Жазушы Бауыржан Момышұлының ‟Ұшқан ұя повесі тілінің лексика - фразеологиялық ерекшелігі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс

Жазушы Бауыржан Момышұлының ‟Ұшқан ұя" повесі тілінің лексика - фразеологиялық ерекшелігі"

Мазмұны:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -4бет I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...4-14бет
1.2. Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-21бет
1.3.Эмоционалды - экспрессивті сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ..20-25бет
ІІ. Шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің ерекшілігі
2.1.Теңеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-29бет
2.2.Эпитет ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-32бет
IIІ. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
3.1. Шығармадағы мақал-мәтелдер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33-34бет
3.2. Авторлық афоризмдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35-36бет
3.3. Портреттің шығарма тіліндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37-40бет
3.4. Пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41бет

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43-44бет

Кіріспе

Тiл халықтың қоғамдық, әлеуметтiк өмiрiмен, саяси-экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденедi. Сондықтан да қоғам өмiрiнiң даму қарқыны түрлi тарихи дәуiрде түрлiше деңгейде көрiнетiнi сияқты, әдеби тiлдiң де даму шеңберi бiрде кеңейiп, бiрде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерiстер тiлдiң барлық категорияларын өз iшiне алады. Бiрақ қандай өзгерiс болмасын, тiл қалай дамымасын, ол өзiнiң адамдар арасындағы қатынас құралы ретiндегi қызметiн өз дәрежесiнде атқара береді. Әсiресе, егемендiк алған көптеген халықтардың әдеби тiлдерiнiң бүгiнгi кемелденген кезiнде тiлдiң атқаратын қызметi орасан зор, себебi тiл неғұрлым кемелденген болса, тiл мәдениетi, сол тiлдi дүниеге келтiрген халық менталитетi де соғұрлым жоғары болмақшы.
Тіл - адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол - адамзат арасындағы қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес, қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және сол ақпараттарды бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал.
Лексикология - (гр.leksikos - сөз туралы, logos - ілім) сөздерінен құралған тіл білімінің сөздік құрамын, тілдің лексикасын зерттейтін сала. Сөздік құрамға байланысты лексикологияны қарастыратын тілдің негізгі бірлігі ретінде көрінетін сөз мәселесі. Қазақ тілінің лексикологиясы қазақ тілінің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияны жете түсіну үшін оның нысаны болып табылатын сөздік құрам тұтас бір бүтін жүйе ретінде қаралуға тиіс. Лексикология тілдегі сөз қорының мынадай жақтарын зерттейді: сөзге қатысты мәселелер; лексикалық бірліктердің түрлері; сөз қорының құрылысы; лексикалық бірліктің қызметі; сөз қорының дамуы мен толықтырылуы; Лексикология сөздердің ірі топтарын да өрісті зерттейді деп ғалым Болғанбаев көрсетіп кеткен болатын [1, 3бет].
Курстық жұмыс тақырыбы - Бауыржан Момышұлының Ұшқан ұя повесі тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Бауыржан Момышұлының Ұшқан ұя повесі тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, мақал - мәтелдердің қолданылу ерекшелігін, синоним, омоним, антонимдердің қолданылуын, көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, метонимия, синекдоханың шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан мақал-мәтелдердің қолданыстарын анықтау;
3) Шығармадан синоним, антонимдерді стильдік ерекшеліктерін табу;
4) Шығармадан эпитет, теңеу, синекдоха тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып, талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Бауыржан Момышұлының Ұшқан ұя повесі
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
* Шығармада мақал-мәтелдердің аз қолданылуы.
Курстық жұмыстың құрылымы - кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер

Ғалым К.Аханов антоним туралы былай деген : Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Антонимия құбылысы көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен, өрісі тар болады [2.174б].
Лексиколог ғалымдар Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев былай дейді: Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстың сын-сапасын, артық-кем қасиетін ,мөлшер көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады [1.117б].
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің ‟1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. Белгілі сөз зергері Ғ.Мүсірепов ‟Сөз сөзге жарығын да түсіріп тұрады, көлеңкесін де түсіріп тұрады. Біріне бірі жарығын түсіріп тұратын сөздерден құралған сөйлем айтайын деп тұрған ойыңды оқушыға дәл жеткізеді. Бұл арада ерекше ескертетін бір нәрсе - әр сөздің ой мен сезімге бірдей дөп тиіп жатуы, ең алдымен арман осында" деп айтқан болатын.
‟Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
‟Жан - жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат - мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады. Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антонимге соншалықты кедей емес екендігін байқаймыз". Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа. Жеке тұрғанда барлық стильдік аяларды қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолдану - барлық стильде бірдей дәрежеде емес. Антонимдерді поэзия тілінде қолданудың маңызы ерекше. ‟ Өйткені, тіліміздегі осы қарсы мәнді сөздерді ақын, жазушылар өзара қатар алып, шығарма тілінің көркемдігіне жұмсайды" [3, 26 - 27 бет].
Ғалым К.Аханов ‟Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір - бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық - айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді" деген [3. 29 - 30 бет].

Шығармадағы антонимдер қолданысы:
Шығармадағы зат есімге тән антонимдер:
1) Ағайын-туған арасындағы алыс-беріс, көрші-қон мәселесі, ас-той, дау-дамай - бәрі-бәрі Момыштың араласуынсыз шешілмеген [Ұшқан ұя,9- бет].
Алыс-беріс. Ауыс-түйіс, алым-берім [ҚТТС;44 б.].

Сын есімге тән антонимдер:
2) Иә, әлемнің пайда болуы, тірлік дамуы, адамзаттың шығуы, өмір жайлы, шынайы сезімменазаматтық тұрғысындағы жан баурайтын аңыздарды айтқан; ненің жақсы, не жаман екенін, нені сүйіп, неден аулақ жүру керектігін үйреткен [Ұшқан ұя,26- бет].
Жақсы. Жаман емес, оңды, тәуір [ҚТТС;252 б.].
Жаман. Сапасы төмен, жақсы емес, әсіре нашар [ҚТТС;261 б.].
3) Бұл енді оңды-солыңды тани бастадың, ер санатына іліктің, сенімен есептесер, ақыл бөлісер кезең келді деген сөз [Ұшқан ұя,28- бет].
Оңды - солы. Жақсы-жаманды айырды [ҚТТС;634-б.].
4) Жаппар ием жарық дүниені, Күн мен Айды, жарық пен қараңғыны жаратарда, күнге, аптаға, айға және жылға ат қоюды ұмытып кетіпті [Ұшқан ұя,29- бет].
Жарық. Қараңғы емес, жарқыраған, ашық [ҚТТС;274 б.].
Қараңғы. Қараңғылыққа шомған, түнек [ҚТТС;482 б.].
5) Ақыры дүниенің сапырылысқаны сонша, тіптен кімнің үлкен, кімнің жас екенін ажыратудан қалыпты [Ұшқан ұя,29- бет].
Үлкен. Ауыс.Бұрын туған, жасы артық [ҚТТС;870- б.].
Жас. Жаңа өсіп келе жатқан жасөспірім [ҚТТС;276- б.].
6) Сендей арам ағайыннан адал арым артық, - деп теріс батасын беріп ата қоныстан аластап шығарған екен [Ұшқан ұя,67 - бет].
Адал. Шын берілген, сенімді [ҚТТС;16-б.].
Арам. Ауыс.Қараниет адам[ҚТТС;53-б.].
7) Кейін байқасам қыз айттырған жігіт қыз сынаймын деп отырғанда, оны ауылдың кәрі-жасы түгел барлайды екен гой [Ұшқан ұя,106 - бет].
Жас. Жаңа өсіп келе жатқан жасөспірім [ҚТТС;276-б].
Кәрі. Көп жасаған, қартайған, қария, қарт [ҚТТС;371-б].

Үстеуге тән антонимдер:
8) Ал ересектердің арасында сырты жылмаң, іші арамдары кездесетінін, құдайға шүкір, көріп жүрміз [Ұшқан ұя,18- бет]
Сырт. Бір нәрсенің ішіне қарама - қарсы жақ, тыс[ҚТТС;766б].
Іш. Бір нәрсенің ішкі жағы, ортасы, арасы [ҚТТС;953б.].
9) Жаратушы тәңірінің жар құлағы жастыққа тимей, күндіз-түні ойға батыпты [Ұшқан ұя,30- бет].
Күндіз. Түнге қарама - қарсы күн жарығындағы тәуліктің жаршысы [ҚТТС;430б].
Түн. Тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілікке дейінгі аралығы [ҚТТС;832б].
10) Серкебай оны ертелі-кеш кітап оқудан бас алдырмайды екен [Ұшқан ұя,45 - бет].
Ерте. Таң сәріде, ертемен [ҚТТС;232-б.].
Кеш. Ымырт жабылып, қараңғы түскен уақыт [ҚТТС;393-б.].

Етістікке тән антонимдер:
11) Қаһарлы Қабылбектің өзі жұмған аузын аша алмай қалды [Ұшқан ұя,14- бет].
Аш. Жабылған, бекітілген нәрсені ашық қалыпқа келтіру [ҚТТС;75б.].
Жұм. Кірпіктерді, ерінді айқастыра жабу [ҚТТС;316- б.].
12) Ал Айға адамдардың көмекшісі бол, жүзіңді ашып-жауып тұрып, есеп жүргізуге көмектес депті [Ұшқан ұя,30- бет].
Аш. Жабылған, бекітілген нәрсені ашық қалыпқа келтіру [ҚТТС;75-б.].
Жап. Бір нәрсені ашық қалдырмау, бекіту[ҚТТС;268-б.].
13) Жатса-тұрса атын атап тұратынды шығарды [Ұшқан ұя,45 - бет].
Жат. Жамбастап, шалқалап, қырындап, не етпеттеп жату [ҚТТС;279-б.].
Тұр. Тіп-тік қалпында бір жерде тұрып қалу [ҚТТС;825-б.].

Бауыржан Момышұлының Ұшқан ұя повесін талдау барысында 13 антоним табылып, талдауға түсті. Талданған антонимдердің ішінде ең көбі сын есімге тән антонимдер екендігі анықталды.

Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: ‟Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді.
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский, В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина - Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1. Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс [4, 14 - 16 бет].
Тілші, лексиколог ғалым Айғабылұлы Айтбай " Қазақ тілінің лексикологиясы " еңбегінде: Омоним өз ішінде толық (лексикалық), жартылай (лексика-граммтикалық) аралас омонимдер болып үшке бөлінеді. 1) Толық омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады.
2) Жартылай омонимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын сөздер айтылады. 3) Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей, болып, өзара толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады [4, 16 - 18 бет].
Омонимдердің бірнеше жасалу жолы бар:
1) көп мағыналы сөздердің семантикалық жақтан дамуы негізінде; Мысалы, жал а) жануарлардың желкесіндегі қыл; ә) ұзыннан созылып жатқан белес, қырқа;
2) сөздердің дыбыстық өзгерістерге ұшырауы арқылы; Мысалы, ер сөзінің бастапқы дыбысталуы егер болса, тілдің дамуы барысында ерге айналған.
3) сөзге омонимдес қосымшалар (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) мен -ыс, -іс, -с; -ық, -ік, -к жұрнақтары) жалғануы арқылы туынды Омоним пайда болған. Мысалы, баспа а) газет, журнал, кітап басып шығаратын мекеме; ә) тамақ ауруы; қорық а) мал жайылатын жер; ә) үрейлену, зәресі ұшу;
4) басқа тілден енген сөздердің төл сөздермен бірдей дыбысталуы негізінде жасалады. Мысалы, Қыдыр (хызыр) - араб сөзі, қазақ тіліндегі ел қыдыру мағынасындағы етістікпен сәйкес [5, 46 - 47 бет].
Қазақ тіліндегі омонимдерді өз ішінен үшке бөліп қарастырамыз: лексикалық омонимдер, лексика - грамматикалық омонимдер және аралас омонимдер.
1.Лексикалық омонимдер. Бұл топқа енген сөздер бір ғана сөз табына қатысты болып келеді.
2. Лексика - грамматикалық омонимдерге енетін сөздер әр сөз табына қатысты болып, түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне тән тұлғаларда түрленеді.
3. Аралас омонимдерге жататын сөздер көп сыңарлы бола отырып, жоғарыдағы екі түрін (лексикалық және лексика - грамматикалық) қоса қамтиды [5, 45 - 46 бет].

Шығарма тіліндегі лексикалық омонимдер:
1) Жаңадан билік құра бастаған орыс әкімдері алым-салық қағаздарын шығарып, қол қою, бармақ басу деген әдетке айналды (Ұшқан ұя,11- бет).
Қол І зат. Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі.
Қол ІІ зат. Әскер, жасақ, жауынгер.
Қол ІІІ зат. Жөн, ыңғай, лайық [ҚТОС;139б].
2) Ал іс жүзінде бір рудың атынан бір мықты ғана сайлаушы (Ұшқан ұя,12- бет).
Іс І зат. жұмыс, қызмет.
Іс ІІ зат. Тігін [ҚТОС;192б]
3) Әлбетте, ағайын арасы аз күн араз-құразсыз болғанмен, мансап, дәреже, атаққа таласу, айқай-шу, дырду тоқтамаған (Ұшқан ұя,16- бет).
Күн І зат. Әлемге жарық, қызу беретін планета.
Күн ІІ 24 сағатқа тең уақыт, тәулік ҚТОС [;117б].
4) Алайда бал балалық қайдан келсін (Ұшқан ұя,21 - бет).
Бал І зат. Гүл шырынынан ара арқылы алынатын қоймалжың келген шипалы тәтті тағам.
Бал ІІ зат. Көп адам қатысатын үлкен би кеші.
Бал ІІІ зат бақсы-балгердің жұртты алдап күн көру үшін құмалақ ашып, сәуегейлік жасауы[ҚТОС;44-б].
5) Сонан соң ол кенет ет бауыры елжіреп, мені қамзолының омырауын ашып,қойнына жасырып алады да, жүгіре жөнеледі (Ұшқан ұя,21 - бет).
Бауыр І зат. Адамзат, жан - жануардың ас қорыту, қан тарату қызметтерін атқёаратын ішкі мүшесі.
Бауыр ІІ зат. Бірге туған қандас, ағайындас адамдар [ҚТОС;50б].

Лексико - грамматикалық омонимдер:
6) Жас күнінде ағаш ұста болыпты, етікші де атаныпты, тәуіпшілдігі де бар (Ұшқан ұя,9- бет).
Жас І зат. Адамның, жан - жануардың т.б. өмір сүру мерзімін белгілейтін уақыт, жыл саны.
Жас ІІ сын. Жасөспірім, жеткіншек, қыз - бозбала.
Жас ІІІ зат. Жылағанда көзден шығатын сұйық зат [ҚТОС,89б].
7) Бір ру елдің еркін сыртынан сатып, сол елдің азаматтарының атынан сөйлеп, сонысы үшін пара алып жүретін пысықтар аз емес (Ұшқан ұя,12- бет).
Аз І сын. Көп емес, шағын, азғантай.
Аз ІІ ет. Арықтау, жүдеу [ҚТОС;18б].
8) Күштінің алдында байғұстар бас изейді шыбындап (Ұшқан ұя,12- бет).
Бас І зат. Адамның, жан-жануарлардың дене мүшесі.
Бас ІІ ет. Жүру, адымдау.
Бас ІІІ зат. Адамның ең төмеңгі даусы [ҚТОС;47-б].
9) Жалғыз атты кедей болса да, кісіден кіріптар болғанды қорлық санап, аз күн жарық дүниеде азаттық аңсап, қатықсыз қара су ішсе де, бай-манапқа алақанын жаймаған (Ұшқан ұя,16- бет).
Бай І зат. Иелігінде көп мал - мүлкі бар үстем тап өкілі.
Бай ІІ сын. Сансыз көп, мол.
Бай ІІІ зат. Әйелдің некеленіп қосылған күйеуі, ері [ҚТОС;42б].
Әкем базардан қайтқан күні біздің үйде кіші-гірім той сияқты жиын болатын (Ұшқан ұя,17- бет).
Той І зат. Салтанатты жиын, мереке, мейрам.
Той ІІ ет. Тамаққа тою [ҚТОС;175-б].
10) Әкем ат тізгінің жетектеп келеді (Ұшқан ұя,22- бет).
Ат І зат. Үйірге түспейтін, пүштірілген, ақталған жылқы.
Ат ІІ зат. Балаға қойылған есім, ныспы.
Ат ІІІ ет. Оқ шығару, оқ жұмсау, от беру.
Ат ІV ет. Насыбай атты, ерніне насыбай салды [ҚТОС;34б].
11) Жарқын күлкісі жүзін жайнатып жібергендей, биікте ай баяу жылжиды (Ұшқан ұя,24- бет).
Ай І зат. Түнде жерге жарық сәуле беріп тұратын планета.
Ай ІІ зат. Жылдың он екіден бір бөлігін қамтитын мезгіл,30 күндік мерзім.
Ай ІІІ од. Біреудің көңілін аудару үшін айтылатын сөз [ҚТОС;19-б].
12) Ауылымыз Алатаудың Ақсай және Көксай шатқалынан төмен ауып, жаз жайлаудан мың бұлақ ойпанына келіп, қонып жатқан (Ұшқан ұя,25- бет).
Жаз І зат. Көктемнен кейін келетін жыл маусымы.
Жаз ІІ ет. Әлгі жазған өлеңін жұрт түсінерлік қылмаса да .. баяулатып домбыраға салды да отырды.
Жаз ІІІ ет. Жаймалап тегістеу.
Жаз ІҮ ет. Ауру-сырқаттан, дерттен айығу, сауығу.
Жаз Ү ет. Кінәлі, айыпты болу, жақпау.
Жаз ҮІ ет. Ырзық, несібеге бұйыру [ҚТОС;81-б].
13) Қытымыр қыс қашан түсіп, көгілдір көктем қай кезде келерін, жадыраған жаз мөлшерін, берекелі күз кезеңін ешкім де ажырата алмайды екен (Ұшқан ұя,29- бет).
Қыс І ет. Бір нәрсені екі заттың арасына салып сығу, жаншу.
Қыс ІІ зат. Күзден кейін келетін, ең суық жыл мезгілі [ҚТОС;147б].
14) Күндердің күндерінде патшалығына жау шауып, әлек салғанда, жау бетін у себелеп қайтарған жылан екен (Ұшқан ұя,33 - бет).
Жау І зат. Біреудің елін-жерін жаулап алмақ болып шабуыл жасаушы, шапқыншы.
ЖауІІ ет. Жаңбыр, бұршақ не қардың аспаннан жерге түсуі; нөсерлеу [ҚТОС;91-б].
15) Кеудесінде жаны бардың бәрі тегіс келер хабарды қалтырап күткен екен (Ұшқан ұя,35 - бет).
Жан І зат. Жан - жануарларға тіршілік беретін рух.
Жан ІІ зат. Еңбек процесінде құрал - сайман өндіретін күш иесі, адам.
Жан ІІІ ет. От алып жалындау, қызулана тұтану [ҚТОС;86б].
16) Бөркін шешкенде көк тақыр етіп қырған басында оқалы барқыт тақиясы қалды (Ұшқан ұя,43 - бет).
Көк І сын. Ашық аспан тәрізді түс
Көк ІІ зат. Түпсіз тұңғиық әлем, аспан [ҚТОС;113-б].

Аралас омонимдер:

17) Қабылбектің қарсы алдына отырып алып, қамшысын жерге шиіріп тастап, бір бәлеге бастап, қалың жұрттың арасында Байзақ датқаның баласын, ой, балағаттайды келіп (Ұшқан ұя,13- бет).
Ой 1) зат. объективтік шындық туралы түсінік, пікір, ұғым.
Ой 2) зат. ойпаң, ойыс, төмен жер.
Ой 3) ет. Бір нәрсені шұңқырлап қазу, ортасын үңгу
Ой 4) од. Кісінің көңіл - күйін білдіруде қолдалынылатын одағай сөз [ҚТОС;155б].
18) Ақ орданың сыртындағы әйелдер жағы әруақ-құдайға сыйынып, сыбырласып қана сөйледі (Ұшқан ұя,13- бет).
Ақ І сын. Қардың сүттің, бордың түсіндей.
Ақ ІІ зат. Малдың сүті және сол сүттен өндірілетін айран, қатық, қымыз, шұбат сияқты тағамдар.
Ақ ІІІ зат. Хақ, ақиқат, шындық.
Ақ ІҮ шыл. Күшейту, талғау мағынасындағы демеулік шылау.
Ақ Ү ет. Судың өз арнасымен төмен қарай жылжуы, бір орында тұрмай ілгері қозғалып отыруы [ҚТОС;20-б].
19) - Әлгі әупілдеген төбеттің көтінен қуып барып, қара қан құстырмасақ, жер басып тірі жүргеніміз құрысын (Ұшқан ұя,14 - бет)
Қара І сын. Күйенің, көмірдің түсіндей тус, бояу.
Қара ІІ зат. Аумақ, көлем, сан, мөлшер, шама.
Қара ІІІ этнограф. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде киетін киім.
Қара ІҮ зат. Қарапайым, халық арасынан шыққан адам.
Қара Ү зат. Ірі мал: жылқы, түйе, сиыр.
Қара ҮІ ет. Көз жіберу, назар аудару [ҚТОС;131б].
20) Ер мінез жігіттердің кесек тұлғаларынан, қақбаулары сылдыраған қыз-келіншектердің жүріс-тұрысынан мен адамзаттың асқақ сұлулығын түйсіксіз байқағандай болармын (Ұшқан ұя,19- бет).
Ер І зат. Адамның еркек жыныстылары, еркек азамат.
Ер ІІ сын. Батыр, қаһарман, жау жүрек.
Ер ІІІ зат. Еңбек ері. Еңбектегі үздік табысы үшін берілетін құрметті атақ.
Ер ІҮ зат. Көлікке салт мінгенде, тоқымның үстінен салатын арнаулы жабдық.
Ер Ү ет. Біреудің соңынан ілесу, бірге жүру [ҚТОС;76-б].
21) Бір мезет асаудың сәл бұрылып шабысын кідіртуі мұң екен, көкем қас қағымда ат арқасына мініп үлгерді (Ұшқан ұя,40 - бет).
Қас І зат. Қабақтың үстіне шығатын түк.
Қас ІІ сын. Біреуге жамандық ойлаушы; өш; дұшпан; жау.
Қас ІІІ үст. Нағыз, тым, өте, аса, қаса.
Қас ІҮ зат. Ердің қапталға бекітілген алды мен бергі жағы [ҚТОС;135б].

22) Сөйтіп кедейлерге қос беретінді шығарды (Ұшқан ұя,55 - бет).
Қос І ет. Бір нәрсені екінші бір нәрсемен біріктіру.
Қос ІІ сын. Екі, пар, егіз.
Қос ІІІ зат. Адамдардың уақытша тұратын баспанасы [19;141б].

Қорыта айтқанда, Б. Момышұлының повесі тілін талдау барысында 22 омоним сөз теріліп, талдауға түсті. М.Белбаеваның Қазақ тілінің омонимдер сөздігін пайдалана отырып әрбір омоним сөздердің мағынасы ашылды. Талдау барысында лексико-грамматикалық омонимдер жиі ұшарасатындығы анықталды.

1.2 Фразеологизмдердің стильдік қызметі

‟Фразеология" дегеніміз, біріншіден, ‟тілдегі барлық фразеологизмдердің жиынтығы, әлемі, қазынасы", екіншіден, ‟фразеологизмдерді зерттейтін ғылым саласы". Ал фразеологизм дегеніміз - құрамындағы сыңарлары өте тұрақты болып келетін, қолданысқа әрдайым дайын тұратын тұрақты сөз тіркесі. Мұнда тіркес құраушы сөздер өздерінің бастапқы тура мағыналарынан мүлдем немесе жарым-жартылай айырылып, өзара жымдаса келіп, бір ғана фразеологиялық жалпы мағынаға ие болады. Бұл мағынаға ауыспалылық пен бейнелілік тән.
Қазақ тілі қазынасындағы тұрақты тіркестердің релеванттық қасиетін айқындау, қазақ фразеологизмдерін іштей саралап бөлу, сондай-ақ фразеологиялық мағынаның қалыптасуы, фразеологизмнің құрам сипаты және компоненттердің байланысу түрлері, фразеологизмдердің стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдердің сөзден және мақал - мәтелдерден айырмашылығы мен оларға ұқсас тұстары, фразеологизмдердің грамматикалық сипаты, бірнеше фразеологизмдердің жасалуына арқау болатын ұйытқы сөздер, фразеологиялық калька сияқты фразеологияның көкейтесті мәселелерін қазақ тіл білімінің күн тәртібіне қойып, қазақ фразеологиясының бағыт - бағдарын саралаған, осы саланың дербес пәнге айналуының негізін қалаған ғалым академик І.Кеңесбаев болды. Оның ХХ ғасырдың 40 жылдары жарық көрген ‟Қазақ тілінің тиянақты сөз таптары" (Докторлық диссертация, Алматы, 1944), ‟Қазақ тілінің идиомдары мен фразалары туралы" (Халық мұғалімі, 1946), ‟К вопросу об экспрессивно - стилистических функциях фразеологизмов" (Тезисы докладов конференции ‟Развитие стилистических систем литературных языков народов СССР". Ашхабад, 1966) сияқты еңбектерінен кейін - ақ қазақ фразеологиясын зерттеу айрықша қолға алынды. А.Ысқақов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Ә.Т.Қайдаров, Р.Сыздықова тәрізді қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері қазақ фразеологиясының дербес пән болып қалыптасу, даму жолында көптеген мәселелерді ғылыми тұрғыдан шешуге ат салысты.
Фразеологизмдерді топтау мәселесі І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Ә.Т.Қайдаров, Р.Жайсақовалар қазақ фразеологизмдерінің құрамдық сипатын ашып, семантикалық - тақырыптық аясын белгілеп, топтастыру принциптерін айқындады. Р.Сыздықова Абай тіліндегі фразеологизмдерді зерттеу арқылы қазақ фразеологизмдерінің поэтикалық тілдегі жұмсалу өрісін зерделеп, авторлық қолданыстағы фразеологизмдердің жасалу механизмін көрсетті. Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиев еңбектерінде қазақ фразеологиясының теориялық мәселелері жинақтала сөз болды. Р.Сәрсенбаев зерттеулерінде фразеологизмдердің мақал - мәтелдермен, нақыл сөздермен ара - қатысы айқындалды.
Бүгінгі қазақ фразеологиясында зерттеудің үш түрлі бағыты орын алып отырғаны байқалады. Біріншісі - қазақ фразеологизмдерін таза тілдік тұрғыдан бір тіл аясында зерттеу. Бұл бағытта қазақ тіл білімінде көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді. Әсіресе фразеологизмдерді лексикографиялық өңдеуден өткізудегі І.Кеңесбаевтың ‟Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі" (Алматы, 1977), Ә.Қайдаровтың ‟Мың әсерлі де бейнелі орамдар" (Астана, 2003) сияқты еңбектерін, фразеологизмдердің сыртқы және ішкі құрылымындағы дыбыстық, мағыналық, семантикалық, әуезділік үйлесімін, т.б. архитектоникасын талдап ашып берудегі С.Сәтенованың ‟Қазақ тіліндегі қостағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты" (Алматы, 1997) атты зерттеуін, фразеологизмдердің варианттарын көрсету, синонимддік қатарын анықтаудағы Г.Смағұлованың ‟Фразеологизмдердің варианттылығы" (Алматы, 1996), ‟Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық - мәдени аспектілері" (Алматы, 1998) тәрізді еңбектерін атап айтуға болады. Р.Сыздықованың ‟Сөздер сөйлейді" (Алматы, 1994), Н.Уәлиевтің ‟Фразеология және тілдік норма" (Алматы, 1998) сияқты еңбектерде көптеген фразеологизмдер этимологиялық тұрғыдан талданып, олардың құрамындағы мағынасы күңгірттенген, тіптен мүлдем белгісізденіп кеткен сөздердің мән - мағынасы ашылды. Қазақ фразеологизмдері фразеологиялық бірлікті жасауға ұйытқы болатын сөздер негізінде соматикалық фразеологизмдер, фитофразеологизмдер, сан - мөлшер фразеологизмдері, зоофразеологизмдер, антропонимдік фразеологизмдер деп семантикалық - мағыналық топтарға, тақырыптарға топтастырып арнайы қарастырылуда.
Қазақ фразеологиясындағы үстем болып отырған екінші бағыт - қазақ тілінің фразеологиялық бірліктерін орыс, ағылшын, неміс сияқты болмыс бітімі, құрылымы бөтен тілдердің фразеологизмдерімен салғастыра зерттеу ісі. М.Х.Абилғалиева, М.А.Сыздықова, М.А.Жақсыбаева, т.б. зерттеулерінде тіларалық фразеологиялық сәйкестіктерді айқындау, интернационалдық фразеологиялық қорды анықтау, салғастырылушы тілдер фразеологиясындағы ұқсас тұстар мен өзіндік ерекшеліктерді саралау және ұқсастықты тудырушы факторларды айқындау мәселелері көрініс тапты. Бұл орайда Г.Сағидолданың қазақ және монғол фразеологизмдерін тіларалық деңгейде салыстырған ‟Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны" (Алматы, 2003) атты еңбегін түркі - монғол салыстырмалы фразеологиясын қалыптастырудағы алғашқы бастама ретінде атап айтуға болады.
Қазақ фразеологиясындағы үшінші бағыт - фразеологиялық бірліктерді когнитивтік, этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық, психолингвистикалық аспектіде қарастыру бағыты. Бұл бағыт фразеологизмдерді ұлттың дүниетанымдық, мәдени, тарихи, материалдық құндылықтарымен сабақтастыра зерттеуге айрықша мән береді. Академик Ә.Т.Қайдар, Ж.Манкеева, С.Сәтенова, Б.Ақбердиева, Қ.Ғабитханұлы, Ш.Сейітова, С.Жапақов сияқты тілші мамандардың зерттеулері белгілі бір этногенетикалық қауымдастықтың ақиқат турасындағы таным - түсінігін, ментальді әлемін, ғасырлар бойы үзіліссіз жалғасқан ұжымдық тәжірибесін, рухани және материалдық мәдениетін тілі арқылы танып білуде аса маңызды.
Қазақ фразеологизмдерін когнитивтік, лингвомәдениеттанымдық, этнолингвистикалық, этнопсихолингвистикалық аспектіде зерттеуге бағыттылған үшінші бағыт - ХХІ ғасыр ғылымының басты парадигмасы - антропоцентризмнің жемісі, жаңа ғасыр талап етіп отырған ғылыми интеграцияның нәтижесі [5, 57 - 60 бет]
Ғалым Ш.Сейітова өзінің 2009 жылы қорғаған ‟Қазақ этнонимдерінің тарихи - лингвомәдени жүйесі" атты докторлық диссертациясында орта жүздегі алты арыс ел - арғын, керей, уақ, қыпшақ, қоңырат, найман, яғни Шығыс Қазақстан аймағында қоныстанған осы ру - тайпаға қатысты қалыптасқан атаулар мен тұрақты тіркестердің тарихи - тілдік табиғатын, уәждену ерекшелігін қарастырады. Ру - тайпа атауларынан, тарихи тұлға есімдерінен қалыптасқан тұрақты тіркестерді таксондық тұрғыдан жіктеп, лингвомәдени, этнолингвистикалық сипатын анықтайды [6, 4 бет].
Ғалым Г.Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға бөлді:
1.Кітаби фразеологизмдер;
2.Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер;
3. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
4. Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. Дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер [7, 184 бет].
Ғалым Р.Авакова фразеологизмдерді ішкі формаларының туындау көздеріне байланысты шартты түрде төмендегідей топтастырады:
* Адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозғалыстарына байланысты туған фразеологизмдер;
* Жануарлар (зооморфтық фразеологизмдер) әлемі;
* Өсімдіктер (флора) әлемі;
* Табиғат құбылыстары;
* Өлшем бірлік (метеорология);
* Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер;
* Түр - түстік және сындық;
* Алғыс және қарғыс мәнді;
* Мифтік және діни;
* Тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған фразеологизмдер және т.б. [8, 68 бет].

Жазушы Б.Момышұлының "Ұшқан ұя" шығармасындағы фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігі

Кітаби фразеологизмдер
Кітаби фразеологизмдер - стилистикалық бояу тудыратын, әртүрлі эмоционалды - экспрессивті реңк тән.
Кітаби фразеологизмдер - сөйлеу тіліне салыстырмалы салтанаттылық реңк беріп, көбіне әдеби тілде көрсетіледі. Мысалы: тағдыр дауылы, жаралы жүрек, от шашу [3, 213 бет].

Шығармада кездесетін кітаби фразеологизмдер:
1. Біздің үйдің іші қартайған Имаш бабамнан бастап, есін енді-енді біліп келе жатқан баласына дейін жеген нанын табан ақы, маңдай терімен тапқан [Ұшқан ұя, 10- бет].
Табан ақы маңдай тері - адал еңбегі, жатпай-тұрмай істеген бейнеті [ҚТФС;484-б].
Бұл сөйлемдегі фразеологиялық тіркес сөздіктегі мағынасына сай қолданылып тұр.
2. Әкемді салы суға кетіп отырған молдалардың ішіне алып барды [Ұшқан ұя, 13- бет].
Салы суға кетті - еңсесі түсті, мойнына су құйылды, түңілді [ҚТФС;451-б].
3.Сонан соң ол ет бауыры елжіреп, мені қамзолының омырауын ашып, қойнына жасырып алады да, жүгіре жөнеледі [Ұшқан ұя, 21- бет].
Ет бауыры елжіреу. Аяды, есіркеді, жаны ашыды, туысқандық, жақындық етті [ҚТФС;170-б].
Сөйлемдегі тіркес жаны ашыды, аяды мағынасында қолданылып тұр.
4. Осы бір алыста қалған балалық шақтың бал түні сұрапыл соғыс кезінде елестер деп, үш ұйықтасам түсіме енген емес еді [Ұшқан ұя , 25- бет].
Үш ұйықтаса түсіне кірмеген. Солай болады деп мүлде күтпеген, ойламаған [ҚТФС;552-б].
5. Тағы сол сәтте осы балаларымның дәл менікі сияқты ғұлама әжелері азайып бара жатқанына қайта өкінем, қабырғам қайысады [Ұшқан ұя, 27- бет].
Қабырғасы қайысты. Жанына батты, қатты қиналды; ойысты [ҚТФС;302-б.].
Бұл фразеологиялық тіркес қиналды, жаны қиналды мағынасында қолданылып тұр.
6. Жаратушы тәңірінің жар құлағы жастыққа тимей, күндіз-түні ойға батыпты [Ұшқан ұя, 30- бет].
Жар құлағы жастыққа тимеді. Тыным таппады, дамыл көрмеді [ҚТФС;189 -б.].
7. Мен сендер сияқты күн сәулесін күтіп шығысқа жүгірмеймін де, көз майын тауысып төңірекке үңілмеймін де [Ұшқан ұя, 31- бет].
Көз майын тауысты. Зарланып, өксікпен жылады [ҚТФС;258 -б.].
8. Содан бастап көкемді ауылдағы екінші көзі ашық білімдар адам санайтын болды [Ұшқан ұя, 39- бет].
Көзі ашық - білімді адам, тереңнен ойлайтын жан [ҚТФС;260-б].
Сөйлемде жазушы фразеологиялық тіркеті ұтымды пайдлана білген.
9. Байқасам, нағашымның өзі де құранға құлшылық етіп отыруға мойны жар бермейді екен ғой [Ұшқан ұя, 52- бет].
Мойны жар бермеді. Жалқаулығы ұстады, ерінді, кежегесі кейін тартып, жұмысқа беттемеді [ҚТФС;392 -б.].
10.Күн күйді!Күн күйді! десіп, жамандыққа жорып зарлаған әйелдердің үні құйқа тамырынды шымырлатады [Ұшқан ұя, 57- бет].
Құйқа тамыры шымырлады. Қатты әсер етті, қатты қорықты, шошыды [ҚТФС;358-б.].
11. Бұл сөзге жауап қата алмай, ауыздарына құм құйылған жігіттер, іздерінше ат басын ауылға бұрған екен [Ұшқан ұя, 66-бет].
Аузына құм құйылды. Сөзден жым болды, жағы қарысты, сөз айта алмай қалды [ҚТФС;66 -б.].
Бұл сөйлемдегі тіркес аузын ашпады, үн қатпады мағынасында қолданылып тұр.
12. Өзім ортасында жүрмесем, малымды біреулер талап алады деп, табаны жерге тимейтін [Ұшқан ұя, 87- бет].
Табаны жерге тимеді. Әлпештелген, жаяу жүріп көрмеген, бұла болып өскен деген мағынада [ҚТФС;485-б.].
Бұл сөйлемдегі тіркес жанын күткен, жұмысқа бейім емес мағынасында қолданылып тұр.
13. Онсыз да шыбын жанын шүберекке түйіп тұрған Нығметтің руластары өре тұрды [Ұшқан ұя, 99- бет].
Жанын шүберекке түйді. Өте хауіп-қатерге, өлімге бас байлады; тәуекелге бел байлады [ҚТФС;187-б].

Бейтарап фразеологизмдер
Бейтарап сөзі жалпылама деген мағынаны білдіреді. Бейтарап фразеологизмдер ауызекі сөйлеу стилінде де қолданыла береді. Бейтарап фразеологизмдердің қосымша бағалауыштық қасиеті қолданылып жүре береді.
Шығарма тілінде кездескен бейтарап фразеологизмдер:
1.Біздің ауылдың Байтоқ деген кісісі алпыс шақырым әулиеатаға ат сабылтып жетіп, әкем жатқан үйге кіріп келіпбір ауыз сөз айтуға дәрмені келмей, момышты құшақтап жылай беріпті [Ұшқан ұя, 7-бет].
Ат сабылтты. Әуреге түсті[ҚТФС;141б].
Сөйлемдегі тіркес әбіржіді, уайымға салынды деген мағынада қолданылып тұр.
2. Қабылбектің ордасына ат шаптырым қалғанда текебай қасына серкебайды алып, басқалардан оқ бойы озып шығып, әкелі-балалы екеуі Қабылбек жағына келе жатады [Ұшқан ұя, 15- бет].
Ат шаптырым. Қашықтық өлшемі ретінде айтылады [ҚТФС;62-б].
3. Әкемнің қызғаншақтық, бақталастық дейтін қу мінезі жоқ, қолы ашық кісі болған [Ұшқан ұя, 16- бет].
Қолы ашық. Береген, мырза, сақы адам [ҚТФС;347-б.]
4.Ауыл адамдары мынау тосыннан басталған тамашаға түгелдей көз тігіп, өздерінше дабырласып тұр [Ұшқан ұя, 39- бет].
Көз тікті. Қадала қарады, тесіле қарады [ҚТФС;259-б.]
Бұл сөйлемдегі фразеологиялық тіркес көз салды, қарады мағынасында қолданылып тұр.
5. Бір мезет азаудың сәл бұрылып сәл бұрылып шабысын кідіртуі мұң екен, көкем қас қағымда ат арқасына мініп үлгерді [Ұшқан ұя, 40- бет].
Қас қағымда. Лезде, көзді ашып-жұмғанша [ҚТФС;334-б].
6. Бүкіл ауыл боп аяғынан тік тұрып қарсы алғаны бүгінгідей көз алдымнан кетпейді [Ұшқан ұя, 42- бет].
Аяғынан тік тұрды. Құрмет көрсетті, төбесінен тік тұрып қарсы алды [ҚТФС;76-б.].
7. Есіктен ең алдымен Серкебай нағашым бас сұқты [Ұшқан ұя, 43- бет].
Бас сұқты.1. Бір жерге барды, кіріп аялдады. 2. Өзгенің ісіне көлденеңнен кірісті [ҚТФС; 98-б].
8. Күндіз-түні қабақтары ашылмай, мойындарына бұршақ салып, тілеу тілеген әжелер, бебеу қаққан аналар, мұңайған жас келіншектер бар тірлікті ұмытқаны сонша, мал-мүлік тұрмақ, біз сияқты бала-шағалар да назардан тыс қалып қойып едік [Ұшқан ұя, 56- бет].
Бебеу қақты. Қақсады, зар иледі [ҚТФС;108 -б.].
9.Оны байлап әкелген жігіттер ел адамдарына қамшы үйіргендей, қара бұлтты төндіре сөйлейді [Ұшқан ұя, 64- бет].
Қамшы үйірді. Қорқытты, хауіп төндірді, күш көрсетті [ҚТФС;313 -б.].
10. Жотаның жазы жақсы болғанымен, қысы тапа қиямет қайымның өзі ғой, - деп киімдерін шешіп, қарын сілкілейтін [Ұшқан ұя 67- бет].
Қиямет қайым күні. 1. Ақыр заман.2. Басқа түскен қиын жағдай, ауыр күн [ҚТФС;339 -б.].
11. Оның үстіне әлекке түскен Нығмет әулеті үсен әулетіне ат шаптырып, адам жіберіп отырғанда қарап қалсын ба [Ұшқан ұя, 97- бет].
Ат шаптырым. Қашықтық өлшемі ретінде айтылады.[ ҚТФС;62 -б].

Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер дегеніміз - күнделікті тұрмыс тіршілігіміздегі, сөйлеу тілінің диалог формасында көркем әдебиетте еркін қолданылатын тұрақты тіркестер. Мысалы: іші өртену, қаны қайнау, көзден бұлбұл ұшу, жыны келу, айызын қандыру [3, 212 бет]

1. Сонда Момыш екіден бір деп жазып, жарты дегеннің осы екенін түсіндіріп беріпті, қанша күн басы қатып, қамалып отырғандар өңі кіріп, қайта тіріліп, қуанып, құнжыңдасып, әкеме тәнті болып қалса керек [Ұшқан ұя, 13- бет].
Басы қатты. Не істерін білмей дал боп абыржыды, дағдарып әрі-сәрі болды, қатты састы [ҚТФС;99-б.].
2. Қимылсыз сусап жатар едік, бір тамшы суға көзімізді сатар едік [Ұшқан ұя, 49- бет]
Көзін сатты. Телмірді, тіленді [ҚТФС;263 -б.].
3.Күн көкжиектен көрінбей, көз байлана бастағанда [Ұшқан ұя, 50- бет].
Көз байланды. Ымырт жабылды, қас қарайды, қараңғы түсті [ҚТФС;253-б.].
4. - Оу, Бауыржан-ау, өзің құйма құлақ екенсің ғой, шырағым, - деп Құлжабай арқамнан қақты [Ұшқан ұя, 68- бет].
Құйма құлақ. Зерек, айтылған сөзді жадында ұстай білетін адам [ҚТФС;358 -б.].
Бұл сөйлемдегі тіркес ұғып алды, білімді мағынасында қолданылып тұр.
5.Алыс жолдан арып келген екі жолаушы бір үйге түстенгелі ат басын тірепті [Ұшқан ұя, 70- бет].
Ат басын тіреді. Қонақ болып түсті, белгілі бір межелі жерге келіп жетті, тоқтады [ҚТФС;58-б.].
6. Қолы қысқалылықтан қорынып, оның ұстазы да, оның ізін қуған шәкірттері деболған емес [Ұшқан ұя, 80- бет].
Қолы қысқа. Кедей, жарлы; қалтасы жұқа [ҚТФС;347 -б.].
7. Түні бойы кірпік қақпай, әл үстіндегі Жарылқасынды күзетіп отырдық [Ұшқан ұя, 91- бет].
Кірпік қақпады. Ұйықтамады, көз жұмбады [ҚТФС;297 -б.].
8. Қазір ойласам, әкемнің сондағы той мерзімін ұзартуға күш салып отырғанының түрлі себептері бар екен ғой [Ұшқан ұя, 107- бет].
Күш салды. Аянбай еңбек етті[ҚТФС;295-б].
Сөйлемдегі тіркес еңбек жасады, көмектесті, қолынан келгенің жасады мағынасында қолданылып тұр.

Бауыржан Момышұлы тұрақты сөз тіркестерін образ ашу үшін ұтымды пайдаланған. Көптеген лексикалық тіл ерекшеліктерін, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.