Жазушы Әкім Таразидың Тасжарған романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелігі
Курстық жұмыс
Жазушы Әкім Таразидың Тасжарған романы тілінің
лексика-фразеологиялық ерекшелігі
Кіріспе
Тіл-қоғамдық қарым-қатынастың ерекше сипатын білдіретін құнды құрал.Тіл-халықтың ұрпақтан-ұрпаққа ғасырлар бойы үзіліссіз беріліп келе жатқан ұлттық мұрасы. [9,3- бет].
Ал,көркем әдебиет тілі көңіл көк жиегін кеңейтетін керемет дүние екені белгілі. Шығарма тілі қызықты,әдемі,әсерлі,бейнелі болса оқырманды өзіне тартып әкетері сөзсіз. Сол маржандай тізілген асыл сөздерді ажыратып,зерттеу бүгінгі ғылымның талабы. Кез-келген әдеби туынды оқырманға жол көрсетуші құрал,адасқанда бағдар болуы тиіс.Көркем әдебиет тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу ненің не екенін айыра білу үшін,әдеби шығарманың құндылығын ұғыну үшін керек.
Тасжарған - 2011 жылы Алматы қаласы Жазушы баспасында басылып шыққан кітап. Жазушының бұл романында қоғам мен адам арасындаға қарым-қатынас, замана шындығы боямасыз көрініс тапқан. Қазақтың 100 романы сериясымен қайта басылып шыққан Тасжарған романының оқиғасы негізінен Өртас қаласында өтеді. Оқиға сол қалаға өмірді зерттейміз деген сылтаумен Әли мен Мирастың келуімен басталады. Әрі қарай оқиға шиеленісе түсіп, әрбір кейіпкердің жан әлеміне, табиғатына, адамдардың қарым-қатынасына тастай батып, судай сіңеді. Әкім Тарази не жазса да санамен жазады. Бұлтартпай, шын жазады. Осы ретте жазушының үш түрлі ерекшелігін айтқан жөн. Бірінші, кейіпкерлерінің басым көпшілігі мына өмірге романтиктің көзімен қарайды. Барынша сенгіш, иланғыш, ізденіп жүреді. Әйтсе де, жұрт жүрген шұбырынды жолмен томпаң қағып кете бермей, өзінше жол іздеп, өмір соқпағын басқаша, өзгеше сызуға талпынып жүрген өлермен, жанкешті жандар. Өзін де, өзгені де аямайды. Екінші ерекшелік: кейіпкерлер бірсыдырғы қалыпты емес. Бейне қыл көпірдің үстімен жүріп келе жатқан даршы секілді, титтей қалыптан шықса, шыңырауға құлайды, не аяғына жұқпай арғы жағалауға жетіп жығылады. Оқырманды қос үрей кепте толғаныс, ашыну, опыныс үстінде ұстайды. Үшінші ерекшелігі: көпшілігі жұрт танып-білген қалыпқа сыймайды, оқшау, оқыс қылыққа үйір. Қалыпқа сыймайтын әрекетке барады, жоқ дегенде өзінше өзгеше ұпай жинап, жұрт алдына түскіс келеді. Роман кейіпкерлері алда үлкен бір қоғамдық өзгерісті, сілкіністі күтетін секілді. Тыныш, тұйық, жаймашуақ жатқан көл бетіне тас тастап жібергендей әсерге бөлінесіз, әлденені күтіп елегісисіз... әлденеге іш жиясыз... секем аласыз... қалыптан тыс әрекетті күтесіз. Өзгерістен, келеісізден жаңалық күту - қаламгер стихиясы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Әкім Таразидың Тасжарған романындағы лексика - фразеологиялық ерекшелігін және шығармада қолданған көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдерді анықтап, мысалдар теру. Бұл ерекшеліктерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылады:
oo Фразеологизмдердің стильдік қызметін анықтап, толықтыру;
oo Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдер мен авторлық афоризмдердің топталуы, мағыналық-стильдік қызметін шығару;
oo Кірме сөздер, диалект мағыналық реңкіне тоқталу;
oo Антоним, синоним, омоним сөздер мен эпитет, теңеу, кейіптеу, метафора,метонимия,синекдоха т.б. көркемдік тәсілдердің стильдік қызметтеріне тоқталу.
oo Курстық жұмыстың міндеті: Әкім Таразидың Тасжарған романын оқу барысында ізденіс жасап, суреткердің сөз қаруларын қолданудағы мақсатын айқындау.
oo Курстық жұмыстың нысаны: Әкім Таразидың Тасжарған романын лексико-фразеологиялық ерекшеліктерін зерттеу - зерттеу жұмыстың нысаны болып табылады.
oo Курстық жұмыста қолданылған әдістер. Көркем шығарманың лексикалық ерекшеліктерін анықтау барысында мынадай әдістер қолданылды:
oo Шығарма бірінші оқылғанда мазмұны толықтай танылды;
oo Романды екінші рет оқығанда алдымен антоним, синоним, омонимдер белгіленді;
oo Тасжарған үшінші қайтара оқығанда метафора, метонимия, синекдоха, теңеу, қайталау, эпитет, портрет , пейзаж сынды көркемдегіш- бейнелеуіш құралдар анықталды;
oo Көркем шығарманы тағы қайтара оқығанда мақал - мәтелдер, фразеологизмдер, теңеулер белгіленіп, теріліп талдануға түсті
oo Шығармадан терілген антоним, синоним, омонимдер және метафора, метонимия, синекдоха, теңеу, эпитет, портрет, пейзаж сынды көркемдегіш- бейнелеуіш құралдар сондай-ақ, фразеологизмде, мақал- мәтелдердің (түсіндірмелі сөздігі барлардың) сөздік бойынша мағынасы ашылып, түсіндірілді.
oo Зерттеу жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан тұрады: біріншісі - шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі, екіншісі - шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1.Тасжарған шығармасы тіліндегі синоним, антоним сөздердің қолданысы.
Антоним
Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тіліатты оқу құралында антонимдерге мынадай анықтама беріп өтеді.
Антонимдер (гректің anti - қарсы, onoma - ат, есім сөздерінен алынған) - тұлғалық жағынан әр алуан, мағыналық құрлымы жағынан бір-біріне қарама-қарсы айтылатын лексикалық бірліктер. Антонимдік парадигма құрылуының мәнісі, оларды бір-бірімен қарама-қарсы ұойып салыстыру мүмкін болуы, осыған сәйкес құрамында жұп сөз болуы қажет. Егер парадигмалық қатардағы сөздің бірі болмаса, екіншісі өзі антоним бола алмайды, яғни кез келген бірлік антоним деп танылуы үшін, оның қарама-қарсы жұп құрайтын сыңары болуға тиісті. Мәселен, бар-жоқ, аш-тоқ, кел-кет т.б.
Қазақ тіл білімінде антонимдерді алғаш арнайы зерттеп, сөздігін құрастырған, тілдік табиғатын терең ашып көрсеткен, ғалым Ж.Мусин былай деп жазады: ...антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықты мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек екен. Егер олардың бірі мағына қарама-қарсылығы жағынан сәл төмен, не сәл жоғары болса, онда олар антоним бола алмайды (Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, 9-бет). Қуану, шаттану, мерейлену, масаттану, масайрау, мәз болу - синонимдік қатарындағы сөздердің кез келгені қайғыру сөзіне антоним бола алмайды, тек қуану-қайғыру жұбы ғана бір-біріне семалық жағынан қарама-қарсы болып, парадигмалық қатар құрай алады. Антонимдердің мұндай қасиетін Л.А.Новиков Логическая противоположность и лексическая антонимия (1966 ж) деп аталытын мақаласында антонимдер бір-біріне қарама-қарсы, полярлық мәнді бейнелейді деп алғаш рет аңғарып жазған еді. Осы негізгі идея көптеген жеке тіл білімінде ғылыми-теориялық бағыт ретінде орныққаны рас.
Тіл білімінде антонимдердің табиғаты құрылымдық, семантикалық және қолданыстық ерекшеліктеріне қарай сипатталады.
Құрылымдық ерекшелігіне байланысты: бір түбірлес және әр түбірлі антонимдер деп бөлуге болады. Бір түбірлес антонимдер - бір түбірге сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы негізінде, екіншілік мағынаның пайда болуы арқылы жасалады. Көбінесе, етістіктің етіс тұлғасы арқылы болады: үйрену - үйрету, қыру - қырылу, улау - улану, ұғу - қғындыру т.б.
Әр түбірлі антонимдер - әр түрлі түбірдің негізінде жасалады, тіл тілде көптеп саналады, болмыстағы қарама-қарсы ұғымдардың аталуы әр түрлі таңбалық негізінде жасалатындығының өзі танымның бір сипатты белгісі. Мысалы, ұшқыр - шабан, үзу - жалғау, ұшу - қону т.б.
Семантикалық ерекшелігіне байланысты: контрарлы, контрадикторлы, векторлы деп бөлінеді.
Қарсы мәнді (контрарлы: латынның contra- қарсы сөзінен алынған) антонимдер - қарама-қарсылықты білдіретін сөздер, әрі олардың арасында аралық, орта топтар да болуы ықтимал: жас (ортасы) қарт (кәрі), суық (жылы) ыстық т.б.
Толық антонимдер (комплементарлық: латынның complementum - толықтырушы деген сөзінен алынған) - толық қарама-қарсылық мән туғызатын лексикалық бірліктер жұбы. Мұндай антонимдік жұп құрамында аралық сипат болмайды, заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен белгілерінің табиғи болмысы бірін-бірі толықтырып тұрады: өмір - өлім, үнемі - уақытша, сақтау - бұзу т.б.
Векторлық антонимдер - зат не құбылыс іс-әрекетінің, қимылының, белгісінің, қасиетінің өзара қарама-қарсы бағытта белгіленуі, яғни лексикалық бірліктердің векторлық қарама-қарсылығы; Мысалы: кіру - шығу, ашу - жабу, жасару - қартаю т.б.
Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы (Ғ.Мұстафин шығармалары негізінде) атты афторефератында 1.2. Антонимдердің жазушы шығармалары бойынша морфологиялық құрылымы: антонимдердің зат есім, сын есім, үстеу сөз таптары арқылы жасалу деп аталады.
Тіл мамандары антонимдердің жасалу жолдары мен ерекшкліктері жөнінде біршама құнды пікірлер айтады. Ғалым Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев антонимдерді қолданудың негізгі төр жолын көрсетеді. [9, 120] : 1) Антонимдердің бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылуы. Жазушы шығармаларынан мысалдармен келтірер болсақ: Ескінің бәрі де іріп тұрмайды, жаңаның бәрі жарқырыап тұрмайды. (Шығанақ, 72-б) Жақсысын ала алмай, жаманын жеңе алмай жатырмыз ғой, әйтпесе... (Шығанақ), 175-б)
2) Антонимдердің іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып шендестірілуі: Жаман жердің белгісі - жел ғана еседі. Жақсы жерге ел көшеді (Шығанақ)
3) Антонимдердің бір сөйлем ішінде ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалуы: Сордың бәрі бақ әпермейді. (Шығанақ, 173-б) 4) Фразеологизмдердің нақты мәтіндерде бір-біріне қарама-қарсы мағынада жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсуі:қол жүйрік - тіл қысқа, көзі тірі - көзі жоқ, бақ қонды - бақ тайды т.б.
Жазушы шығармаларында антонимдік жұптардың жасалу жолдар да ерекше. Мәселен кейбір антонимдік қатынастар ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері жалғауының, номинациялық атауға ие сөздердің қатысуымен жасалса: Не күлкі! Еркектің қоры күлегеш, әйелдің қары күлегеш. (Шығанақ, 34-б) Сенен үлкенді де, кішіні де көрдік (Дауылдан кейін, 345-б). Түсі суық адам өңімде де, түсімде де соңымнан қалмай қойды (Қарағанды, 319-б)
Тіл білімінде жүйеленген талдаулар бойынша, жазушы шығармаларындағы антонимдік қолданыстардың сын есім мағынасында жасалу сипатын мынадай негізде көрсетуге болады:
oo заттың түр-түсін білдіретін антонимдік қолданыстар (ақ-қара): Екі бетімнің бірі қара, бірі ақ (Қарағанды, 187-б)
oo заттың көлемдік, аумақтық сынын білдіретін антонимдер (үлкен-кіші): Төкен үлкен де болса кішідей жалпаңдай бастады (Шығанақ, 68-б)
oo заттың дәмін, исін және басқа сипаттарын білдіретін қарама-қарсы сөздер (ащы-тәтті, жағымды-жағымсыз т.б): Тәтті тағам жеген адам, ащыны қайдан білсін (Шығанақ, 68-б)
егер тіл материалдарын салыстырып қарайтын болсақ, антонимдік қатынаста қолданылатын сөздердің ең көбі - сын есімдер.
Сын есімге тән антонимдер
1. Әли адамдарды жаман, жақсы деп бөлмейтін.(8 бет)
Жаман. 1.Сапасы төмен, жақсы емес, әсіре нашар.2. Жағымсыз, ұнамсыз, кеіпсіз. 3. Өте, қатты. [ҚТТС 261 бет]
Жақсы. 1. Жаман емес, оңды, тәуір. 2. Ақылды, тәрбиелі, саналы, адамгершілік қасиеті мол. [ҚТТС 252 бет]
2.Забойдың алыс түкпірі алакөбең, жарқ-жұрқ етіп жыпылықтап барып неон шамдары жанды, бұларға көрінбейтін қалтарыстан қорбиған біреу шықты, өзінен бұрын бұл жерге көлеңкесі жетіп теңселіп келеді, төбеден төніп келген қарақұстай жалп-жалп еткен қаракөлеңкенің астында Мамыржанның басы айналып, жүрегі лобыды, кемеге алғаш мінген дала қазағындай қиналды; көлеңке тұтасып барып бұлардың үстінен өтіп кеткен сәтте жаңағы қорбаңдаған алып заматта кішірейіп адам сиқына келді; қазан бас, жалпақ бет, жауырыны қақпақтай, биік те емес, аласа да емес, мығым жігіт екен.(25 бет)
Биік. 1.Асқар, заңғар, зәулім. 2. Төмен емес, жоғары. 3. Өте жоғары, көп қабатты. [ҚТТС 132 бет]
Аласа. Биік емес, жатаған. [ҚТТС 38 бет]
3. Он алты жасынан асханада істеп ерте семіріп кетіп, тұрмыс құра алмаған, қырықтан жаңа асқанда толыққаны соншалық үлкен-кіші оны тетя дейтін болған.(73 бет)
Үлкен-кіші. Кәрі-жасы аралас, барша қауым. [ҚТТС 870 бет]
4. Аз отырғанын, көп отырғанын білмейді, қыз екі аяғын суға кезек малды, еңкеіп, алақанымен су ілді, тұрды-тұрды да қайта киіне бастады.(104 бет)
Аз. Азғантай, шағын. [ҚТТС 19 бет]
Көп. Едәуір, бірсыпыра; мол, қыруар. [ҚТТС 415 бет]
5. Сол қолы сынып барады, үзілердей, темір ұстаған оң қолы қарысып қалыпты.(115 бет)
Сол. Оңға қарама-қарсы жақ. [ҚТТС 735 бет]
Оң. Солға ұарама-ұарсы жақ. [ҚТТС 633 бет]
6 . Қоңқабай басы қазандай, жауырыны қақпақтай, тұрқы ұзын, бұты қысқа, қара бұжыр беті ылғи тұнжырап жүреді, не ойы барын сездірмейді.(123 бет)
Ұзын. 1.Қысқа емес, шұбатылған.2. аласа емес биік. [ҚТТС 855 бет]
Қысқа. Келет, шолақ, шорт. [ҚТТС 564 бет]
7. Кеше ғана біреуден кем, біреуден артық азамат еді, мен бейбақ оның да түбіне жетіппін-ау! - деп ойлады. (269 бет)
Кем. Аз, толмаған, жетімсіз, кеміс. [ҚТТС 381 бет]
Артық. Шамадан тыс көп, мол. [ҚТТС 58 бет]
8. Жұмса да, ашса да көз алдынан құйындай үйірілген от кетпейді, біресе жақындай түсіп, біресе алыстай түсіп мазақтай ма, қалай; жақындаса жалынға көп ұқсайды, алыстаса құдды қан, адам қаны, үйрім ортасы қара қошқылданып, қоюланып шет-шеті сұйықтанып, ақ сарғыш тартып, көпіршіп жатқаны; күні түнге айналды, түні күнге айналды.(170 бет)
Қою. Сұйық емес. [ҚТТС 526 бет]
Сұйық. Қою емес, қалың емес, селдір. [ҚТТС 745 бет]
Етістікке тән антонимдер
1. Әли ашуланарын да, ашуланбасын да білмейді.(11 бет)
Ашу. Адамның ыза мен реніштен пайда болатын күй-қалпы. [ҚТТС 76 бет]
2.Мамыржан отырар-отырмасын білмей тік тұрып қалған, Мирас кабинет иесінің алдын орап:
- Отыр Мамыржан! - деп қалды.(17 бет)
Отырар-отырмастан. Отырмай жатып, іле-шала. [ҚТТС 644 бет]
3.Биллиард ойнады, бірде ұтты, бірде ұтылды, қапаланатын не бар.(31 бет)
Ұт. Түрлі ойындарда, спорт сайыстарында қарсы жақты жеңу[ҚТТС 862 бет].
Ұтылыс. Ұтылып қалушылық, жеңіліс. [ҚТТС 863 бет]
4.Кіріп-шығып жүрсем болар! - деді Рәзия.
Кір. Ену, келу, бару. [ҚТТС 438 бет]
Шық. Шығып кету, кетіп қалу. [ҚТТС 932 бет]
5. Әй, шалағай немелер, қайбір жетістіріп барасыңдар, кетпеннің ұшын тиер-тимес сілтеп барасыңдар да, көзбояушылыққой сендердікі.(75 бет)
Ти. Бір нәрсенің екінші бір нәрсеге барып тірелуі, соқтығуы. [ҚТТС 802 бет]
Тимеу. Бір нәрсенің екінші бір нәрсеге барып тірелмеуі, с
6. Мөп-мөлдір Ай жарығы бәрін айқын көрсетеді; қыз - шешінсем бе, шешінбесем бе деп ойланып қалғандай.(104 бет)
Шеш. 1. Жіптің байлауын, түйінін таұату, ағыту, босату. 2. Үстегі киімді шешу. [ҚТТС 915 бет]
7. Амандықтан кеін очерктің шығуымен құттықтау керек, қалай әдемі жазылған, шахтаға бірге түсіп едік, біз байқамаған көп нәрсені ол байқапты, таланттың аты талант қой! (110 бет)
Байқа. 1.Сезу, аңғару, көру. 2. Абайлау, сақтану. 3. Қадағалау, тексеру. (ҚТТС 98 бет)
Байқамау. Сезбеу, аңғармау, көрмеу
8. Аспанбайдың бұл қылығына қарап ауыл адамдары: е-е, байғұстың есі кіресілі-шығасылы, - деп қоятын көрінеді. (114 бет)
Кіресілі-шығасылы. 1. Есі бір кіріп, бір шыққан. 2. Ауысп. Тұрақсыз, өзгермелі, құбылмалы. [ҚТТС 438 бет]
9. Содан екеуі кірісіп кетті, отырып ішті, жантайып ішті, шалқайып ішті, далаға шығып ішті, үйге кіріп ішті беріспеді, Терентий Самұраттың тегін келіп отырмағанын біледі, сондықтан мас болып қалмауы керек. (142 бет)
Шық.1. Шығып кету, кетіп қалу.2. Аттану, сапар шегу. [ҚТТС 932 бет]
Кір. Ену, келу, бару. [ҚТТС 438 бет]
10. Дулат білінер-білінбес жымиып күлді. (147 бет)
Білінер-білінбес. Сәл ғана, болар болмас. [ҚТТС 165 бет]
11. Зәр төгу үшін - зәр жинау шарт.(162 бет)
Төк. Сұйық, уақ, үгітінді затты бір орнынан екінші орынға аудару, ақтару, құю, шашу. [ҚТТС 816 бет]
Жию. Жиналып қойылған, реттелген. [ҚТТС 304 бет]
12. - Зират бсынан келдім, - деп бастады Аблез, деп бастады да зират басында болған оқиғаны бояуын сәл ғана болар-болмас, сезілер-сезілмес қана қоюлатып, айтып берді. (167 бет)
Болар-болмас. 1. Білінер-білінбес. 2. Сәл ғана, ептеп. [ҚТТС 135 бет]
Сез. Бір нәрсені іштей байқау, сезу, білу. [ҚТТС 721 бет]
Сезілмеу. Бір нәрсені іштей байқамау, сезбеу, білмеу.
13. Қуанғанын да, қайғысын да сыртқа шығара алмайтын жігіт орнынан тұрып керілді, терезеден сырқа қарап күлімсіреді, бар болғаны сол.(200 бет)
Қуаныш. Бір нәрсеге қуану сезімі; шаттық. [ҚТТС 527 бет]
Қайғы-мұң. Қасірет, уайым, күйік. [ҚТТС 453 бет]
14. Ол жадыраған сайын Омар түнере берді, ол масайған сайын Омар айыға берді.(202 бет)
Жадыра. Шат-шадыман болып шаттану, рахаттанып масайрау, көңіл көтеру. [ҚТТС 245 бет]
Түнер. Күннің жауға айналуы, күңгірт тартып қарауытуы. [ҚТТС 833 бет]
15. Соңғы сессияның қарарын оқығанда бір күліп, бір жылағандай болды, күлгені - Омардың омақасқаны, жылағаны - Аблездің сазға отырып қалғаны.(211 бет)
Күл. Қуанып, шаттану кезінде езу тартып түрлі үн шығару. [ҚТТС 427 бет]
Жыла. Көзден жас шығару, еңіреу. [ҚТТС 326 бет]
16.Әли өзі сөйлеп, өзгені тыңдап үйренген, бұл жолы ол салтты ұмытып, Омардың хикаяларына сенер-сенбесін білмесе де қызыға құлақ салған. (241 бет)
Сен. Бір нәрсеге илану, нану. [ҚТТС 725 бет]
Сенбестік. Нанбастық, иланбаушылық. [ҚТТС 725 бет]
17.Мен түнде серт еттім, маңдайдан келген немесе маңдайдан кеткен қуды адам деп! (246 бет)
18. Өртастағы музыка мектебіне барып, сондағы бір мұғаліммен келісіп, Зәурені күніне алты сағат пианиноға отырғызған, тырп еткізбеді, өл, тіріл, үйрен. (249 бет)
Өл. Жүректің соғуы тоқталып,өмірі тусылуы; қаза болу. [ҚТТС 651 бет]
Тірі. Жаны бар, өлмеген. [ҚТТС 847 бет]
19. Уляның келегнінеи ол байғұс қуанып қалды, ет асып, шай қойып мәре-сәре болдығ, Уля сол күні сол үйде қонды, ұйықтаған, ұйықтамағаны белгісіз, көзі ілінсе, ояу сияқты, ояу жатса һ, көзі ілініп кеткен сияқты; манағы бұлыңғыр тәуекелдің шешімін іздейді,не істемек сонда?(268 бет)
Ұйқы. Адам мен жан-жануарлардың тынығып дем алуы үшін, белгілі бір мерзімде қайталанып отыратын физиологиялық жағдайы. [ҚТТС 856 бет]
20. Сабырлы жан еді, бұл өмірге үнсіз келіп, үнсіз кетті ғой, мен де...(269 бет)
Кел. Бері қарай бет алып жүру, жылжу. [ҚТТС 379 бет]
Кет. Бір жаққа кетіп қалу, шығып кету, ұзап кету. [ҚТТС 392 бет]
Зат есімге тән антонимдер
1.Әли алғашқы күндері қысылып-ақ жүрген, сондықтан даМамыржанға салмақ салып күндіз-түні ішіп-жеу жағына тарта бергені содан.(30 бет)
Күндіз. Түнге қарама-қарсы күн жарығындағы тәуліктің жаршысы. [ҚТТС 430 бет]
Түн. Тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілекке дейінгі аралығы. [ҚТТС 832 бет]
2.Алматыдан телефон соқты, үйінде бірдеңе болып қалған ба, алды-артына қарамай зытты емес пе.(42 бет)
Алды-арты. 1. Бір нәрсенің бас-аяғы, бар болғаны. 2. Бір нәрсенің ең соңы, ең ақыры. [ҚТТС 41 бет]
3. Жұмса да, ашса да көз алдынан құйындай үйірілген от кетпейді, біресе жақындай түсіп, біресе алыстай түсіп мазақтай ма, қалай; жақындаса жалынға көп ұқсайды, алыстаса құдды қан, адам қаны, үйрім ортасы қара қошқылданып, қоюланып шет-шеті сұйықтанып, ақ сарғыш тартып, көпіршіп жатқаны; күні түнге айналды, түні күнге айналды.(170 бет)
Күн. Түнге қарама-қарсы күн жарығындағы тәуліктің жаршысы. [ҚТТС 430 бет]
Түн. Тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілекке дейінгі аралығы. [ҚТТС 832 бет]
4. Сүйте-сүйте, сізге өтірік, маған шын, әлгі кірпіштей кітапты үш күннің ішінде түгелдей, бір әрпін, бір ноқатын қалдыриай, сноскасына дейін жаттап алдым. (239 бет)
Өтірік. Шындықтан алшақ, жалған. [ҚТТС 662 бет]
Шын. Рас, растық, анық.[ҚТТС 934 бет]
Үстеуге қатысты антонимдер
1.Алаңның арғы бетінен бергі бетіне жеткенше оның көңілі қобалжып, құты қашатын.(16 бет)
Арғы-бергі. Өткен-кеткен, бұрынғы-соңғы, қайдағы-жайдағы. [ҚТТС 54 бет]
2. Төменде сояу-сояу қара тістер, үстінде сояу-сояу көк тістер айқасып қалыпты, шайқасып қалыпты.(80 бет)
Төмен. Жоғарыға, биікке қарама-қарсы жақ; еңіс. [ҚТТС 816 бет]
Үсті. Белгілі бір нәрсенің жоғары жағы, үстіңгі беті. [ҚТТС 874 бет]
3.Мамыржанның жұмыс стилі қызық, көзге түспей келіп кабинетіне кіріп кетуге тырысатын, бір кіріп алса қызмет аяқталғанша шықпауға тырысатын, және алдына кісі келмегенін тілейтін, бірақ келеді, әрине, келгендерін не жоғарыға, не төменге ысырып жіберуге тырысатын, ешкім бұған сұрақ қоймауын, өтініш айтпауын тілейтін. (107 бет)
Жоғары. Үсті, бас жағы. [ҚТТС 816 бет]
Төмен. Жоғарыға, биікке қарама-қарсы жақ; еңіс. [ҚТТС 816 бет]
4. Омар мен Мамыржанның қимыл-әрекеті іркліп-іркіліп, жылжыған кинокадрдай үздік создық боп көз алдында көлбеңдей берді, Мамыржан, қалбалақтап, артқа бір алға бір жүгіріп алды да, кілт тұрып қалып, екі қолын созыңқырап тұрып атты, Омар асықпады да, абдырамады д, екі аяғын нық басып, талтайыңқырап тұрып атты, бір атқанда екі атты, екі атқаны бір атқандай естілген: бұларға қарай тұра ұмтылған аю белгісіз бір құпия күш аяғынан кері сүйрегендей, дарылдап кейін серпіліп барып, қайта ұмтыла беріп, омақаса құлағанын көрегн.(149 бет)
Алға. Ілгері, ілгері қарай. [ҚТТС 40 бет]
Арт. 1. Бір заттың алдына қарама-қарсы жағы. 2. Бір нәрсенің соңы, ақыры. [ҚТТС 37 бет]
5. Бүгін болмаса да ертең орындалатын істің тамырына Аблездер мен Мамыржандардың шынымен-ақ балта шапқаны ма? (243 бет)
Бүгін. Бұл күн, осы күн. Осы кезде, қазір. [ҚТТС 157 бет]
Ертең. 1.Бүгіннен кейінгі келесі күн. 2. Болашақ күн, келешек. [ҚТТС 233 бет]
6.Өткен түні қалай мазасыз өтсе, келер күні де солай берекесіз өтті: жуынып тұрып жазықсыздан жазықсыз ақша сұрап келген қызына зекіп тастады.(274 бет)
7. Жұмса да, ашса да көз алдынан құйындай үйірілген от кетпейді, біресе жақындай түсіп, біресе алыстай түсіп мазақтай ма, қалай; жақындаса жалынға көп ұқсайды, алыстаса құдды қан, адам қаны, үйрім ортасы қара қошқылданып, қоюланып шет-шеті сұйықтанып, ақ сарғыш тартып, көпіршіп жатқаны; күні түнге айналды, түні күнге айналды.(170 бет)
Ә.Таразидың "Тасжарған" шығармасының тілін талдау барысында 31 антоним теріліп, талдауға түсті. Ғалым І.Кеңесбаевтың ‟Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін" пайдалана отырып әрбір антоним сөздердің мағынасы ашылып, стильдік қабаттарға бөлінді. Зат есімге қатысты 4, сын есіге қатысты 20, үстеуге қатысты 7антонимдер талданды.
Омонимдер
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының әлденеше амал-тәсілдері бар, солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар:
1. Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семантикалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер. Бұл - тіліміздегі ең өнімді тәсіл. Сөз мағыналарының бір-бірінен алшаұтан дамуы нәтижесінде шыққандықтан, омонимнің мұндай түрлерін лексикалық тәсіл арқылы жасалға омонимдер дейміз.
Мысалы: Жал І. Жан-жануарлардың желкесіне шыққан өыл. Жал ІІ. Ұзыннан ұзақ созылып жатқан белес, қырқа.
2. Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгеріске ұшырап, дыбыстарыдың құрамы жағынан кірігуі арқылы жасалған омонимдер. Тілдегі сөздер мен оның грамматикалық құрылысының ертедегі қалпы мен қазіргі күйі нақ бірдей болған деуге келмейді. Дәл бүгінге дейін олар қилы даму процестерін бастан кешірген. Мысалы, қазақ тіліндегі атқа салт мінгенде тоқымның үстінен салатын жабдық мағынасын білдіретін ер деген сөздің бастапқы дыбысталуы ұалпы егер болған, онан кеінгі тілдің даму барысында сөз ортасындағы г дыбысының түсіп қалуы салдарынан, егер сөзі ер формасына ауысып, бұрыннан сөздік құрамда өмір сүріп келе жатқан еркек, батыл, күйеу ұғымында жұмсалатын ер деген сөзбен бірдей болып айтылған да, омоним жасалғандығы белгілі.
3. Аффикстер жалғану арқылы жасалған туынды омонимдер. Түбір сөзге әртүрлі қосымшалар қосылу нәтижесінде пайда болған омонимдер туынды омонимдер делінеді. Туынды омонимдерге біздің тіліміз өте бай. Бұлар мына сияқты өнімді жұрнақтар арқылы келіп шыққан.
а) Омонимдер - ма,-ме,-па,-пе, -ба,-бе жұрнақтары арқылы жасалған. Мысалы: Айналма І. Көшенің бұрылатын жері бұрылыс. Айналма ІІ. Мал ауруы, делбе.
б) Омонимдер - ық,-ік,-қ,-к жұрнақтары арқылы жасалған. Қорық І. Мал жайылатын шөбі мол жер. Қорық ІІ. Үрейлену, зәресі ұшу. Ашық І. Аузы жабылмаған, төбесі жоқ. Ашық ІІ. Қарны ашу, тамақтану, тарығу.
4. Өзге тілдерден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздері мен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер.
Қазақ тіліне араб-парсы және орыс тілдерінен ауысып келген қыруар кірме сөздер бар. Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің қазақ сөзімен омоним болғандары мыналар:
а) Араб сөздерінен жасалғандары. Мәселен, арабтың күш, жігер мағынасындағы қайрат (ғайрат) сөзі қазақ тіліндегі пышақты қайрат дегендегі қайрат етістігімен түр-тұлғасы бірдей келуі нәтижесінде омоним жасалған.
ә) Парсы сөздерінен жасалған омонимдер. Мәселен, біреуге деп көр қазба, өзің түсерсің (мақал) дегендегі көр парсының гөр деген сөзінің өзгерген түрі. Бұл сөз Қалқамның нұсқасын, Көр, көзім, бір кенел дегендегі көр етістігімен дыбысталу жағынан үйлесіп, омоним жасалған.
б) Орыс сөздерінен жасалған омонимдер. Мәселен, өгіздің мойнына салатын мойынтұрық (мойынағаш) деген мағынадағы жарма деген сөз орыстың ярмо деген сөзінің өзгерген түрі. Шу-шумен жармадағы өгіздерін, Алдырды анда-санда өгіз демін. Бұл сөз қазақтың жармаланған бидай, арпа дегендегі жарма сөзімен дыбысталуы жағынан бірдей келіп, омоним жасалған.
Қазақ тілінжегі омонимдер мағыналары мен формаларына қарай: лексикалық омонимдер, лексикалық-грамматикалық омонимдер және аралас омонимдер болып үшке жіктеледі.
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ған сөз табына қатысты болады да, барлық жағдайда бірыңғай формаға ие болып тұрады. Лексикалық-грамматикалық омонимдер табындағы сөздер әр сөз тобына қатысты болғандықтан түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне қатысты формалармен түрленіп, өзгере береді. Ал аралас омонимдер тобындағы сөздер осы екі топтағы омонимдердің қасиетін бірдей қамтиды. Бұлардың компоненттері екеу ған болмай, көп компонентті болып ұшырасады. Сондықтан да омонимдердің бұл түрін аралас омонимдер деп ерекше аталған.
Құрманалиева Ақмарал Мейірханқызы Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғатавторефераты 1.3. Заттар мен құбылыстарыдң сыртқы тұлғалаырндағы ұқсастық тірек болған гомогенді омонимдер деп аталады.
Бізді қоршаған ортады, ақиақат шындықта бір-біріне ұқсас, сәйкес келмейтін заттар, бір-бірне теңдестірілмейтін құбылыстар кемде кем екені белгілі. Мәселен, табиғаттағы жер бедерін көбіне адамның, малдың дене мүшелерімен ұқсастырылады. Ондағы болып жатқан түрлі құбылыстарды (жел, су, найзағай, өсімдіктің жер бетіне өсіп шығуы т.т.) дене мүшелерінің физиологиялық қасиеттерімен теңдестіріп, бір-біріне сай деп қарастырылады. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың ұқсастығын өзінің еңбегінде сөз етіп өткен ғалым А.Машанов осыған орай Табиғаттағы әрбір мүшелер біріне-бірі ұқсас, сәйкес болады, табиғаттағы ұлы мүшелеріндегі қасиеттер кіші мүшелерінде өзіне тиісті мөлшерде қайталанып отырады - дейді. (17,13) Демек, өзіміз сөз етіп отырған ұқсастық өмірдің, болмыстың барлық саласынан байқалатын заңдылығы екен.
Міне, осы ұқсастықты байқаған адамдар өздерінің танымдық қабілеттерін арттырып қоймай, сонымен әр түрлі ұғымдарға атау беруде пайдаланып отырды. Ал, бұл өз ретінде тіліміздегі сөз мағыналарының дамуы мен олардың жекелену үрдісіне өз әсерін тигізбей қоймайтыны белгілі. Оны өзіміздің зерттеу объектісі гомогенді омонимдердің туындауына себеп болған мотивтерден аңғаруымызға болады. Мәселен: Жаңа туған айдың орақ тәрізді сырт көрінісіне басқа да заттардың пішіндері адамдар тарапынан ұқсастырылуы Айшық сөзінің мағынасының дамуына, олардың бірте-бірте жіктелуіне алып келген бірден бір себеп. Ол мағыналардың бірі мешіттің мұнарасына, мазардың басына бұйымдарға т.б. салынатын жаңа туған ай бейнеісіндегі ою-өрнек - Айшық ( яғни Айшық ІІ) болса, ал үшіншісі Жүгеннің сұлулығына орнатылған тежеу темір, шығыр. Оның да темір салпыншақтары айдың пішіні тәрізді имектеу келген. Үшеуі де назар салсаңыздар жаңа туған айдың формасына ұқсастығымен бір-бірімен жақындасын келеді. Демек, үш омонимнің де мотиві олардың сырт көріністерінде жатыр. Және оны ассоциативті, визуальды негізде анықталған мотив деуімізге әбден болады. Ал дәл осы әдіс арқылы тіліміздегі көптеген гомоомонимдердің тындауына әсер берген мотивтер анықтап алында. Атап айтқанда:
2. Заттар мен құбылыстардың орналасуындағы ерекшеліктеріне байланысыт пайда болған гомогенді омонимдер.
3. Заттар мен құбылыстардың түр-түсіне негізделген гомогенді омонимдер.
4. Заттар мен құбылыстардың дыбыстары негізінде пайда болған гомогенді омонимдер
5. Заттардың санына байланысты қалыптасқан гомогенді омонимдер
6. Заттар мен құбылыстардың қимыл ұқсастығы негізінде пайда болған гомогенді омонимдер
7. Қолданылған материалға байланысты пайда болған омонимдер
8. Себеп-салдар негізінде пайда болған гомогенді омонимдер
9. Мерзім немесе уақыттың әсері тиген гомогенді омонимдер
10. Заттар мен құбылыстардың қызметі негізінде пайда болған гомогенді омонимдер
11. Заттар мен құбылыстардың адамға тигізетін әсерлі немесе олардың ішкі қасиеттеріне (дәмі, иісі т.б.) негізделген гомогенді омонимдер
12. Қазақ тіліндегі этимологиялық негізде мотивтері анықталған гомогенді омонимдер.
Назар салсаңыздар тіліміздегі гомогенді омонимдердің пайда болуының өзі ішкі заңдылықтарға толы өзіндік семантикалық тәсілдер мен жолдарға ие құбылыс екен. Өйткен, әрбір гомоомонимнің астарында байқасаңыздар, олардың пайда болуына әсер берген әртүрлі мотивтер жатыр. Міне осы мотивтер бірінде заттар мен түр тұлғасына, пішініне негізделген нақты деректерден көрсек, келесі бірінде олардың түр-түсіне, дыбыстарына не қызметтеріне т.б. сүйенгенін аңғардық.
Жазушы Ә.Таразидың "Тасжараған " шығармасындағы омонимдердің қолданыс ерекшелігі
1.Ана бөлмедегі күлкімен Әлидің көңілі сай емес. (9 бет)
Сай І 1. Өзегі мен табаны жазық келетін, жары жоқ ойпаң жер. 2. Баскиімнің құранды бөліктері.*Сайда саны, құмад ізі жоқ - а) қайда екені белгісіз, дерексіз; ә) берекесіз, шашыранды, есепте жоқ. Сайдың тасындай таңдаулы, ірі, мықты. Сай-сүйекті (сүйегін) сырқыратты (шымырлатты) - қайғырып егілтті, қатты күйзелтті.
Сай ІІ 1.Сәйкес, лайық, дәл. 2. Дайын, әзір.
Сай ІІІ белгілі бір межеге тоқатлу, тірелу.[ҚТТС 697 бет]
2. Өзі жүдеңкіреп қалған-ау, паплап Әлидің бауырына тығыла береді ғой. (10 бет)
Бауыр І 1. Адам мен жан-жануарларыдың қан тарату, зат алмасу, ас қорыту қызметтеріне қатысушы ішкі мүше. 2. Жан-жануардың бауыр орналасқан ішкі жағы. 3. Таулы, жоталы биік жерлердің ой жағы, етегі, алқымы.
Бауыр ІІ Бірге туған қандас, туыс, ағайын.[ҚТТС 116 бет]
3. - Осы сенің қауашағыңды ашып көрер ме еді, миыңның іші толған еркектердің суреті-ау! (45 бет)
Іш І 1.Ішек-қарын орналасқан жер, құрсақ. 2:.Бір нәрсенің ішкі жағы, ортасы, арасы.
Іш ІІ 1. Сұйық затты сіміре жұту, ұрттау. 2. Тамақтану, ішіп-жеу.[ҚТТС 954 бет]
4. Ғали мығым денелі, ірі кісі, тік қайырған қайратты шашына ақ сызат түскен, кең маңдай, қыр мұрын, үлкен қара көздері - интеллигент адамның сипатын танытады, тең жартысын стол алған аядай кабинет қана сыйқын бұзып тұрған. (56 бет)
Тік І 1. Тікесінен, тура, түп-түзу. 2. Биік, құлди, тіп-тік.
Тік ІІ Жіп сабақтаған инемен, киім-кешекті тігіп-тепшу, жамау.
Тік ІІІ Үй, тағы басқаны көтеру, қондыру; ағашү гүлді жерге отырғызу, қадау.
Тік ІУ Бәйгеге немесе бәстескен адамдар арасында ақшалай немесе заттай жүлде қою.[ҚТТС 843 бет]
Қара І 1. Көмірдің, күйенің түсіндей (аққа қарама қарсы түс) 2.Қарапайым көрінген нәрсе, қарайған зат.3.Бір нәрсенің нобайы, пішімі, аумақ, көлемі, сан мөлшері. 4. Этн. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде басқа салатын қара түсті орамал. . Халық арасынан шыққан қарапайым адам; бұқара халық.
Қара ІІ Жылқы, түйе, сиыр малдарының жалпы аты.
Қара ІІІ .Назар ауды, көз жіберу. 2. Іздеу, қарастыру. 3. Көру, тексеру, аңғару, бағу, байқау, бақылау.[ҚТТС 477 бет]
5. Тыным керек деп бұл ойламайды да: сиыр сауады, қой сауады, сиырды падаға қосады, қойды жекешенің отарына қосады, биені таудың беткейіне апарып арқандайды, құлынды қорада ұстамаса желі жоқ, үйрек-тауықтың әуресі де бір шама, күз, қыс, көктемде балалардың қияметінде шек жоқ, мектепке баратын үлкен төртеуінің пормы деген бәлесі-ақ титықтайтып тастайды. (99 бет)
Сау І 1. Ауру-сырқаудан аман, дені таза. 2. Ауысп. Дені бүтін, бүлінбеген.
Сау ІІ Емшекті саумалап тартып, сүт шығару.
Сау: сау ете түсті - а) тұтқиылдан пайда болды; ә) бұрқ ете түсті.[ҚТТс 715 бет]
Қой І Күйіс қайыратын уақ мал.
Қой ІІ Қолындағы затты бір жерге қалдыра тұру.
Қой ІІІ Ұру, соғу, періп жіберу.
Қой ІУ Болмайды деген тыйым сөз
Қой У Бір нәрсенің, істің растылығын, дұрыстығын күшейте түсу үшін қолданылатын көмекші сөз.[ҚТТС 509 бет]
Қыс І Ең суық жыл мезгілі.
Қыс ІІ 1. Бір нәрсені екі заттың арасына салып сығу, жаншу. 2.Қапсыра құшақтау, бауырына басу. 3.Ауысп. Жаналқымға алу, қинау.[ҚТТС 564 бет]
6. - Нақұрыстар! - деді, - адал совет азаматының сыртынан ғайбат сөз айтудың қалай болатынын көрсетем! - деді, - тыныш жүрген адамға өздерің тиістіңдер, енді көріп алыңдар менің құқайымды, - деді, - Ниеталиев пен Падкова атышулы бұзақы, бұзылған, жеңілтек Неля Самсонованың жатақ бөлмесінен шықпай қоңған соң, талтүсте масқара жасаған соң, ұрысқаным рас, шынымды айтсам, үстерінен түстім, ал қайтесіңдер! (157 бет)
Бұзылған Жаман жолға түскен, азғындаған.[ҚТТС 149 бет]
7. Ошақтағы қоздың үстіне қурай салсаң бықсымай, түтінсіз, жалынсыз, шытырлап, бауырынан ғана тұтанып, қоздың үстіне шоғы түсе береді, үрмелемесең, жел тимесе, солай-ақ жанып таусылады, сәл ған үрлесең, сәл ғана леп тисе бітті, лап ете қалады, түтіні де шығады, жалыны да лаулайды. (165 бет)
Бауыр І 1. Адам мен жан-жануарларыдың қан тарату, зат алмасу, ас қорыту қызметтеріне қатысушы ішкі мүше. 2. Жан-жануардың бауыр орналасқан ішкі жағы. 3. Таулы, жоталы биік жерлердің ой жағы, етегі, алқымы.
Бауыр ІІ Бірге туған қандас, туыс, ағайын.[ҚТТС 117 бет]
8. Ілкіде күле сөйлеп, өзін өзі сәл кекете сөйлеп отырған Омар соңғы сөздерді айтқанда беті қуқылданып, көздер шатынап кетті.(45 бет)
Бет 1.Адам баласының алдыңғы жағы; жүз. 2.Адамның өзіндік түрі түс келбеті.3.Белгілі бір заттың үстіңгі жағы. 4.кітап, дәптер парағының әрбір жазылатын жағы.[ҚТТС 128 бет]
9. Өртастағы атақты бұзақылардың бірі, оның алдында балалар тік тұрады, ал сол Подкова Дулаттың алдында құрдай жорғалайтын.(72 бет)
Тік І 1. Тікесінен, тура, түп-түзу. 2. Биік, құлди, тіп-тік.
Тік ІІ Жіп сабақтаған инемен, киім-кешекті тігіп-тепшу, жамау.
Тік ІІІ Үй, тағы басқаны көтеру, қондыру; ағашү гүлді жерге отырғызу, қадау.
Тік ІУ Бәйгеге немесе бәстескен адамдар арасында ақшалай немесе заттай жүлде қою.[ҚТТС 843 бет]
Ә.Таразидың "Тасжарған" шығармасының тілін талдау барысында 9 омоним теріліп, талдауға түсті. Ғалым І.Кеңесбаевтың ‟Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін" пайдалана отырып әрбір омоним сөздердің мағынасы ашылды.
Синоним
Нұрғалиева Майра Балтабекқызы Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер атты афторефератында жұмыстың бірінші тарауы Синонимдерге жалпы сипаттама деп аталып, оның мазмұны төрт тармақта сипатталады.
Бірінші тармақта қазақ тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуіне шолу жасала отырып, синонимдер жөніндегі жалпы тіл біліміндегі ғылыми пікірлер сараланып, ортақ тұжырымдар нақтыланды.
Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйелегі басты объект - сөз болса, олардың мағыналық теңдігі мен жақындығы мағыналық сәйкестердің бір қғым төңірегінде ұштасуымен анықталады. Сондықтан синонимдер ең алдымен әрбір тілдің дамуы мен өркендеуіндегі ең маңызды да күрделі құбылыс, әрбір тілдің дамығандығын, оралымдылығын сипаттайтын лексикалық категория болып табылады. Синонимдер жан-жақты қарастырылған семантикалық категория болып есептелгенмен, бұл құбылыстың күрделілігі сондай, оның анықтамасы, белгілері, түрлері, өзіндік айырым-ерекшеліктері туралы әлі де зерттеулер жүргізілуде.
Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тілінде синонимдер туралы ғылыми пікір айтылған жоқ деуге де болады. Ұлы ғалым өзінің Тіл қисыны атты мақаласында синоним деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл танып, нақты айтып береді: Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыл амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз қолданады. Бәрінің де ой-мақсаты бір, бәрінікі амандық, бірақ әркім әр түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша тұтынған сөздер - сол адамның тілі болады [1:14]
Сонымен бірге еңбектері белгілі бір сөз табына қатысты синонимдерге арналған ғалымдарды да атап өтуге болады. Мысалы, қазақ тіліндегі синонимдерге қатысты зерттеулерге шолу жасасақ, зат есім синонимдерін Ә.Болғанбаев, етістік синонимдерді М.Серғалиев, О.Жұмашев, А.Османова, сын есім синонимдерін Ф.Оразбаева секілді ғалымдар зерттеген. Орыс тілінде көбінесе етістік синонимдердің зерттелуіне назар аударған. Демек, зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптары қамтылған. Сол сияқты синонимдерді басқа лексика-семантикалық топтармен байланыстыра зерттеген еңбектер де бар. Мысалы, орыс тіл білімінде синонимдер мен антонимдердің байланысын қарастырған А.А.Уфимцев пен Л.Веденская, қазақ тіл білімінде синонимдердің фразелогиямен қатысын қарастырған Г.Смағұлова тәрізді зерттеушілердің еңбектерін атап өтуге болады.
Осы тараудың Синонимдік қатар және доминант мәселесі атты екінші тармағында синонимдік қатардағы доминант сөзді белгілеу, оның өзіндік ерекшеліктері мен қызметі жөніндегі мәселелер қарасытырылады.
Синонимдік қатар - әрбір ұғым-түсінікті барлық реңктермен бере алатын сөздер тізбесі. Бұл қатардан көнерген сөздер мен кірме сөздерді, диалектизмдерді, байырғы сөздерді де кездестіруге болады.
Синонимдердің негізгі басты белгісі - сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктердің болуы. Егер синонимдер әр түрлі қғымды білдірсе, ондай сөздердің синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес. Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивтік реңк бере бермейді.
Зат есім синонимдердің мағыналарында стильдік реңк тудыра алмайтын синонимдер де бар. Мысалы, жауынгер сөзі әскери тәртіпті мойындайтын, соғыс тәсілін меңгерген адамдарға байланысты айтлатыны белгілі. Осы сөздің тарихи романдарда сарбаз, лашкар, әскер, жасауыл тәрізді синонимдік қатарлы да кездеседі. Бұл синонимдік қатардағы сөздер жауынгер сөзіне мағыналық реңк беріп, түрленіп қолданылып тұрған жоқ. Синонимдік қатарының көптігі жауынгер сөзінің қолданылуы аясының кеңдігін көрсетеді. Сөзді синоним деп тануда оның бастапқы мағынасына мән беру керек. Бастапқы мағынадағы сөздің синонимдік қатардағы сөздермен қарым қатынасқа түсуі арқылы оның мағынасы сараланып, айқындала түседі.
Синонимдік қатардағы сөздер туралы да пікір әр түрлі. Мәселен, О.Д.Богоусловская синонимдік қатар белгілі бір жүйеге бағынған сөздердің қалыптасқан тобы десе [5:72], В.А.Сиротинина синонимдік қатар синонимдік қарым-қатынаста алынған сөздердің тобы деп тұжырымдайды 6:37.
Синонимдік қатардағы сөздердің бәрі бірдей болып келе бермейді. Әрбір қатарда бір сөз басқа синонимдерге қарағанда басым айтылып, басқа сөздердің өз төңірегіне топтасуына негіз болады. Ондай сөздер синонимдік доминант немесе басым синоним деп аталады [3:23].
Синонимдік қатардағы сөздер кейде әр түрлі мағыналық реңк беретін сөздерден тұруы мүмкін. Сондықтан синонимдік қатардан доминант сөзді белгілеу қиындық туғызады. Домнһинант сөзді білдіруде сөздердің бастапқы мағынасы басшылыққа алынады. Мысалы: көршілес, қанаттас, қатарлас - көрші тұратын, қонысы бір адам. Осы сөзді контекст ішінде алып қарасақ:
Сарыарқаны ен жайлап, көршілес жатқан екі ұлыстың арасында тағы да ерсілі-қарсылы ат жүгірту көбейді (Ә.К.)
Сондықтан аталас ағайын іргелерін тым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жазушы Әкім Таразидың Тасжарған романы тілінің
лексика-фразеологиялық ерекшелігі
Кіріспе
Тіл-қоғамдық қарым-қатынастың ерекше сипатын білдіретін құнды құрал.Тіл-халықтың ұрпақтан-ұрпаққа ғасырлар бойы үзіліссіз беріліп келе жатқан ұлттық мұрасы. [9,3- бет].
Ал,көркем әдебиет тілі көңіл көк жиегін кеңейтетін керемет дүние екені белгілі. Шығарма тілі қызықты,әдемі,әсерлі,бейнелі болса оқырманды өзіне тартып әкетері сөзсіз. Сол маржандай тізілген асыл сөздерді ажыратып,зерттеу бүгінгі ғылымның талабы. Кез-келген әдеби туынды оқырманға жол көрсетуші құрал,адасқанда бағдар болуы тиіс.Көркем әдебиет тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу ненің не екенін айыра білу үшін,әдеби шығарманың құндылығын ұғыну үшін керек.
Тасжарған - 2011 жылы Алматы қаласы Жазушы баспасында басылып шыққан кітап. Жазушының бұл романында қоғам мен адам арасындаға қарым-қатынас, замана шындығы боямасыз көрініс тапқан. Қазақтың 100 романы сериясымен қайта басылып шыққан Тасжарған романының оқиғасы негізінен Өртас қаласында өтеді. Оқиға сол қалаға өмірді зерттейміз деген сылтаумен Әли мен Мирастың келуімен басталады. Әрі қарай оқиға шиеленісе түсіп, әрбір кейіпкердің жан әлеміне, табиғатына, адамдардың қарым-қатынасына тастай батып, судай сіңеді. Әкім Тарази не жазса да санамен жазады. Бұлтартпай, шын жазады. Осы ретте жазушының үш түрлі ерекшелігін айтқан жөн. Бірінші, кейіпкерлерінің басым көпшілігі мына өмірге романтиктің көзімен қарайды. Барынша сенгіш, иланғыш, ізденіп жүреді. Әйтсе де, жұрт жүрген шұбырынды жолмен томпаң қағып кете бермей, өзінше жол іздеп, өмір соқпағын басқаша, өзгеше сызуға талпынып жүрген өлермен, жанкешті жандар. Өзін де, өзгені де аямайды. Екінші ерекшелік: кейіпкерлер бірсыдырғы қалыпты емес. Бейне қыл көпірдің үстімен жүріп келе жатқан даршы секілді, титтей қалыптан шықса, шыңырауға құлайды, не аяғына жұқпай арғы жағалауға жетіп жығылады. Оқырманды қос үрей кепте толғаныс, ашыну, опыныс үстінде ұстайды. Үшінші ерекшелігі: көпшілігі жұрт танып-білген қалыпқа сыймайды, оқшау, оқыс қылыққа үйір. Қалыпқа сыймайтын әрекетке барады, жоқ дегенде өзінше өзгеше ұпай жинап, жұрт алдына түскіс келеді. Роман кейіпкерлері алда үлкен бір қоғамдық өзгерісті, сілкіністі күтетін секілді. Тыныш, тұйық, жаймашуақ жатқан көл бетіне тас тастап жібергендей әсерге бөлінесіз, әлденені күтіп елегісисіз... әлденеге іш жиясыз... секем аласыз... қалыптан тыс әрекетті күтесіз. Өзгерістен, келеісізден жаңалық күту - қаламгер стихиясы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Әкім Таразидың Тасжарған романындағы лексика - фразеологиялық ерекшелігін және шығармада қолданған көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдерді анықтап, мысалдар теру. Бұл ерекшеліктерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылады:
oo Фразеологизмдердің стильдік қызметін анықтап, толықтыру;
oo Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдер мен авторлық афоризмдердің топталуы, мағыналық-стильдік қызметін шығару;
oo Кірме сөздер, диалект мағыналық реңкіне тоқталу;
oo Антоним, синоним, омоним сөздер мен эпитет, теңеу, кейіптеу, метафора,метонимия,синекдоха т.б. көркемдік тәсілдердің стильдік қызметтеріне тоқталу.
oo Курстық жұмыстың міндеті: Әкім Таразидың Тасжарған романын оқу барысында ізденіс жасап, суреткердің сөз қаруларын қолданудағы мақсатын айқындау.
oo Курстық жұмыстың нысаны: Әкім Таразидың Тасжарған романын лексико-фразеологиялық ерекшеліктерін зерттеу - зерттеу жұмыстың нысаны болып табылады.
oo Курстық жұмыста қолданылған әдістер. Көркем шығарманың лексикалық ерекшеліктерін анықтау барысында мынадай әдістер қолданылды:
oo Шығарма бірінші оқылғанда мазмұны толықтай танылды;
oo Романды екінші рет оқығанда алдымен антоним, синоним, омонимдер белгіленді;
oo Тасжарған үшінші қайтара оқығанда метафора, метонимия, синекдоха, теңеу, қайталау, эпитет, портрет , пейзаж сынды көркемдегіш- бейнелеуіш құралдар анықталды;
oo Көркем шығарманы тағы қайтара оқығанда мақал - мәтелдер, фразеологизмдер, теңеулер белгіленіп, теріліп талдануға түсті
oo Шығармадан терілген антоним, синоним, омонимдер және метафора, метонимия, синекдоха, теңеу, эпитет, портрет, пейзаж сынды көркемдегіш- бейнелеуіш құралдар сондай-ақ, фразеологизмде, мақал- мәтелдердің (түсіндірмелі сөздігі барлардың) сөздік бойынша мағынасы ашылып, түсіндірілді.
oo Зерттеу жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан тұрады: біріншісі - шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі, екіншісі - шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдердің қолданысы, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1.Тасжарған шығармасы тіліндегі синоним, антоним сөздердің қолданысы.
Антоним
Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тіліатты оқу құралында антонимдерге мынадай анықтама беріп өтеді.
Антонимдер (гректің anti - қарсы, onoma - ат, есім сөздерінен алынған) - тұлғалық жағынан әр алуан, мағыналық құрлымы жағынан бір-біріне қарама-қарсы айтылатын лексикалық бірліктер. Антонимдік парадигма құрылуының мәнісі, оларды бір-бірімен қарама-қарсы ұойып салыстыру мүмкін болуы, осыған сәйкес құрамында жұп сөз болуы қажет. Егер парадигмалық қатардағы сөздің бірі болмаса, екіншісі өзі антоним бола алмайды, яғни кез келген бірлік антоним деп танылуы үшін, оның қарама-қарсы жұп құрайтын сыңары болуға тиісті. Мәселен, бар-жоқ, аш-тоқ, кел-кет т.б.
Қазақ тіл білімінде антонимдерді алғаш арнайы зерттеп, сөздігін құрастырған, тілдік табиғатын терең ашып көрсеткен, ғалым Ж.Мусин былай деп жазады: ...антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықты мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек екен. Егер олардың бірі мағына қарама-қарсылығы жағынан сәл төмен, не сәл жоғары болса, онда олар антоним бола алмайды (Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, 9-бет). Қуану, шаттану, мерейлену, масаттану, масайрау, мәз болу - синонимдік қатарындағы сөздердің кез келгені қайғыру сөзіне антоним бола алмайды, тек қуану-қайғыру жұбы ғана бір-біріне семалық жағынан қарама-қарсы болып, парадигмалық қатар құрай алады. Антонимдердің мұндай қасиетін Л.А.Новиков Логическая противоположность и лексическая антонимия (1966 ж) деп аталытын мақаласында антонимдер бір-біріне қарама-қарсы, полярлық мәнді бейнелейді деп алғаш рет аңғарып жазған еді. Осы негізгі идея көптеген жеке тіл білімінде ғылыми-теориялық бағыт ретінде орныққаны рас.
Тіл білімінде антонимдердің табиғаты құрылымдық, семантикалық және қолданыстық ерекшеліктеріне қарай сипатталады.
Құрылымдық ерекшелігіне байланысты: бір түбірлес және әр түбірлі антонимдер деп бөлуге болады. Бір түбірлес антонимдер - бір түбірге сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы негізінде, екіншілік мағынаның пайда болуы арқылы жасалады. Көбінесе, етістіктің етіс тұлғасы арқылы болады: үйрену - үйрету, қыру - қырылу, улау - улану, ұғу - қғындыру т.б.
Әр түбірлі антонимдер - әр түрлі түбірдің негізінде жасалады, тіл тілде көптеп саналады, болмыстағы қарама-қарсы ұғымдардың аталуы әр түрлі таңбалық негізінде жасалатындығының өзі танымның бір сипатты белгісі. Мысалы, ұшқыр - шабан, үзу - жалғау, ұшу - қону т.б.
Семантикалық ерекшелігіне байланысты: контрарлы, контрадикторлы, векторлы деп бөлінеді.
Қарсы мәнді (контрарлы: латынның contra- қарсы сөзінен алынған) антонимдер - қарама-қарсылықты білдіретін сөздер, әрі олардың арасында аралық, орта топтар да болуы ықтимал: жас (ортасы) қарт (кәрі), суық (жылы) ыстық т.б.
Толық антонимдер (комплементарлық: латынның complementum - толықтырушы деген сөзінен алынған) - толық қарама-қарсылық мән туғызатын лексикалық бірліктер жұбы. Мұндай антонимдік жұп құрамында аралық сипат болмайды, заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен белгілерінің табиғи болмысы бірін-бірі толықтырып тұрады: өмір - өлім, үнемі - уақытша, сақтау - бұзу т.б.
Векторлық антонимдер - зат не құбылыс іс-әрекетінің, қимылының, белгісінің, қасиетінің өзара қарама-қарсы бағытта белгіленуі, яғни лексикалық бірліктердің векторлық қарама-қарсылығы; Мысалы: кіру - шығу, ашу - жабу, жасару - қартаю т.б.
Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы (Ғ.Мұстафин шығармалары негізінде) атты афторефератында 1.2. Антонимдердің жазушы шығармалары бойынша морфологиялық құрылымы: антонимдердің зат есім, сын есім, үстеу сөз таптары арқылы жасалу деп аталады.
Тіл мамандары антонимдердің жасалу жолдары мен ерекшкліктері жөнінде біршама құнды пікірлер айтады. Ғалым Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев антонимдерді қолданудың негізгі төр жолын көрсетеді. [9, 120] : 1) Антонимдердің бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылуы. Жазушы шығармаларынан мысалдармен келтірер болсақ: Ескінің бәрі де іріп тұрмайды, жаңаның бәрі жарқырыап тұрмайды. (Шығанақ, 72-б) Жақсысын ала алмай, жаманын жеңе алмай жатырмыз ғой, әйтпесе... (Шығанақ), 175-б)
2) Антонимдердің іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып шендестірілуі: Жаман жердің белгісі - жел ғана еседі. Жақсы жерге ел көшеді (Шығанақ)
3) Антонимдердің бір сөйлем ішінде ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалуы: Сордың бәрі бақ әпермейді. (Шығанақ, 173-б) 4) Фразеологизмдердің нақты мәтіндерде бір-біріне қарама-қарсы мағынада жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсуі:қол жүйрік - тіл қысқа, көзі тірі - көзі жоқ, бақ қонды - бақ тайды т.б.
Жазушы шығармаларында антонимдік жұптардың жасалу жолдар да ерекше. Мәселен кейбір антонимдік қатынастар ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері жалғауының, номинациялық атауға ие сөздердің қатысуымен жасалса: Не күлкі! Еркектің қоры күлегеш, әйелдің қары күлегеш. (Шығанақ, 34-б) Сенен үлкенді де, кішіні де көрдік (Дауылдан кейін, 345-б). Түсі суық адам өңімде де, түсімде де соңымнан қалмай қойды (Қарағанды, 319-б)
Тіл білімінде жүйеленген талдаулар бойынша, жазушы шығармаларындағы антонимдік қолданыстардың сын есім мағынасында жасалу сипатын мынадай негізде көрсетуге болады:
oo заттың түр-түсін білдіретін антонимдік қолданыстар (ақ-қара): Екі бетімнің бірі қара, бірі ақ (Қарағанды, 187-б)
oo заттың көлемдік, аумақтық сынын білдіретін антонимдер (үлкен-кіші): Төкен үлкен де болса кішідей жалпаңдай бастады (Шығанақ, 68-б)
oo заттың дәмін, исін және басқа сипаттарын білдіретін қарама-қарсы сөздер (ащы-тәтті, жағымды-жағымсыз т.б): Тәтті тағам жеген адам, ащыны қайдан білсін (Шығанақ, 68-б)
егер тіл материалдарын салыстырып қарайтын болсақ, антонимдік қатынаста қолданылатын сөздердің ең көбі - сын есімдер.
Сын есімге тән антонимдер
1. Әли адамдарды жаман, жақсы деп бөлмейтін.(8 бет)
Жаман. 1.Сапасы төмен, жақсы емес, әсіре нашар.2. Жағымсыз, ұнамсыз, кеіпсіз. 3. Өте, қатты. [ҚТТС 261 бет]
Жақсы. 1. Жаман емес, оңды, тәуір. 2. Ақылды, тәрбиелі, саналы, адамгершілік қасиеті мол. [ҚТТС 252 бет]
2.Забойдың алыс түкпірі алакөбең, жарқ-жұрқ етіп жыпылықтап барып неон шамдары жанды, бұларға көрінбейтін қалтарыстан қорбиған біреу шықты, өзінен бұрын бұл жерге көлеңкесі жетіп теңселіп келеді, төбеден төніп келген қарақұстай жалп-жалп еткен қаракөлеңкенің астында Мамыржанның басы айналып, жүрегі лобыды, кемеге алғаш мінген дала қазағындай қиналды; көлеңке тұтасып барып бұлардың үстінен өтіп кеткен сәтте жаңағы қорбаңдаған алып заматта кішірейіп адам сиқына келді; қазан бас, жалпақ бет, жауырыны қақпақтай, биік те емес, аласа да емес, мығым жігіт екен.(25 бет)
Биік. 1.Асқар, заңғар, зәулім. 2. Төмен емес, жоғары. 3. Өте жоғары, көп қабатты. [ҚТТС 132 бет]
Аласа. Биік емес, жатаған. [ҚТТС 38 бет]
3. Он алты жасынан асханада істеп ерте семіріп кетіп, тұрмыс құра алмаған, қырықтан жаңа асқанда толыққаны соншалық үлкен-кіші оны тетя дейтін болған.(73 бет)
Үлкен-кіші. Кәрі-жасы аралас, барша қауым. [ҚТТС 870 бет]
4. Аз отырғанын, көп отырғанын білмейді, қыз екі аяғын суға кезек малды, еңкеіп, алақанымен су ілді, тұрды-тұрды да қайта киіне бастады.(104 бет)
Аз. Азғантай, шағын. [ҚТТС 19 бет]
Көп. Едәуір, бірсыпыра; мол, қыруар. [ҚТТС 415 бет]
5. Сол қолы сынып барады, үзілердей, темір ұстаған оң қолы қарысып қалыпты.(115 бет)
Сол. Оңға қарама-қарсы жақ. [ҚТТС 735 бет]
Оң. Солға ұарама-ұарсы жақ. [ҚТТС 633 бет]
6 . Қоңқабай басы қазандай, жауырыны қақпақтай, тұрқы ұзын, бұты қысқа, қара бұжыр беті ылғи тұнжырап жүреді, не ойы барын сездірмейді.(123 бет)
Ұзын. 1.Қысқа емес, шұбатылған.2. аласа емес биік. [ҚТТС 855 бет]
Қысқа. Келет, шолақ, шорт. [ҚТТС 564 бет]
7. Кеше ғана біреуден кем, біреуден артық азамат еді, мен бейбақ оның да түбіне жетіппін-ау! - деп ойлады. (269 бет)
Кем. Аз, толмаған, жетімсіз, кеміс. [ҚТТС 381 бет]
Артық. Шамадан тыс көп, мол. [ҚТТС 58 бет]
8. Жұмса да, ашса да көз алдынан құйындай үйірілген от кетпейді, біресе жақындай түсіп, біресе алыстай түсіп мазақтай ма, қалай; жақындаса жалынға көп ұқсайды, алыстаса құдды қан, адам қаны, үйрім ортасы қара қошқылданып, қоюланып шет-шеті сұйықтанып, ақ сарғыш тартып, көпіршіп жатқаны; күні түнге айналды, түні күнге айналды.(170 бет)
Қою. Сұйық емес. [ҚТТС 526 бет]
Сұйық. Қою емес, қалың емес, селдір. [ҚТТС 745 бет]
Етістікке тән антонимдер
1. Әли ашуланарын да, ашуланбасын да білмейді.(11 бет)
Ашу. Адамның ыза мен реніштен пайда болатын күй-қалпы. [ҚТТС 76 бет]
2.Мамыржан отырар-отырмасын білмей тік тұрып қалған, Мирас кабинет иесінің алдын орап:
- Отыр Мамыржан! - деп қалды.(17 бет)
Отырар-отырмастан. Отырмай жатып, іле-шала. [ҚТТС 644 бет]
3.Биллиард ойнады, бірде ұтты, бірде ұтылды, қапаланатын не бар.(31 бет)
Ұт. Түрлі ойындарда, спорт сайыстарында қарсы жақты жеңу[ҚТТС 862 бет].
Ұтылыс. Ұтылып қалушылық, жеңіліс. [ҚТТС 863 бет]
4.Кіріп-шығып жүрсем болар! - деді Рәзия.
Кір. Ену, келу, бару. [ҚТТС 438 бет]
Шық. Шығып кету, кетіп қалу. [ҚТТС 932 бет]
5. Әй, шалағай немелер, қайбір жетістіріп барасыңдар, кетпеннің ұшын тиер-тимес сілтеп барасыңдар да, көзбояушылыққой сендердікі.(75 бет)
Ти. Бір нәрсенің екінші бір нәрсеге барып тірелуі, соқтығуы. [ҚТТС 802 бет]
Тимеу. Бір нәрсенің екінші бір нәрсеге барып тірелмеуі, с
6. Мөп-мөлдір Ай жарығы бәрін айқын көрсетеді; қыз - шешінсем бе, шешінбесем бе деп ойланып қалғандай.(104 бет)
Шеш. 1. Жіптің байлауын, түйінін таұату, ағыту, босату. 2. Үстегі киімді шешу. [ҚТТС 915 бет]
7. Амандықтан кеін очерктің шығуымен құттықтау керек, қалай әдемі жазылған, шахтаға бірге түсіп едік, біз байқамаған көп нәрсені ол байқапты, таланттың аты талант қой! (110 бет)
Байқа. 1.Сезу, аңғару, көру. 2. Абайлау, сақтану. 3. Қадағалау, тексеру. (ҚТТС 98 бет)
Байқамау. Сезбеу, аңғармау, көрмеу
8. Аспанбайдың бұл қылығына қарап ауыл адамдары: е-е, байғұстың есі кіресілі-шығасылы, - деп қоятын көрінеді. (114 бет)
Кіресілі-шығасылы. 1. Есі бір кіріп, бір шыққан. 2. Ауысп. Тұрақсыз, өзгермелі, құбылмалы. [ҚТТС 438 бет]
9. Содан екеуі кірісіп кетті, отырып ішті, жантайып ішті, шалқайып ішті, далаға шығып ішті, үйге кіріп ішті беріспеді, Терентий Самұраттың тегін келіп отырмағанын біледі, сондықтан мас болып қалмауы керек. (142 бет)
Шық.1. Шығып кету, кетіп қалу.2. Аттану, сапар шегу. [ҚТТС 932 бет]
Кір. Ену, келу, бару. [ҚТТС 438 бет]
10. Дулат білінер-білінбес жымиып күлді. (147 бет)
Білінер-білінбес. Сәл ғана, болар болмас. [ҚТТС 165 бет]
11. Зәр төгу үшін - зәр жинау шарт.(162 бет)
Төк. Сұйық, уақ, үгітінді затты бір орнынан екінші орынға аудару, ақтару, құю, шашу. [ҚТТС 816 бет]
Жию. Жиналып қойылған, реттелген. [ҚТТС 304 бет]
12. - Зират бсынан келдім, - деп бастады Аблез, деп бастады да зират басында болған оқиғаны бояуын сәл ғана болар-болмас, сезілер-сезілмес қана қоюлатып, айтып берді. (167 бет)
Болар-болмас. 1. Білінер-білінбес. 2. Сәл ғана, ептеп. [ҚТТС 135 бет]
Сез. Бір нәрсені іштей байқау, сезу, білу. [ҚТТС 721 бет]
Сезілмеу. Бір нәрсені іштей байқамау, сезбеу, білмеу.
13. Қуанғанын да, қайғысын да сыртқа шығара алмайтын жігіт орнынан тұрып керілді, терезеден сырқа қарап күлімсіреді, бар болғаны сол.(200 бет)
Қуаныш. Бір нәрсеге қуану сезімі; шаттық. [ҚТТС 527 бет]
Қайғы-мұң. Қасірет, уайым, күйік. [ҚТТС 453 бет]
14. Ол жадыраған сайын Омар түнере берді, ол масайған сайын Омар айыға берді.(202 бет)
Жадыра. Шат-шадыман болып шаттану, рахаттанып масайрау, көңіл көтеру. [ҚТТС 245 бет]
Түнер. Күннің жауға айналуы, күңгірт тартып қарауытуы. [ҚТТС 833 бет]
15. Соңғы сессияның қарарын оқығанда бір күліп, бір жылағандай болды, күлгені - Омардың омақасқаны, жылағаны - Аблездің сазға отырып қалғаны.(211 бет)
Күл. Қуанып, шаттану кезінде езу тартып түрлі үн шығару. [ҚТТС 427 бет]
Жыла. Көзден жас шығару, еңіреу. [ҚТТС 326 бет]
16.Әли өзі сөйлеп, өзгені тыңдап үйренген, бұл жолы ол салтты ұмытып, Омардың хикаяларына сенер-сенбесін білмесе де қызыға құлақ салған. (241 бет)
Сен. Бір нәрсеге илану, нану. [ҚТТС 725 бет]
Сенбестік. Нанбастық, иланбаушылық. [ҚТТС 725 бет]
17.Мен түнде серт еттім, маңдайдан келген немесе маңдайдан кеткен қуды адам деп! (246 бет)
18. Өртастағы музыка мектебіне барып, сондағы бір мұғаліммен келісіп, Зәурені күніне алты сағат пианиноға отырғызған, тырп еткізбеді, өл, тіріл, үйрен. (249 бет)
Өл. Жүректің соғуы тоқталып,өмірі тусылуы; қаза болу. [ҚТТС 651 бет]
Тірі. Жаны бар, өлмеген. [ҚТТС 847 бет]
19. Уляның келегнінеи ол байғұс қуанып қалды, ет асып, шай қойып мәре-сәре болдығ, Уля сол күні сол үйде қонды, ұйықтаған, ұйықтамағаны белгісіз, көзі ілінсе, ояу сияқты, ояу жатса һ, көзі ілініп кеткен сияқты; манағы бұлыңғыр тәуекелдің шешімін іздейді,не істемек сонда?(268 бет)
Ұйқы. Адам мен жан-жануарлардың тынығып дем алуы үшін, белгілі бір мерзімде қайталанып отыратын физиологиялық жағдайы. [ҚТТС 856 бет]
20. Сабырлы жан еді, бұл өмірге үнсіз келіп, үнсіз кетті ғой, мен де...(269 бет)
Кел. Бері қарай бет алып жүру, жылжу. [ҚТТС 379 бет]
Кет. Бір жаққа кетіп қалу, шығып кету, ұзап кету. [ҚТТС 392 бет]
Зат есімге тән антонимдер
1.Әли алғашқы күндері қысылып-ақ жүрген, сондықтан даМамыржанға салмақ салып күндіз-түні ішіп-жеу жағына тарта бергені содан.(30 бет)
Күндіз. Түнге қарама-қарсы күн жарығындағы тәуліктің жаршысы. [ҚТТС 430 бет]
Түн. Тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілекке дейінгі аралығы. [ҚТТС 832 бет]
2.Алматыдан телефон соқты, үйінде бірдеңе болып қалған ба, алды-артына қарамай зытты емес пе.(42 бет)
Алды-арты. 1. Бір нәрсенің бас-аяғы, бар болғаны. 2. Бір нәрсенің ең соңы, ең ақыры. [ҚТТС 41 бет]
3. Жұмса да, ашса да көз алдынан құйындай үйірілген от кетпейді, біресе жақындай түсіп, біресе алыстай түсіп мазақтай ма, қалай; жақындаса жалынға көп ұқсайды, алыстаса құдды қан, адам қаны, үйрім ортасы қара қошқылданып, қоюланып шет-шеті сұйықтанып, ақ сарғыш тартып, көпіршіп жатқаны; күні түнге айналды, түні күнге айналды.(170 бет)
Күн. Түнге қарама-қарсы күн жарығындағы тәуліктің жаршысы. [ҚТТС 430 бет]
Түн. Тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілекке дейінгі аралығы. [ҚТТС 832 бет]
4. Сүйте-сүйте, сізге өтірік, маған шын, әлгі кірпіштей кітапты үш күннің ішінде түгелдей, бір әрпін, бір ноқатын қалдыриай, сноскасына дейін жаттап алдым. (239 бет)
Өтірік. Шындықтан алшақ, жалған. [ҚТТС 662 бет]
Шын. Рас, растық, анық.[ҚТТС 934 бет]
Үстеуге қатысты антонимдер
1.Алаңның арғы бетінен бергі бетіне жеткенше оның көңілі қобалжып, құты қашатын.(16 бет)
Арғы-бергі. Өткен-кеткен, бұрынғы-соңғы, қайдағы-жайдағы. [ҚТТС 54 бет]
2. Төменде сояу-сояу қара тістер, үстінде сояу-сояу көк тістер айқасып қалыпты, шайқасып қалыпты.(80 бет)
Төмен. Жоғарыға, биікке қарама-қарсы жақ; еңіс. [ҚТТС 816 бет]
Үсті. Белгілі бір нәрсенің жоғары жағы, үстіңгі беті. [ҚТТС 874 бет]
3.Мамыржанның жұмыс стилі қызық, көзге түспей келіп кабинетіне кіріп кетуге тырысатын, бір кіріп алса қызмет аяқталғанша шықпауға тырысатын, және алдына кісі келмегенін тілейтін, бірақ келеді, әрине, келгендерін не жоғарыға, не төменге ысырып жіберуге тырысатын, ешкім бұған сұрақ қоймауын, өтініш айтпауын тілейтін. (107 бет)
Жоғары. Үсті, бас жағы. [ҚТТС 816 бет]
Төмен. Жоғарыға, биікке қарама-қарсы жақ; еңіс. [ҚТТС 816 бет]
4. Омар мен Мамыржанның қимыл-әрекеті іркліп-іркіліп, жылжыған кинокадрдай үздік создық боп көз алдында көлбеңдей берді, Мамыржан, қалбалақтап, артқа бір алға бір жүгіріп алды да, кілт тұрып қалып, екі қолын созыңқырап тұрып атты, Омар асықпады да, абдырамады д, екі аяғын нық басып, талтайыңқырап тұрып атты, бір атқанда екі атты, екі атқаны бір атқандай естілген: бұларға қарай тұра ұмтылған аю белгісіз бір құпия күш аяғынан кері сүйрегендей, дарылдап кейін серпіліп барып, қайта ұмтыла беріп, омақаса құлағанын көрегн.(149 бет)
Алға. Ілгері, ілгері қарай. [ҚТТС 40 бет]
Арт. 1. Бір заттың алдына қарама-қарсы жағы. 2. Бір нәрсенің соңы, ақыры. [ҚТТС 37 бет]
5. Бүгін болмаса да ертең орындалатын істің тамырына Аблездер мен Мамыржандардың шынымен-ақ балта шапқаны ма? (243 бет)
Бүгін. Бұл күн, осы күн. Осы кезде, қазір. [ҚТТС 157 бет]
Ертең. 1.Бүгіннен кейінгі келесі күн. 2. Болашақ күн, келешек. [ҚТТС 233 бет]
6.Өткен түні қалай мазасыз өтсе, келер күні де солай берекесіз өтті: жуынып тұрып жазықсыздан жазықсыз ақша сұрап келген қызына зекіп тастады.(274 бет)
7. Жұмса да, ашса да көз алдынан құйындай үйірілген от кетпейді, біресе жақындай түсіп, біресе алыстай түсіп мазақтай ма, қалай; жақындаса жалынға көп ұқсайды, алыстаса құдды қан, адам қаны, үйрім ортасы қара қошқылданып, қоюланып шет-шеті сұйықтанып, ақ сарғыш тартып, көпіршіп жатқаны; күні түнге айналды, түні күнге айналды.(170 бет)
Ә.Таразидың "Тасжарған" шығармасының тілін талдау барысында 31 антоним теріліп, талдауға түсті. Ғалым І.Кеңесбаевтың ‟Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін" пайдалана отырып әрбір антоним сөздердің мағынасы ашылып, стильдік қабаттарға бөлінді. Зат есімге қатысты 4, сын есіге қатысты 20, үстеуге қатысты 7антонимдер талданды.
Омонимдер
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының әлденеше амал-тәсілдері бар, солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар:
1. Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семантикалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер. Бұл - тіліміздегі ең өнімді тәсіл. Сөз мағыналарының бір-бірінен алшаұтан дамуы нәтижесінде шыққандықтан, омонимнің мұндай түрлерін лексикалық тәсіл арқылы жасалға омонимдер дейміз.
Мысалы: Жал І. Жан-жануарлардың желкесіне шыққан өыл. Жал ІІ. Ұзыннан ұзақ созылып жатқан белес, қырқа.
2. Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгеріске ұшырап, дыбыстарыдың құрамы жағынан кірігуі арқылы жасалған омонимдер. Тілдегі сөздер мен оның грамматикалық құрылысының ертедегі қалпы мен қазіргі күйі нақ бірдей болған деуге келмейді. Дәл бүгінге дейін олар қилы даму процестерін бастан кешірген. Мысалы, қазақ тіліндегі атқа салт мінгенде тоқымның үстінен салатын жабдық мағынасын білдіретін ер деген сөздің бастапқы дыбысталуы ұалпы егер болған, онан кеінгі тілдің даму барысында сөз ортасындағы г дыбысының түсіп қалуы салдарынан, егер сөзі ер формасына ауысып, бұрыннан сөздік құрамда өмір сүріп келе жатқан еркек, батыл, күйеу ұғымында жұмсалатын ер деген сөзбен бірдей болып айтылған да, омоним жасалғандығы белгілі.
3. Аффикстер жалғану арқылы жасалған туынды омонимдер. Түбір сөзге әртүрлі қосымшалар қосылу нәтижесінде пайда болған омонимдер туынды омонимдер делінеді. Туынды омонимдерге біздің тіліміз өте бай. Бұлар мына сияқты өнімді жұрнақтар арқылы келіп шыққан.
а) Омонимдер - ма,-ме,-па,-пе, -ба,-бе жұрнақтары арқылы жасалған. Мысалы: Айналма І. Көшенің бұрылатын жері бұрылыс. Айналма ІІ. Мал ауруы, делбе.
б) Омонимдер - ық,-ік,-қ,-к жұрнақтары арқылы жасалған. Қорық І. Мал жайылатын шөбі мол жер. Қорық ІІ. Үрейлену, зәресі ұшу. Ашық І. Аузы жабылмаған, төбесі жоқ. Ашық ІІ. Қарны ашу, тамақтану, тарығу.
4. Өзге тілдерден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздері мен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер.
Қазақ тіліне араб-парсы және орыс тілдерінен ауысып келген қыруар кірме сөздер бар. Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің қазақ сөзімен омоним болғандары мыналар:
а) Араб сөздерінен жасалғандары. Мәселен, арабтың күш, жігер мағынасындағы қайрат (ғайрат) сөзі қазақ тіліндегі пышақты қайрат дегендегі қайрат етістігімен түр-тұлғасы бірдей келуі нәтижесінде омоним жасалған.
ә) Парсы сөздерінен жасалған омонимдер. Мәселен, біреуге деп көр қазба, өзің түсерсің (мақал) дегендегі көр парсының гөр деген сөзінің өзгерген түрі. Бұл сөз Қалқамның нұсқасын, Көр, көзім, бір кенел дегендегі көр етістігімен дыбысталу жағынан үйлесіп, омоним жасалған.
б) Орыс сөздерінен жасалған омонимдер. Мәселен, өгіздің мойнына салатын мойынтұрық (мойынағаш) деген мағынадағы жарма деген сөз орыстың ярмо деген сөзінің өзгерген түрі. Шу-шумен жармадағы өгіздерін, Алдырды анда-санда өгіз демін. Бұл сөз қазақтың жармаланған бидай, арпа дегендегі жарма сөзімен дыбысталуы жағынан бірдей келіп, омоним жасалған.
Қазақ тілінжегі омонимдер мағыналары мен формаларына қарай: лексикалық омонимдер, лексикалық-грамматикалық омонимдер және аралас омонимдер болып үшке жіктеледі.
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ған сөз табына қатысты болады да, барлық жағдайда бірыңғай формаға ие болып тұрады. Лексикалық-грамматикалық омонимдер табындағы сөздер әр сөз тобына қатысты болғандықтан түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне қатысты формалармен түрленіп, өзгере береді. Ал аралас омонимдер тобындағы сөздер осы екі топтағы омонимдердің қасиетін бірдей қамтиды. Бұлардың компоненттері екеу ған болмай, көп компонентті болып ұшырасады. Сондықтан да омонимдердің бұл түрін аралас омонимдер деп ерекше аталған.
Құрманалиева Ақмарал Мейірханқызы Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғатавторефераты 1.3. Заттар мен құбылыстарыдң сыртқы тұлғалаырндағы ұқсастық тірек болған гомогенді омонимдер деп аталады.
Бізді қоршаған ортады, ақиақат шындықта бір-біріне ұқсас, сәйкес келмейтін заттар, бір-бірне теңдестірілмейтін құбылыстар кемде кем екені белгілі. Мәселен, табиғаттағы жер бедерін көбіне адамның, малдың дене мүшелерімен ұқсастырылады. Ондағы болып жатқан түрлі құбылыстарды (жел, су, найзағай, өсімдіктің жер бетіне өсіп шығуы т.т.) дене мүшелерінің физиологиялық қасиеттерімен теңдестіріп, бір-біріне сай деп қарастырылады. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың ұқсастығын өзінің еңбегінде сөз етіп өткен ғалым А.Машанов осыған орай Табиғаттағы әрбір мүшелер біріне-бірі ұқсас, сәйкес болады, табиғаттағы ұлы мүшелеріндегі қасиеттер кіші мүшелерінде өзіне тиісті мөлшерде қайталанып отырады - дейді. (17,13) Демек, өзіміз сөз етіп отырған ұқсастық өмірдің, болмыстың барлық саласынан байқалатын заңдылығы екен.
Міне, осы ұқсастықты байқаған адамдар өздерінің танымдық қабілеттерін арттырып қоймай, сонымен әр түрлі ұғымдарға атау беруде пайдаланып отырды. Ал, бұл өз ретінде тіліміздегі сөз мағыналарының дамуы мен олардың жекелену үрдісіне өз әсерін тигізбей қоймайтыны белгілі. Оны өзіміздің зерттеу объектісі гомогенді омонимдердің туындауына себеп болған мотивтерден аңғаруымызға болады. Мәселен: Жаңа туған айдың орақ тәрізді сырт көрінісіне басқа да заттардың пішіндері адамдар тарапынан ұқсастырылуы Айшық сөзінің мағынасының дамуына, олардың бірте-бірте жіктелуіне алып келген бірден бір себеп. Ол мағыналардың бірі мешіттің мұнарасына, мазардың басына бұйымдарға т.б. салынатын жаңа туған ай бейнеісіндегі ою-өрнек - Айшық ( яғни Айшық ІІ) болса, ал үшіншісі Жүгеннің сұлулығына орнатылған тежеу темір, шығыр. Оның да темір салпыншақтары айдың пішіні тәрізді имектеу келген. Үшеуі де назар салсаңыздар жаңа туған айдың формасына ұқсастығымен бір-бірімен жақындасын келеді. Демек, үш омонимнің де мотиві олардың сырт көріністерінде жатыр. Және оны ассоциативті, визуальды негізде анықталған мотив деуімізге әбден болады. Ал дәл осы әдіс арқылы тіліміздегі көптеген гомоомонимдердің тындауына әсер берген мотивтер анықтап алында. Атап айтқанда:
2. Заттар мен құбылыстардың орналасуындағы ерекшеліктеріне байланысыт пайда болған гомогенді омонимдер.
3. Заттар мен құбылыстардың түр-түсіне негізделген гомогенді омонимдер.
4. Заттар мен құбылыстардың дыбыстары негізінде пайда болған гомогенді омонимдер
5. Заттардың санына байланысты қалыптасқан гомогенді омонимдер
6. Заттар мен құбылыстардың қимыл ұқсастығы негізінде пайда болған гомогенді омонимдер
7. Қолданылған материалға байланысты пайда болған омонимдер
8. Себеп-салдар негізінде пайда болған гомогенді омонимдер
9. Мерзім немесе уақыттың әсері тиген гомогенді омонимдер
10. Заттар мен құбылыстардың қызметі негізінде пайда болған гомогенді омонимдер
11. Заттар мен құбылыстардың адамға тигізетін әсерлі немесе олардың ішкі қасиеттеріне (дәмі, иісі т.б.) негізделген гомогенді омонимдер
12. Қазақ тіліндегі этимологиялық негізде мотивтері анықталған гомогенді омонимдер.
Назар салсаңыздар тіліміздегі гомогенді омонимдердің пайда болуының өзі ішкі заңдылықтарға толы өзіндік семантикалық тәсілдер мен жолдарға ие құбылыс екен. Өйткен, әрбір гомоомонимнің астарында байқасаңыздар, олардың пайда болуына әсер берген әртүрлі мотивтер жатыр. Міне осы мотивтер бірінде заттар мен түр тұлғасына, пішініне негізделген нақты деректерден көрсек, келесі бірінде олардың түр-түсіне, дыбыстарына не қызметтеріне т.б. сүйенгенін аңғардық.
Жазушы Ә.Таразидың "Тасжараған " шығармасындағы омонимдердің қолданыс ерекшелігі
1.Ана бөлмедегі күлкімен Әлидің көңілі сай емес. (9 бет)
Сай І 1. Өзегі мен табаны жазық келетін, жары жоқ ойпаң жер. 2. Баскиімнің құранды бөліктері.*Сайда саны, құмад ізі жоқ - а) қайда екені белгісіз, дерексіз; ә) берекесіз, шашыранды, есепте жоқ. Сайдың тасындай таңдаулы, ірі, мықты. Сай-сүйекті (сүйегін) сырқыратты (шымырлатты) - қайғырып егілтті, қатты күйзелтті.
Сай ІІ 1.Сәйкес, лайық, дәл. 2. Дайын, әзір.
Сай ІІІ белгілі бір межеге тоқатлу, тірелу.[ҚТТС 697 бет]
2. Өзі жүдеңкіреп қалған-ау, паплап Әлидің бауырына тығыла береді ғой. (10 бет)
Бауыр І 1. Адам мен жан-жануарларыдың қан тарату, зат алмасу, ас қорыту қызметтеріне қатысушы ішкі мүше. 2. Жан-жануардың бауыр орналасқан ішкі жағы. 3. Таулы, жоталы биік жерлердің ой жағы, етегі, алқымы.
Бауыр ІІ Бірге туған қандас, туыс, ағайын.[ҚТТС 116 бет]
3. - Осы сенің қауашағыңды ашып көрер ме еді, миыңның іші толған еркектердің суреті-ау! (45 бет)
Іш І 1.Ішек-қарын орналасқан жер, құрсақ. 2:.Бір нәрсенің ішкі жағы, ортасы, арасы.
Іш ІІ 1. Сұйық затты сіміре жұту, ұрттау. 2. Тамақтану, ішіп-жеу.[ҚТТС 954 бет]
4. Ғали мығым денелі, ірі кісі, тік қайырған қайратты шашына ақ сызат түскен, кең маңдай, қыр мұрын, үлкен қара көздері - интеллигент адамның сипатын танытады, тең жартысын стол алған аядай кабинет қана сыйқын бұзып тұрған. (56 бет)
Тік І 1. Тікесінен, тура, түп-түзу. 2. Биік, құлди, тіп-тік.
Тік ІІ Жіп сабақтаған инемен, киім-кешекті тігіп-тепшу, жамау.
Тік ІІІ Үй, тағы басқаны көтеру, қондыру; ағашү гүлді жерге отырғызу, қадау.
Тік ІУ Бәйгеге немесе бәстескен адамдар арасында ақшалай немесе заттай жүлде қою.[ҚТТС 843 бет]
Қара І 1. Көмірдің, күйенің түсіндей (аққа қарама қарсы түс) 2.Қарапайым көрінген нәрсе, қарайған зат.3.Бір нәрсенің нобайы, пішімі, аумақ, көлемі, сан мөлшері. 4. Этн. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде басқа салатын қара түсті орамал. . Халық арасынан шыққан қарапайым адам; бұқара халық.
Қара ІІ Жылқы, түйе, сиыр малдарының жалпы аты.
Қара ІІІ .Назар ауды, көз жіберу. 2. Іздеу, қарастыру. 3. Көру, тексеру, аңғару, бағу, байқау, бақылау.[ҚТТС 477 бет]
5. Тыным керек деп бұл ойламайды да: сиыр сауады, қой сауады, сиырды падаға қосады, қойды жекешенің отарына қосады, биені таудың беткейіне апарып арқандайды, құлынды қорада ұстамаса желі жоқ, үйрек-тауықтың әуресі де бір шама, күз, қыс, көктемде балалардың қияметінде шек жоқ, мектепке баратын үлкен төртеуінің пормы деген бәлесі-ақ титықтайтып тастайды. (99 бет)
Сау І 1. Ауру-сырқаудан аман, дені таза. 2. Ауысп. Дені бүтін, бүлінбеген.
Сау ІІ Емшекті саумалап тартып, сүт шығару.
Сау: сау ете түсті - а) тұтқиылдан пайда болды; ә) бұрқ ете түсті.[ҚТТс 715 бет]
Қой І Күйіс қайыратын уақ мал.
Қой ІІ Қолындағы затты бір жерге қалдыра тұру.
Қой ІІІ Ұру, соғу, періп жіберу.
Қой ІУ Болмайды деген тыйым сөз
Қой У Бір нәрсенің, істің растылығын, дұрыстығын күшейте түсу үшін қолданылатын көмекші сөз.[ҚТТС 509 бет]
Қыс І Ең суық жыл мезгілі.
Қыс ІІ 1. Бір нәрсені екі заттың арасына салып сығу, жаншу. 2.Қапсыра құшақтау, бауырына басу. 3.Ауысп. Жаналқымға алу, қинау.[ҚТТС 564 бет]
6. - Нақұрыстар! - деді, - адал совет азаматының сыртынан ғайбат сөз айтудың қалай болатынын көрсетем! - деді, - тыныш жүрген адамға өздерің тиістіңдер, енді көріп алыңдар менің құқайымды, - деді, - Ниеталиев пен Падкова атышулы бұзақы, бұзылған, жеңілтек Неля Самсонованың жатақ бөлмесінен шықпай қоңған соң, талтүсте масқара жасаған соң, ұрысқаным рас, шынымды айтсам, үстерінен түстім, ал қайтесіңдер! (157 бет)
Бұзылған Жаман жолға түскен, азғындаған.[ҚТТС 149 бет]
7. Ошақтағы қоздың үстіне қурай салсаң бықсымай, түтінсіз, жалынсыз, шытырлап, бауырынан ғана тұтанып, қоздың үстіне шоғы түсе береді, үрмелемесең, жел тимесе, солай-ақ жанып таусылады, сәл ған үрлесең, сәл ғана леп тисе бітті, лап ете қалады, түтіні де шығады, жалыны да лаулайды. (165 бет)
Бауыр І 1. Адам мен жан-жануарларыдың қан тарату, зат алмасу, ас қорыту қызметтеріне қатысушы ішкі мүше. 2. Жан-жануардың бауыр орналасқан ішкі жағы. 3. Таулы, жоталы биік жерлердің ой жағы, етегі, алқымы.
Бауыр ІІ Бірге туған қандас, туыс, ағайын.[ҚТТС 117 бет]
8. Ілкіде күле сөйлеп, өзін өзі сәл кекете сөйлеп отырған Омар соңғы сөздерді айтқанда беті қуқылданып, көздер шатынап кетті.(45 бет)
Бет 1.Адам баласының алдыңғы жағы; жүз. 2.Адамның өзіндік түрі түс келбеті.3.Белгілі бір заттың үстіңгі жағы. 4.кітап, дәптер парағының әрбір жазылатын жағы.[ҚТТС 128 бет]
9. Өртастағы атақты бұзақылардың бірі, оның алдында балалар тік тұрады, ал сол Подкова Дулаттың алдында құрдай жорғалайтын.(72 бет)
Тік І 1. Тікесінен, тура, түп-түзу. 2. Биік, құлди, тіп-тік.
Тік ІІ Жіп сабақтаған инемен, киім-кешекті тігіп-тепшу, жамау.
Тік ІІІ Үй, тағы басқаны көтеру, қондыру; ағашү гүлді жерге отырғызу, қадау.
Тік ІУ Бәйгеге немесе бәстескен адамдар арасында ақшалай немесе заттай жүлде қою.[ҚТТС 843 бет]
Ә.Таразидың "Тасжарған" шығармасының тілін талдау барысында 9 омоним теріліп, талдауға түсті. Ғалым І.Кеңесбаевтың ‟Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін" пайдалана отырып әрбір омоним сөздердің мағынасы ашылды.
Синоним
Нұрғалиева Майра Балтабекқызы Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер атты афторефератында жұмыстың бірінші тарауы Синонимдерге жалпы сипаттама деп аталып, оның мазмұны төрт тармақта сипатталады.
Бірінші тармақта қазақ тіл біліміндегі синонимдердің зерттелуіне шолу жасала отырып, синонимдер жөніндегі жалпы тіл біліміндегі ғылыми пікірлер сараланып, ортақ тұжырымдар нақтыланды.
Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйелегі басты объект - сөз болса, олардың мағыналық теңдігі мен жақындығы мағыналық сәйкестердің бір қғым төңірегінде ұштасуымен анықталады. Сондықтан синонимдер ең алдымен әрбір тілдің дамуы мен өркендеуіндегі ең маңызды да күрделі құбылыс, әрбір тілдің дамығандығын, оралымдылығын сипаттайтын лексикалық категория болып табылады. Синонимдер жан-жақты қарастырылған семантикалық категория болып есептелгенмен, бұл құбылыстың күрделілігі сондай, оның анықтамасы, белгілері, түрлері, өзіндік айырым-ерекшеліктері туралы әлі де зерттеулер жүргізілуде.
Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тілінде синонимдер туралы ғылыми пікір айтылған жоқ деуге де болады. Ұлы ғалым өзінің Тіл қисыны атты мақаласында синоним деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл танып, нақты айтып береді: Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыл амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз қолданады. Бәрінің де ой-мақсаты бір, бәрінікі амандық, бірақ әркім әр түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша тұтынған сөздер - сол адамның тілі болады [1:14]
Сонымен бірге еңбектері белгілі бір сөз табына қатысты синонимдерге арналған ғалымдарды да атап өтуге болады. Мысалы, қазақ тіліндегі синонимдерге қатысты зерттеулерге шолу жасасақ, зат есім синонимдерін Ә.Болғанбаев, етістік синонимдерді М.Серғалиев, О.Жұмашев, А.Османова, сын есім синонимдерін Ф.Оразбаева секілді ғалымдар зерттеген. Орыс тілінде көбінесе етістік синонимдердің зерттелуіне назар аударған. Демек, зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптары қамтылған. Сол сияқты синонимдерді басқа лексика-семантикалық топтармен байланыстыра зерттеген еңбектер де бар. Мысалы, орыс тіл білімінде синонимдер мен антонимдердің байланысын қарастырған А.А.Уфимцев пен Л.Веденская, қазақ тіл білімінде синонимдердің фразелогиямен қатысын қарастырған Г.Смағұлова тәрізді зерттеушілердің еңбектерін атап өтуге болады.
Осы тараудың Синонимдік қатар және доминант мәселесі атты екінші тармағында синонимдік қатардағы доминант сөзді белгілеу, оның өзіндік ерекшеліктері мен қызметі жөніндегі мәселелер қарасытырылады.
Синонимдік қатар - әрбір ұғым-түсінікті барлық реңктермен бере алатын сөздер тізбесі. Бұл қатардан көнерген сөздер мен кірме сөздерді, диалектизмдерді, байырғы сөздерді де кездестіруге болады.
Синонимдердің негізгі басты белгісі - сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктердің болуы. Егер синонимдер әр түрлі қғымды білдірсе, ондай сөздердің синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес. Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивтік реңк бере бермейді.
Зат есім синонимдердің мағыналарында стильдік реңк тудыра алмайтын синонимдер де бар. Мысалы, жауынгер сөзі әскери тәртіпті мойындайтын, соғыс тәсілін меңгерген адамдарға байланысты айтлатыны белгілі. Осы сөздің тарихи романдарда сарбаз, лашкар, әскер, жасауыл тәрізді синонимдік қатарлы да кездеседі. Бұл синонимдік қатардағы сөздер жауынгер сөзіне мағыналық реңк беріп, түрленіп қолданылып тұрған жоқ. Синонимдік қатарының көптігі жауынгер сөзінің қолданылуы аясының кеңдігін көрсетеді. Сөзді синоним деп тануда оның бастапқы мағынасына мән беру керек. Бастапқы мағынадағы сөздің синонимдік қатардағы сөздермен қарым қатынасқа түсуі арқылы оның мағынасы сараланып, айқындала түседі.
Синонимдік қатардағы сөздер туралы да пікір әр түрлі. Мәселен, О.Д.Богоусловская синонимдік қатар белгілі бір жүйеге бағынған сөздердің қалыптасқан тобы десе [5:72], В.А.Сиротинина синонимдік қатар синонимдік қарым-қатынаста алынған сөздердің тобы деп тұжырымдайды 6:37.
Синонимдік қатардағы сөздердің бәрі бірдей болып келе бермейді. Әрбір қатарда бір сөз басқа синонимдерге қарағанда басым айтылып, басқа сөздердің өз төңірегіне топтасуына негіз болады. Ондай сөздер синонимдік доминант немесе басым синоним деп аталады [3:23].
Синонимдік қатардағы сөздер кейде әр түрлі мағыналық реңк беретін сөздерден тұруы мүмкін. Сондықтан синонимдік қатардан доминант сөзді белгілеу қиындық туғызады. Домнһинант сөзді білдіруде сөздердің бастапқы мағынасы басшылыққа алынады. Мысалы: көршілес, қанаттас, қатарлас - көрші тұратын, қонысы бір адам. Осы сөзді контекст ішінде алып қарасақ:
Сарыарқаны ен жайлап, көршілес жатқан екі ұлыстың арасында тағы да ерсілі-қарсылы ат жүгірту көбейді (Ә.К.)
Сондықтан аталас ағайын іргелерін тым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz