Жазушы Шыңғыс Айтматовтың Жан пида романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелігі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 129 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс

Жазушы Шыңғыс Айтматовтың Жан пида романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшелігі

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним,омоним, синоним сөздерінің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
1.4. Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
1.5. Мақал-мәтелдердің, авторлық афоризмдердің, нақыл сөздердің ұлттық-танымдық қызметі қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1.Экспрессивті-эмоционалды сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
2.2.Теңеудің қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...103
2.3. Эпитет,метонимия, синекдоха, метафора стильдік қызметі ... ... ... ... ... ..100
2.4. Портрет, пейзаж берілу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..116
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..123
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125

Кіріспе

Тіл-қоғамдық қарым-қатынастың ерекше сипатын білдіретін құнды құрал. Тіл-халықтың ұрпақтан ұрпаққа ғасырлар бойы үзіліссіз беріліп келе жатқан ұлттық мұрасы[1, 3 бет].
Тіл халықтың қоғамдық, әлеуметтік өмірімен, саяси-экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденеді. Сондықтан да қоғам өмірінің даму қарқыны түрлі тарихи дәуірде, түрліше деңгейде көрінетіні сияқты, әдеби тілдің де даму шеңбері бірде кеңейіп, бірде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерістер тілдің барлық категорияларын өз ішіне алады. Бірақ қандай өзгеріс болмасын, тіл қалай дамымасын, ол өзінің адамдар арасындағы қатынас құралы ретіндегі қызметін өз дәрежесінде атқара береді. Әсіресе, егемендік алған күптеген халықтардың әдеби тілдерінің бүгінгі кемелденген кезінде тілдің атқаратын қызметі орасан зор, себебі тіл неғұрлым кемелденген болса, тіл мәдениеті, сол тілді дүниеге келтірген халық менталитеті де соғұрлым жоғары болмақшы [2, 3 бет].
Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын, дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және шешуші рөл атқарады [3, 3].
Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика немесе сөздік құрам деп атайды. Сөздердің мағынасын, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді[4, 3].
Курстық жұмыстың нысаны - Жазушы Ш. Айтматовтың Жан пида романы.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың мақсаты - шығарма тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсатқа сай алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:
- Шығарма тіліндегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықтау;
- Кірме сөздер, эмоционалды - экспрессивті (бейнелі) сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясын анықтап, ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлу;
- Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
- Мақал - мәтелдердің ұлттық - танымдық қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
- Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет, метонимия, метафора, синекдоха ) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтылап, мәнін ашу;
- Портрет, пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;

Курстық жұмыстың жаңалығы. Бұл курстық жұмыста жазушы Ш. Айтматовтың Жан пида романы тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктері зерттелініп, төмендегідей нақты нәтижелер қорытындыланды:
- Шығарма тіліндегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданыс ерекшелігі анықталды, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты жеке топтарға бөлінді;
- Кірме сөздер, эмоционалды - экспрессивті (бейнелі) сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясы анықталып, ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлінді;
- Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметі, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясы анықталынып, жеке - жеке стильдік қабаттарға бөлінді, талдауға түсті;
- Мақал - мәтелдердің ұлттық - танымдық қызметі, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуы айқындалды, барлығы талдауға түсті;
- Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет, метонимия, метафора, синекдоха) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтыланып, мәні ашылды;
- Портрет, пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі анықталды;
Жұмыстың құрылымы - жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі

Антонимдер
Ғалым Есіркепова Кенжегүл Қабылғазықызы өзінің Қазақ тілінің стилистикасы атты монографиялық еңбегінде антонимдерге мынадай анықтама береді: Көркем мәтінде антонимдер - жалпы адам танымында, оның ішінде дүниені ғылыми және көркем тануда үлкен орын алатын құрылыстар. Өйткені дүниенің құбылыстары сапаға ие болуы үшін, келесі бір өзіне тең жүйежегі нәрсемен салыстырылуы тиіс. Соның нәтижесінде ғана қарама-қарсы ұғым жасалып, ол екі қарама-қарсы ұғым дамудың қарама-қайшылығын танытатын диалектикалық даму жолын көрсетеді [5, 8-9 бет].
Ғалым А.Салқынбай Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде антонимдерге тоқталып өтеді: антонимдер - (гректің anti-қарсы, onyma-ат, есім сөздерінен алынған) - тұлғалық жағынан әр алуан, мағыналық құрылымы жағынан бір - біріне қарама-қарсы айтылатын лексикалық бірліктер. Антонимдік парадигма құрылуының мәнісі, оларды бір-бірімен қарама-қарсы қойып салыстыру мүмкін болуы, осыған сәйкес құрамында жұп сөз болуы қажет. Егер парадигмалық қатардағы сөздің бірі болмаса, екіншісі өзі антоним бола алмайды, яғни кез-келген лексикалық бірлік антоним деп танылуы үшін, оның қарама-қарсы жұп құрайтын сыңары болуға тиісті.
Қазақ тіл білімінде антонимдерді алғаш арнайы зерттеп, сөздігін құрастырған тілдік табиғатын терең ашып көрсеткен, ғалым Ж.Мусин былай деп жазады: ... антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықты мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе - тең болуы керек екен. Егер олардың бірі қарама-қарсылығы жағынан сәл төмен, не сәл жоғары болса онда олар антоним бола алмайды.
Тіл білімінде антонимдердің табиғаты құрылымдық , семантикалық және қолданыстық ерекшеліктеріне қарай сипатталады.
Құрылымдық ерекшелігіне байланысты: бір түбірлес және әр түбірлі антонимдер деп бөлуге болады. Бір түбірлес антонимдер - бір түбірге сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы негізінде, екіншілік мағынаның пайда болуы арқылы жасалады.
Әр түбірлі антонимдер - әр түрлі түбірдің негізінде жасалады, тіл - тілде көптеп саналады, болмыстағы қарама-қарсы ұғымдардың аталуы әр түрлі таңбалық негізде жасалатындығының өзі танымның бір сипатты белгісі.
Семантикалық ерекшелігіне байланысты: контрарлы, контрадикторлы, векторлы деп бөлінеді. Логикада ұғым мазмұнындағы әртүрлі дерексіз белгілерімен байланысты қарама-қарсылықтың контрарлы, контрадикторлы (комплементарлық), конверсивті деген түрлері жіктеледі. Тілдік антонимдерде осы жіктеліске байланысты ажыратылады.
Қолданыстық ерекшеліктеріне байланысты антонимдерді екіге бөлуге болады: жалпытілдік және контекстік антонимдер.
Толық антонимдер (комплементарлық: латынның complementum- толықтырушы деген сөзінен алынған) - толық қарама-қарсылық мән туғызатын лексикалық бірліктер жұбы. Мұндай антонимдік жұп құрамында аралық сипат болмайды, заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен белгілерінің табиғи болмысы бірін -бірі толықтырып тұрады: өмір-өлім, үнемі-уақытша, сақтау-бұзу, ақиқат-жалған, т.б.
Векторлық антонимдер - зат не құбылыс іс-әрекетінің, қимылының, белгісінің, қасиетінің өзара қарама-қарсы бағытта белгіленуі, яғни лексикалық бірліктердің векторлық қарама-қарсылығы: Мысалы: кіру-шығу, ашу - жабу, ескіру-жаңару, т.б. [6, 102-105бет].
Зерттеуші-ғалым С.Ғ. Қанапина Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі атты монографиялық еңбегінде антонимдерге тоқталып өтеді: Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин, Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез-келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.

Ғалым Әділбекова Жеңіскүл Қуандыққызы өзінің 2007 жылы қорғаған Қазақ тіліндегі қарама-қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік қызметі атты кандидаттық диссертациясының авторефератында: Антоним сөздер арқылы берілетін қарама-қарсылық ұғымының заңдарын анықтау бір жағынан, қарама-қарсы құбылыстардың мәнін ашатын диалектика заңына сүйенуді, екінші жағынан сол тілде сөйлеуші адамның ойлау ерекшеліктерін ескеруді талап етеді. Сондай-ақ, адамзаттық әрекет үстіндегі түрлі қарама-қайшылық процестерін қабылдау қабілеті мен оны жеткізе білу тәсілдерін қарастыруды негіздейді, - деп жазады [7, 10 бет].
Ғалым С.Ғ. Қанпина өзінің Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдеірдің танымық бейнелілігі атты еңбегінде антонимдерге тоқталып өтеді: Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Ж.Мусин Қазақ тілінің антонимдер сөздігі атты еңбегінде, антонимдерге әртүрлі бағытта анықтама береді:
1. Әдеттте мағыналары бір-біріне қарама-қарама қарсы сөздер - антоним деп аталады.
2. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі қолданылады.
3. Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні, олар бір сөйлеме ішінде заттар қолданғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің мағыналық қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше көзге түседі.
Антонимдер дүниедегі, әлемдегі құбылыста, сондай-ақ адам бойындағы өмір мен өлім, жақсы мен қаман, күн мен түн, жұмсақ пен қатты, тірі мен өлі, қайғы мен шат, әділет пен қиянат түрінде кереғар ұғымдардың жиынтығы.
Антонимдер әр түрлі жұрнақ, жалғаулар қабылдап, солар арқылы жаңа сөз өрбітіп, өріс аумағын кеңейтіп, мағыналық қырларын молайта отырып та тіл шұрайлығына қызмет етеді.
Әсіресе сын есімді антонимдер мақал-мәтелдерде жиі кездеседі. Сын есімді антонимдердің қолданылуының табысы мынада:
а) заттың сапасын, қасиетін анықтауда;
ә) адамның мінез-құлқының, көңіл-күйінің қасиетін танып білуге жәрдемдесуде;
б) заттың сыр-сипаты мен белгілерін анықтауды;
в) зат пен құбылыстардың түр-түсінің реңін танытуда;
г) заттың, құбылыстың дәмін, сипатын, құрамын танытуда осы антоним сөздер жиі пайдаланып, тіл көркемдігін, ой көркемдігіне жетелеп, айтылған ойдың эстетикалық сипатын, сымбатын танытуға жәрдеме береді.
Қорыта келгенде, мақал-мәтелдердегі антонимдік қатынаста тұрған сөздердің семантикасы біздің қоршаған ортада, дүниеде болып жатқан қайшылықтарды дәл басып береді. Қарама-қайшылық ұғымы болмаса өмірді сезіну де, түйсіну де, қабылдау да соншалықты түсінікті болмас еді.
Біріншіден, зат есім антонимдер сөздерде қайталанып келіп, адамның жан-дүниесін, өмірдегі күйзелісін, сезіміндегі толғанысын береді.
Екіншіден, қарама-қарсы ұғымдағы сын есім антонимдер де жарыстыра қолданылып, адам өміріндегі құбылыстарды салыстыра, шендестіре отырып, оқырманына ой салады.
Үшіншіден, мақал-мәтелдегі антонимдердің стильдік бояу анық, экспрессивті-эмоционалдық әсері күшті, ой мазмұнын тереңдетіп, өмір құбылыстарынан хабар беретін мағыналы сөздер [3, 7-14 бет].
Ғалым К.Аханов өзінің Тіл білімінің негіздері атты оқу құралында антонимдерге төмендегідей анықтама береді: Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады.
Сөздердің бәрі бірдей өз ара синонимдес бола бермейтіні тәрізді кез келген сөз өз ара антонимдес бола бермейд. Мысалы, киім, дәптер, қарлығаш деген сөздерге қарсы мәндес сөздердің табылуы мүмкін емес.
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Поэзияда антонимдер шендестірудің (антитеза) бір тәсілі ретінде қолданылады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып бейнеленеді. Мысалы:
Жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат,
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат[8, 173-176 бет].

Жазушы Ш. Айтматовтың Жан пида романында антонимдер қолданысы:

Етістікке тән антонимдер

1. Бұл қасқырлар арасында өте сирек кездесетін, бәлкім, мүлде кездеспейтін құбылыс та болар. (Ш. Айтматов Жан пида9 бет)
2. Бірақ көк бөрілер қайыра соғып, қасарыса қуып, сонымен қуғыншылар мен қашқындардың арасында, қатыбас тіршіліктің түйіні штеленіскен дүниеде, бірі өлтіру үшін, бірі өлмеу үшін, айналып келгенде, екеуі де өлмеу үшін, қу жан үшін, қандары күйіктен қатып кеткенше жанталас шабыс, үрдіс үреін шыбын жанды мұрынның ұшына келтірер. (Ш. Айтматов Жан пида10 бет)
3. Қасқырлар не қапталға бұлтарып кете алмай, не кейін шегіне алмай, қаптаған қалың бұлттай киіктер табынының алдына түсіп, жан ұшыра безді де отырды. (Ш. Айтматов Жан пида 26 бет)
4. Сіз, сірә, менің әпенділігіме ашу-ызамен жымиярсыз, бәлкім, керісінше, қабақ шытып, қапа боларсыз. (Ш. Айтматов Жан пида 41 бет)
5. Менің жаураған жүрегімді жылытар жалғыз сәуле, ойымнан жатсам-тұрсам кетпейтін жалғыз ермек - ол менің сізге жазар хаттарым. (Ш. Айтматов Жан пида 42 бет)
6. Москваға келіп-кетіп жүргенде талай көрген жерім. (Ш. Айтматов Жан пида 47 бет)
7. Екі жақ соғысып жатқанда, біреуі жеңіп, біреуі жеңіледі. (Ш. Айтматов Жан пида 63 бет)
8. Тіршілікте ән сал, ойна да күл; мұңай, жыла, биле... орайыңның барында. (Ш. Айтматов Жан пида 65 бет)
9. Бәрі де туып, бәрі де өліп, тағы да басқа біреулер өмірге келіп, әлдебіреулер өмірден өтіп өтіп жататын кезекті, әм қайғылы дүние. (Ш. Айтматов Жан пида 68 бет)
10. - Мен суды лайлағым емес, тазалағым келеді. (Ш. Айтматов Жан пида 106 бет)
11. Бірақ адамның тумағы жалғыз, өлмегі жалғыз, ал басқа уақытта бір-бірімен байланыспайтын жеке-дара тағдыр болмайды. (Ш. Айтматов Жан пида 121 бет)
12. Қуанғаннна есі шыққан Мария қайықтан түсе салып, әлгіден кейін біресе жылап, біресе күліп, жағалаумен жүгіре берді. (Ш. Айтматов Жан пида 152 бет)
13. Бір өліп-тірілген соң өмірге қайта оралып, оны тағдырдың берген сыйы деп қабылдап, жарық дүниеге өмір сүріп, ой ойлауға құштарлығы арта түсті. (Ш. Айтматов Жан пида 178 бет)
14. Өмірде кездесулер, айрылысулар болады, солардың ішінде ілуде бір құдай сәтін салған кездесу де ұшырасады. (Ш. Айтматов Жан пида 192 бет)
15. Бір мезгілде әрі күйретіп, әрі қайта тудыратын революция жасасын! (Ш. Айтматов Жан пида 195 бет)
16. Біреудің жолы болып жатады, біреудің жолы болмай жатады. (Ш. Айтматов Жан пида 234 бет
18. Жиналыс сайын тұмсығыңды көтеріп,мен озаттың озатымен деп жұртқа ақыл үйретесің ғой, керек болса, мен сол жиналыста бір шаңыңды қағайын, күннің қайдан шығып, қайда батарын білмей қаларсың. (Ш. Айтматов Жан пида 253 бет)
19. Барармыз - бармаспыз, онда тұрған не бар. (Ш. Айтматов Жан пида 266 бет)
20. Таңның атқаны, күннің батқаны сияқтанып, осы тағдыр мені өзі іздеп тапты. (Ш. Айтматов Жан пида 272 бет)
21. Бірақ бұл өмірде шығасы шықпай, кіресі кірмейді, құтқарушылардың біреуі кеше Бостон тастап кеткен тонның үстінен шықты. (Ш. Айтматов Жан пида 282 бет)
22. Өлгісі де келеді, өмір сүргісі де келеді. (Ш. Айтматов Жан пида 287 бет)

Зат есімге тән антонимдер
1. Ал егер арлан қара күшікке салып, жақындап келіп жанаспақ болса, Аққұртқа аянып қалмақшы емес, алысып бақпақшы, өйткені бұл ауып келген көк бөрілердің Аққұртқа қосшысы емес, басшысы ғой. (Ш. Айтматов Жан пида 9 бет)
Қосшы Біреуге қызмет етуші, күтуші адам. (ҚТТС, 525 бет)
Басшы 1. Жетекші, ұйтқы. 2. Мекеменің басқарушысы. 3. Жол көрсетуші, бастап апрушы. (ҚТТС, 114 бет)
2. Кәдімгі адам ше - қойдың қожасы әрі құлы. (Ш. Айтматов Жан пида 11 бет)
Қожа І 1. Белгілі бір заттың, нәрсенің иесі, бастығы, 2. Үй иесі, от басы. (ҚТТС, 507 бет)
Құл 1. Құлдық дәуірде басын еркі жоқ, иесіне бүтіндей тәуелді шаруа адамы. 2. Ауысп. Пенде, пақыр. 3. Ауысп. Бір нәрсеге табынушылық, соның жетегінде кетушілік. (ҚТТС, 536 бет)
3. Жақсылыққа бастаймын десе де, жамандыққа бастаймын десе де көгерте ме, жоқ қырып-жоя ма - бәрі де әлгі адамдардың іс-әрекетіне байланысты. (Ш. Айтматов Жан пида 14 бет)
Жақсылық 1. Қайырымдылық, рақымдылық, мейірімділік. 2. Белгілі бір заттың бойындағы тәуір қасиет, сапа. (ҚТТС, 253 бет)
Жамандық 1. Жағымсыз іс, оқиға, зұлымдық, қастық, жауыздық. 2. Арық-тұрық, нашар. (ҚТТС, 261 бет)
4. Өмір мен өлім арпалысқан жанталас шайқаста, аспан аударылып жерге түсіп, жер төңкеріліп аспанға көтерілген жойқын жарыста қасқырлар киіктерді алқындыра қуып жүр. (Ш. Айтматов Жан пида 19 бет)
Өмір 1. Материаның қозғалу, даму, өсу көріністерінің жалпы жиынтығы, тіршілік. 2. Адам мен жан-жануарладың, өсімдіктердің физиологиялық тіршілік еті, өсу процесі. 3. Өсу, даму процесінің белгілі бір кезеңі, сатысы; тірі организмнің тіршілік ету мерзімі; ғұмыр. 4. Ауысп. Ешқашан, еш уақыт. (ҚТТС, 653 бет)
Өлім 1. Тіршіліктің бітуі, ажал, қаза. 2. Ауысп. Ар, ұят, намыс. (ҚТТС, 653 бет)
5. Ізгілік пен зұлымдықтың арасын айырып білмек қайғылы әркет - барлық арман атаулының бәріне тән. (Ш. Айтматов Жан пида 22 бет)
Ізгілік Жақсылық, адалдық, игілікті. (ҚТТС, 949 бет)
Зұлымдық Жауыздық, сұрқиялық, сұмырайлық. (ҚТТС, 348 бет)
6. Ол жұртқа ізгілік ойласа, айнала адамдар оған қасірет шектіреді. (Ш. Айтматов Жан пида 36 бет)
Ізгілік Жақсылық, адалдық, игілікті. (ҚТТС, 949 бет)
Қасірет Басқа түскен-уайым қайғы. (ҚТТС, 492 бет)
7. Бірақ бұрын сізге айтқанымдай, менің сізге арнап айтқан сөзімде артық-кем ештеңе де болмақ емес. (Ш. Айтматов Жан пида 42 бет)
Артық-кем Артық- кеміс, аз - кем, кем - кетік, кемістік. (ҚТТС, 58 бет)
8. Басшысы біреу бар, ол ақиқат, бірақ құпия. (Ш. Айтматов Жан пида 47 бет)
Ақиқат 1. фил. Заттар мен құдылыстардың практикада тексерген анық бейнесі. 2. Ауысп., поэт. Асып туған дарын иесі. (ҚТТС, 58 бет)
Құпия Кез келген адамға айтылмайтын жаысырын сыр.(ҚТТС, 543 бет)
9. Бір Үміт, бір Күдік. (Ш. Айтматов Жан пида 58 бет)
Үміт Сенім, тілек. (ҚТТС, 870 бет)
Күдік Сезік, секем, шүбә. (ҚТТС, 422 бет)
10. Мерт болған достарымнан да, қастарымнан да кешірім сұпаймын. (Ш. Айтматов Жан пида 63 бет)
10. Ол адамның тынжысын қыздырып, көкіректегі қайғы-мұңды шайқап, көңілде шаттық пен мұң тағы да екі ұдай тайталасады. (Ш. Айтматов Жан пида 64 бет)
11. Өмір мен өлім, махаббат пен қасірет, илхам-шабыт - бәрі-бәрі музыкада. (Ш. Айтматов Жан пида 69 бет)
12. Бір істе не сұлтан боласың, не ұлтан боласың. (Ш. Айтматов Жан пида 88 бет)
12. Оның үстіне екеуміз, от пен судай мүлде басқа адамдармыз. (Ш. Айтматов Жан пида 156 бет)
13. Алыстағы теңіз бен құрлық үстінде ай қалқып барады. (Ш. Айтматов Жан пида 170 бет)
14. Бала-шаға емес, дап-дардай кісі мұнша далақтап шапқаны несі? (Ш. Айтматов Жан пида 301 бет)

Синонимге тән антонимдер
1. Мойынқұм даласы қанша ұлан-ғайыр, қанша кең-жазира десең де, Азия құрлығының кішкентай ғана бір аралы екенін аң-құстың ешқайсысы да аңғармайды. (Ш. Айтматов Жан пида 14 бет)
Ұлан - ғайыр Ұшы қиырсыз үлкен, есепсіз мол. (ҚТТС, 857 бет)
Кішкентай 1. Үлкен емес, титтей, құрттай. 2. Жас, өрімдей, бүлдіршіндей. (ҚТТС, 441 бет)
2. Сөйтіп, Мойынқұм баябанына түскен алғашқы ақша қардың бетіне қасқырлардың ірілі-уақты іздері қатар түсіп, жер бауыр тұнжыр тұманға сіңіп кетеді. (Ш. Айтматов Жан пида 21 бет)
Ірілі-уақты Көлемі әр-түрлі, үлкенді-кішілі. (ҚТТС, 952 бет)
3. Бұлардың ақ-қарасын әділдікпен айырып беретін пайғамбар қайда? (Ш. Айтматов Жан пида 64 бет)
4. Неге адамдар бір-бірімен соғысып, қан төгіледі, неге көз жасы көлдей болады, сөйте тұра әрқайсысы менікі дұрыс, онікі теріс дейді. (Ш. Айтматов Жан пида 64 бет)
5. Ақжарылқап күнде де, азапты күнде де, сіңірі шыққан кедей кезде де, ыңыранған бай кезде де, қолында билік тиген әмірші болса да, қолында түк билігі жоқ құл-құтан кезде де сол адам тек нәсіпнің құлы болатыны неліктен? (Ш. Айтматов Жан пида 174 бет)
6. Бірақ Құртқа оның тірі екенін, не өлі екенін бле алмады. (Ш. Айтматов Жан пида 214 бет)
7. Бірақ атты ырқына жібермей, тізгін ұстап отырған адам бар, оның аз ба, көп пе, ақылы бар, ол қасқырлардың айласын түсіне қойды; қасекеңдерідң қатесі де сол. (Ш. Айтматов Жан пида 231 бет)
8. Ең жақын екі адамның арасындағы әңгіме - қай жері терең, қай жері қайраң екені күні бұрын белгілі таныс жағалау сияқты. (Ш. Айтматов Жан пида 243 бет)
9. Гүлімқан қанша ұйықтағанын құдай білсін, бәлкі, көзі енді ғана ілінген шығар, бірақ ұйқылы-ояу жатып, кенет шабаланған иттердің арасынан ұзақ ұлыған үн естіді. (Ш. Айтматов Жан пида 247 бет)
10. Сен түнде қатыныңмен дұрыс ұйықтадың ба, бұрыс ұйықтадың ба - ұрғаным бар ма, шаруам қанша. (Ш. Айтматов Жан пида 253 бет)
11. Жұртқа қалай жылау керек екеніне дейін нұсқау береді, ескіше емес, жаңаша жылау керек дейді. (Ш. Айтматов Жан пида 270 бет
12. Қазір суық, күн сәл көтерілген соң-ақ жылып кетеді. (Ш. Айтматов Жан пида 275 бет)
13. Басын екі аяғының арасына салып алады да, күні бойы ойға кетеді, біресе Мойынқұм сахарасында, біресе Алмаш даласында, енді бірде осы Ыстықкөл тауларында өткен бақытты да қасіретті күндер елестейді. (Ш. Айтматов Жан пида 308 бет)
14. Сол жақтан комиссия шығып, кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс деп тексере бастады. (Ш. Айтматов Жан пида 309 бет)

Үстеуге тән антонимдер
1. Тіпті ата- анасының алыс-жақын жорықтарына да ілесуге машықтана бастаған. (Ш. Айтматов Жан пида 15 бет)
Алыс-жақын Кімнің алыс, кімнің жақын екендегін алаламау. (ҚТТС, 44 бет)
2. Енді алды-артына қарамай Оберге ерсін. (Ш. Айтматов Жан пида 34 бет)
Алды-арты 1. Бір нәрсенің бас-аяғы, бар болғаны. 2. Бір нәрсенің ең соңы, ақыр аяғы. (ҚТТС, 41 бет)
3. Авдий Каллистратов ерте ме, кеш пе, әйтеуір, тағдыр маған, менің идеямды адамдардың санасына сіңіруге мүмкіндік береді деп сенеді. (Ш. Айтматов Жан пида 36 бет)
Ерте 1. Таң сәріде, ертемен. 2. Өткен кезде, бұрын, баяғыда. 3. Күнібұрын, ертерек, алдымен. (ҚТТС, 41 бет)
Кеш І Ымырт жабылып, қараңғы түскен уақыт.
Кеш ІІ Дер кезінде емес, соңынан.
Кеш ІІІ Суды, қарды т.б. жаяу кешіп өті.
Кеш ІV Кешіру, ғапу ету. (ҚТТС, 393 бет)
4. Ал пойыздар солтүстіктен оңтүстікке қарай, оңтүстіктен солтүстікке қарай, зілмауыр доңғалақтарымен қара жерді солқылдатып, ана жаққа да, мына жаққа да жүйткіп жатты. (Ш. Айтматов Жан пида 126 бет)
5. Не күндіз, не түнде бір тірі жан көрінсеші. (Ш. Айтматов Жан пида 163 бет)
6. Ойлан, әлі де кеш емес, әлі де алда түн мен таң бар. (Ш. Айтматов Жан пида 176 бет)
7. Осы менің, сенен Құдірет, күндіз-түні менен тілерім. (Ш. Айтматов Жан пида 180 бет)

Омоним
Ғалым Анар Салқынбай өзінің Қазіргі қазақ тілі оқулығында: "Дыбыстық және әріптік сипаты бірдей, мағыналық құрылымы мүлдем бөлек сөздердің жүйелі тобы омонимдік парадигманы құрайды. Омоним (гректің homos-бірдей, onyma - ат сөзінен алынған) - тұлғасы бірдей, мағынасы мен мазмұны мүлде бөлек сөздер. Омоним сөздер әр түрлі ұғымдарды бір дыбыстық таңбамен белгілейтін тілдік бірліктер",- деп жазады.
Қазақ тіл білімінде омоним сөздер жақсы зерттелген. Дыбысталуы бірдей, мағыналары әр бөлек сөздер тіралы айтылған ғылыми пікірлер мол болғанымен, ол туралы терең зерттеу жүргізген ғалым - Кәкен Аханов. Ғалымның 1958 жылы жазылған "Қазақ тіліндегі омонимдер" атты еңбегінде омонимдердің тілдік табиғаты, жасалу жолы мен ерекшелігі егжей-тегжейлі талданған [6,90-бет].
Ғалым С.Ғ. Қанапина "Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде)" атты еңбегінде оминимдердің зерттелуін қарастырып өтеді: "Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика-семантикалық сөздер тобының басты салаларының бірі - омонимдер. Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов, А.Османова, А.М.Құрманалиева".
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады.

Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1. Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс [3, 14 - 16 бет].
Ғалым Ә.Болғанбаев өзінің Қазақ тілінің лексикологиясы атты еңбегінде: Қазақ тіліндегі омонимдер мағыналары мен формаларына қарай: лексикалық омонимдер, лексика - грамматикалық омонимдержәне аралас омонимдер болып үшке жіктеледі.
1. Лексикалық омонимдер. Бұл топқа енген сөздер бір ғана сөз табына қатысты болып келеді.
2. Лексика - грамматикалық омонимдерге енетін сөздер әр сөз табына қатысты болып, түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне тән тұлғаларда түрленеді.
3. Аралас омонимдерге жататын сөздер көп сыңарлы бола отырып, жоғарыдағы екі түрін (лексикалық және лексика - грамматикалық) қоса қамтиды - дейді [23, 34 - 35 бет].
Ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған ‟Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясының авторефератында омонимдердің төрт түрлі танымдық мәні бар ғылыми критерийлерін жатқызуға болатынын жазады. Олар: 1) визуальді таным; 2) этимологиялық таным; 3) логикалық таным; 4) этнолингвистикалық таным.

1. Визуальді (көрнекілік) таным. Гомогенді омонимдердің мағыналық қатарына жататын ұғым - түсініктердің материалдық негізін құраушы заттар мен құбылыстар арасында көзге көрінетін, көңілмен түсінетін бір ұқсастық, ортақ қасиет болуы шарт.
2. Этимологиялық таным. Сөздердің о бастағы негізгі мағынасы мен одан туындап, даму барысында ұмыт болған омонимдік мағыналарының ортақтығын дәлелдеудің бірден - бір ғылыми жолы - этимология. Гомоомоним табиғатын тануда да, міне, осы таным тұрақты түрде сақталуы тиіс.
3. Логикалық таным. Ой, түсінік, ұғым сияқты абстракты құбылыстар адамның жан дүниесіне тән зиялы (интеллекті) қасиеттері болып саналады және олар тіл әлемінде семасиология құзырына жатады. Гомогенді омонимдердің мағына қатарлары арасындағы байланысты, астарлы да айқын ұқсастықты таразы басына салып анықтау логикалық танымға, бұлтартпайтын объективті заңдылыққа әкеледі. Ол тіл өмір сүретін қоғамның өзіндік болмысын, адамдар табиғатын, психикасын, ондағы сан алуан қарым - қатынас, құбылыстардың пайда болуын терең білуді қажет етеді.
4. Этнолингвистикалық таным. Тіл фактілерін біз сол тілді дүниеге келтіріп, сол тілде сөйлеп, жан сырын, тән сезімін паш етіп келе жатқан, бүкіл рухани - материалдық болмысын сол тілмен баяндап, танытып, сол тіл арқылы келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан этностың, қазақ этносының өз әлемімен байланысын біз екі тұрғыдан: 1) тіл шындығын айқындаудан, яғни зерттеп отырған құбылыстың болмыстағы бар - жоқтығынан, шынайы түрде өмір сүру, не сүрмеуінен, ол деректердің жалпыхалықтық сөз қорында, әдеби тіл байлығында және жергілікті тіл құрамында сақталу, сақталмауын және 2) этностың өзімен бірге жасап, біте қайнасып кеткен жақын құбылыс ретінде қалыптасуынан біле аламыз [24, 13 - 14 бет]

Жазушы Ш. Айтматовтың Жан пида романындағы омонимдер қолданысы:
1. Кәнігі көз бұларды жергілікті қасқырлардан бірден ажырата алар еді. (Ш. Айтматов Жан пида 9 бет)

КӨЗ 1. Адамның, жан-жануардың көру мүшесі. 2. Заттың, жіп я басқа да бір нәрсе өткізетін тесігі. 3. Бір нәрсенің шығар жері, қойнауы. 4. Бір нәрсенің нақты өз басы. 5. Өткеннен қалған нәрсе; біреуге арналған ескерткіш, ұрпақ. 6. Ауысп. Ақыл, ес, сана. (ҚТТС, 404 бет )

2. Отырыңқырап туған алтын сары ай толықсып, Мойынқұм үстіне көгілжім сәуле шашып тұр. (Ш. Айтматов Жан пида 13 бет)

АЙ І 1. Жердің табиғи серігі; түнде жерге жарық сәуле түсіріп тұратын аспан денесі. 2. Жылдың он екіден бір бөлігін көрсететін уақыт өлшемі; отыз күндік мерзім.
АЙ ІІ сес көрсеикендікті, өкінгендікті, күйініш-сүйінішті білдіретін одағай сөз.
АЙ ІІІ Сөздің мәнін күшейтетін демеулік шылау. (ҚТТС, 21 бет )

3. Осындай бір жан жасарған ғажайып сәттерді әдетте мен ескі грузин әндерін естігенде сезінемін. (Ш. Айтматов Жан пида 60 бет)

ЖАН І 1. Жан-жануарларға тіршілік беретін рух, өмір. 2. Адамның ішкі сарайы, ой-санасы. 3. Ауысп. Қадірлеу, құрметтеуретінде айтылатын сөз.
ЖАН ІІ 1. Адам, кісі. 2. Тірі адам, пенде.
ЖАН ІІІ Бүйір, бір жақ, қасы.
ЖАН ІV 1. Отқа күю, өртену. 2. Лаулап жану, маздау. 3. Ауысп. Жайнап құлпыру, жарқырау. 4. Қайғыдан күйіп- жану, қасірет шегу. (ҚТТС, 263 бет )

4. Аспанның түстік жағын қиялап он төртінде толықсыған Ай балқып тұр, түнгі самал тербеткен орман ауыр күрсініп қойып, баяу шайқалады. (Ш. Айтматов Жан пида 62 бет)

ТҮСТІК І Оңтүстік жақ.
ТҮСТІК ІІ Түс кезінде ішіп-желінетін тамақ, түскі ас. (ҚТТС, 835 бет )
САМАЛ І Жанға жайлы қоңыр-салқын жел.
САМАЛ ІІ Мұрын сүйегін үңірейтіп жеп қоятын жұқпалы ауру.
САМАЛ ІІІ жерг. Жынды, делқұлы. (ҚТТС, 705 бет )
АУЫР І 1. Жеңіл емес, салмақты. 2. Бейнеті көп, қиыншылығы мол. 3. Адам басына келген үлкен ауыртпалық. 4. Тым үлекн, аса зор. 5. Жағымсыз, тиімсіз, қолайсыз. 6. Жай, баяу, ақырын. 7. Ауысп. Икемсіз, шұбалаңқы.
АУЫР ІІ 1. Дертке ұшырау, науқастану. 2. Жанға батып ауырсыну. 3. Ауысп. Күйіп-жану, жаны ашу. (ҚТТС, 7 4 бет )

5. Қалай жаз шықты, солай Мойынқұм маңына тартып отырады екен. (Ш. Айтматов Жан пида 71 бет)

ЖАЗ І 1. Көктемнен кейінгі жыл мезгілі. 2. Ауысп. Жанға жайлы жылылық, кеңдік, әдемілік.
ЖАЗ ІІ 1. Ой-пікірді жазутаңбалары арқылы қағазға түсіру. 2. Ауысп. Діни наным бойынша, адам тағдыры оның маңдайына жазылып қойған деп есептеу.
ЖАЗ ІІІ 1. Жаймалап, тегістеу, жаю, жайып салу. 2. Бүктеулі не ораулы нәрсені жазу. 3. Бүгілген тізені жазып жіберу. 4. Ұйықанды талдап ажырату. 5. Байлаулы қалыптан босату, шешу.
ЖАЗ ІV Ауру-сырқаттан емдеу, дерттен жазып жіберу, сауықтыру.
ЖАЗ V Ризық, несібе, бұйрық. (ҚТТС, 245 бет )

6. Жас еді ғой. Жас қана емес-ау... (Ш. Айтматов Жан пида 73 бет)

ЖАС І Адамның, жан-жануардың т.б. өмір сүру мезгілінбелгілейтін жыл саны, жас шамасы.
ЖАС ІІ 1. Жаңа өсіп екле жатқан жасөспірім. 2. Әлі кеппеген, қатпаған, сүр болмаған.
ЖАС ІІІ Жылағанда, қатты қуанағанда шығатын көз жасы. (ҚТТС, 276 бет )

7. Айталық бұл хақында кішігірім айтыс сабағын өткізерміз. (Ш. Айтматов Жан пида 78 бет)

АЙТЫС І 1. Суырып салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы. 2. Сөз сайысы, пікір таласы.
АЙТЫС ІІ 1. орт. етіс. Айт-ыс. 2. Дауласу, таласу, араздасу. 3. Өлеңмен сөз жарысына түсу, сайысу. (ҚТТС, 27 бет )

8. Әлгі тәсірсіз сөздерің үшін әкең ретінде құлағыңды жұлсам болар еді, өйткені сенің марқұм әкеңді жақсы білуші едім, әрі десе екекуміз біріміздің тілімізді біріміз табатын тату едік.

ТАТУ І Сыйлас, араз емес, ынтымақты. (ҚТТС, 788 бет )
ТАТУ ІІ Бірдеңенің дәмін тату.

9. Вагондардың сәл-пәл ашық терезелерінен түз гүлдерінің аңқыған иісі лекілдеп сезіледі. (Ш. Айтматов Жан пида 86 бет)

АШЫҚ І 1. Төбесі, үсті, аузы, есігі жабылмай қалған. 2. Ештеңесі жоқ, жалаңаш, бос тұрған. 3. Жауын-шышынсыз, бұлтсыз. 4. Анық, айқын. 5. Онша қою емес, қанықпаған. 6. Жайдары, жарқын. 7. Бүкпесіз, қалтқысыз. 8. Жасырын, жабық емес; барлығына бірдей.
АШЫҚ ІІ Аштық күйге ұшырау, қарын ашу. (ҚТТС, 77 бет )
10. Е, бұл сөзшең екен, оған қоса көп оқыған қу болса, онда қиын (Ш. Айтматов Жан пида 115 бет)

ҚУ І Иілген ұзын мойынды,әдемі су құсы; аққу.
ҚУ ІІ 1. Кеуіп кетекен, құрғақ Әбден кеуіп кеткен құрғақ. 2. Ауысп. Құрғыр, құрып кеткір. 3. Ауысп. Опасыз, баянсыз, жалған.
ҚУ ІІІ Темір, тас шақпақпен от тұтату үшін, арнайы мақтадан әлде сиырқұйрық сияқты шөптің бүрінен әзірлеп қойған зат.
ҚУ ІV 1. Айлакер, амал тапқыш. 2. Ауысп. Алаяқ, сұм,сұмырай.
ҚУ V 1. Біреудің соңына түсу, жүгіру. 2. Біреуді жүрген жерінен кетіру. 3. Ауысп. Бір нәрсенің соңына түсу, ынтығу. (ҚТТС, 527 бет )

11. - Оу, неге бұлай болды, адамзат артынан тұқым қалдырмай, тып-типыл, үрім-бұтағымен ізім-қайым құрып кетуге бола ма екен? (Ш. Айтматов Жан пида 163 бет)

ТҰҚЫМ 1. Түрлі дақыл мен өсімдіктің өсіп-өну, көбею негізі; ұрығы. 2. Арғы атасы, ата тегі, нәсілі. 3. Белгілі бір малдан тараған түліктің тегі. (ҚТТС, 822 бет )

12. - Қатын сұрайды, сен тамақ жемес пе екен дейді, - деп түсіндірді шофер жымиып тұрып. (Ш. Айтматов Жан пида 184 бет)

ТАМАҚ І Мойынның алдыңғы жағы, алқым, жұтқыншақ.
ТАМАҚ ІІ Ішіп-жем, тағам. (ҚТТС, 779 бет )

Синонимдер
Ғалым Ә. Болғанбаев өзінің Қазақ тілінің лексикологиясы атты өзінің еңбегінде синонимдерге тоқталып өткен: Сөздің дыбысталуы мен мағынасы жағынан салыстырып қарағанда, синоним омонимге қарама-қарсы тұрған лексикалық-семантикалық тілдік құбылыстар. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір ғана сөз табына қатысты болады. Синонимдер мен омонимдер бір қатарға енген сөздердің сан мөлшері жағынан да ала-құла. Қазақ тілінде омонимдік қатарға енген сөздің саны не бары 4 - 5-тен аспайды. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан да асып жығылады. Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады: 1. Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет. 2. Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек. 3. Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс. Бұл үш белгі - сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық тұлғада келуі мен контексте бірін-бірі алмастыруға болғанда, бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқарады, синонимдердің қосымша белгілерін көрсетеді. Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді.
Тілдегі синонимдер әр түрлі жолдармен пайда болады. Қазақ тіліндегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары бар:
1. Синонимдер көп мағыналы сөздердің есебінен жасалған. Мысалы: көз - жанар, көз - бұлақ - бастау - қайнар, т.б.
2. Синонимдер сөз тудыру тәсілдері арқылы пайда болған: а) аффикстер арқылы: ауыздық - сулық, басшы - жетекші, жемқор - парақор т.б. ә) біріктіру арқылы: ақсақал - отағасы, еңбекақы - жалақы т.б. б) қосарлау арқылы: жоқ-жітік - кедей-кепшік, жарлы-жақыбай, олқын-толқын - аумалы-төкпелі т.б. в) тіркесу арқылы: иіс су - иіс май, іш мерез - жылым құрт, көк ет - бауыр ет т.б. Омонимдер арқылы: тартпа - суырма; тартпа - төс айыл - алдыңғы айыл; т.б.
3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған: а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) - жігіт; тағдыр (тәғдир) - жазмыш; т.б. ә) парсы сөздері арқылы: батыр (бәһадор) - ер; дихан (деһан) - егінші, т.б. б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) - өңір - атырап - төңірек - маңай, баянды (баян) - түпкілікті - тұрақты, т.б. в) орыс сөздері арқылы: бөтелке (бутылка) - шыны, шөлмек, шен (чин) - атақ, дәреже, лауазым, т.б.
4. Синонимдер диалектизмдердің есебінен жасалған. Диалектілік синонимдер әдеби тілдегі сөздермен мағыналас, мәндес келуіне қарай екі топқа бөлінеді: а) сыртқы тұлғасы бөтен (әдеби тілде кездеспейтін), бірақ әйтеуір бір сөзбен мағынасы үйлес келетін сөздерн. Мысалы: аданас - аталас, ағайындас; атайман - өте, тым, аса; ә) сыртқы тұлғасы таныс (әдеби тілде кездесетін) бірақ білдіретін ұғымы басқа сөздер. Мысалы: астана - табалдырық; жар - қабырға; таға - нағашы, т.б.
5. Синонимдер фразалық тіркестердің есебінен көбейген. Мысалы: ат ұстар - ұл, еркек бала; еті тірі - пысық, ширақ; шыр біту - семірту, т.б.
6. Синонимдер табу мен эвфемизмдердің есесіне молайған. Мысалы: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.