеева, С. Сәтенова, Б. Ақбердиева, Ш.Сейітова сияқты тілші мамандардың зерттеулері белгілері бір этногенетикалық қауымдастықтың ақиқат турасындағы таным- түсінігін, ментальді әлемін, ғасырлар бойы үзіліссіз жалғасқан ұжымдық тәжірибесін, рухани және материалдық мәдениетін тілі арқылы танып білуде аса маңызды.
Ғалым Мамаева Мәкен Қасымбайқызының 2004 Фразеологизмді сөз тіркесі атты диссертацияның авторефератында Фразеологизмдердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы жайлы қазақ тіл білімінде біраз айтылды.Қазақ тіліндегі қос тағанды фраеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеген пров. С. Сәтенова мұндай фразеологизмнің синтаксистік сипатына арнайы тоқталып, сөз тіркесі құрылымды ҚТФТ, сөйлем түріндегі ҚТФТ деп бөліп қарастырады. Проф. І.Кеңесбаев Фразеологизмді сырт сиқына қарап, яғни белгілі бір қосымшаларды бойына дарыту қалпына қарап, синтаксистік қызметі мен фраеологизмнің мағынасынан бойды аулақ сала талдасақ, формаль тұрғыдан еркін тіркесте болатын барлық белгілерді табуға болады,- деп айтқанымен синтаксистік жағынан қарастырмайды. Бұл айтылған пікір негізінен фразеологизмнің ішкі құрылымына қатысты түсініліп, фравеологизм жайлы зерттеу жұмысын жүргізген ғалымдардығ көбі осы негізде оның ішкі байланысу тәсілін сөз етеді. Фразеологизмдердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы жайлы қазақ тіл білімінде біраз айтылды.
Х . Қожахметова тұрақты тіркес сөйлемнің барлық мүшесі бола алатынын мысалдармен дәлелдесе, Н. Қошанова бұл мәселе бойынша арнайы еңбек жазып, тұрақты тіркестің сөйлем мүшесі болуы-сөйлем аясының кеңеюінің бір жолы деген тұжырымдама жасады. Ғалым атаулық және фразеологиялық тіркестердің грамматикалық байланысу жолдарында да өзгешеліктер бар екенін атап көрсетеді: Фразеологиялық тіркес құрамындағы сөздер қазіргі синтаксистік байланыс тәсілдерінің қай-қайсысы арқылы болса да байланысып, өз ішінде сөйлемнің барлық мүшесі бола алады. Ал атаулық тіркестерде ондай универсалдық, жан-жақтылық жоқ. Ғалым тұрақты тіркестің өзін екі топқа бөледі: фразеологиялық тұрақты тіркестер және атаулық тұрақты тіркестер деп бөледі.
Ғалым Оспанова Фарида Амирбекқызының 2006 ж Фраеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі атты диссертациясының авторефераты.Фразеологизмдердің зерттелу тарихы тым әріден басталғанымен ішкі мазмұнын анықтауда уәж, уәжділік, уәжділік арақатынасы, байланысы төңірегіндегі мәселелер әлі де теориялық тұрғыдан кешенді зерттеуді қажет етеді. Фразеологимздер құрамындағы компоненттердің бірнеше мағыналарының ішіндегі негізгісі деп танылған білгісі халықтың өмірінен, қалыптасуына уәж болады. Фраезологизмдердің қалыптасуына қарай да бірнеше топқа бөлінеді: әдет-ғұрып, наным-сенімге орай; тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғаларға байланысты; жан-жануарларға байланысты; түр-түске қатысты; адамның дене мүшелеріне қатысты; теріңдік өлшемдеріне қатысты; уақытқа байланысты т.б. Фразеологизмдердің мағыналық құрылымын терең зерделеу, уәжділік тұрғысынан қарастырып, оларды құрастырушы сыңарлардың қаншылықты дәрежеде уәжділіктің қатысы бар деген мәселелер арнайы зерттелмеген.
Ғалым Қалиева Самал Ерболқызының 2007Көркем прозадағы фразеологизмдердің қолданылу ерекшеліктері атты авторефератында фразеологизмдердің стильдік ерекшеліктеріне тоқталады.
Фразеологизмдердің кейіпкер бейнесін берудегі тілдік-бейнелілік қызметі атты тараушада қаламгердің қуатты сөз өрнегін кейіпкер бейнесін ашуда қалай қолданылатыны туралы айтылады. Тіліміздегі фразеологизмдер бояуының ерекшелігімен, ұлттық колоритімен кейіпкер бейнесін жан-жақты көрсетуге зор мүмкіндік береді. Бұл орайда фразеологизмдерді шартты түрде бірнеше топқа бөлуге болады.
* фразеологиздердің кейіпкерге мінездеме беруде қолданылуы;
* фразеологизмдердің кейіпкердің ішкі психологиялық жағдайын беруде қолданылуы;
* фразеологизмдердің кейіпкер портретін беруде қолданылуы;
* фразеологизмдердің кейіпкердің нақтылы қимыл-әрекетін беруде қолданылуы.
Ержанова Зохре Қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің этномәдени аспектісі 2010 атты авторефератының Қазақ қолөнерімен байланысты қалыптасқан фразеологиздердің этномәдени негіздері деп аталатын бірінші тарауында қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелу жайы мен қазіргі бағыттары, фразеологизмдерге ұйытқы болған атаулардың бірнеше ғалымдар тоғысында зерттелуі, кәсіби фразеологизмдердің қалыптасу арналары сөз болады. Ғалым фразеологизмдерді
* Тас өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби фразеологизмдер
* Ағаш өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби фразеологимздер
* Үйге қатысты фразеологизмдер
* Киіз үйдің құрамдас бөліктеріне қатысты фразеологизмдер
Ғалым Кәріпжанова Айнұр Оралқызының 2010 жылы жазылған Фразеологиялық коннотация прагмастилистикасы атты кандидатық диссертацияның авторефератында Фразеологизмдердің негізгі және орныққан, жүйеге енген қасиеттері - бейнелілік болуы немесе стилистикалық коннотация құрауы прагмастилистикалық мақсатқа сай үйлеутіруінде. Фразеологиялық тіркестер автордың ойын мәнерлі түрде жеткізу үшін жұмсалатын әсерлі, бейнелі сөздер жиынтығы. Фразеологизмдердің шығарма тілінде өзгеріске ұшырауы автордың өзіне тән стилі әрі көркем тілдің аясының емін-еркін екендігін көрсетеді.фразеологизмдер көркем әдебиетте эмоционалды- экспрессивті әрі прагматикалық қызмет атқарады. Профессор Г.Қосымова: Поэтикалық тіркестерде адамның түр-тұрпатын, ішкі дүниесін, затты, құбылысты ерекше түрлендіріп, жұтындырып, құлпыртып бейнелейтін бөлекше қуат-нәр болады, -дей отырып, поэтикалық фразеологизмдер эпитеттерден, метафоралық тіркестерден, теңеулерден жасалатынын айтады және мұндай фразеологизмдер көріктеуші бейнелі тәсіл, көркемдік нәр беру, эмоциялық уыттылық таныту үшін алынатыны, олардың әрқайсысының астарында жасырын қосымша мағына және прагматикалық бағдар жататынын тұжырымдайды деп жазады.
Ғалым Қалыбаева Қаламқас Сейдуллақызының 2010 Салыстырмалы түркі фразеологиясы атты докторлық диссертацияның авторефератында Жалпы тілдегі фразеологизмдерді мағыналық тақырыптық жағынан топтастыруда қатып қалған белгілі жүйе жоқ. Олай болуы заңды да. Бұл арада біз зерттеуші Г.Смағұлованың Фразеологизмдер сөздер сияқты тіршіліктің барлық саласын қамти алмайды, ол тек өз өрісінде өз жағдайында құбылыстар мен заттар, адамның көңіл күйін эмоционалдық экспрессивтік бағалауда образды елестетумен, туынды номинация жасаумен шектеледідеген пікіріне қосыламыз-деп жазады.
Ғалым Жұбатова Баян Нұрсұлтанқызының 2010 Қазақ тіліндегі араб, парсылық кірме фразеологизмдер атты докторлық диссертацияның авторефератында Қазақ тіл білімінде араб, парсы тілдерінен енген кірме фразеологизмдерге арналған арнайы зерттеулер болмағанымен, кірме бірліктерді лексикалық деңгейде қарастыру түркологтер мен қазақ тілі мамандарының үнемі назарында болды. І.Кеңесбаев калька тәсілмен жасалған фразеологизмдердің зерттелмегенін айта келіп, фразеологизмді әрі синхронды, әрі диахронды тұрғыдан қарстыру міндетін қойған болатын. Сонымен бірге ғалым бірқатар фразалардағы араб, парсы сөздерін түсіндіру арқылы, рухани, мәдени байланыс нәтижесінде тілге енген кірем сөздерді, мағынасы ескіре бастаған фразалардың сыңарларын таратып талдап берудің тіл мәденитеі үшін аса қажет екенін ескерткен еді.
Жазушы С.Жүнісовтың Жапандағы жалғыз үй романында кездесетін фразеологизмдер:
1.1. Соматикалық фразеологизмдер:
1. Жаңа ғана күліп, бипаздап сөйлеген Қарасай да Райханды көргенде тілі күрмеліп, тап алдынан аяқ-қолына жан біткен тірі аруақ шыға келгендей әп-сәтте өңі өзгеріп кетті(Жапандағы жалғыз үй, 10 бет).
Тілі байланды, тілден қалды, тіл-жағы байланды, тілі күрмелді
Қорыққаннан, науқастан, еріксіздіктен, т.б. сөйлей алмай қалды[ҚТФС, 718 бет].
Сөлей алмай қалды мағынасындағы тілі күрмелу тұрақты тіркесі бұл сөйлемде, таңырқай қарап тілінің байланып сөз таппай қалу мағынасында қолданылып тұр. Мұндағы тілі күрмелу фразеологизмі сөйлемнің мағынасын ашуда жазушы тарапынан ұтымды берілген.
2. Хат танитын ғана шала сауатты болғанымен, көкірегінде саңылауы бар, әр нәрседен хабардар Оспан көп ұзамай-ақ оны игеріп кеткен(Жапандағы жалғыз үй, 19 бет).
3. Қонақтар көп қинап, қолқа салмай-ақ өзінің күндегі айтып жүретін өлеңдерін мұрнынан тізіп ағыта жөнелді(Жапандағы жалғыз үй, 21 бет).
Мұрнынан тізді кекесін. Ештеңені қалдырмай қамтыды, тізбектеді[ҚТФС, 521 бет].
4. Бұл үйдегі Дикадан басқа адамдар бастары іскенше ұйықтап тұрады да, жайланып отырып шайға қанып алған соң, әркім өзіне меншікті жұмысымен айналысады(Жапандағы жалғыз үй, 25 бет).
5. Мәз-мейрам боп арсалаңдап жүрген Дика, лезде өзгеріп, қабағына түн орнай қояды(Жапандағы жалғыз үй, 35 бет).
6. Табан аузында жаңа күніндегі құнына қағып әкетеді(Жапандағы жалғыз үй, 45 бет).
Табан аузында. Қолма-қол, кідіріссіз, бөгелместен[ҚТТС, 770 бет].
7. Былтыр Жәлелдің жамбасы жерге тиер-тиместе, қабірі құрғамай жатып-ақ іштегі жақын жұрағаттары Ақбөпеге құда түсіп қойыпты деп өз құлағыммен естігем(Жапандағы жалғыз үй, 48 бет).
Жамбасы жерге тигенше. Өле-өлгенше, ақырғы демі біткенше[ҚТФС, 232 бет].
8. Халелдің екі беті дуылдап шөп қуысында қала берді(Жапандағы жалғыз үй, 50 бет).
Беті ду ете түсті. Қатты қысылды, қызарды, қаны бетіне ойнап шыға келді; ұялды[ҚТФС, 147 бет].
9. Зәрі сынған ызғарлы қар қыраттардың көлеңкесін паналап, жыралардың қуыс-қуысында бұғып жатыр(Жапандағы жалғыз үй, 53 бет).
Зәрі қайтты [сынды]. 1.Уы тарады.
2. Күннің аязы бәсеңдеді, жылына бастады.
3. Ашуы басылды [ҚТФС, 295 бет].
10. - Мал - көздің құрты деген рас-ау, жарықтық! - деп жирен қасқа тайдың мойнын, алқымын қасып отырып, жуаси сөйледі(Жапандағы жалғыз үй, 84 бет).
Көздің құрты. Кісі ынтығы[ҚТФС, 328 бет].
11. Қазірде Халел сол Тамараға барып жүз көрісіп қайтқысы келіп жатыр(Жапандағы жалғыз үй, 86 бет).
Жүз көрісті. Кездесті, бірімен-бірі бетпе-бет жолықты[ҚТФС, 275 бет].
12. Бірақ ешкім оған жағының жігін ашқан жоқ(Жапандағы жалғыз үй, 91 бет).
Жағының жігін ашпау. Жұмған аузын аша алмады;сөйлей алмады[ҚТФС, 225 бет].
13. Бір кезде Дерягин қалың көбеде бұғып жатқан қояннан көз жазып қалды(Жапандағы жалғыз үй, 92 бет).
Көз жазып қалды. Ізінен адасты, қарасынан қол үзді, қапелімде айырылып қалды, жоғалтты[ҚТФС, 328 бет].
14. Қарасайдың көп жылқысы, сиыр, қойы көзге шыққан сүйелдей көрінеді-ау(Жапандағы жалғыз үй, 98 бет).
Көзге сүйел болды, көзге біткен [шыққан] сүйелдей. Жеккөрінішті көрінді[ҚТФС, 326 бет].
15. Тек кейін келе бір-ақ рет адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше деген, анада ғой бір-бірімізді білмей, боқ басына мерт бола жаздадық(Жапандағы жалғыз үй, 100 бет).
Боқ басында [басымда] өлді. Бекерден-бекер, болымсыз нәрседен мерт болды[ҚТФС, 157 бет].
16. Битін сығып, қанын жалағаннан басқа сендерден не күтуге болады(Жапандағы жалғыз үй, 101 бет).
Битін сығып, қанын жалап отыр. Жарымады, тақыр жоқшылықта отыр[ҚТФС, 152 бет].
17. Ешкінің құйрығынша шолтаңдаған шолақ белсенділер шаш ал десе, бас алған жоқ па?!(214 бет).
Шаш ал десе, бас алады. Асыра сілтеді, артық кетті[ҚТТС, 908 бет].
18. - Жолдас бас инжинер, мархабатты мейіріміңізбен мына мен секілді күндіз қарақұсша, түнде жапалақша тынымсыз жарбаңдап ұшып жүрген пақырыңызға көз қырыңызды сала көріңіз(223 бет).
Көз қырын салды. 1.көмектесті, жәрдем берді; 2.жайлап назар аударды[ҚТТС, 405 бет].
19. Келгелі естіп жатырмыз, бар орыс-қазағы бар, сені мақтап ауыздарының суы құриды(227 бет).
Аузының суы құрыды. Соншалықты құмартты, ынтықты[ҚТТС, 73 бет].
20. Шалдар Қарабетте өші бар адамдай, тістерін қайрай түсіп сөйлеп отыр(Жапандағы жалғыз үй, 122 бет).
Тісін қайрады. Ыза болды, кектенді[ҚТФС, 725 бет].
21. Лиза екеуміз өлік шыққан қаралы үйдің адамындай қу тізені құшақтап екі жерде шоқиып қала бердік( 252 бет).
Қу тізесін құшақтады Әйелсіз, бала-шағасыз кісі туралы айтылады[ҚТФС, 463 бет].
22. Дерягиннің мойнына су кетіп, қайтып аузының жігін ашқан жоқ...(Жапандағы жалғыз үй, 286 бет).
Мойнына су кетті [құйылды] Еңсесі түсті, жүні жығылды[ҚТФС, 518 бет].
23. Әкесінің тура аузынан түскендей беті быттиған толық әйелдің өңі өрт сөндіргендей(Жапандағы жалғыз үй, 289 бет).
Аузынан түскендей; аузынан түсе қалғандай Айнымай ұқсаған, сойып терісін қаптап қойғандай[ҚТФС, 85 бет].
24. Ең соңғысын қайырғанда бетіне қан теуіп, қалы жыбыр етті(Жапандағы жалғыз үй, 139 бет).
Бетке қан жүгірді Реңі кірді, өңі кірді, ажарланды, шырайланды[ҚТФС, 145 бет].
25. - Айналайындар-ау, қазақ емессіңдер ме, тым құрымаса құйрықтарыңды жер иіскетсеңдерші, бұларың қалай, - деп Малжан жігіттерді отырғыза алмаған соң, маған бұрылды( 189 бет).
Құйрығы жерге тимеді; құйрығы жер иіскемеді Зыр жүгіріп, дамыл таппады[ҚТФС, 469 бет].
26. Қарашы енді, тісінің қанын маған жаққысы келеді( 196 бет).
27. Жаңа жетілдім бе, үстегі жалбыр тон түсіп, аузымыз аққа, тақымымыз атқа енді тиді ме деп отырған жұрт осындай сұрқылтайды да көрген( 214 бет).
Аузы асқа, ауы атқа тиді; аузы асқа, ауы атқа жарыды Енді ғана бірдеңеге қолы жетті мағынасында айтылады[ҚТФС, 80 бет].
28. Халел құлағын түріп, тағы тыңдады( 219 бет).
Құлақ тосты [түрді] Аңысын аңдады; зейін салды; тыңдады; дерек, хабар күтті[ҚТФС, 473 бет].
29. - Дорогуша, ласточка моя! Қане, ана тұрған аккумуляторлардың біріне қол жалғап жібер, -деп Дерягин Ақбөпенің алдына шынтақтай қисайды( 221 бет).
Қол жалғады 1.Қол ұшын берді, көмектесті. 2. Алып берді[ҚТФС, 447 бет].
30. Автобус іші лық толған дүние - аузы-мұрнынан шығады( 230 бет).
Аузы-мұрнынан келді [шықты] Лық толды[ҚТФС, 83 бет].
31. Үш аяқты мотоциклін биік қақпаға мұрнын сүздіре тақалтты да, фар үстіндегі кілтін алып, қораға итеріп кіргізді(137 бет).
32. Келінге де бүгін шалдың тілі тиді(138 бет).
Тілі тиді. Жаман сөзбен балағаттады[ҚТТС, 844 бет].
33. Бір жерге барайын десең, шоферлер қиқайып, аяғын қия баспайды(143 бет).
Аяғын қия бастырмады. Тізгіндеп ұстады, ешқайда жібермеді, бұрылтпады[ҚТТС, 79 бет].
34. Бірақ қанша шоқырақтап, асыққанмен ымырт үйіріліп көз байлана берді(126 бет).
Көз байланды. Ымырт жабылды,қас қарайып қараңғы түсті[ҚТТС, 404 бет].
35. Жұрттың қолтығына су бүркіп, ушықтырып отырған сол залым( 236 бет).
Қолтыққа су [дем] бүрікті Желіктірді, қайрады, жел берді; шағыстырды, біреуге айдап салды[ҚТФС, 450 бет].
36. - Иә, балам, қолға күрек ұстадың не, сауда жасадың не, бәрі бір көмейдің қамы(Жапандағы жалғыз үй, 145 бет).
37. Өңі өрт сөндіргендей түтігіп барады(Жапандағы жалғыз үй, 146 бет).
Өңі өрт сөндіргендей бұзылды [жібімеді] Өңі қашып сұрланды[ҚТТС, 655 бет].
38. Тегі жаттап алған сөздері болуы керек, аузы-аузына жұқпай асқақ сөйлеп келеді(Жапандағы жалғыз үй, 155 бет).
Аузы-аузына [ерні-ерніне] жұқпады [тимеді] Жыпылдап тез сөйледі[ҚТФС, 81 бет].
39. Халел сөзін әрең құрап, өзінің неге келгенін айтқанда да, аузын жиған жоқ(125 бет).
40. Осы арпалыста жүргенде бір рет машина доңғалағы батпақтан сынық сүйем босап, қатты жерге табан тірегендей болып еді(Жапандағы жалғыз үй, 162 бет).
Сынық қарыс [сүйем] өлшем. Сұқ я ортан қолдың екі буыны бүгіліп барып өлшенеді[ҚТФС, 645 бет].
Табан тіреді 1. Тоқтамға,шешімге келді; негіз етті. 2. Орнықты, жайғасты[ҚТФС, 651 бет].
41. Ақыры төрт класты өлдім-талдым деп жүріп бітіріп, Тұрсын мектептен мүлдем қол үзді(130 бет).
Қол үзді. Байланыс жасаспай кетті; аралары суыды[ҚТТС, 512 бет].
42. Талай күннен бері шала ұйқы боп, қажып жүрген Халелдің қары талып, біраздан соң бойынан әл кете бастады(Жапандағы жалғыз үй, 165 бет).
Қары талды Екі қолы салдырап қалды[ҚТС, 488 бет].
43. Аза бойың қаза болып, төбе шашың тік тұратын аянышты үн(Жапандағы жалғыз үй, 110 бет).
Аза бойы қаза болды [тұрды]; аза бойы тітіреді; аза бойы тік тұрды. Азар да безер болды, жаны түршікті[ҚТФС, 18 бет].
Төбе шашын [құйқасын] үрпитті [шымырлатты]; төбе шашы тік тұрды [шымырлады]; төбесінен суық су құйып жібергендей болды. Шошытты, қорқытты, үрейлендірді; шошыды, тұла бойы түршікті, зәресі ұшты[ҚТФС, 687 бет].
44. Бәрі Бахалов, Бахалов деп аяқтарының ұшымен басып жандары шығып жүр(254 бет).
Аяғының ұшынан басты. Қаймықты, тайсақтады[ҚТТС, 79 бет].
1.2. Зооморфтық фразеологизмдер:
1. Райхан сіздің туған қызыңыз ба? деп түйеден түскендей тоңқ еткізу ұят(Жапандағы жалғыз үй, 65 бет).
Түйеден түскендей қып айтты. Дөрекі, орынсыз сөз айтты[ҚТФС, 702 бет].
Дөрекі, орынсыз сөз айтты мағынасындағы түйеден түскендей тоңқ еткізу, түйеден түскендей қып айтты фразеологизмдеріне негіз болған түйе сөзі. Қазақ халқының ертедегі күн көрісі, тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы төрт түлік малға байланысты болғандығы халықтың психологиясына, сезім дүниесіне, әсіресе тіліне де қатты әсер етті. Белгілі әдебиетші ғалым Б.Кенжебаев былай дейді: Қазақ халқы - малға сыр мінез. Адамның келбетін, түсін, сиқын жақсы-жаман мінезін, қылығын айқындап көрсету үшін, оны малдың мүшелерімен, мінезімен салыстырады, сөйтіп, әр түрлі теңеулер жасайды. Қазақ халқы түйені ардақтап, сөз етуі - тек еті, сүті, жүні пайдалы болғандығынан ғана емес, оның күшті, төзімді көлік екендігінде. Мұндағы сөйлемдегі түйеден түскендей тоңқ еткізу тұрақты сөз тіркесі дөрекі, оғаш, орынсыз мағынасында қолданылып тұр[Фразеология теориясы, Р.Авакова 86-87 бет].
2. Одан әрі екі-үш шақырымдай жер жаяу жүріп, ит мұрны өтпейтін қалың бір жеріне келіп аялдадық(Жапандағы жалғыз үй, 70 бет).
Ит тұмсығы өтпейтін Адам өте алмайтын қалың орман, тоғай, шабындық немесе жайылым шөп; бітік шыққан егін[ҚТФС, 307 бет].
3. Ендігі бар таянышымыз деп үміт еткен сен де ат ізін салмай кеттің(Жапандағы жалғыз үй, 78 бет).
Ат ізін салмады. Қатынаспады, хабарласпады, хабарсыз кетті[ҚТФС, 79 бет].
4. Қолына қыз тиген жігіттер мұндайда жерден жеті қоян тапқандай, қашан аяғы салдырап қалғанша тоқтамай, самайынан тарам-тарам тер ағып, тоқтаусыз билейді(Жапандағы жалғыз үй, 78 бет).
Жерден жеті қоян тапқандай қуанды. Қатты шаттанды[ҚТФС, 259 бет].
5. - Сен ғой, енді базарға бармаймын деп ат-тоныңды ала қашып тұрсың(Жапандағы жалғыз үй, 144 бет).
Ат-тонын ала қашты Азар да безер болды, басын алып қашты[ҚТФС, 77 бет].
6. Табаны жылбысқы май балшыққа тиген машина шыр көбелек айналып барып, төбеге ұрғандай бір орында ызыңдап тұрып қалды(165 бет).
Шыр көбелек айналды. 1. Бір орында тұрып шыр айналды; 2. Бір жерден ұзап кете алмады[ҚТТС, 935 бет].
7. Қыземшектің құбыла жағы қалың қопа. Айналасы ат шаптырымдай(113 бет).
Атшаптырым 1. Шамамен 30-35 шақырымдай қашықтық өлшемі; 2. Бір шеті мен бір шеті өте үлкен, кең[ҚТТС, 65 бет].
8. Иә, сол күні ақ түйенің қарны жарылды(238 бет).
Ақ түйенің қарны жарылды. Ит басына іркіт төгілді, қарқ боп қалды, кенелді[ҚТТС, 30 бет].
9. - Не болсын, ит жеккенге айдалады да, -деп Қарабет ыржың етіп жүре берді(256 бет).
1.3. Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер:
1. Енді, міне, соңғы кезде өз-өзінен қоңылтақсып, көңілі құлазып, үй ішінде бір бұраудың басын сындырмай, тапжылмастан жатып алатынды шығарды(Жапандағы жалғыз үй, 26 бет).
Бір бұраудың басын сындырмады Қол ұшын қимылдатпады, бос жүрді[ҚТТС, 155 бет].
Бір бұраудың басын сындырмады тіркесіне негіз болған бір сөзі болса, сол бір саны қазақ халқында киелі сан есімдердің қатарын бастаушы. Ол туралы қазақ тіліндегі культтік фразеологизмдердің табиғатына ғылыми талдау жасаған ғалым К.Қ. Рысбаева бір санының құдай, алла, жаратушы ием сөздерімен тіркесіп келетінін айтады. Бір құдірет - он сегіз мың ғаламды жаратушыжалғыз Алла, бүкіл дүниені, адамзат пен тіршілікті жаратушы жалғыз - құдай немесе алла болса, бір саны жалғыз сөзімен мағыналас келеді. Бір саны соматизмдермен тіркесіп соңғы, қорытынды деген мағына береді. Мысалы: бір ауыз сөз соңғы сөз, бір беткей айтқанынан қайтпайтын, бір ауыздан түгел, тегіс т.б. Сонымен қоса, бір санымен тіркесіп заттың, нәрсенің мөлшерінің, арасының аз, жақын екенін білдіретін тіркестер де қазақ тілінде көптеп кездеседі[Фразеология теориясы Р.Авакова 167 бет].
2. Қолына қыз тиген жігіттер мұндайда жерден жеті қоян тапқандай, қашан аяғы салдырап қалғанша тоқтамай, самайынан тарам-тарам тер ағып, тоқтаусыз билейді(Жапандағы жалғыз үй, 78 бет).
Жерден жеті қоян тапқандай қуанды. Қатты шаттанды[ҚТФС, 259 бет].
Қуану мағынасын беретін жерден жеті қоян тапқандай тұрақты тіркесінің қалыптасуына қоян мен жеті саны негіз болса керек. Мұндағы қоян береке, молшылықпен байланыстырылады. Ал жеті саны мұндағы дыбыстық үйлесім негізінде немесе қазақ халқындағы киелі жеті санымен байланысты.
Түркі халықтарында жеті санымен астрономиялық терминдер мен түсініктер қалыптасқан.Сонымен қатар, жеті саны түркі тілдерінде туыстық қатынастарды да білдіреді. Мысалы, жеті ата қазақтың ескі рулық жігінде ата, аталастық негізгі орынға ие болған. Бір кісіден тараған аталас қауым жеті атаға жеткенде ақ түйе, боз қасқа сойып, үлкен жиын жасап, бұдан былайғы жерде қыз алып, қыз берісуге болған. Осыдан бері жеті атадан әрі ғана қыз алысу заңы Тәукенің тұсында шыққан. Бертін келе алыс-жақындық өлшемі де осы жетімен өлшеніп, мұсылман дініндегі елдер ең болмағанда әр рудың жеті атасынан бергі шежіресін білуге міндетті болған. Жеті ата қазақ халқы үшін - бала, әке, ата, арғы ата, баба, түп ата, тек ата. Халық әдет-ғұрпында өлген адамның жетісін өткізу салты бар. Қазақ тіліндегі жетісін өткізу фраземасы өлген кісінің артын күту мағынасында қолданылады. Қайтыс болған кісіге жеті күн өткен соң, құдай садақа береді, оны еске алу үшін жұртты жинап ас береді. Жеті санының молшылық, байлық, баршылық мағынасын беретін тілдік фактілер бар. Сонымен қоса, жеті ғалам бүкіл әлем фраземасының мотиві, халық танымындағы жеті ғалам болып саналса, халық дәстүрінде жеті қазына тіркесі де қолданылып жүр[Фразеология теориясы Р.Авакова 178-180 бет].
3. Бұл кезде совхоз басшыларының төрт көзі түгел екен(148 бет).
1.4. Түр - түстік және сындық фразеологизмдер:
1. Келесі күні Ақбөпе ерте тұрып, мұздай киініп алды(Жапандағы жалғыз үй, 50 бет).
Мұздай киінді. Судай жаңа киім киді[ҚТФС, 519 бет].
2. Жамағаты Алтыния да жасынан екі көзінен бірдей дімкәстанып, бертін келе су қараңғы соқыр болды(Жапандағы жалғыз үй, 100 бет).
Су қараңғы. Екі көзі бірдей көрмейтін соқыр[ҚТФС, 631 бет].
3. Қою түнге сүңгіп алыстаған сайын Халелдің жүрегіне әлдебір суық ой кіре бастады(Жапандағы жалғыз үй, 87 бет).
4. Майдың ортасынан ауа, қыс бойы алтындай сақтап келген тұқым бидайды жерге сіңіріп, қалған жарты қабын он шақты үйге қылдай етіп бөлдік(Жапандағы жалғыз үй, 105 бет).
Қылдай бөлді. Тең етіп бөлді[ҚТФС, 490 бет].
5. Аш қасқырлар мотоцикл есік пен төрдей қалғанша бастарын көтермей жылы етке құнығып, табандарын тірей өлермендене жұлқып шоңқаң-шоңқаң етеді(Жапандағы жалғыз үй, 118 бет).
Есік пен төрдей өлшем. 1.Тіпті жақын,бір аттам ғана жер;таяқ тастам жер. 2. Келіскен, үлкен, ұзын[ҚТФС, 218 бет].
6. Әкесі туралы айтылған сөздер жүрегіне мірдің оғындай қадала берді(Жапандағы жалғыз үй, 122 бет).
Сөзі мірдің оғындай Сөзі өңменіңнен өтетін, жанға қатты бататын[ҚТТС, 610 бет].
Қосымша фразеологизмдер:
1 Атай біздің қаққанда қанымызды, сыққанда сөлімізді алды(Жапандағы жалғыз үй, 107 бет).
2. Айналасы бір сүт пісірім уақытта етегін ыстық өткір жел көтерген өрт егінді тып-типыл етіп, бозға түскен соң бойы кішірейіп, алысқа ұзап кете барды(Жапандағы жалғыз үй, 111 бет).
3. - Төріңнен көрің жуық отырып, қайдан таптың бұл кәсіпті, - деп, қымызшы шалды ортаға алып, ойынды-шынды тілін батырып, керіп әкетті(Жапандағы жалғыз үй, 121 бет).
4. Басын қорғаштап, бүк түсе құлаған Дика ағатай-ай, ағатай! дегенде, құлындағы даусы құраққа шығады(Жапандағы жалғыз үй, 129 бет).
5. Оны құлағы шалып қалған кемпірлер тілі келмейтін сөздің тамырына түсінбей, Тұрсынның өзіне Диқай бала, Диқай деп ат қойып алды(Жапандағы жалғыз үй, 133 бет).
6. Соғыс аяқталып, елге ер-азаматтың көбі қайта оралып, белі шойырылған тұрмыс біртіндеп еңсесін қайта көтере бастады(Жапандағы жалғыз үй, 133 бет).
7. Мал соңында салпақтап, осы үйдің отымен кіріп, күлімен шыққан Дика, сағымдай бұлдыраған алдамшы үміттен мүлдем күдерін үзді(Жапандағы жалғыз үй, 136 бет).
8. Қызыл шырайлы, бәденді Жәміштен айнымаған, сойып қаптағандай Халелдің көзіне көзі түскенде Қарасайдың жүні жығылып, тауы шағылып қалды(Жапандағы жалғыз үй, 140 бет).
9. Әңгіме басы жылы басталғанына Жәміш іштей қуанып, әке мен баланы табыстыруға асығып, әңгіме жібін үзіліп қалмаса екен деп жалғай түсті(Жапандағы жалғыз үй, 142 бет).
10. Ниеті - жалғыз ағашты құлатып, машинаны батпақтан шығарып алу болса да, ұрынуға қара таба алмай тұрған жігітке бұл да демеу болды(Жапандағы жалғыз үй, 168 бет).
11. Райхан құрғақта қалған балықтай бұратылып, жанын қоярға жер таппай, домалап жатыр(Жапандағы жалғыз үй, 186 бет).
12. - Түкке тұрғысыз сөзге бола қызыл май боп таласу әлі қалмапты ғой, -деді де орнынан тұрды( 244 бет).
13. Өз атын атағанда кірерге жер таба алмады(Жапандағы жалғыз үй, 324 бет).
14. Ішерге тамағы болмай, дастарқанының жемі таусылып жұтап отырса да, ертеңгі күнге үміттене қарап, аштығын сездірмейді(109 бет).
15. Күшігін алдырған ызалы қасқырлар мөлдір аспанда шолғыншылап қанат қақпай баяу қалықтап жүрген жалғыз кезқұйрыққа қарап жатып сілекейі шұбырды(116 бет).
16. Келімді-кетімді кісі көбейгеннен бері қоңылтақсып тұратын базар сөрелері де бұрынғыдан молыққан. Тіпті бүйірлеріне ақау түскен(121 бет).
17. Қойларды алысқа ұзатпай күн ұзақ қайыра жайып кешке таман үйге әкелуші еді, бүгін өзі түгіл ізі көрінбейді(125 бет).
18. Бар күшіңді салып еңбек еткенде мақтап, арқаңа қаққанда көңілің көкке жеткендей болады екен, апа(128 бет).
19. Отау үйден жан ұшырып Ақбөпе шыққан(129 бет).
20. Қаршадайынан көрген азабы, тартқан мехнаты есіне түсіп, егіліп отыр(130 бет).
21. Сөзінің көбін тура айта алмағанмен, кей жерін өз жанынан қосып, әйтеуір сүйегін бұзбайды(131 бет).
22. Диканың да іші жылып кетті(134 бет).
23. Аяқ астынан қарық болып, жалпақ төбесіне батпайтындай тар фуражкені қоқита киіп, жымың-жымың етті(135 бет).
24. Еркінжұмыс істеп, ел қатарлы жүрем деген ойын мына жатқан аюдай жігіттің сұсы басып кетті(150 бет).
25. Аттары қарқындағанша әжептеуір жер сатылып шығып ем, тағы да гүрс-гүрс мылтық атылғанша болған жоқ, астымдағы ат мұрттай ұшты(159 бет).
26. Белінен шойырылып қансыраған Сұлу мұрт келесі кешке дейін жатып, қас қарая бере мәңгі көзін жұмды(161 бет).
27. Бір орында зыр айналған доңғалақ тікенек қауды көзді ашып-жұмғанша сазбен жентектеп, үгіп жібереді(162 бет).
28. Ә, мейлі, жұрт не десе, о десін, өз көңілімнің ақтығы өзіме аян(166 бет).
29. Бірақ қан сорпа боп шаршап-шалдығып жеткен адам қолы бұдан екі-үш жыл бұрын бойынан жан кетіп қураған қу бұтаққа ілігіпті(171 бет).
30. Қарасай жұлын тұтып шығып кетті(175 бет).
31.Күшігін алдырған қасқырдай аласұрып, жатақтарға қанды көзімен қарайды(183 бет).
32. - Аш есікті, сен ол қызды жасырып отыра алмайсың, -деп сес көрсетіп, тілге келді(184 бет).
33. Қаным қайнап кетті(185 бет).
34. Қашанғы бұлар төбемізге әңгір таяқ ойнатып, басынады(187 бет).
35. Қайтып үйді таба алмай, адасып ауыл сыртына шығып, желбегей қалпында қақаған суықта ұшып өліпті(188 бет).
36. Малжан байдың жаны мұрнының ұшына келді(189 бет).
37. Осы тұста отырғандар тағы да екі ұдай болып, шулап кетті(191 бет).
38. Жүзіктің көзінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz